Проект \ё\

advertisement
Ч=ваш Республикин В\ренъ тата ёамр=ксен политикин министерстви
Ч=ваш Республикин В\ренъ институч\
Ч=ваш ч\лхипе литература кафедри
Проект \ё\
Александр Спиридонович Артемьев=н пурн=ё\пе пултарул=х\н
т\п пал=р=м\сене уёса паракан \ёсем, в\сен содержаний\
/ёе т=вакан\: Иванова А. Г.
В=рнар район\нчи В=рман-Кипекри
п\т\м\шле п\лъ паракан в=там шкулта ч=ваш
ч\лхипе литература в\рентекен\
Ертсе пыракан\: Иванова Надежда Григорьевна
Ч=ваш Республикин в\ренъ
институч\н доценч\
В=рнар-2010-Шупашкар
0
Тупмалли
Ум с=мах
1. Урок=н тулли конспекч\........................................................3
Урок теми: Александр Спиридонович Артемьев пурн=ё\пе
пултарул=х\н т\п пал=р=м\сем
2. Ус= курн= литература ………………………………………………… 17
Хушса панисем:
1№ хушса пани. Презентаци
2№ хушса пани. Урок т=р=х хат\рлен\ тест…………………… …18
Ум с=мах
Александр Спиридонович Артемьев с=ввисем, калав\сем, повеё\семпе
роман\сем шкул программисене ёир\пп\нех вырнаёр\ё. Ун=н хайлав\сем
1
ачасене кил\шеёё\, уйр=мах асл= класри в\ренекенсем «Салампи», «Алт=р
ё=лт=р», «Шур= ёъёл\ х\р» хайлавсене к=м=ллаёё\.
Ун=н с=ввисене Ф. Лукин, Ф. Васильев, Г. Хирбю, Т. Фандеев, А. ОрловШуё=м композиторсем юрра хывн=. Палл=раххисем: «Телейл\ пул»,
«Салампи юрри», «Юрату юрри», «Ах, п\лесч\» т. ыт. Ёак юр=сене хал=х та,
в\рнекенсем те к=м=лласах йыш=наёё\.
11-класра А. С. Артемьев=н пурн=ё\пе пултарул=х\н т\п пал=р=м\сем
тата «Салампи» повеёне в\ренме 4 сехет уй=рн=, 1 сехет ёыру \ё\. Илемл\
вулава аталантарас тата хайлава ачасене х=йсен к=м=л\пе вулаттарас т\л\шпе
«А. С. Артемьев пурн=ё\пе пултарул=х\н т\п пал=р=м\сем» тем=па М=н
Яв=ш т\мминчи ч=ваш ч\лхипе литературине в\рентекен учительсем ум\нче
уё= урок ирттерт\м.
Урок ирттерес ум\нхи \ёсем: писател\н в=рё= ёинчен ёырн= с=ввисене,
хайлав\сене, куёар=в\сене тупса вуламалла. «А. С. Артемьев-проз=ри поэт»
хаёат к=ларн=. Урок т=р=х презентаци тун=, тест хат\рлен\.
Ёак=н пек урок ирттерн\ хыёё=н ачасем хайлавсене к=м=лласах вулаёё\.
А. Артемьев=н герой\сем в\ренекенсене пурн=ё йыв=рл=х\сене ё\нтерме,
т\р\с ёул суйласа илме пул=шаёё\.
Урок теми: Александр Спиридонович Артемьев пурн=ё\пе пултарул=х\н
т\п пал=р=м\сем
1924-1998
Урок т\с\: Писатель пурн=ё\пе пултарул=хне в\рентесси
П\лъ т\ллев\: А. Артемьев пурн=ё\н палл=рах саманч\семпе пултарул=х\н
нумай енл\х\пе паллаштарасси
2
Сап=рл=х
т\ллев\:
А.
Артемьев
пултарул=х\пе паллаштарн=
май
ёамр=ксене пурн=ёри йыв=рл=хсене ё\нтерме, ч=т=мл= пулма, ёынна
хисеплеме, таса юрат=ва упрама в\рентесси
Аталантару т\ллев\: лекци-конспект ёырма х=н=хтарни, илемл\ вулава
аталантарни
Урок мел\семпе меслеч\с\м: учитель с=мах\, с=в=сене илемл\ вуласси,
кирл\ эпизодсене илемл\ вуласа тишкересси, юр=сем юрласси
Урока кирл\ хат\рсем : компьютер, географи картти, А. Артемьев
портреч\, писатель к\некисем т=р=х й\ркелен\ выставка, учебник, хрестомати
(11 кл), И. Иванов « Ч=ваш хал=х писател\ А. С. Артемьев» Ш-1988, П.
Ялкир « Патт=рл=х кун\сем» Ш-1995.
Урок юх=м\
1.Ум с=мах
2.Ачал=хпа ёамр=кл=х
3.В=рё= вут- ёул=м\ вит\р
4.Пурн=ёпа п\р тан
5.П\т\млетъ
6.Киле \ё
Ум с=мах
Ачасем, эсир А.С.Артемьева п\лет\р, к\ё\нрех классенче «Х\рл\ ё=лт=р»
приключенилл\ повеё\пе, «Ик\ салтак», «Асран кайми» калав\семпе те
паллашн=. 9-м\ш класра «Сим\с ылт=н»повеёе вуласа тишкерн\ пулин те
паянхи урокра вара ун=н пултарул=х\пе т\пл\нрех паллаш=п=р.
3
Доска ёинче
«Ёынсен чун\сене тар=нрах к=тартнине пулах Александр Артемьев
произведений\сем вулакансене тытк=на илеёё\, в\ёне ёитиччен вулаттарса
п\термес\р те ал=ран каймаёё\, асра юлаёё\, шух=ша яраёё\.Ёак= мар-и \нт\
писател\н =стал=х\? Ёапла, ёакна ш=пах =стал=х тени т=вать».(Л. В. Садай
ч=вашсен палл= писател\).
Василий Давыдов-Анатри «Юлташсемпе юнашар» (Ш.-1981, 60 стр.)
к\некере ёапла аса илет: «Эсир Александр Артемьевпа мухтанма пултарат=р.
В=л х=й те сир\нпе п\рлех ялта пур=нать, хал=х пурн=ёне лай=х п\лет.
Ч=ваш ч\лхи тути-масине туйса \ёлекен писатель»,-тер\ё Миттапа Хусанкай.
«Кам=н к=к=р\ ир\кк\н сывлам\-ши, кам чун\ яр уё=лса кайм\-ши Ат=л=н
ч=нк= ёыран\ ёине х=парсасс=н? Капмар с=рт ёамки ёинче сан ума
т\л\нмелле анл= таврал=х тухса т=рать те,эс\ асл= та х=ватл= юх=м ум\нче
пурн=ёри вак-т\веке манат=н, сана ир\кс\рех пыс=к шух=ш- к=м=л ёав=рса
илет. Кунта т=ван хал=х=н ш=пи ё\р-шыв=м=р=н кун ёул\пе сып=нни
уйр=мах пал=рса т=рать
Ёакнашкал ёул юппинчи ёълл\ выр=н пек туй=нать мана пир\н
литератур=ра А. Артемьев прози. Ун=н чи вит\мл\
произведений\сене
вуласан т=ван хал=х=н \м\ртен пыракан чи илемл\ юррисем, т\ррисем,
с=нар\сем аса килеёё\, ч\рене ёеп\ё те таса к=м=л ёуп=рласа илет»,- ёапла
калан= ч=вашсен палл= критик\ Геннадий Хлебников-Шанар.
А.
Артемьев
хальхи
ч=ваш
литературинче
чи
пултарулл=
писательсенчен п\ри шутланать, ахальтен мар =на ч=ваш хал=х писател\н
хисепл\ ятне пан=. Нумай-нумай ч=ваш ун=н «Салампи», «Алт=р ё=лт=р»,
«Хунавлах х=рнисем», «Шур= ёъёл\ х\р» тата ытти роман\семпе повеё\сене
юратса вулать, унти ыр= та пархатарл= геройсем пек пулма т=р=шать.
Уйр=мах Артемьев=н «Салампи» повеё\ автор ятне ёъле ё\клер\. К\неке
пичетленсе тухсанах ун пирки
клубра е библиотек=ра сав=нса калаён=
ёынсем, м\нле ёырма п\лн\-ши тесе мухтан=. Артемьев пултарул=х\ яланах
общество аталан=в\н, ч=ваш хал=х пурн=ё\нчи кирл\ те пыс=к ыйт=в\семпе
4
ёых=нн=, пурне те татса паман ыйтусем к=ларса т=ратн=, ёавсем пирки
шух=шласа п=хма ч\нн\.
Артемьев пултарул=х\нче ч=ваш хал=х\н чылай в=р=м историй\,
х\р\х\м\ш ёулсенчен пуёласа паянхи куна ёити пал=рса юлн=.
Ёын х=й \м\р\нче м\н тъссе ирттермен-ши, м\н \м\тленсе пур=ннине ч=нч=н птсатель к=на хмуханмалла ёырса к=тартма пултарать. Ахальтен мар
писателе этем чун\н инженер\ тен\ Максим Горький.
Артемьев пултарул=хне т\пчекенсем час-часах в=л И. Тургеневран
в\реннине пал=ртаёё\. Ч=н та, ч=ваш ёыравёи выр=ссен асл= писательне,
юратать, ун произведений\сене ч=вашла та куёарн=. Анчах х=ш классика
юратман-ши е куёрман-ши в=л? Писатель х=й калан= т=р=х в=л ытларах Л.
Толстойран в\ренн\, ун хайлав\сене те нумай куёарн=. П\р с=махпа, А.
Артемьев т\нче литературин т\рл\ «ё\припе» йъёсе х=парн=. Ёапах та в=лх=йне ев\р писатель: в=л ч=ваш ё\р\ ёинче ъсн\, т=ван таврал=хпа литература
ыйтнине тив\ётерме т=р=шн=.
Артемьев=н лирик=лл= прозинче нумай т\рл\ ёем\сем илт\неёё\: ачш та
ёеп\ё к\в\сем те, =шш=н е питлесе кулни те, трагедилл\ ёем\сем те. Этем
телей\, ш=пи, =раскал\ шух=шлаттарать писатале.
Ачал=хпа ёамр=кл=х
Артемьев=н кун-ёул к\неки
1924 ёулхи ав=н уй=х\н 14-м\ш\
Эл\к район\нчи
Тури Вылта
Штанаш шкул\нче в\ренет.
1942 ёулхи ав=н уй=х\
Х=й ир\к\пе фронта каять.
1943-1945 ёулсем
Курск п\кки. Львов, Кенигсберг,
5
Монголи, Маньчжури… Виё\ хутчен
аманать.
Патт=рл=хш=н
т=ват=
медале тив\ёет.
1947 ёул
Т=ван ё\р-шыва тавр=нать.
1950-1956 ёулсем
/ёлен\
хуш=рах
Горький
яч\лл\
Мускаври
М.
литература
институт\нче в\ренет.
1957-1998 ёулсем
Писатель профессионал.
1998 ёулхи ёурла уй=х\н 5- м\ш\
Шупашкарта вилет
Александр Спиридонович Артемьев 1924 ёулхи Эл\к район\нчи Тури Выл
ял\нче хресчен ёемйинче ёуралн=. В\сен ял\ ытти ч=ваш ял\нчен ним\нпех те
уйр=лса т=ман, й\ри- таврал=х\ те ытти ё\рти майлах пулн=. Анчах та ачап=чаш=н, кирек х=ш ёынш=н та ёуралн= выр=н ним\нрен паха та илемл\,
унран хакли ур=х ниёта та ёук пек. Каярахпа писатель ёапла ёырса к=тартн=.
«Пир\н ял пит\ илемл\ ё\рте вырнаён=: к=нт=р х\велан=ё енче \м\рхи хура
в=рман кашласа ларать, ёав=нти п\р ё=л куё\нчен Выл шыв\ юхса тухать, в=л
С=р шывне к\рет; ял=н ёурё\р х\вел тух=ё енче уё= хир сар=лса выртать…
ёак=нтан теп\р тар=н ёырма пуёланать, ун=н шыв\ Ёавала к\рет.Ёавал пуё\
пир\н ялтан вун= ёухр=мра.
В=рманл=, тул=х шыв- шурл=, ёырма- ёатралл= ку таврал=х. Вирьял
хал=х\ теёё\ пир\н ял пирки. Ялсене, аякран п=хсан сад тей\н; ёуртсем й=мрахур=н ай\нче, улма-ёырла пахчисем хушшинче лараёё\./ёчен те пултарулл=
6
хал=х пр=нать ку енче. Хам=р ен\м\ре, ёуралн= к\тес\м\ре, эп\ п\т\м ч\ререн
сават=п, м\нш\н тесен к=вапам унпа ёых=нн=».
Ун=н ашш\- ам=ш\, патша саманинче пур=нса, хут в\ренмес\р юлн=,
вулама –ёырма п\лмен, ал= пусма та пултарайман. Анчах ч\лхе- ё=вартан
пит\ ёып=ёулл=, =сл= та \ёчен ёынсем пулн= в\сем. Ашш\ час-часах яппун
в=рёи ёинчен кала-кала к=тартн=, юрлама юратн=. Ам=ш\ юмах- халап яма
=ста пулн=. Юр=-к\в\, с=мах- юмах пултарул=х\ ачисен те пал=рн=. Сант=р ,
с=махран, музык=на пит\ юратн=, ялти палл= куп=сё= шутланн= (каярахпа
с\рме куп=с каласа ёарти концертсене хутш=нн=). «Т=ватт=м\ш класс п\терн\
т\ле ман=н хам «каркалан=» с=в= тетрач\сем те пурчч\ \нт\,- тет А. Артемьев
п\р аса ил\в\нче ,- анчах эп\ в\сене никама та к=тартма х=яймаст=м, пытарса
усратт=м. 1935 ёулта х=юл=х ёитерт\м- ёитерт\мех- пур пек с=вв=ма пухса,
Элкер патне ик\ пыс=к конвертпа ярса пат=м. Адресне,никамран ыйтса
п\леймес\р, Ванька Жуков ев\рл\рех ёырт=м: «Шупашкара, Элкер писателе».
Эп\ м\нлерех п=лханса ответ к\тнине каламас=рах =нланма пулать. Саркай=к
та ёу килессе ун пек к\тмен пуль? Паллах, Ё. Элкер вун икк\ри ача с=в=сем
ёырнине ырлан=, писатель пулас тесен нумай т=р=шса \ёлемеллине к=тартса
пан=. Ёак=нтан пуёласа А. Артемьев илемл\ литература =стал=хне ёине
т=рса в\ренме тыт=нать.Шкулта в\ренн\ чухнех А. Артемьев выр=с ч\лхине
вуламал=х ёеё мар, произведени куёармал=х та аван п\лн\.В=рё=чченех в=л
выр=сларан произведени куёарса п=хать: Вальтер Скотт, Г. Гейне, Ф.
Шиллер,
А.
Пушкин,
М.
Лермонтов,
Н.Некрасов
тата
ыттисен
произведений\сене куёарать. Ёак хуш=рах ёамр=к т=лмач= ч=вашларан
выр=сла та куёаркалать: «Нарспи» поэма сып=к\сене,
Ёеёп\л, Я. Ухсай, А. Алка, А. /ёх\л хайлав\сене. 17 ёула ёитиччен в=л пур\
234 с=в=, 3 поэма, 2 повесть, 1 пьеса пуёлам=ш\ ёырн=. В\сем хушшинче –
хал\ пурте п\лекен « Ах, п\лесч\, м\н ёитмест-ши» юр= с=мах\сем те пулн=.
Малтанхи хайлавсен т\п к\вви- п\ррем\ш юрату туй=м\, савн= х\рш\н
тунс=хлани. Автор\ пит\ ёамр=кла «утм=л турат куёл=» х\ре юратн= иккен,
х=й юратни ёинчен савн= х\рне вун= ёул ытла п\лтермес\р ёърен\. Х=й
7
=ш\нче ёуннине никама та каламан, шур= хут ёине ёеё ъкерсе пын=. «Анчах
т\л\кре те сана х=йман хам ёинчен калама»,- тет кайран писатель.
«Юрату» с=вва Варламова Татьяна вулать
-Х\р\м, м\нш\н именет\н,
Сан хура-им тут=ру,
М\нш\н эс\ къренет\н,
Е сан ё\т\к тут=ру?
-Ах, анне, ман тут=р шур=
Юр пекех в=л, хуралман,
Ё\т\лмен ниётан та тут=р,
Пурё=н тут=р ё\н\ ман.
-Х\р\м, ма эппин тухмаст=н,
Сан=н пурте в\т ёитет.
Илтет-ни , епле хут куп=с
Сав=к ёем\ к\в\лет
-Ах, анне, в=танат=п
Темш\н ёав куп=сё=ран,
Ёав=нпа пъртрен с=нат=п
+на эп\ кант=кран.
Ёапла, ёамр=к й\к\т\н ёунач\сем литератур=ра в=рё=чченех ёир\пленме
тыт=нн=.
В=рё= вут- ёул=м\ вит\р
Анчах ёыравё=н малашнехи кун-ёул\, юр=ри пек, ё=лт=р вит\р мар, ёул=м
вит\р выртн= иккен. Т=ван ё\р - шыв=н асл= в=рёи пуёлансан
в=там шкул
тин ёеё п\терн\ вун ёичч\ри качч= п\р ёул йыв=р \ёре ёърет- в=рман касать,
шартлама сив\ре траншей=сем чавать, ял Совеч\н секретар\нче \ёлет. 1942
ёулхи сентябрьте вун сакк=рти качч= х=й ир\к\пе фронта каять.
Фронтра в=л связист пулса ёап=ён=. Связист=н вара, п=шалпа
гранат=с=р пуёне , х=йпе п\рле телефон аппарач\ тата пралук к=шкар\ илсе
ёъремелле, ёав йыв=р япаласене й=тса выр=нтан -выр=на куёармалла,
т=шман пеме тыт=нсан ёур=м ёине хурса чупмалла.
8
1943 ёулхи ёу варринче Артемьев Курскпа Белгород пат\нче вутта к\рет.
Унти ёап=ёу историре «Курск п\кки» ятпа пал=рса юлать. Ёак кунсем
ёинчен в=л ёапла аса илет: «Ёав в\ри кунсенче эп\ п\р ёап=ёура йыв=р
амант=м. Мана контузи пулнипе в=рманта ним туйми выртн=скере, хм=р
санитарсем ас=рхан= та санбата =сатн=. Эп\ санбатра тин т=на к\т\м.
Х=лхам хупланн=, ч\лхем ё\тн\. Сулахай ал= ш=мми чавсаран аяларах
арканн=. Сурана ёуса ёыхн= хыёё=н мана ытти йыв=р аманнисемпе п\рле,
грузовик ёине лартр\ё, тыла илсе тухр\ё. Сухинчи хулине ёитиччен т=шман
самолеч\сем пире темиёе хут та пулеметпа печ\ё, машин=на ш=тарса
п\терч\ё. Аманнисем хушшинче виё\ ёынна в\лерч\ё, нумай=шне каллех
амантр\ё. Суран\сем ё\рсе юхма пуёлаёё\. Ш=м= ё\рме тыт=нать. Сант=р
чылай в=х=т киле ёыру яраймасть. Ам=ш\ ёав в=х=тра ыв=л\ «вилни»
ёинчен хут илет. Тем чул куллянса мак=рн= хыёё=н, ыв=лне чиркъре
ас=нтарать. Анчах ыв=л\ госпитальтен сывалса яла тавр=нать. В=л ё\рле
киле пырса к\рсен, =на ам=ш\ \ненмест, х=раса ъкет, умне лампа тытса
ёутатса п=хать. Ялта вун= кун пур=нн= хыёё=н салтак каллех в=рёа тухса
каять. Карпат т=в\сем пат\нче, унтан Х\велтух=ё Пруссире ёап=ёать. 1945
ёулта А.Артемьева Монголине куёараёё\. В\сен ёар\ ёав тери в\ри Гоби
пушхир\ урл= каёса Япони самурай\семпе ёап=ё=ва к\рет.Кунта асл=
сержанта, гвардееца виёё\м\ш хут амантаёё\.
Артемьев радист х=юлл= та патт=р ёап=ёнине Ф. Данильченко генерал-майор
х=й\н асаил\в\нче ёапла ёырса к=тартать: «Ш=пах пит\ кирл\ донесение раципе
п\лтерн\ в=х=тра радиста амантаёё\. Шинел\ вит\р юн й=ралса юхса анн=, хай
шурса кайса хутланн= пулин те, \ёе п\териччен п=рахса кайман». Ёапла,
в=рё=н тарл=-т\т\мл\, юнл=-суранл=, тертл\ ёул\сем А. Артемьев характерне
хурё= пек туптаёё\.
Патт=р салтак фронтра та с=в=сем ёырма п=рахман. «Германи ё\р\ тискер»
1944ё., «Пирвайхи атака» 1943ё.
Ёак с=в=ра поэт ёапла калать: «Х=руш мар т=шман манш=н, ёилл\м ман
вил\мрен в=йлрах».
Зайцева К. 1943ёулта ёырн= «Киле тавр=нать» баллад=ри сып=ксене вулать.
9
1.В=рмантан в=л утса тухр\,
В\ён\ ев\р васкаса,
Т=ван ял\ енне п=хр\
/ненмес\р, п=лханса
Ёап-ёара иккен илемл\
Пулн= асл= урамсем,
Т\ппипех_ёунса _к\лленн\
Ё=касем те хур=нсем.
«Ёук, юлман п\р урамра та
Пърт-хуралт= них=ёта;
Кашламасть лаштра й=мра та
Ман анне, савни =ёта?»
2. Ан шыра, салтак, тупайм=н
Пурп\рех эс в\сене
Ним\нпе те й=патайман
Хурл=х пусн= ч\ръне.
Ик\ ёул ытла алхасн=
Ним\ё мур\ ку ялта;
Ик\ ёул в\лерн\, касн=
Ёакн= мирл\ хал=ха.
Ёав=нпа ёук п\р й=мра та
Ёук текех юратн= кил
С\м-ё\рле те, к=нт=рла та
Ах=рать кунта сив ёил
3 «Аннъне хупса х=варч\ё
Ёул=м хыпн= ч=лана
Ч\р\ллех вара ёунтарч\ё
Х\рхенмес\р ват ёынна
«Партизан» тесе шырар\ё
Кил тавра в\сем сана.
Тупаймас=р урса кайр\ё
Ёитр\ ах=р самана
В\сене эп ылханат=п
/м\рех чун тухиччен,
Тав=рма тупа т=ват=п
П\р фашист та юлмиччен.
10
Пурн=ёпа п\р тан.
1947ё. поэт Т=ван ё\р- шыва тавр=нать. П\р хуш= ялта \ёлет, унтан Шупашкара
куёать, типографире корректорта \ёлет, рабочисен пурн=ё\пе паллашать.1947ё. ун=н
п\ррем\ш калав\ «П\ч\к Лий=н пыс=к сав=н=ё\» пичетленсе тухать. Калавра Китай
хал=х\н \ёчен те к=м=лл= ёыннисемпе в\сен кулленхи пурн=ё\пе паллаштарать.
1950ё. А.Артемьев=н п\ррем\ш к\неки «Ан ав=н ш\шк\» ятпа тухать. Вулакансем =на
=шш=н йыш=наёё\, критик=ра та ыр=па ас=наёё\. 1950-1956 ёулсенче в=л Мускаври
М. Горький яч\пе
хисепленекен Литература институт\нче в\ренет. Ачасем,
А.Артемьев прозинче ч=н-ч=н художник=н виё\ т\п палли сис\нет: в=л пурн=ёа ч\р\
япала пек ъкерсе пама пултарни, т\нчен тулаш енне лай=х 'п\лни, этем\н шалти, чун
пурн=ёне вит\р курса =нланни. Малалла ачасем, ун=н х=ш-п\р произведений\семпе
паллашар-ха.
В=рё= темипе ёырн= калав\семпе очерк\сем хушшинче «Алт=р ё=лт=р» (1962)
повесть уйр=мах пал=рса т=рать. Кунта автор в=рё= опытне этем\н к=м=л-сипеч\
енчен философилле п\т\млетсе парас задача лартн=. Повесть пуёлам=ш\нче писатель
ёамр=ксен чун тасл=хне х=йсен чи ёыв=х интерес\пе ытти ёынсене пул=шасси(
тусл=х\пе юрат=в\|) хушшинчи хир\ёъре т\р\слет. П\р илемл\ х\ре Тамра
Турханов=на ик\ юлташ качч= Георгий Атнаровпа К\ётук Камаев юратаёё\.
Георгий чун\пе таса та ёеп\ё, куп=с хитре калать. К\ётук вара- тракторист, в=йл= та
птт=р ,х=юлл= та ч=рс=р, шанч=кл= ёын. П\р х\ре юратаёё\ пулин те в\сем п\рп\ринпе тусл=. Чун тасал=х\, тър\л\х\ юлташсене к\в\ёърен х=тарать ёеё мар –
йыв=рл=хра пул=штарать. Й\лт\рпе =м=ртн= чухне Георгин мала тухма май килет,
савн= х\р\ аллинчен парне илме май килет, анчах юлташ\ урине ыраттарн=, =на
пул=шу парать. Виёё\ш\ те фронта тухса каяёё\. Чи малтан х=й ир\к\пе К\ётук тухса
каять. Георгий те, К\ётук та йыв=р аманса тытк=на лекеёё\. Тытк=нра в\сем т\л
пулаёё\, йыв=рл=хра п\р-п\рне пул=шса тытк=нран тараёё\. Партизансемпе п\рле
ёап=ёса ик\ юлташ татах туслашаёё\.
Анчах в=рё=н тумхахл= ёул\ ик\ юлташа уй=рать. Георгий каллех аманать,
госпитальте
выртать.
К\ётук
фронтра
Тамар=на
шыраса
тупать.
В\сем
м=ш=рланаёё\, анчах м=ш=рланн= хыёё=н теп\р куннех К\ётук Камаев патт=рсен
11
вил\м\пе – генерала к=к=р\пе хът\лесе вилет. Повесть ёапла в\ёленет: ёамр=к х\рпе
качч= (Тамара х\р\) хапха т=рринче й=лк=шакан Алт=р ё=лт=ра курса, тахёан
Георгипе Тамара \м\тленн\ ев\р калаёаёё\. Ёав=нтах автор=н шух=ш\ илт\нет:
«Килес телейл\ =русем, пир\н ачам=рсен ачисем те л=пк= тъпери ё=лт=рсене юратса
с=начч=р, ним\нле хура п\л\т те в\сен телейл\ ё=лт=рне ан хуплат=р. «Алт=р
ё=лт=р» в=л – мирл\ ппурн=ё=н символ\ те. Ку повесть- т=ван хал=х\пе этемл\х\ш\н
х=й\н й\м\рне, ёамр=кл=хне х\рхенмен =р=ва ас=нса хун= чечек к=ш=л\, снекер
тъпене , ёут= х\веле, еш\л ё\ре сыхласа х=варма ч\нни те.»
Иртн\ в=рё= кун\сем, ёав в=х=три тата ун хыёё=нхи йыв=р ёулсем
Артемьев=н ытти повеё\сенче те, с=махран, «Сим\с ылт=н», «Йыв=р
ёулсем», «Шур= ёъёл\ х\р» тата ытти произведений\сенче те куё умне ч\рр\н
тухса т=раёё\. «Шур= ёъёл\ х\р» повесть малтан пуёласа в\ёне ёитичченех
трагизмл= произведени,унта в=рё=ри х\р\н хурл=хл= щ=пи ёинчен каласа
пан=. Фронта качч=семпе п\рлех сахал мар х\рупраё та кайн=. В\сем унта
связистк=сем, партизанк=сем пулса ёап=ён=. В=рё= п\тни чылай ёул иртсен,
х\р- салтаксем ёинчен «У войны не женское лицо» повесть, «А зори здесь
тихие» кинофильмсем тухр\ё. Фронтра х\р ар=мсене м\нле йыв=р килнине
к=тартса пан= ёав произведенисенче. Ч=ваш писател\ Артемьев х\рсем
фронтра пулни ёинчен в\сенчен маларах та ёырса к=ларн=, фронтовичк=сем
пыс=к хисепе тив\ёни ёинчен х=й\н с=махне калан=.
Ш=пах ёав=н пек х\р ар=м ш=пи ёинчен с=мах пырать те Артемьев=н
«Шур= ёъёл\ х\р» повеё\нче . Ик\ ч=ваш х\р\, Лид=па Анюк, фронтра м\н-м\н
тъссе ирттерни ёинчен ку произведени. Писатель ёых=ну взвоч\ пурн=ёне
аван п\лет, раципе м\нле ус= курни ёинчен те т\п- т\р\с каласа парать.
Связист-салтак=н чун-ч\рине те лай=х =нланать в=л. Раци вырнаён=
фольварка фашистсем хуп=рласа илсен Лида радистка ёухалса каймасть,
в=ртт=н шифра т\п т=вать. Хам=р=ннисем х=в=рт килсе тухнипе ёеё в=л
вил\мрен ё=л=нса юлать. М\н к=на тъсмен пул\ в=л фронтра. Аманать, к\ёех
тытк=на лекмест, юратн= ёыннине ёухатать. Киле тавр=нсан та =на йыв=р
килет: ялта ам=ш\ вилн\, вара в=л пир-ав=р комбинатне \ёе к\рет, ёын пат\нче
12
хваттерте пур=нать, п\чченех ачине п=хса ъстерет. Ёъё\ те в=х=тс=р
шуралать. (К\неке ёинчи сып=ка Зайцева М. вулать, суйласа илнисем 2т.,
368-369 стр.)
Палл= писатель историлле тем=па та интереслент. Истори темипе ёырн=
«Хунавлах х=рнисем», «Т=в=л ум\н» произведенисем тухр\ё. 1905-1907 ё.
революцие хутш=нн= ч=ваш интелегенций\сем ёинчен ( И.Я.Яковлев,
К.В.Иванов, Н.В.Шупуёёынни, ФП. Павлов тата ыттисен с=нар\семпе
паллаштарать.)
А.Артемьев - =сл= тишкеръё\, критик та, ун=н статйисемпе рецензий\семв\сенчен чылай=ш\ «Пурн=ё ч=нл=х\пе писатель =стал=х\» к\некнре
пичетленн\. Писател\н ыр= к=м=л\нчен т\л\нмеллипех т\л\нет\н. М\н чухл\
алёыру вуласа тухман пуль в=л х=й\н \м\р\нче, м\н чул ус=лл= канаш,
к=тарту
паман пул\ ёыракан юлташсене!
+ста куёаруё= та в=лах.
Повеёсемпе калавсем\р пуёне, пыс=к кал=п=шл= произведенисене те- И.
Тургенев=н «Пирвайхи юрат=вне», Б.Полевой=н «Ч=н-ч=н этем ёинчен
ёырн= повеёне», А.Герцен=н «Пулни-иртни тата шух=шсем» роман-хроники,
И.Гончаров=н
«Обломов»,
Л.Толстой=н
«В=рё=па
мир»
романсен
сып=к\сене куёарн= в=л.
Хал\ п\р куёар=вне итлесе п=хар. Шоркина Т. Тургенев=н «Ёерёи»
проз=лла с=ввине вуласа парать. «Пирвайхи юрату» Ш-1982, 168стр.
М\нле жанрпа ёырсан та, писатель ч\лхи таса, пуян, с\ткенл\. Ч=ннипех
те А.Артемьев ч\лхе =сти. В=л проз=ри поэт. Т=ван литератур=на
аталантарас т\л\шпе тун= сулмакл= \ёсемш\н А.С.Артемьева «Хисеп Палли»,
«Хал=хсен тусл=х\» орденсем, 1980 ёулта Ч=ваш хал=х писател\ ятне пан=.
Ун=н чылай с=ввине композиторсем юрра хывн=. Палл=раххисем ёаксем:
«Ах, п\лесч\», «Юрату юрри», «Салампи юрри».
Ачасем ун=н с=ввисене вулаёё\. Юр=сем юрлатп=р.
Салампи юрри
1.Ёъл тъпере ё=лт=р вылять,
13
Сан куёу пек й=лт=ртатса
Чул хушшипе т=р шыв юхать
Сан куллу пек ш=нк=ртатса.
2.Сывл=м ъкет садсем ёине
К\м\л сапать т=ван ё\ре
+ёта-ши эс ёак каёхине?
Сана к\тсе ёунать ч\ре.
3. П\ччен ытла кичем мана
Санс=р м\нле ё\р ирттерес?
М\н пулч\-ши, тус=м сана?
+ёта-ши эс, кампа-ши эс?
Ах, п\лесч\
1. Ах, п\лесч\, м\н ёитмест-ши
Анаткас=н каччине?
Камш=н тунс=хл=н ёърет-ши
Куп=спа в=л каёхине
А-а! Куп=спа в=л каёхине?
2. Ах, п\лесч\, ма п=хать-ши?
В=ртт=н пир\н кант=кран?
М\нш\н куп=с мак=рать-ши?
Эп к\рсесс\н в=й=ран
А-а! Эп к\рсесс\н в=й=ран
3. Ах, п\лесч\ ма сикет-ши
Ман ч\рем ёав к\в\рен?
В=л пурне те ил\ртет-ши
Е мана ёеё каёсерен?
А-А! е мана ёеё каёсерен?
Пурн=ё\пе пултарул=хне п\т\млетни. Ч=ваш хал=х писател\н
А.С.Артемьев=н пултарул=х\ питех те пуян, нумай енл\. В=л повеёсемпе
калавсем, с=в=сем, очерксемпе т\пчев \ё\сем ёырн=, клссиксен
произведений\сене ч=вашла куёарн=. Чылай с=ввисене композиторсем юрра
хывн=. Ун=н хайлав\сенчи т\п геройсем авторпа п\рле в=рё= вут-ёул=м\нче
юн т=кн= салтаксем. В\сен кулленхи \ё\- х\л\, таса юрат=в\, ёап=ёусенчи
патт=рл=х\ пянхи тата ыранхи вулакансемш\н те ыр= т\сл\х.
14
Киле \ё: «Салампи» повеёе вулама пуёламалла. Хальхи в=х=тра Салампи
пек х\рсем пур-и?
Ус= курн= литература:
1.З. С. Антонова, В. П. Станьял «Ч=ваш с=махл=х\н в\ренъ меслеч\сем»
Ш., 2006
2.В. Давыдов-Анатри «Юлташсемпе юнашар» Ш., 1981
3. Н. Г. Иванова «Ч=ваш литературине в\рентес \ёри ё\н\л\хсем»
Ш.,2006
4. Ипполит Иванов «Ч=ваш хал=х писател\ А.С.Артемьев» Ш.,1988
5. В.Г.Родионов, Э.И.Родионова, Г.И.Федоров «Ч=ваш литературине
в=там шкул=н асл= клас\нче в\рентесси» Ш., 2006
6. Г.Я.Хлебников «Пултарул=х т\шши» Ш., 1981
7. П.Ялкир «Патт=рл=х кун\сем» Ш.,2006
15
2№ хушса пани
Урок т=р=х хат\рлен\ тест.
1.Ч=ваш хал=х писател\ А.С.Артемьев ёуралн= ёул, район, ял.
а-1913ё., Комсомольски район\
=-1924ё., Эл\к рйон\, Тури Выл ял\
Б-!925ё., Канаш район\, К=шнаруй ял\
2. А.Артьемьев-реалист художник , в=л т\нчене нумай енл\н уёса пама
п\лнипе выр=с писател\сечен камсене ёыв=х?
а-М.Шолохов, А.Фадеев, А.Толстой
=-М.Грибоедов
б-М.Горький
3.«Салампи» повесть автор\.
а-Юрий Скворцов
=-Александр Артемьев
б-Владимир Ухли
4.А.Артемьев=н истори темипе ёырн= роман=н п\ррем\ш том\
а-«Улма йыв=ё ав=нать»
=-«Алт=р ё=лт=р»
б-«Хунавлах х=рнисем»
5.«Салампи юрри» с=вв=н автор\
а-Яков Ухсай
=-А.Алка
16
б-А.Артемьев
6. «Шур= ёъёл\ х\р», «Алт=р ё=лт=р» повеёсен автор\
а –В.Алентей
=-А.Артемьев
б-Л.Таллеров
7. «Сим\с ылт=н» повеёе м\нле хайлав теёё\?
а-автобиографилле повесть
=-психологилле повесть
б-историлл\ повесть
8.А.Артемьев в=рё=ра кам пулса ёап=ён=?
а-танкист
=-стрелок
б-связист
9.А.Артемьева ч=ваш хал=х писател\ ятне х=ёан пан=?
а-1980ё.
=-1975ё.
б-1970ё.
10.А.Артемьев=н п\ррем\ш к\неки м\нле ятпа тухн=?
а-«Ан ав=н ш\шк\»
=-«Салампи»
б-«Т=в=л ум\н»
17
18
Download