Małe formy folkloru słownego

2016-05-08
Eliza Małek
MAŁE FORMY FOLKLORU
SŁOWNEGO
1
Zaklęcia, zagadki,
przysłowia i porzekadła
ZAKLĘCIA (ZAMÓWIENIA, ZAŻEGNANIA)
ЗАГОВОРЫ
2016-05-08
Eliza Małek
Zaklęcia należą do najstarszych, najbardziej
tradycyjnych, archaicznych gatunków folkloru.
Pierwotnie były związane z obrzędami i do naszych
czasów zachowały związek z magią.
Zamawianiem zajmowali się zawodowo znachorzy,
wiedźmy, wszelacy znawcy „wiedzy tajemnej”,
pośrednicy pomiędzy ludźmi a światem sił
nadprzyrodzonych.
Zaklęcia mają postać formuły słownej (mniej lub
bardziej rozbudowanej), obliczonej na zażegnanie
nieszczęścia lub wywołanie pożądanego skutku
(zdrowia, miłości, pomyślności, urodzaju, deszczu).
Ważnym i niezbędnym komponentem zaklęcia są
towarzyszące mu ruchy i czynności magiczne
(oblewanie, opryskiwanie wodą, okadzanie,
manipulacje z różnymi przedmiotami), które wykonuje
się najczęściej w strefach granicznych (próg, piec,
rozstaje, źródełko, most, cmentarz).
2
2016-05-08
Dobrą porą dnia dla czynności zamawiania były godziny
tuż przed świtem bądź po zachodzie słońca.
Zaklęcia, wymawiane szeptem, recytatywem, ze
specyficzną intonacją, poprzedzają bądź też kończą
czynności magiczne.
Zaklęcia proste (apelatywne) – bezpośredni zwrot
zamawiającego do zaklinanego obiektu (np.Topielcy i
wisielcy, prowadźcie bydło tam, nie przychodźcie tutaj!”)
lub do „pomocnika” („Stalowy nożu, pokrój czarną
niemoc w sercu, w mózgu, kościach i żyłach!”)
Zaklęcia narracyjne, wypowiadane w formie 3-osobowej.
Najczęściej jednak tekst zaklęcia łączy obie formy, a więc
opowieść (narrację) z bezpośrednim zwrotem do
zaklinanego obiektu.
Eliza Małek
3
STRUKTURA TEKSTU I JĘZYK ZAKLĘĆ



4
Eliza Małek

Wstęp modlitewny albo „formuła drogi” zamawiającego,
część narracyjna, z pewną fabułą rozgrywającą się w
przestrzeni mitologicznej,
zaklęcie właściwe, odnoszące się do konkretnej sytuacji
zamawiającego i osoby, której zaklęcie ma pomóc,
formuła zamykająca zaklęcie, żeby wypowiedzianych
słów już nikt nie cofnął (закрепка).
Zaklęcia mają pewne cechy mowy tajemnej,
operującej nonsensem („zaum’ – mowa
pozarozumowa), aliteracją, powtórzeniami, rymami
wewnętrznymi, anagramami. W leksyce i onomastyce
elementy archaiczne, prasłowiańskie sąsiadują z
formami dialektalnymi.
2016-05-08

2016-05-08
Встала я, раба Божия, в красную утреннюю зорю,
умывалась ключевою водою, утиралась белым
платом, пошла из дверей в двери, из ворот в ворота
в чистое поле. В чистом поле охарошилась, на все
четыре стороны поклонилась...
[Wstałam ja, służebnica Boża, o pięknym poranku,
umyłam się wodą źródlaną, wytarłam białym
ręcznikiem, wyszłam z jednych drzwi w drugie, z
jednych wrót w drugie, w pole szerokie. W polu
szerokim wystroiłam się, pokłoniłam się na wszystkie
cztery strony świata...]
Cel podróży - wyspa Bujan, kamień Ałatyr, szczere
pole, sine morze .
Tam ukrywa się przeciwnik (żmija-skorpion), którego
należy pokonać.
Finał – formuła zamykająca zaklęcie: «Пусть будут мои
слова крепки и лепки» „Zamok moim słowam”,
„Klucz moim słowam”. „Amen”.
Eliza Małek
5
2016-05-08
(aktualizacja granicy – droga
wypowiadającego zaklęcie jest opisana jak
wyjście z domu
 (из избы дверями, из сеней воротами)
 i natychmiastowe dojście do kolejnej granicy:
 К синему морю; в окиян-море пуп морской

Eliza Małek
6
STRATEGIE ODDZIAŁYWANIA NA OBIEKT
(„Odejdź/ uciekaj z naszych pól..)
 Odesłanie do „innego” świata („Tut tiebie nie
byt’, tut tiebie nie żyt’; żyt’ tiebie po
bołotam...)
 Zatrzymanie („Stój...”)
 Propozycja zamiany („Kury, kury, oddajcie mi
wzrok, weźcie sobie ślepotę!”)
 Zniszczenie („Tnę, odcinam, rąbie,
przerąbuję...”)
 Propozycja wykupu („”Weźcie, siostry, chleb i
sól, przestańcie mnie męczyć!” – zwrot do 12
sióstr-trzęsawic – odpowiedzialnych za febrę)
2016-05-08
 Odpędzanie
Eliza Małek
7
ŚWIAT „INNY” MODELOWANY JAKO ZWIERCIADLANE
ODBICIE ‘SWOJEGO’ (ZE ZNAKIEM MINUS)



Eliza Małek

W zaklęciach chorobę wysyłano tam, gdzie koguty
nie pieją, kury nie gdaczą, psy nie szczekają, koty nie
miauczą, krowy nie ryczą, czyli do miejsca, gdzie nie
ma zwierząt domowych,
albo tam, gdzie dziewczyny warkoczy nie zaplatają,
gdzie pop w cerkwi mszy nie odprawia, gdzie siekiera
nie stuka.
Elementy chrześcijańskie w zaklęciach
Formuły modlitewne na początku i końcu zaklęcia
(‘Wyjdę ja, przeżegnawszy się na 4 strony”, „Amen”).
Bogorodzica zaszywa rany, Jegorij Chrabryj strzela do
choroby itd.
2016-05-08

8
НА КРАСОТУ
Eliza Małek
я, благословясь, пойду,
перекрестясь, из избы дверьми, из ворот
в ворота. Выйду на чистое поле, умоюсь
божьей росой, утрусь красным
солнышком, опояшусь светлым
месяцем, утычусь чистыми звездами.
 Пойду я, раба Божья (имя), в пир-беседу
ко подружкам своим. Всех бы я
подружек была бассей и милей, все бы
на меня зрили и глядели: красны девицы,
молоды молодицы, пожилы мужики,
неженатенькие.
 Будьте мои слова крепки и лепки. Всем
моим словам ключ и замок".
2016-05-08
 "Стану
9



Eliza Małek

2016-05-08

Встану я, раба Божья, благословясь, пойду,
перекрестясь, из избы дверьми, из сеней
дверьми, из двора воротами.
Выйду в чисто поле. Погляжу в праву сторону. В
правой стороне идут три девицы, три
отроковицы.
Первая девица-отроковица несет березовое
полено, вторая девица-отроковица несет трубу
плоцецку, третья девица-отроковица несет
огненное пламя.
Я спрошу у трех девиц-отроковиц: — Куда пошли,
три девицы-отроковицы? — Пошли за тридевять
земель, за тридевять морей, в тридевятое
царство, к царю Давыду поджигать подсеки.—
Я помолюся и поклонюся трем девицам, трем
отроковицам. — Не ходите за тридевять земель,
за тридевять морей, в тридевятое царство к царю
Давыду поджигать подсеки. Зайдите и подожгите
там у раба Божьего (имя рек) алую кровь и
ретивое сердце.
10


Eliza Małek

В том же чистом поле лежит Латырь-камень. Я спрошу у
Латырь-камня: — Давно ли лежишь, Латырь-камень? И
долго ли будешь лежать? — Лежу я с конца свету белого и
буду лежать до конца свету белого. —
2016-05-08

Чтобы раб Божий (имя рек) без рабы Божьей (имя рек) не
мог ни жить, ни быть, ни есть, ни пить, ни времени быть, ни в
пиру сидеть, ни свету глядеть. Казался бы раб Божий (имя
рек) рабе Божьей (имя рек) краснее солнца красного,
яснее свету белого, любче отца, матери, всего родуплемени. Этими же словами взад отворочу.
Я помолюся и поклонюся Латырь-камню: — Укрепи мои
верные слова. — Укрепит твои верные слова сам Господь
Исус Христос. Во веки вечные. Аминь”.
Можно наговаривать на чай или на соль.
11
Należy pamiętać, że werbalny tekst zaklęcia
jest ściśle związany z towarzyszącymi jego
wypowiadaniu magicznymi czynnościami i
przedmiotami (kamień, sznur, miotła, topór
itp.), że zaklęcia są wypowiadane w ściśle
określonych miejscach (łaźnia, próg domu,
cmentarz, rozstajne drogi itp.) i w określonym
czasie (o świcie, w wigilię Nowego Roku).
 Ten pozawerbalny kontekst jest równie ważny
dla zrozumienia semantyki zaklęcia, jak tekst
słowny.

2016-05-08
Eliza Małek
12
ZAGADKI
2016-05-08
Eliza Małek
„Zagadka to pewien rodzaj zadania
umysłowego [...], które polega na identyfikacji
jakiegoś przedmiotu na podstawie jego
charakterystyki słownej. Dowodem, że
identyfikacja została dokonana, jest podanie
nazwy przedmiotu, którą osoba zadająca
zagadkę zataiła przed zagadniętą.” (M.
Kasjan)
 Metaforyczność łączy zagadkę z przysłowiami.

13
ZAGADKI PRZENOŚNE - „PRZEISTOCZENIE OD
KATEGORII DO KATEGORII”
2016-05-08
Eliza Małek
W zagadkach tego typu „poszukiwany przedmiot
określany jest przez inny przedmiot, przekształcony w
przedstawionym obrazie na podstawie metonimicznej
lub częściej metaforycznej. Zagadka tego typu
operuje zazwyczaj asocjacją między jedną
przedmiotowo-materialną sferą bytu, a drugą, także
przedmiotowo-materialną, ale z innej już dziedziny
życia czy przyrody.” (Wójcicka 1991, s. 18)
 «Алый сапог в земле горит.» – Свёкла
 roślina (burak ćwikłowy)  przedmiot martwy
(purpurowy trzewik)
 «Маленькая птичка, а громко поёт.» - Сверчок
 owad (świerszcz)  ptak (maleńki ptaszek)
W pierwszym przykładzie przeistoczenie opiera się na
zasadzie podobieństwa barwy, w drugim - głosu i
wielkości.

14
Eliza Małek
шубёнка покрыла весь мир.»
 «Чёрненькая собачка, свернувшись лежит;
не лает, не кусает, а в дом не пускает.»
 zjawisko kosmiczne (niebo)  przedmiot
martwy (szare futerko)
 przedmiot martwy (kłódka)  zwierzę
(skulone)
W pierwszym przykładzie przeistoczenie opiera
się na zasadzie podobieństwa barwy i
objętości, w drugim – na podstawie
podobieństwа wyglądu i funkcji.
2016-05-08
 «Синенька
15
ARCHAICZNY OBRAZ ŚWIATA W ZAGADKACH




Eliza Małek

W zagadkach o niebie i ziemi, o chmurach i deszczu
odnajdujemy archaiczne motywy związku małżeńskiego
ziemi i nieba, obrazy krowy-chmury (Czarna krowa pod
niebem lata – Chmura), księżyca-byczka rogatego (Po
wysokiej drodze idzie byczek z zakręconymi rogami).
drzewa kosmicznego:
Стоит столб до небес, на нём 12 гнёзд, в каждом
гнезде по 4 яйца, в каждом яйце по 7 зародышей.
jaja jako praobrazu świata i źródła życia:
- Живое родит мёртвое, а мёртвое родит живое.
Folkloryści wiążą pojawienie się zagadek z tabu, z
zakazem nazywania wprost pewnych rzeczy i zjawisk.
Odgadując zagadki o zjawiskach przyrody, zwierzętach
i roślinach człowiek próbował wpływać na siły przyrody,
podporządkować je sobie.
2016-05-08

16
AKSJOLOGIA
2016-05-08
Eliza Małek
Zagadki stawiają pytania o najwyższe wartości i
odpowiadają na nie.
«Что на свете дороже всего?» - «Здоровье»;
«Кто сильнее всего?» - «Сон».
«Что ниже Бога, а выше царя?» - «Смерть».
«Кто милее на свете?» - «Солнце».
«Какой огонь всех ярче горит?» - «Солнце».
«Чего на свете нет быстрее?» - «Ветер».
17
ZAGADKI ŻARTOBLIWE








Eliza Małek

Где свету конец? – В тёмной горнице.
Почему поп шляпу покупает? – даром не дают.
За чем чай пьют? – За столом.
Какой месяц короче всех? – Май (три буквы)
Чего языком не достанешь? – Носа.
От чего гусь на море плавает? – От берега.
Каких камней в море нет? – Сухих.
Какая разница между попом и Волгой? – Тот – батюшка,
а Волга – матушка.
Отчего петух, когда поёт, закрывает глаза? – Хочет
показать, что поёт наизусть.
А и Б сидели на трубе. А упала, Б пропала. Что осталось
на трубе?
2016-05-08

18
. ВОПРОСАМ-ЗАГАДКАМ С «ДВОЙНЫМ ДНОМ», В
КОТОРЫХ ПРИСУТСТВУЕТ ЭРОТИЧЕСКИЙ ПОДТЕКСТ.
Eliza Małek
„Всего в разных списках «Беседы…» удалось выделить
6 вариантов «эротических» вопросов и ответов:
«Василий рече: Внук рече бабе своей: положи мя у
себе, и рече баба: како хощю положити тя, а ты ми
отец? Иоан рече: баба есть земля, а внук Христос»;
«Вопрос: кто есть молодец к девице рече: дево,
впусти меня в себя; глагола ему дева: како тя впущу
аз ни от кого нерастлена есмь. Ответ: молодец есть
Авель просился в землю погребстися, а земля была
чиста, аки дева нерастлена» и другие. С
фольклорными загадками эти вопросно-ответные
пары сближает механизм загадывания: вопрос
вызывает непристойную эротическую ассоциацию, в
то время как разгадка вполне прилична. В
диссертации подобраны многочисленные примеры
фольклорных загадок такого типа.” (akd)
2016-05-08

19
Zagadki stanowiły część obrzędu
weselnego),
 zagadki w bajkach czarodziejskich (typ
Mądra dziewczyna) zadawano bohaterom
w przełomowych momentach ich życia, a
odgadnięcie /nieodgadnięcie zagadki
równało się zachowaniu/niezachowaniu
życia)
 i nowelistycznych (np. o żołnierzach, którzy
ukradli skąpej gospodyni koguta).
 Zagadki w folklorze dziecięcym.
 Przejście od zagadek rytualnych do
zabawowych.

2016-05-08
Eliza Małek
20
WYCHOWAWCZA I EDUKACYJNA ROLA
ZAGADEK
2016-05-08
Eliza Małek
Zagadki ćwiczyły spostrzegawczość,
umiejętność zestawiania i porównywania,
dlatego z. stanowiły jeden z ważniejszych
elementów obrzędów inicjacyjnych. Jeśli
młody człowiek rozwiązał zagadkę,
uzyskiwał status mądrego, dojrzałego.
Ale nie tylko. Z pomocą zagadek
przekazywano pewną wiedzę o świecie i
sposób jej kodowania.
Zagadki zadawano sobie podczas
wieczorynek, zabaw świątecznonoworocznych.
Dzisiaj zagadki stanowią ulubiony gatunek
folkloru dziecięcego.
21
PRZYSŁOWIA I PORZEKADŁA
(ZWROTY PRZYSŁOWIOWE)
Przysłowie jest najczęściej zdaniem (prostym
bądź złożonym), niekiedy układem 2-4 zdań.
 Kruk krukowi oka nie wykole. (zdanie
oznajmujące)
 Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz (zdanie
złożone, porównanawcze)
 Не в свои сани не садись.
 Od zwykłych zdań różni się tym, iż ma dwa
znaczenia: dosłowne (literalne) i przenośne.
 Znaczenie przenośne góruje nad dosłownym.

Eliza Małek
jest zdaniem, czasem prostym,
czasem złożonym, porzekadło jest częścią
zdania, idiomem.
2016-05-08
 Przysłowie
22




Eliza Małek

2016-05-08

Przysłowia i porzekadła stanowią gotowe,
wypracowane przez pokolenia nosicieli twory
językowe, zawierające celną i dowcipną ocenę
sytuacji, rzeczy czy zjawiska.
Wbrew obiegowym wyobrażeniom ich nadrzędną
funkcją nie jest f. wychowawcza (choć niektóre
mogą pełnić i taką funkcję), a raczej subtelna,
ironiczna ocena sytuacji, odnoszącej się do
samego mówiącego bądź osób trzecich.
Stabilność tekstu (do dzisiaj używamy przysłów,
które zachowały dawne formy gramatyczne lub
ślady dawno zapomnianych obyczajów czy
wydarzeń historycznych.
Jaki chan, taka i orda.
Mądrej głowie dość dwie słowie.
Близ царя – близ смерти. (Blisko cara – blisko
śmierci).
23
WIELOZNACZNOŚĆ PRZYSŁÓW JEST
ZWIĄZANA Z ICH METAFORYCZNOŚCIĄ
2016-05-08
Eliza Małek
Trafiła kosa na kamień.
Jedna jaskółka wiosny nie czyni.
Baba z wozu, koniom lżej.
Nie miała baba kłopotu, kupiła sobie prosię.
Jaki pan, taki kram.
Przysłowie chętnie operuje kontrastem
 Głową muru nie przebijesz, Śpiesz się powoli. (często
oparte są na paradoksie)
 Paralelizmem i porównaniem
 Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.
 Jaki pan, taki kram.
24
POCHODZENIE PRZYSŁÓW

Język codzienny ludzi wszystkich stanów i zawodów („jako
mówią”).
2016-05-08

Eliza Małek
Księgi biblijne (W cudzym oku drzazgę widzimy, a w swoim i
belki nie dostrzegamy; Nic nowego pod słońcem, Cnotliwa
żona – męża korona (por. Księga przypowieści 12, 4: „Niewiasta
pilna jest korona mężowi swojemu”).







Antyczne (z łac., greki – Gutta cavat lapidem - Kropla kamień
toczy
Vox populi – vox dei. Глас народа – глас Божий.
Finis coronat opus. – Конец – делу венец.
Literatura: bajki Iwana Kryłowa, komedia A. Gribojedowa
Mądremu biada)
А Васька слушает да ест.
Услужливый дурак опаснее врага.
Счастливые часов не наблюдают
25
PRZYSŁOWIA WE WSPÓŁCZESNEJ
KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ
2016-05-08
Eliza Małek
Aktywizacja zasobu paremiologicznego
opisującego wymianę towarowo-pieniężną:
 Деньги не пахнут. / Pieniądze nie pachną.
 Копейка рубль бережет. / Oszczędza się na
małym.
 Время – деньги. / Czas to pieniądz.
 Przysłowia, które charakteryzują nieliczenie się
z prawem:
 Закон, что дышло: куда повернёшь, туда и
вышло. / Na to jest prawo, aby było lewo. /
Prawo jest po to, aby je omijać.

26
Przysłowia zachęcające do działania,
aktywności, pracy własnej, a nie oglądanie się
na innych:
pierwotny wariant На Бога надейся, а сам не
плошай / Bogu ufaj, a sam ręki przykładaj /
Pomagaj sam sobie, a Bóg ci dopomoże.
На голландца / на немцев / на дядю / на МВД
надейся, а сам не плошай;
Не боги горшки обжигают / Nie święci garnki
lepią
Голь на выдумки хитра / Potrzeba jest matką
wynalazków
 bądź przewidujących fiasko takich prób:
Первый блин комом /

2016-05-08
Eliza Małek
27
2016-05-08
Eliza Małek
Największą popularnością cieszą się przysłowia,
które świadczą o ironicznym i krytycznym
spojrzeniu na świat i otaczającą mówiącego
(piszącego) rzeczywistość.
 Лучше быть богатым и здоровым, чем
бедным и больным (Lepiej być bogatym i
zdrowym niż biednym i chorym);
 Свято место пусто не бывает;
 Что немцу здорово, то русскому смерть (Co
jest zdrowe dla Niemca, to dla Rosjanina
oznacza śmierć);
 Пока гром не грянет, мужик не
перекрестится / Chłop się nie przeżegna,
dopóki piorunu nie usłyszy...
28
NAJBARDZIEJ PRODUKTYWNE MODELE
PRZYSŁÓW
2016-05-08
Eliza Małek
A (Kruk) B (krukowi) oczu nie wykole (Ворон
ворону глаз не выклюет / выклюнет)
Критик критику глаз не выклюет, но
настроение попортить может (Изв., 15.04.97);
/ Krytyk krytykowi oczu nie wykole, ale nastrój
może zespuć
 Клерк клерка не обидит – это закон! (Изв.,
28.11.96)/ Urzędnik urzędnika nie skrzywdzi.
Главный главному глаз не выклюнет (Лит. газ.,
№ 35 / 99) / Szef szefowi oczu nie wykole
(wydziobie).
29
SERIE NOWYCH ZWROTÓW PRZYSŁOWIOWYCH
2016-05-08
Было бы болото, а черти найдутся! (Неделя, 17.06.92);
окказ. Были бы уфологи, а НЛО прилетят (Лит. газ.,
1.11.89); Был бы театр – крыша найдется (Смена,
28.10.90); Была бы комиссия, а дело ей найдется
(Неделя, № 14 / 93); Был бы топор, а старушка
найдется (Мегаполис-Экспресс, № 39 / 97); Были бы
деньги, а Канары найдутся (АиФ-Пет., № 5 / 2001)
Eliza Małek
Antyprzysłowia
Чем дальше в лес, тем толще партизаны; …тем
боже мой! …тем третий лишний; …тем кобыле
легче и т. д.
(Przykłady zaczerpnięte z artykułu Seliwiestrowej)
30
БАБА С ВОЗА, ЛОШАДИ ЛЕГЧЕ.
2016-05-08
Eliza Małek
31
Eliza Małek
Словарь русских пословиц и поговорок.
Издание второе, стереотипное. Сост. В. П.
Жуков, Москва 1967.
 R. Stypuła, Słownik przysłów i powiedzeń
rosyjsko-polski, polsko-rosyjski, Warszawa 2003.

2016-05-08
WARTO MIEĆ!!!!!
32
PRZYKŁADOWE PYTANIA KONTROLNE
1. Ustal polskie ekwiwalenty następujących przysłów i
2016-05-08
Eliza Małek
określ ich pochodzenie: „А Васька слушает да ест”,
„Услужливый дурак опаснее врага”,”Счастливые
часов не наблюдают”.
2. Czym różni się przysłowie właściwe od porzekadła?
Podaj przykłady przekształcenia porzekadła w
przysłowie.
3. Omów na kilku przykładach literalne i przenośne
znaczenia przysłów.
4. Wskaż ślady myślenia mitologicznego w zagadkach i
zaklęciach.
5. Omów strukturę (kompozycję) zaklęć.
6. Które z małych form folkloru słownego zachowały
największą żywotność do naszych czasów i dlaczego?
33