Uploaded by Akmal Muhammadiyev

Muhammadiyev ПАЛЕОЛИТШУНОСЛИКДА ХОМ-АШЁ МАСАЛАСИ: ТАДКИКОТ МЕТОДЛАРИ ВА ТАЛКИН

advertisement
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ДАВЛАТ
МУЗЕЙИ
«МОДДИИ-МАЪНАВИИ МЕРОС ВА
УМУМБАШАРИЙ КАДРИЯТЛАР»
Республика илмий-амалий анжумани материаллари
12-КИТОБ
ТОШКЕНТ - 2020
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР
АКАДЕМИЯСИ
УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ДАВЛАТ МУЗЕЙИ
«МОДДИИ-МАЪНАВИИ МЕРОС ВА
УМУМБАШАРИЙ КАДРИЯТЛАР»
Республика илмий-амалий анжумани материаллари
12-КИТОБ
ТОШКЕНТ - 2020
79.1(5У)я43
М 67
Масъул му^аррирлар:
Жаннат ИСМАИЛОВА, тарих фанлари доктори, профессор
Лариса ЛЕВТЕЕВА, тарих фанлари номзоди
Тузувчи ва нашрга тайёрловчилар:
Алишер ИСМАИЛОВ, п.ф. б. фалсафа доктори (PhD)
Тохир НОРКОБИЛОВ, илмий ходим
Такризчилар:
Т.ф.д.Б.В.Хасанов, т.ф.н.Х.Файзиев
Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 7
февралидаги №56-Ф сонли «2020 йилда утказиладиган халкаро илмий ва
илмий-техник тадбирлар режаси тугрисида»ги фармойиши асосида ташкил
этилган «Моддий-маънавий мерос ва умумбашарий кадриятлар» номли
Республика илмий-амалий анжумани материаллари.
Масъул мухаррирлар: Ж.Х.Исмаилова, Л.Г. Левтеева;
Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Узбекистон тарихи давлат
музейи. 2020. 455 б.
Туплам Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Узбекистон
тарихи давлат музейи Илмий кенгашининг 2020 йил 20 апрелдаги мажлиси
карори асосида нашрга тавсия этилган.
Туплам тарихшунослар, тадкикотчилар ва кенг китобхонлар оммасига
мулжалланган.
КБК 79.1(5У)я43
УУК 069.01(575.1)(062)
© Уз Р Ф А Узбекистон тарихи давлат музейи, 2020.
Акмал МУХДММАДИЕВ,
УзР ФА Миллий Археология маркази
кичик илмий ходими
Тохир НОРКОБИЛОВ,
УзР ФА Узбекистон тарихи давлат
музейи илмий ходими
ПАЛЕОЛИТШУНОСЛИКДА ХОМ-АШЁ МАСАЛАСИ:
ТАДКИКОТ МЕТОДЛАРИ ВА ТАЛКИН
Аннотация
Ушбу маколада палеолит даври тарихини ёритишда хом-ашёни урганишнинг
ахамияти, тадкикот методлари, ёндошувлар ва хулосалар борасидаги масалалар ёритиб
берилган булиб, бугунги кунда хом-ашёни тадкик этиш нафакат палеолит даври
маданиятлари ва тош куроллар техника-типологияси хакида балки ибтидоий давр
тарихининг ижтимоий сохалари борасида хам хулосалар чикаришда мухимлиги курсатиб
берилган.
В данной статье обсуждается важность изучения сырья в освещении истории
палеолита, методов исследования, подходов и выводов. В настоящее время изучение
сырьевых материалов оказалось важным не только для того, чтобы делать выводы о
культурах палеолита и техногенной типологии каменных орудий, но и в социальных сферах
первобытной истории.
This article discusses the importance of studying raw materials in highlighting the history of
the Paleolithic, research methods, approaches and conclusions. At present, the study of raw
materials has proved important not only in order to draw conclusions about the Paleolithic cultures
and the technogenic typology of stone tools, but also in the social spheres of primitive history.
Палеолит даври тарихи, кадимги ибтидоий жамоалар тош индустриясини
урганишда катор йиллар давомида кулланилиб келинган анаънавий тадкикот
усулларини тахлил доираси, максади ва вазифалари юзасидан келиб чикиб
асосан
икки
турга
техник-типологик
ва
функционал-эксперименталь-
трассологик усулларга ажратиш мумкин. Тош даври индустрияларини урганиш
методлари хамда уларнинг таснифи борасида тадкикотчилар фикри баъзи
холларда бир-биридан фарк килсада, улар мазкур тадкикот методларини ухшаш
томонлари ва бир-бирини мукаммаллаштириб боришини инкор этишмайди. Бу
холат тадкикот натижасида кулга киритилган хулоса ва натижалар талкинида
хам кузга ташланиши мумкин. Тадкикотчилар палеолит даври тарихини
урганишда кайси методологиядан фойдаланишидан катъий назар, бугунги
кунда ахамиятлилиги яккол кузга ташланаётган тош индустриялари хом-ашё
масаласига у ёки бу даражада тухталишган.
Палеолитшуносликда хом-ашё масаласига XX асрнинг 30-йилларидан
эътибор берила бошланган булсада, узок йиллар давомида муаммога бир
томонлама
каралиб,
асосан
хом-ашё
турлари
ва
унинг
сифатлилик
хусусиятлари ёритилди. Собик совет даври палеолитшунослигида XX асрнинг
60-70 йилларидан масалани урганишга булган ёндошув узгариб, хом-ашёнинг
техника-типологияга таъсири муаммосига ургу берила бошланган булсада, у
уша давр гарб давлатлари тадкикотларига хос булган ижтимоий жараёнлар
билан боглик тарихни хам ёритиш манбасига айланмади.
Гарб палеолитшунослигида XX асрнинг 70-йилларда бошланган, хом-ашё
масаласи билан боглик холда ибтидоий давр тарихининг ижтимоий сохаларига
тегишли жихатларни ёритиш анъанаси бугунги кунгача анча тараккий этиб
келди. Кейинги йилларда олиб борилган бир катор тадкикот натижалари, тош
куроллар хом-ашёсини тахлил килиш хакикатдан хам палеолит даври
ижтимоий жараёнларини урганишда накадар ахамиятли эканлигини курсатди.
Илмий тадкикотлар натижасида аникланган Олдувай даври гоминидлари
томонидан хом-ашёдан фойдаланиш жараёни аввал тасаввур килинганидан
кура анча мураккаб ижтимоий асосларга эга эканлиги хакидаги хулосалар
бунинг яккол исботидир (David R, 2008).
Бугунги кунда палеолитшуносликда хом-ашё масаласини урганиш оркали
уша давр ижтимоий хаётига тегишли булган бир канча жихатлар ёритиб
берилиши
мумкин.
Бунга
ибтидоий
жамоалар
томонидан
худудларни
узлаштирилиши, табиий-экологик худудларга мослашуви жараёни, ижтимоий
тузилмалар ва мансублик, мобиллик ва миграция масалалари, маданий ва
савдо-айирбошлаш
алокалари,
кадимги
индивидлар
хатти-харакатлари
хусусиятлари кабиларни мисол килиш мумкин (Demars, 1982; Geneste, 1985;
^ 198j
Dibble, 1991; Rensink, Kolen, Spieksma,
1991; Turq,
1992; Feblot-Augustins,
1993).
Узбекистан палеолитшунослигида хам хом-ашё масаласига XX асрнинг
60-70-йилларидан бошлаб эътибор берила бошланди.
Мазкур даврда олиб
борилган ишлар асосан тош даври устахоналарини тадкик этишга каратилган
булиб, Тошкент вилояти Ангрен вохаси ва Навоий вилояти Зарафшон вохаси
Коратов тизмасидаги Иджонд,
Вауш,
Учтут каби устахоналар топиб
урганилган. Тадкикотчилар томонидан асосан ёдгорликдан топилган тош
артефактларнинг маданий-хронологик таснифи, хамда хом-ашёни казиб
олишнинг технологик жараёнларига эътибор каратилган (Касымов, 1972;
Коробкова, 1969). Шу билан бирга маълум бир тадкикотчилар томонидан гарб
палеолитшунослигида кузатилгани каби алохида хом-ашё турини урганишга
булган ишлар хам юзага келди. Масалан Т. Ю. Гречкина ва Н. Х. Ташкенбаев
томонидан Кутирбулок ёдгорлигида мавжуд кварц хом-ашёсидан тайёрланган
артефактлар тахлилига багишланган макола чоп этилди (Гречкина, 1990).
Гарчи гарб ва собик совет даври палеолитшунослигида XX асрнинг 70йилларидан тош куроллар хом-ашёсини урганувчи петроархеология сохасига
бирдек асос солинган булсада, соха собик совет давлатлари, жумладан
Узбекистон худудида хам деярли тараккий этмади. Бунга хом-ашёни урганиш
масаласига ёндошув ва кулга киритилган натижаларнинг талкини, шу билан
бирга палеолит даврини худудлар буйича урганилиш даражасидаги тафовутлар
хам сабаб булди. Тош куроллар индустрияси тахлилида фойдаланилган хомашё турлари таснифи бирламчи оддий куз билан амалга оширилди ва бу
амалиёт хозирда хам куплаб тадкикот ишларининг асосини ташкил этмокда.
В.
Е. Щелинскийнинг палеолит даврини урганиш методологиясига
багишланган маколасида нима сабабдан хом-ашё масаласи узок йиллар
давомида бир томонлама урганилиб келинганлиги ва петроархеология
сохасининг ривожланмай колишига изох топиш мумкин. Муаллиф фикрича,
тош куролларни тадкик килиш методларидан булган технологик метод хом-ашё
^ 199^
манбаларини аниклаш, уни танлаб олиш, манзилгохга олиб келиш, унга
бирламчи ишлов бериш ва тайёр курол холига келтириш каби жараённинг
барча боскичлари тахлилини уз ичига камраб олади, хамда хом-ашёни урганиш
технологик тадкикот усулининг биринчи боскичига киради (Щелинский, 2017).
Петроархеология
сохаси
хом-ашёнинг
минерологик
ва
физик
хусусиятларини тадкик этишга йуналтирилган булиб, унда В. Е. Щелинский
санаб утган бирламчи ишлов беришгача булган боскичларга эътибор
каратилмаган. Тадкикотнинг техник-типологик ва функционал-экспериментальтрассалогик методларида хам бу жихатга ахамият берилмаган.
Гарб палеолитшунослигида эса соха тараккиётини А. Массоннинг
петроархеологиянинг вазифаси хом-ашёни урганишдангина иборат, хулоса ва
талкин палеосоциология сохасига тегишли булиши лозим (Masson, 1979) деган
таъкиди
билан
изохлаш
мумкин
булиб,
хакикатдан
хам
гарб
палеолитшунослигида петроархеология сохаси палеосоциология билан узвий
холда тараккий топди.
Узбекистонда хам палеолит даврини урганишда сохада мавжуд илгор
тадкикот методларини кенг жалб этиб бориш лозим. Хом-ашёни тадкик этиш
борасида кулланилган тадкикот методлари ва ёндошувларни Узбекистон
худудида куллашда иккита истикболли худуд мавжуд булиб, булар юкорида
айтиб утилган тош даври устахоналари топиб урганилган худудлардир.
Ёдгорликлар тош индустриясини хом-ашё нуктаи-назаридан тахлил
килиш,
уларни
мавжуд
хом-ашё
манбалари
билан
таккослаш
палеолитшуносликда ечимини кутаётган купгина масалаларга ойдинлик
киритиши мумкин.
Адабиётлар:
1. Гречкина Т. Ю., Ташкенбаев Н. Х. К вопросу о кварцевых изделиях Кутурбулака (3 слой) // ИМКУ
№ 23, Ташкент 1990 г. 130-139 стр.
2. Коробкова Г. Ф., Мирсаатов Т. М. Изучение способов древней добычи кремня методом
эксперимента (по материалам Учтутской мастерской)//ИМКУ № 8, Ташкент, Фан 1969 г, стр 32-37
3. Касымов М. Р. Кремнеобрабатывающие мастерские и шахты каменного века Средней Азии.
Ташкент,1972
4. Щелинский В. Е. Цели и методы изучения каменных изделий в археологических комплексах//
Древний человек и камень: технология, форма, функция. СПб 2017 стр 7-29
5. Binford S. R. Late Middle Paleolithic adaptations and their possible consequences // Biosciences. - 1970.
- N 20. - P. 280-283.
6. Demars P.-Y. L’utilisation du silex au Paleolithique supe'rieur: choix, approvisionnement, circulation.
L’exemple du Bassin de Brive / P.-Y. Demars. - Paris : CNRS, 1982. - 253 p.
7. David R. Braun, Thomas Plummer, Peter Ditchfield, Joseph V. Ferraro, David Maina, Laura C. Bishop,
Richard Potts «Oldowan behavior and raw material transport: perspectivesfrom the Kanjera Formation» //
Journal of Archaeological Science. - 2008. - Vol. 35. - P. 2329-2345.
8. Dibble H.L. Local raw material exploitation and its effects on Lower and Middle Palaeolithic assemblage
variability // Raw Material Economies Among Prehistoric Hunter-Gatherers. Lawrence, 1991. № 19. P. 33­
46.
9. Feblot-Augustins J. Mobility strategies in the Late Middle Paleolithic of central
Europe and Western Europe: elements of stability and variability // Journal of Anthropological Archaeology.
- 1993. - N 12. - P. 211-265.
10. Geneste J.-M. Analyse lithique d’industries Mousteriennes du Perigord: une approche technologique du
comportement des groupes humains au Paleolithique moyen. These. - Bordeaux, 1985. - 572 p.
11. Masson A. Recherches sur la provenance des silexprehistoriques // Methode d'etude. Etudes
Prehistoriques. 1979. № 15. P. 29-40.
12. E. Rensink, J. Kolen, A. Spieksma. Patterns of Raw Material Distribution in the Upper Pleistocene of
Northwestern and Central Europe // Raw Material Economies Among Prehistoric Hunter-Gatherers. Lawrence, 1991. - N 19. - P. 141-159.
13. Turq А. Raw material and technological studies of the Quina
Mousterian in Perigord // The Middle Paleolithic: adaptation, behavior, and variability. - Philadelphia:
University of Pennsylvania, 1992. - P. 75-85.
МУНДАРИЖА
К И РИ Ш ..................................................................................................................... 3
УЗБЕКИСТОННИНГ МОДДИЙ - МАДАНИЙ М ЕРОСИ...........................5
С.Булатов.Жахон олимларини хайратга соладиган кашфиёт...........................5
С.Давлатова.Узбек белбоглари маданий мероснинг кадрияти сифатида....17
М.Пардаев, Ш. ПардаевДадимги Жиззах шахрининг тарихий
топографияси хусусида......................................................................................... 25
С.Булатов, Н.Толипов.Мукаддас рамзларда ифодаланган тарих................ 34
Д.Абдуллаев. Узбекистонда
илм-фан,
маданият тараккиётида
меценатлик ва хомийлик фаолиятининг роли................................................... 41
Ш .М иралиева, З. Хошимова.Темурийлар тарихи давлат музейидаги
тасвирий санъат асарлари хусусида.....................................................................49
B.Файзиева.Узбекистон давлат санъат музейида зардузлик санъати........... 56
Ж.Ахмедов.Тарихий-маданий ёдгорликларнинг туризмда тутган урни...... 61
Н.Ахмеджанов Дадислар инсонни камолатга етказади..................................67
Ш .Умаралиев.Фаргонанинг тарихий зандаромаш шахридан етишиб
чиккан ислом хукуки сохасининг етук олими................................................... 73
М .Саипова.Меъморий эпиграфик безакларнинг ривожланишида рамзий
ифодалар.................................................................................................................. 80
Ш.Бобожонов.Бахоуддин Накшбанд зиёратгохи Бухоро халки
эътикодида ............................................................................................................... 87
М .М аматова .История чая и чайных сосуд в Узекистане...............................96
ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ВА ЭТНОЛОГИЯ МАСАЛАЛАРИНИНГ
ЗАМОНАВИЙ ТАЛЦИНДА АКС ЭТИШ И................................................. 104
Ж .Исмаилова.Узбекистон илм-фани ва маданияти иккинчи жахон
уруши йилларида..................................................................................................104
Д.Зияева.Узбекистон
интеллектуал
меросида
маърифатпарвар
шоираларнинг урни (19-20 аср бошлари)......................................................... 111
М.Исакова. «Мунтахаб ат - таворих» - сафарнома ва тарихий манба
сифатида................................................................................................................. 118
А.Исмаилов. Узбекистонда IX-XVIII асрларда фаннинг шаклланиши...... 124
А.ТоFаева.Узбекистон шахарларида маданий муассасалар фаолияти
(1950-1990 йиллар)
137
C.Эшонова..Нодирабегимнинг хоним мадрасаси тарихи.............................145
^ 4 5 lJ
Д.Каримова, А. Абдурасулов. Жаркутон ибодатхонасида илк
зардуштийлик эътикодининг излари.................................................................152
Х.Хакназаров.«Кундалик тарих»ни урганишда хорижий тажрибалар...... 159
Н.Рахимджанова.Туркистон
уламоларининг
маърифатпарварлик
фаолияти................................................................................................................ 167
М .Уролова.Иккинчи жахон уруши галабасида узбекистон хотинкизларининг урни..................................................................................................174
Ж .Ю лдаш ев.Узбекистон археологияси фани тараккиётида академик
М.Е.Массоннинг тутган урни............................................................................. 181
М.Насритдинова.Турк
хоконлигининг
марказий
худудларида
сугдийлар ва сугд ёзуви (Мугулистон худуди мисолида)..............................187
A.Мухаммадиев, Т. Норкобилов.Палеолитшуносликда хом-ашё
масаласи: тадкикот методлари ва талкин......................................................... 197
Б.Ходжаев.История Кокондского ханства....................................................... 202
B.Холов.Мир.Абдулкарим Бухорийнинг француз тилидаги асари............. 208
Э.Кенжаев.Урта асрлар европа дипломатияси ва унга таъсир этган
омиллар хусусида..................................................................................................214
М.Дармонова.Хоразм таржимон ва хаттотлари............................................. 220
Ж.Перемкулов .Тошкент маърифатпарварлари............................................. 228
Ш.Рашидов.Нуриддин мухитдинов сиёсий портретига чизгилар.............. 238
К.Рахимова.2450 йиллик тарихга эга «шахри миср».....................................245
U.Ismoilov.Ertosh Do„lana mozor qo„rg„onidagi qabrlar tuzilishi va dafn
marosimlari ............................................................................................................. 250
Г.Абдувохидов.БМТ бош котиблари ва уларнинг жахонда инсон
хукукларини таъминлаш сохасидаги фаолияти............................................... 258
Ф.Набижонов.Христианликнинг марказий осиёдаги марказлари.............. 264
Н.Хамидова.Абдулкохир Журжонийнинг «Миату омил» асари................. 272
З.Арслонов.Алихонтура Согуний.....................................................................276
УЗБЕКИСТОНДА
ЗАМОНАВИЙ
МУЗЕЙШ УНОСЛИКНИНГ
РИВОЖ И
ВА
ТАРАККИЁТИДА
ИННОВАЦИОН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ А ^А М И Я ТИ .................................................... 285
Д.Курбонова. Россия Этнография музейидаги Бухорога оид
коллекциялар намойиши -^озогистон музейида............................................ 285
М.Мухамедова.Театр музейлари типологияси ва маданий туризмдаги
интеграцион лойихалар ....................................................................................... 290
Download