Folklor dziecięcy

Folklor dziecięcy
1
Eliza Małek
2016-05-08
Próba definicji
Tak jak za ludowe uznaje się wszystko to, co przez lud
uznane zostało za własne (a więc zarówno to, co on sam
stworzył, jak i to, co przejął z innego obiegu, adaptując do
własnego modelu estetycznego i użytkowego), tak za folklor
dziecięcy możemy uznać wszystkie teksty (utwory) będące w
obiegu wśród dzieci.
 „...za folklor dzieci uznajemy te wszystkie treści i
zjawiska, które żyją wśród dzieci i zostały przez nie
przetworzone na wzór ich własnej twórczości. W tej
sytuacji każde zjawisko kulturowe, każdy tekst popularny
wśród dzieci może się stać faktem folklorystycznym, jeśli:

a) znany jest szerokiej społeczności dzieci,

b) krąży w przekazie spontanicznie, ustnie,

c) żyje na zasadzie twórczości zbiorowej i
anonimowej”.
 (Dorota Simonides)
2
Eliza Małek
2016-05-08
 -
Badaczka dowodzi, że zweryfikować stopień
popularności tekstu wśród dzieci (punkt a) jest łatwo wystarczy zrobić ankietę wśród uczniów jakiejś klasy czy
miejscowości.
 Ad b - dzieci niechętnie ujawniają swój repertuar
dorosłym, czasem go po swojemu „kodują” „tajną gwarą”
(np. przez dodawanie dodatkowych głosek do sylab).
 Ad c - nikt albo mało kto pamięta autora rymowanki,
zagadki czy innego tekstu, dzieci wskazują jedynie od
kogo ją usłyszały, przejęły.
 „Góralu, czy ci nie żal” – to tekst M. Bałuckiego,
„Czerwony pas” - J. Korzeniowskiego. Kto o tym
pamięta, kto podaje ich nazwiska w drukowanych
śpiewnikach? Nikt też zdaje się nie pamiętać, że piosenka
Во поле березонька стояла została napisana przez
Kazacha, nauczyciela języka rosyjskiego itd.
3
Eliza Małek
2016-05-08
Układy odniesienia folkloru dziecięcego
1. rodzina (transmisja tradycji rodzinnych,
lokalnych - najważniejsza dla małych dzieci),
 2. szkoła, kolonie letnie (kontakty między
dziećmi, w grupach rówieśniczych),
 3. wpływ ośrodków ponadlokalnych (np. środki
masowego przekazu - dzieci mogą przetworzyć
dla swoich potrzeb sparodiowane teksty
literatury klasycznej, fraszki Sztaudyngera w
Polsce, anegdoty o Pieti w Rosji).

4
Eliza Małek
2016-05-08
Repertuar i gatunki folkloru dziecięcego a wiek i możliwości
percepcyjne odbiorców
Kołysanki (dla najmłodszych), wyliczanki, „prowokanki”, „trajkotałki”
(wierszyki), gry, bajki (zwierzęce dla najmłodszych, fantastyczne dla
starszych), zagadki, anegdoty, niebylice (adynata), straszne historie.
Omówimy po kolei najciekawsze z nich.
5
Eliza Małek
2016-05-08
Kołysanki (колыбельные песни)
 Pieśni, którymi matki starają się uspokoić dzieci,
pomóc im w przejściu od stanu czuwania do
stanu snu.
 Rytmicznemu kołysaniu towarzyszy pieśń, w
której pojawiają się antropomorficzne obrazy
Snu, Drzemoty (Drzemki), Baja, Spokoju itp.
 Krąg poetyzowanych przedmiotów i pojęć to
niemowlę, matka, ojciec, babcia, dziadek, kotek,
Sen, kołyska, poduszeczka, chleb, mleko, prace
domowe i polowe.
 Kołysanka wprowadza do świadomości dziecka
słowa, bez których nie byłoby ono w stanie
zrozumieć świata.
6
Eliza Małek
2016-05-08
Kołysanki
 Śpij, śpij, usypiaj,
 Na wóz się pokwapiaj.
 Śpij, usypiaj,
 Sanie uładzone,
 Baj, baj, baj!
 Konie zaprzężone.
 Śpik cię chytaj!
 Śpij, śpij, usypiaj,
 Sen, drzemota
 Do bron się pokwapiaj.
 W twoich oczach,
 Kunia szuba
 W twoich nogach,
 Puch z sobola
 W twoich głowach.
 Czapeczkę kupimy,
 Sukmankę sprawimy,
 Sukmankę sprawimy,
 Bronować wyprawimy,
 Na szczerą rolę,
 Na zielone pole.
7
Eliza Małek
2016-05-08
Ulubione środki artystyczne
 Aliteracja (np. litery K i L w kołysance Kak u Waśki-kota / Była maczecha licha.






8
/Ona biła kota,/ Kołotiła kota ) СуХ СуК нёС барСуК /
Rytm (powtarzalność podobnie ukształtowanych, zwłaszcza prozodyjnie, odcinków
tekstu).
Wielokrotne powtarzanie zaimków i przyimków (My pojdiom s toboj
gulat’, / My narwiom s toboj cwietow,/ My sowjom s toboj wienok.)
Powtórzenia całych słów i wersów (Spi so andiełami, / So archangiełami, / So
wsiej siłuszkoj / So niebiesnoju.)
Rymy, czyli powtórzenie jednakowych lub podobnych układów głoskowych w
zakończeniach wyrazów (wiersz) lub zdań (proza).
Użycie zdrobnień i słów dźwiękonaśladowczych (Wasieńka, kotionok,
udarił – dbrum, dbrum).
Dialogi – wiele tekstów f. dziecięcego wykorzystuje formę dialogu.
Eliza Małek
2016-05-08
Rymy dla zabawy, ich zmiany
i przekształcenia
 Rymowanki istniały już w folklorze tradycyjnym, w nowym - współczesnym -
rymowanki o tematyce wiejskiej (o boćku, biedronce, ślimaku, tęczy - funkcjonujące w
kontekście rytuałów) zastępują realia życia współczesnego, zindustrializowanego
(rakieta, proszek IXI,Tom i Jerry, fizyk).
 Божья коровушка, / Полети на облышко, /Принеси нам с
неба, / Чтобы было летом: / В огороде бобы, /В лесу ягоды,
грибы, / В роднике водица, /Во поле пшеница.
 - oderwanie od kontekstu obrzędowego prowadzi do zaniku tekstu lub
modyfikacji jego pierwotnych funkcji w czysto zabawową (Biedroneczko, leć do
nieba...)
 pozostaje wariantywność, labilność tekstów (ale rym i rytm narzuca pewne
normy, których złamać nie wolno).
9
Eliza Małek
2016-05-08
„Trajkotałka” (скороговорка)
Варвара варила, варила, / Да не выварила.
Ехал грека через реку, /Видит грека в реке рак, /Сунул
грека руку в реку, / Рак за руку грека цап.
Четыре чёрненких чумазеньких чертёнка
Чертили чёрными чернилами чертёж.
Korniej Czukowski pisał, że „powtarzając ów improwizowany wiersz dzieci mogą
deformować słowo, ale za nic nie naruszą melodii. Przeciwnie, zawsze gotowe są
złożyć rytmowi w ofierze poprawność każdego słowa.” K. Czukowski, Od
dwóch do pięciu.Tłumaczył i opracowałW.Woroszylski, Warszawa 1962, s.
289. (rym, rytm, aliteracja)
10
Eliza Małek
2016-05-08
Przezywanki
Андрей-воробей
Анна-ванна
Борис-барбарис
Иван-болван
Антошка-картошка
Галочка-палочка
Маша-каша
Зинка-корзинка
11
Eliza Małek
2016-05-08
Niebylice
 Dzieci bardzo lubią „świat na opak”, gdzie beznodzy biegają,
gdzie płonie woda, konie ujeżdżają jeźdźców itp.
 Zamiana obiektów czynności i ich cech (zasada odwróconej
koordynacji) - źródło humoru.
 Żeby zbudować „świat na opak”, trzeba mieć już dobre
wyobrażenie o świecie realnym.
 We współczesnym repertuarze dziecięcym badacze
odnajdują ślady repertuaru dorosłych skomorochów.
12
Eliza Małek
2016-05-08
Из-за тучи, из-за гор
Eхал дедушка Eгор,
Oн на пегой на телеге,
На скрипучей лошади,
Топорищем подпоясан,
Cапоги нараспашку,
На босу ногу зипун.
13
Eliza Małek
Eхала деревня мимо мужика,
Вдруг из-под собаки лают ворота,
Выскочила палка с бабкою в руке
И давай дубасить коня на мужике.
Лошадь ела сало, а мужик овёс,
Лошадь села в сани, а мужик повёз.
2016-05-08
Rymowanki skatologiczne
- oswajanie z brzydkimi
słowami, łamanie tabu,
radość z łamania zakazu,
z robienia czegoś
niedozwolonego
(powtarzane przez
maluchów dosłownie,
cenzurowane przez starsze
dzieci - jeśli zachodzi taka
potrzeba)
14
Eliza Małek
Siedziała za wychodkiem,
Klepała gówno młotkiem,
A gówno, jak to gówno,
Klepie się nierówno.
(znana od w. XIX)
Jedzie marynarz na okręcie
Wypiął tyłek (dupę, zadek, kuper de)
na zakręcie,
Raz, dwa, trzy,
Wychodź ty!
(Simonides, s. 50-51)
2016-05-08
Прибаутки (żartobliwe
piosenki oparte na dialogu)
 - Ладушки, ладушки!
 Кашка масленька,
 Где были?
 Бражка сладенька,
 - У бабушки!
 Бабушка добренька.
 - Что ели?
 Попили, поели,
 - Кашку!
 - Что пили?
 Домой полетели,
 - Бражку!
 Ладушки запели.
 На головку сели,
(Никитина, 31)
15
Eliza Małek
2016-05-08
Wyliczanki
Wyliczanki, czyli rymowane wierszyki wykorzystywane w celu
ustalenia roli uczestnika gry, są – jak pisze J. Kostiuchin –
preludium do gier i zabaw (w chowanego, w berka itp.).
Wylosowane w ten sposób dziecko otrzymuje określoną rolę
w zabawie.
Tylko niektóre z nich rzeczywiście operują liczebnikami, w
większości z nich mamy do czynienia z nagromadzeniem
formuł (czasem alogicznych) i ogniw tematycznych.
16
Eliza Małek
2016-05-08
 1. Zwykłe z użyciem










17
liczebników
Раз, два, три –
Пойди водить ты!
2. Z użyciem
tajemniczego języka
(zaumnyje)
Эни, бени,
Рики, факи,
Турба, урба,
Сентебряки.
Деу, деу,
Краснодеу.
Бац!
Eliza Małek
1.
Raz, dwa, trzy
Wychodzisz ty!
2.
Ajndł bajndł
cykier sztajndł,
Inki pinki leguminki,
Będzie Iwan pasał świnki,
Erste klas, cwajte klas,
Ty zajączku, dalej w las.
2016-05-08
Wyliczanki fabularne i kumulatywne
На золотом крыльце сидели
Царь, царевич,
Король, королевич,
Сапожник, портной,
Кто ты будешь такой?
(XIX w.)
Шла машина тёмным лесом
За каким-то интересом.
Инти-инти-интерес,
Выходи на букву «Эс». (współczesna)
18
Eliza Małek
2016-05-08
„Prowokanki” (поддевки)
– wyrabiają spostrzegawczość, refleks....
– Хто?
– Дедушка Пыхто
Да бабушка Нихто!
– Скажи: двести.
– Двести.
– Голова в тесте!
– Откуда?
– От верблюда.
19
Eliza Małek
- Я буду рассказывать, а ты
говори: «И я тоже...»
– Ладно.
– Пошли мы в лес.
– Вырубили корыто.
– Налили помои.
– И я тоже.
– Свиньи стали есть.
– И я... тоже.
– А ты разве свинья?
2016-05-08
Straszne historie (страшилки)
Ustne opowiadania (prozą lub wierszem) mające pozory opowieści
dokumentalnej, bliskie gatunkowi tzw. memoratu.
Charakteryzują się ostrym tragicznym konfliktem pomiędzy siłami
dobra i zła.
Bohaterem s.h. może być chłopczyk, dziewczynka, rodzina, grupa,
którą chce zniszczyć przedstawiciel świata zła w osobie milicjanta czy
milicji w ogóle (a nie postaci demonicznej, jak to miało miejsce w
opowieściach wierzeniowych).
Rzadziej uosobieniem zła we współczesnych s.h. bywają: macocha,
starzec, wiedźma lub przedmioty (czarna plama, prześcieradło,
fortepian, pantofle), pod których postacią ukrywają się złe postacie o
cechach ludzkich.
20
Eliza Małek
2016-05-08
Typy strasznych
historii
1. S.h. z tragicznym finałem, czyli
s.h. właściwe.
2. S.h. ze szczęśliwym finałem
(„dobro” zwycięża „zło”).
3. S.h. bez rozwiązania, ale z
efektami nagromadzenia i
strasznych efektów, kończące się
nieoczekiwanym okrzykiem typu:
„Oddaj moje serce”.
4.” Antystraszyłki”.
Humorystyczny wariant s.h.
21
Eliza Małek
 Funkcja koloru w s.h.
 Złowieszczy przedmiot ma
zazwyczaj czarny kolor .
 Obecność koloru
czerwonego (czerwone buty,
zasłony, plama) zapowiada
tragiczny finał historii.
2016-05-08
Жила-была девочка
Жила-была девочка у мамы. Однажды она осталась одна. И
вдруг по радио передают:
- Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках выехал с кладбища,
твою улицу ищет. Прячься.
Девочка испугалась, не знает, что делать. Мечется по
квартире, хочет маме по телефону позвонить. А в телефон
говорят:
- Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках нашёл твою улицу,
он твой дом ищет.
Девочка пугается страшно, все замки запирает, но из дома
не убегает. Дрожит. Радио снова передаёт:
- Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках твой дом нашёл. В
квартиру едет!
И так далее. Короче, когда мама домой приходит, она
находит
Eliza Małek девочку неживой. Только во рту одно колёсико
2016-05-08
22
какое-то.
Wierszowane s.h. o małym chłopczyku i
małej dziewczynce
 Маленький мальчик нашёл пулемёт,
Больше в деревне никто не живёт...
 Маленький мальчик нашёл пистолет.
Школа стоит, а директора нет.
Маленький мальчик нашёл автомат.
А дуло засунул он дедушке в зад.
Деду теперь не дано уж понять,
Кто научился так метко стрелять.
 Маленький мальчик варил холодец -
По полу ползал безногий отец.
23
Eliza Małek
2016-05-08
Маленькая девочка
 Девочка с горки каталась на санках,
Рядом солдаты катались на танках.
Хрустнули косточки, словно капуста,
Стало на горке пустынно и грустно...
 Импортным средством волосы мыла
Девочка с ласковым именем Мила.
Горе настигло позже ребёнка Девичьи волосы - все на гребёнке.
 Девочка Вера бомбу нашла -
Немного в песочек зарыта была.
Только она протянула к ней руки,
Кости нашли лишь в соседней округе.
24
Eliza Małek
2016-05-08
„Komputerowe” s.h. o małym chłopczyku
 Маленький мальчик попал в Интернет
Ринулся в сети и мальчика нет.
Долго искали его и упорно...
Осталось от мальчика детское ПОРНО....
Маленький хакер пароль подбирал,
Кабель задел, споткнулся, упал.
Клава разбита, принтер дымится:
Больше не будет наш хакер глумиться.
 Маленький хакер ломал Пентагон,
"За Югославию!", - выкрикнул он.
Больше не будет плохого Инета,
Спит вечным сном голубая планета.
25
Eliza Małek
2016-05-08
Elementy s.h. w tekstach dla
najmłodszych
 Идёт коза рогатая,
 Идёт коза бодатая,
 Ножками топ-топ,
 Глазками хлоп-хлоп.
 Кто кашки не ест,
 Молока не пьёт,
 Забодает, забодает, забодает.
26
Eliza Małek
2016-05-08
Parodie bajek
Było sześć kurczątek,
To bajki początek.
Przyjechał król i królowa,
To bajki połowa.
Przyjechał goniec,
To bajki koniec.
(KlasaVI, Opole, Racibórz) - Simonides, s.
122
27
Eliza Małek
Жили-были два мочала,
Вот и сказке начало.
Жили-были два павлина,
Вот и сказке половина.
Жили-были два гуся,
Вот и сказка вся.
2016-05-08
„Dokucznyje” bajki
У попа была собака,
Oн её любил,
Oна съела кусок мяса –
Oн её убил.
И в землю закопал,
И на камне написал:
У попа была собака,
Oн её любил...
28
Eliza Małek
Wlazł pies do kuchni
I ściągnął mięsa ćwierć,
A jeden kucharz głupi
Zarąbał go na śmierć.
A drugi kucharz mądry,
Co w sercu litość miał,
Pochował psa w ogrodzie
I taki napis dał:
Wlazł pies do kuchni...
2016-05-08
Wykorzystanie poetyki folkloru
dziecięcego przez poetów
Kорней Чуковский
Тараканище
Ехали медведи
На велосипеде.
А за ними кот
Задом наперёд.
А за ним комарики
На воздушном шарике.
29
Eliza Małek
А за ними раки
На хромой собаке.
Волки на кобыле.
Львы в автомобиле.
Зайчики
В трамвайчике.
Жаба на метле...
Едут и смеются,
Пряники жуют.
2016-05-08
„Wycieczka” – K. Czukowskiego.
.Jechały niedźwiedzie
 na welocypedzie.
Za nimi kot bury
 z ogonem do góry.
Za nimi w dorożce
 dwa nosorożce
Za nimi strusie
 w autobusie.
Małpa z rakiem
 na psie okrakiem
30
Eliza Małek
 Kogut z indyczką








bryczką.
Kura z jajem
tramwajem.
Lew z krokodylem
automobilem.
Jadą wesoło, śmiechy,
okrzyki,
chrupią po drodze
słodkie pierniki.
2016-05-08
Literatura
 D. Simonides, Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków,
Wrocław-Warszawa 1976.
 М.Н. Мельников, Русский детский фольклор, Москва
1987.
 Zadanie domowe:
 Wyszukaj po kilka polskich odpowiedników rosyjskich
„trajkotałek” i strasznych historii.
 Naucz się na pamięć co najmniej 3 tekstów (różnych
gatunków) w wersji oryginalnej.
31
Eliza Małek
2016-05-08
Przykładowe pytania kontrolne
 Jak definiuje folklor dziecięcy D. Simonides?
 Omów ulubione gatunki folkloru nastolatków.
 Tematyka i poetyka „strasznych historii”.
 Omów rolę rymu i rytmu w wybranych tekstach folkloru dziecięcego.
 Na czym polega atrakcyjność niebylic?
 Wymyśl wyliczankę zaczynającą się od słów: „Raz, dwa, trzy…”
32
Eliza Małek
2016-05-08