Сыновья Нуржана

СЫНОВЬЯ НУРЖАНА
НУРЗАНЫ ФЫРТТÆ
Казахская сказка
Это справедливо, если хороший, добрый человек долго
живет на белом свете. Таким человеком и был Нуржан.
Жил он долго и нескоро состарился.
Но всему свой предел. Когда Нуржану исполнилось ровно
девяносто девять лет, он позвал в юрту своих сыновей –
Сабита, Габита, Хамита – и сказал:
– День моей жизни кончился. Ночь наступает, застится
тьмою мой взор. Уходя ко сну, хочу проститься с вами...
Казахаг аргъау
Сабитæ! Раджы кæддæр казахаг зæххыл цардис иу хорз адæймаг. Йæ
ном хуындис Нурзан. Кæд бирæ азтæ фæцардис, уæддæр зæронд нæ
кодта. Нæуæдз фараст (99) азы йыл куы рацыдис, уæд фæдзырдта
юртæмæ йе ’ртæ фыртмæ æмæ сын загъта:
— Мæ зынаргъ уарзон хъæбултæ Сабит, Габит æмæ Хамит. Мæ
царды бонтæ фесты. Уæдæ фæллой дæр, сагъæстæ дæр чысыл нæ
уыдысты мæ царды. Хъæлдзæг æмæ æнкъард бонтæ дæр бирæ
арвыстон. Йех, æмæ æхсæвы тар мæ цæстытæ æхгæны. Бафынæйы
размæ мæ фæнды сымахæн хæрзбон æмæ мæ фæдзæхст зæгъын.
Сыновья почтительно слушали слова отцовского завета. А — Стыр зæрдиагæй дæм хъусæм, нæ уарзон фыд, — загътой
Нуржан слабеющим голосом продолжал:
æфсымæртæ æмæ Нурзан дарддæр кодта йæ ныхас:
– После моей смерти разделите поровну весь скот и все
— Йеех, мæ амæлæты фæстæ байарут уарзон æмæ рæстæй мæ фос,
имущество, Живите по-братски, не оставляйте друг друга мæ исбон æмæ фæрнæй кæнут уæ хæдзары куыстытæ цæмæй уæ
в беде...
хионтæ æмæ æцæгæлæттæ дæр хъаст макуы ракæной, азым-иу уæм
Потом дрожащей рукою Нуржан достал из-под подушки мацæмæй æрхæссой. Уæ зæрдыл дарут æдзухдæр: мæ фысты
мешочек, туго набитый золотыми монетами.
дзуджы, мæ бæхты рæгъауы иунæг уæрыкк дæр, иунæг байраг дæр
– Здесь девяносто девять червонцев, ровно столько я
нæй нæдæр мæ хиндзинады, нæдæр мæ сайды фæрцы. Æфсымæртæ
прожил под небом степи... Спрячьте их в надежное
стут æмæ цæрут иумæ æнгомæй. Фæлæ искуы кæд бæллæх æрцæуа
место... И лишь в самый лихой час поделите эти
æмæ уын уе уæнгтæ фезмæлын кæнын ма уал уадза, уæд уын мæнæ
червонцы... Прощайте...
хос амонын...
Вздохнул в последний раз Нуржан и навсегда закрылись Æмæ фыд радта æфсымæртæн сæ раг хуымпъырæй сызгъæринтæ се
его добрые глаза.
дзагæй, афтæмæй.
— Айсут мæ зынаргъ хъæбултæ. Уым ис, цал азы фæцардтæн арвы
бын, уал нæуæдз фараст (99) туманы. Бамбхсут æхцатæ æмæ сæм ма
бавналут цалынмæ уæ хæдзæртты къæбæр бахæринаг уа, уæдмæ.
Æппæты саудæр бон куы скæна, миййаг, уæд сæ уе ’хсæн байуарут.
Уыцы ’хцатæ æз бакуыстон мæ хид фæллойæ, хъизæмæрттæй, фæлæ
сымахæн уадз æмæ уой амондджын царды хос.
Урсзачъе Нурзан фæстаг хатт арф ныуулæфыд æмæ йын мæлæт йæ
цæстытæ æрæхгæдта, мæнæ цыма сæныкар (ома юртæйы дуар)
фæззыгон уазал бахгæдтой, афтæ. Баныгæдтой фырттæ сæ фыды
стыр цыт æмæ кадимæ. Тынг фæкуыдтой, æмæ йын скодтой хорз
хæрнæг. Æппæты тынгдæр куыдта æмæ кодта хъыг кæстæр фырт йæ
фыды ингæны уæлхъус.
Нурзаны зианмæ æрцæуæг адæм дзырдтой:
— Намыс, намыс Нурзанæн, ахæм хорз фырттæ чи схъомыл кодта.
Уæлдайдæр та кæстæр. Уый се ’ппæтæй алцæмæй хуыздæр у.
Сыновья с великими почестями похоронили отца, а когда Зианы кæндтытæ куы фесты, уæд æфсымæртæ сæ мулк адихтæ
начались поминальные дни, по-братски без споров и обид кодтой. Æрмæст сæ бон нæ уыдис се ’хцатæ кæм бамбахстаиккой,
на три части разделили его наследство. И только долго
уый æрхъуыды кæнын. Фæлæ иу заман схызтысты иу бæрзонд хохы
Сабит, Габит и Хамит не могли договориться, где бы им цъупмæ æмæ уым лæгæты бамбæхстой сæ исбон. Загътой, зæгъгæ,
надежно спрятать мешочек с червонцами.
дам, ам æмбæхст æхцатæ цыфынæнды дæсны давæг дæр не
ссардзæнис. Æфсымæртæ ард бахордтой, кæй никуы никæмæн
схъæр кæндзысты сæ мулчы æвæрæн, цыфæнды зын рæстæг куы суа,
уæддæр.
И вот решили они подняться высоко в горы и там среди
Кæрæдзийæн ныхъхъæбыс кодтой æмæ дзы алчидæр хохы сæрæй
скал схоронить свое богатство. Так и сделали. Потом
рацыдис йæхи фæндагыл. Цыдысты бонтæ, азтæ æмæ Нурзаны
братья поклялись, что и под страхом смерти не
ингæныл бæрзонд кæрдæг æмæ дидинджытæ æрзад. Æртæ
разболтают свою тайну. А на прощанье крепко обнялись и ’фсымæры хæларæй цардысты. Дарддæр æмæ хæстæгдæр хъæутæм
разошлись по разным тропам.
цæрджытæ сæ фæзминагæн хастой сæ цотæн.
Все шло своим чередом. Сыновья Нуржана жили в
дружбе и согласии умело, по-хозяйски, вели свои дела.
Соседи и знакомые ставили их в пример детям.
Но младший сын, брат Хамид, завел знакомства с
Уалынмæ кæстæр фырт фæзонгæ цавæрдæр дзæгъæлдзу æмæ
аульскими бездельниками и гуляками. Он устраивал
расыггæнджытимæ, нозтыл фæци, куывдтæ, бæхты дугътæ арæзта,
пиры, конские скачки, оставляя без присмотра стадо.
йæ фос та-иу быдырты ахæлиу сты. Æфсымæртæ йын уайдзæфтæ
кодтой:
Сабит и Габит предупреждали Хамида, к чему это может — Цы дыл æрцыдис?! Дæ фыды фæдзæхстытæ дæ ферох ысты?
привести, но тот только посмеивался. Но, как говорится, Тагъд де скъудтæ дарæсты адæмы ’хсæн рацæуын нал
если пить да гулять, то беды не миновать. Хамид
баууæнддзынæ. Ысмæгуыр уыдзынæ раст фæндагыл куы нæ
разорился. Братья, помня завет отца, помогли встать ему ныллæуай, уæд.
на ноги. Но наступила бескормица и погибли стада у
Сабита и Габита.
Уыцы ныхæстæ-иу Хамитмæ худæгау фæкастысты:
— Ææй, ничи зоны райсом цы уыдзæни, уый.
— Уый раст у, — загътой хистæр æфсымæртæ, — райсом цыфæнды
кæд уыдзæнис, уæддæр æхсæвæй-бонæй лæг хъуамæ кусгæ кæна,
хорз хъуыддæгтæ кæна.
Æцæгдæр хабар афтæ рауадис æмæ Хамит бынтондæр смæгуыр
иуцасдæр рæстæджы фæстæ. Йæ фосæй ма цы баззадис, уыдон
ныууæй кодта, йæхæдæг сæфсон кодта, абырджытæ, дам, мын сæ
адавтой.
Æфсымæртæ, Сабит æмæ Габит, фæхъыг кодтой, сæ фосæй радих
кодтой хай Хамитæн, цæмæй йæ бинонтæ цæрын фæразой, уый
тыххæй, сæ фыды фæдзæхст нæ ферохгæнгæйæ.
Уалынмæ иу заман æппæт хъомгæстыл дæр æрцыдис ыстыр бæллæх
— æнæхъæн сæрд дæр уарын дæр нæ уыдис æмæ бæстæ, хизæнтæ
ныххус ысты. Холлаг нал фаг кодта фосæн. Рагфæззæг уайтагъд
фæихæнтæ кодта, зæхх ныссалди. Фос æххормаг æмæ низтæй
мардысты.
Тут-то и вспомнили братья о заветном кладе. Пришли к
Йе уæд æфсымæртæн сæ зæрдыл æрлæууыдис се ’мбæхст исбон.
пещере и, обнаружив мешочек, стали делить деньги. Но
Æрбацыдысты лæгæтмæ, уæззау дуртæ рафæлдæхтой, кæсынц æмæ
вместо девяносто девяти червонцев, как говорил отец,
’хцаты хуымпъыр уым, фæлæ ’хцатæй цыма фæхъуыдис, афтæ сæм
было лишь шестьдесят шесть.
фæкастис. Банымадтой æхцатæ æмæ дзы æцæгдæр нæуæдз фараст
туманы нал разындис, фæлæ æхсай æхсæз (66). Сабит загъта:
– Я не брал деньги, клянусь!– сказал Габит.
— Нæй. Уæллæй, нæ мæ уырны, къæрных адавта ’хцатæ, уый. Уый
– Клянусь, не брал и я!– сказал Хамид.
уæд сеппæтдæр адавтаид. Давæг у нæхицæй, фæлæ нæ чи у, чи?!
– Значит, выходит взял я?– вскричал Сабит.
— Ард хæрын — æз нæ бавнæлдтон æхцатæм! — загъта Габит.
– Может и ты!– со злобой ответил Габит.
— Æз дæр уæдæ нæ бавнæлдтон, — загъта Хамит.
Старший брат схватил среднего брата за горло и стал его — Уæдæ афтæ æнхъæлут æмæ æз адавтон ... уæдæ ... æхцатæ, нæ?!
душить.
— фæхъæр ласта Сабит.
— Чи зоны æмæ ды уыдтæ, — уыцы мæстджынæй загъта Габит.
Хистæр æфсымæр фæлæбурдта астæуккаг æфсымæры хурхмæ.
– Прекратите!– разнял братьев Хамид.– Не будем гадать о — Æрлæуут! Æрлæуут, æфсымæртæ! Цы кусут?! — фæхъæр кодта
причине пропажи. Разделим червонцы поровну, как и
Хамит. — Мæнæ æрæджы дæр мæ азым куы кодтат, дæ фыды
завещал отец, и забудем навсегда эту ссору.
фæдзæхстытæ ферох, зæгъгæ, уæд цы митæ кæнут?! Цасфæнды куы
– Нет!– сказал Сабит. – Теперь между нами не может
быть прежней дружбы. Только премудрый Бельжекей
поможет рассудить и примирить нас.
фæтох кæнæм кæрæдзимæ, уæддæр афтæмæй къæрных нæ рабæрæг
кæндзыстæм. Кæд хæйрæг бабырд лæгæтмæ æмæ уый фæхæста
’хцатæ, уæдта. Уæдæ мæ ма не ’хцатæ, цы нæм баззад, уыдон
æмхуызонæй адихтæ кæнæм нæ фыды фæдзæхстмæ гæсгæ æмæ
ныууадзæм нæ хъаугъатæ. Æфсымæртæ куы стæм, æфсымæртæ!
И братья вскочили на коней и помчались в степь, где
Æфсымæртæ сæ хыл фæуагътой æмæ Сабит арф ныууалæфгæйæ
кочевал род Бельжекея. Только на сороковой день они
загъта:
прибыли в аул, где жил лучший друг покойного Нуржана. — Бузныг дын уæд, Хамит, бузныг, тугкалдæй нæ кæй фервæзын
Как родных встретил братьев славный Бельжекей, велел кодтай, уый тыххæй. Сызгъæрин хæхтæ дæр адæймаджы туджы иу
подать лучшие кушанья и кумыс.
æртахы аргъ куы нæ сты, куы нæ! Фæлæ ма не ’хсæн хæлардзинад
куыд хъуамæ уа?! Уæллæй, кæрæдзийыл куы нал æууæндæм, уæд.
Æрмæстдæр нæ фыды æрдхорд, куырыхон Бельтекей бафидауын
кæндзæн мах. Цом æмæ йын исты тæрхон скæна Бельтекей.
Æрхызтысты хохы сæрæй æфсымæртæ, сæ бæхтыл абадтысты æмæ
фæраст ысты Бельтекеймæ. Дыууиссæдз (40) боны фæстæ
æрбахæццæ сты Бельтекейы цæрæнбынатмæ. Стыр æхсызгон æмæ
хæларзæрдæйæ сæмбæлдис Бельтекей йе ’рдхорды фырттыл. Хорз
сæ федта алыхуызон хæринæгтæй, стæй сын загъта:
— Ныр уал баулæфут, мæ хæлæрттæ, райсом равзардзыстæм уæ
быцæуы хабар.
Æхсæв ахицæн. Райсомæй та Бельтекей хорз фæминас кæнын кодта
æфсымæртæн, йе стæй загъта:
– Всю ночь я не смыкал глаз,– сказал утром белобородый — Йеех, æхсæв мыл хуыссæг не ’рхæцыдис. Хъуыдытæ фæкодтон
Бельжекей.
уæ уавæрыл. Нæ мæ уырны ме ’рдхорд Нурзаны цотæй исчи
– И не могу поверитъ, чтобы кто-то из сыновей
къæрных разына, уый. Алчидæр уæ йæ азым цæмæй рабæрæг кæна
досточтимого Нуржана был вором. И все же вы должны
уымæн ис иу хос — ацæут, скъахут уæ фыды ингæн; алчидæр ын йæ
доказать свою невиновность. Для этого вам необходимо
зачъейæ иу хъуын ’рбахæссæд, æрмæстдæр уæд сраст кæндзыстут
съездить на могилу отца, разрыть ее и привезти из бороды уæхи мæ разы.
покойного три волоса.
– Пусть падут на меня подозрения и вина,– сказал Сабит,– Хъуыдыты аныгъуылдысты ’фсымæртæ. Уалынмæ Сабит загъта:
но я не сделаю этого, почтенный Бельжекей.
— Æз давæг нæ дæн, фæлæ уадз æмæ мæныл баззайа къæрныхы ном,
– И я отказываюсь повиноваться вам, почтенный
уæддæр мæ бон нæ баудзæнис, кадджын Бельтекей, дæ фæнд
Бельжекей,– сказал Габит.
сæххæст кæнын, не ’гъдаумæ гæсгæ.
И тут слово взял младший брат Хамид.
— Æз дæр къæрных нæ дæн, — загъта Габит, — фæлæ æз дæр разы
нæ дæн дæ фæндон сæххæст кæныныл. Кадджын Бельтекей, кæд нæ
фыды хæлар дæ, йе стæй нæ хистæр куырыхон дæ, гъе уæддæр.
Уæд Хамит загъта:
– Ответы моих братьев вызывают подозрение. Потому-то — Дзæгъæлы нæ фæтарстысты мæ дыууæ ’фсымæры. Æвæццæгæн
я, премудрый Бельжекей, готов исполнить ваше
æнæ мæн дыууæйæ бацыдысты лæгæтмæ. Æз дæр къæрных нæ дæн,
повеление. Пусть восторжествует правда!
фæлæ, кадджын Бельтекей, æз цæттæ дæн дæ фæндон сæххæст
кæнынмæ. Уадз фæуæлахиз уæд рæстдзинад! — æмæ ракъахдзæф
кодта размæ.