Р. Закиров - Всемирный конгресс татар

“БӨТЕНДӨНЬЯ ТАТАР КОНГРЕССЫ”
ИҖТИМАГЫЙ БЕРЛӘШМӘЛӘРЕНЕҢ ХАЛЫКАРА
БЕРЛЕГЕ БАШКАРМА КОМИТЕТЫ
ИСПОЛНИТЕЛЬНЫЙ КОМИТЕТ
МЕЖДУНАРОДНОГО СОЮЗА ОБЩЕСТВЕННЫХ
ОБЪЕДИНЕНИЙ
“ВСЕМИРНЫЙ КОНГРЕСС ТАТАР”
“МИЛЛӘТНЕҢ КИЛӘЧӘГЕ
ХАКЫНА”
“ВО ИМЯ РАЗВИТИЯ НАЦИИ”
КАЗАН - 2012
ББК 66.5
2
БӨТЕНДӨНЬЯ ТАТАР КОНГРЕССЫНЫҢ
БАШКАРМА ОРГАННАРЫ
Бөтендөнья татар конгрессының Башкарма комитеты
Башкарма комитеты рәисе
ЗАКИРОВ РИНАТ ЗИННУР улы – Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты рәисе, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты, “Казан”
милли мәдәният үзәге директоры.
Башкарма комитет әгъзалары
АБДУЛЛИН РИНАТ МИДХӘТ улы - “Кара Алтын” ЯАҖ Идарә рәисе;
АБЗАЛОВ АЛЬБЕРТ ФЕЛИКС улы – “Форт” ҖЧҖ генераль директоры,
“Татарстан-Урал икътисадый һәм мәдәни багланышлар үзәге” директоры,
Свердловск өлкәсе Закон чыгару җыены Вәкилләр Палатасы депутаты;
АБЛЯЗОВ КАМИЛ АЛИМ улы –“Нарат–К” ҖЧҖ директорлар Идарәсе
рәисе,
Саратов
өлкәсе
татарларының
Региональ
милли-мәдәни
мөхтәриятенең рәисе;
АКБУЛАТОВ ШАМИЛ ИЗМАИЛ улы – “Инжстрой” ЯАҖ президенты
(Санкт-Петербург шәһәре);
АЛИМБАЕВ ТАМИР АЛИМБАЙ улы – “Енисей-сервис” корпорациясе
президенты, Омск шәһәре Җирле татар милли-мәдәни мөхтәрияте рәисе;
ӘМИНОВ ИЛШАТ ЮНЫС улы – “Яңа гасыр” телерадиокомпаниясе ААҖ
генераль директоры, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты;
3
ӘСАДУЛЛИН РАИЛ МИРВАЙ улы – Мифтахетдин Акмулла исемендәге
Башкорт дәүләт педагогика университеты ректоры (Башкортостан);
ӘХМӘТҖАНОВ
ИСЛАМ
ГАЛИӘХМӘТ
улы
–
Татарстан
Республикасы Дәүләт Советы депутаты;
ӘЮПОВ ФӘРИТ ШАКИР улы – “Сембер йорты” кампанияләр төркеме
президенты;
БӘЙРӘМОВА ФӘҮЗИЯ ӘҮҺӘДИ кызы – Татарстан Республикасы
Язучылар берлеге әгъзасы, җәмәгать эшлеклесе;
БИКМАЕВ ШАМИЛ ЗӘКӘРИЯ улы – Мордовия Республикасының
“Татар аксакаллар шурасы” төбәк милли- агарту
иҗтимагый җәмгыяте
рәисе;
ВӘЛИЕВ НАИЛ МАНСУР улы – Татарстан Республикасы Фәннәр
академиясе вице-президенты;
ВӘЛИЕВ РАЗИЛ ИСМӘГЫЙЛЬ улы – Татарстан Республикасы Дәүләт
Советының комитет рәисе;
ВӘЛИЕВ РИМЗИЛ САЛИХ улы – журналист, җәмәгать эшлеклесе;
ВӘЛИЕВА ЗИЛӘ РӘХИМҖАН кызы – “Казан Кремле” музейзаповеднигы директоры;
ВӘЛИУЛЛИН ҖӘМИЛ РАХИМҖАН УЛЫ – “Зур Татарстан” ҖЧҖ
директоры;
4
ГАНИЕВ ЭДУАРД ӘНВӘР улы – “Гэксар” электр техникасы заводы
генераль
директоры,
Саратов
өлкәсе
төбәк
татар
милли-мәдәни
мөхтәриятенең Башкарма комитеты рәисе урынбасары;
ГЫЙЛЬМЕТДИНОВ ИЛДАР ИРЕК улы – Россия Федерациясе Дәүләт
Думасы депутаты, Россия Федерациясе Федераль татар милли-мәдәни
мөхтәриятенең Советы рәисе;
ДЕБЕРДИЕВ КЯЗЫМ ШӘҺАЗАМ улы – “Партнер-Татарстан” Сәүдә
йорты ҖЧҖ генераль директоры;
ЕГОРОВ ИВАН МИХАЙЛОВИЧ – “Ак Барс” Холдинг компаниясе” ААҖ
генераль директоры, Татарстан Республикасы керәшеннәренең иҗтимагый
оешмасы җитәкчесе;
ЗӘЙНУЛЛИН ЗӨФӘР ЗӘКИ улы – “TRIZ” ҖЧҖ директоры, “Чишмә”
татар-башкорт мәдәни оешмасы рәисе, Латвия мөселманнары берлеге рәисе,
“Татарстан-Латвия” сәүдә йорты директоры;
ЗЫЯТДИНОВ
АЗАТ ШӘЙМУЛЛА улы – Татарстан Республикасы
Дәүләт Советы депутаты, Татарстан Республикасы Фәннәр Академиясе
президиум рәисе киңәшчесе;
ИБРАҺИМОВ ИЛФАК МИРЗА улы – “Чын МИРАС” фәнни-популяр
әдәби-нәфис журналының баш мөхәррире;
ИСХАКОВ ДАМИР МӘҮЛӘВИ улы – Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының “Татар милләтенең стратегик үсеш” комиссиясе
рәисе;
5
КАНЮКАЕВ ФӘХРЕТДИН БӘДРЕТДИН улы – “Алия-Фарм” ҖЧҖ
генераль директоры, Самарадагы
“Татарстан сәүдә йорты” директоры,
Самара өлкәсенең “Дуслык” төбәк иҗади –иҗтимагый җәмгыяте рәисе;
КӘРИМОВ ТӘҮФЫЙК ӘКРӘМ улы – “Казакъстан Республикасы татар
һәм башкорт милли-мәдәни үзәкләре” хокукый ассоциациясе рәисе;
ЛЯПИН ФӘРИТ УСМАН улы – Иваново өлкәсе татарларының Төбәк
милли-мәдәни мөхтәрияте рәисе, Иваново өлкәсе Мөселманнарының дини
берләшмәсе рәисе;
МАЗҺАРОВ ӘХМӘТ МАЗҺАР улы – Татарстан Республикасы Фәннәр
академиясе президенты;
МЕТШИН ИЛСУР РӘИС улы –Казан шәһәре мэры;
МИҢНӘХМӘТОВ ҖӘҮДӘТ МИДХӘТ улы – “Татарча көрәш” милли
спорт федерациясе” Бөтенроссия иҗтимагый оешмасы президенты;
МӨСЛИМОВ ИЛЬЯЗ БУЛАТ улы – Россия Федерациясе Дәүләт Думасы
депутаты, “Папирус” АҖ президенты;
МОСТАФИНА ФӘЙРҮЗӘ ЗӨФӘР кызы –
– Татарстан Республикасы
Дәүләт Советы депутаты, Яр Чаллы дәүләт педагогика институты ректоры;
МӨХӘММӘТШИН РӘФЫЙК МӨХӘММӘТША улы – Россия Ислам
университеты ректоры;
ОКАН ДАХЕР – Финляндия “Исламия ”татар җәмгыятенең идарә хаяте
әгъзасы;
6
СӘЛАХОВ МӘКЪЗҮМ ХӘЛИМУЛЛА улы – Татарстан Республикасы
Дәүләт Советы депутаты, Казан Идел буе Федераль университеты
Президенты;
САТТАРОВ
НУРУЛЛА
ГАРИФУЛЛА улы – “Запсибгазпром”-
“Газпром” ААҖ генераль директоры киңәшчесе, “Төмән өлкәсе татарлары
Конгрессы” иҗтимагый оешмасы президенты;
СӘФӘРГАЛИЕВ ИЛШАТ МИРЗАҺИТ улы – “Sarin” инвестицияләр
компаниясе директоры (Берләшкән Гарәб әмирлекләре);
САФИН РӘМИС ФАРУК улы – Ульяновск өлкәсе Төбәк татар милли –
мәдәни
мөхтәрияте
рәисе,
“ТЯГ”
телерадиокомпаниясенең
Ульян
өлкәсендәге корпункты җитәкчесе;
ТӘҺАУТДИНОВ ШӘФӘГАТЬ ФӘХРАЗИ улы – “Татнефть” ААҖ
генераль директоры;
УРАЗАЕВ ФӘРИТ ЯЗКӘР улы – Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитетының татар эшмәкәрләре белән эшләү бүлеге мөдире, Бөтендөнья
татар эшмәкәрләренә ярдәм итү ассоциациясенең Башкарма директоры;
ФӘТТАХОВ ЭНГЕЛЬ НӘВАП улы – Татарстан Республикасының
Мәгариф һәм фән министры;
ХӨСНЕТДИНОВ КӘНӘФИЯ МИСБӘХЕТДИН улы – “Туган тел”
Бөтенукраина татар мәдәният үзәге президенты;
7
ШАҺИӘХМӘТОВ
ДАИЛ
ГАБДУЛЛА
улы
–
Марий
Эл
Республикасының Медведево районы хакимият башлыгы, Марий Эл
Республикасы
татарларының Региональ милли-мәдәни мөхтәрияте идарә
әгъзасы;
ШАКИРОВ МИНСӘГЫЙТЬ ЗАКИР улы – Татарстан Республикасы
муниципаль оешмаларының идарә рәисе;
ШӘРИПОВ ИРЕК ИЛДУС улы – Татарстан республикасы Халыклар
дуслыгы йорты директоры;
ШӘРИПОВ МАРАТ САБИТ улы – “Рамазан” төрки милли-агарту үзәге
рәисе, Башкорт дәүләт университеты доценты, Уфа шәһәре опера һәм балет
театры солисты.
8
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
Бюро әгъзалары
ЗАКИРОВ РИНАТ ЗИННУР улы – Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты рәисе, Татарстан Дәүләт Советы депутаты, “Казан” милли
мәдәният үзәге директоры;
ӘХМӘТҖАНОВ
ИСЛАМ
ГАЛИӘХМӘТ
улы
-
Татарстан
Республикасы Дәүләт Советы депутаты;
ӘЮПОВ ФӘРИТ ШАКИР улы – “Сембер йорты” кампанияләр төркеме
президенты;
ВӘЛИЕВ РАЗИЛ ИСМАГЫЙЛЬ улы – Татарстан Республикасы Дәүләт
Советы комитеты рәисе;
ВӘЛИУЛЛИН ҖӘМИЛ РАХИМҖАН УЛЫ – “Зур Татарстан” ҖЧҖ
директоры;
ДЕБЕРДИЕВ КЯЗЫМ ШӘҺАЗАМ улы – “Партнер-Татарстан” Сәүдә
йорты ҖЧҖ генераль директоры;
ИБРАҺИМОВ ИЛФАК МИРЗА улы – “Чын МИРАС” фәнни-популяр
әдәби-нәфис журналының баш мөхәррире;
ИСХАКОВ ДАМИР МӘҮЛӘВИ улы – Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының “Татар милләтенең стратегик үсеш” комиссиясе
рәисе;
9
САФИН РӘМИС ФАРУК улы – Ульяновск өлкәсе Төбәк татар милли –
мәдәни
мөхтәрияте
рәисе,
“ТЯГ”
телерадиокомпаниясенең
Ульян
өлкәсендәге корпункты җитәкчесе;
УРАЗАЕВ ФӘРИТ ЯЗКӘР улы – Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитетының татар эшмәкәрләре белән эшләү бүлеге мөдире, Бөтендөнья
татар эшмәкәрләренә ярдәм итү ассоциациясенең Башкарма директоры;
ФӘТТАХОВ ЭНГЕЛЬ НӘВАП улы – Татарстан Республикасының
Мәгариф һәм фән министры;
10
Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитеты комиссияләре
Милли мәгариф һәм фән
Комиссия рәисе – Мазһаров Әхмәт Мазһар улы
Комиссия рәисе урынбасары – Зыятдинов Азат Шәймулла улы
Комиссия әгъзалары:
Әсадуллин Раил Мирвай улы
Вәлиев Наил Мансур улы
Мостафина Фәйрүзә Зөфәр кызы
Сәлахов Мәкъзүм Хәлимулла улы
Татар халкының мәдәнияте һәм рухи мирасы
Комиссия рәисе – Вәлиева Зилә Рәхимҗан кызы
Комиссия рәисе урынбасары – Ибраһимов Илфак Мирза улы
Комиссия әгъзалары:
Вәлиев Разил Исмәгыйль улы
Фәттахов Энгель Нәвап улы
Миңнәхмәтов Җәүдәт Мидхәт улы
Шаһиәхмәтов Даил Габдулла улы
Шәрипов Марат Сабит улы
Татар милләтенең стратегик үсеш комиссиясе
Комиссия рәисе – Исхаков Дамир Мәүләви улы
Комиссия әгъзалары:
Алимбаев Тамир Алимбай улы
Гыйльметдинов Илдар Ирек улы
Дебердиев Кязым Шаһазам улы
Егоров Иван Михайлович
Таһаутдинов Шәфәгать Фахраз улы
11
Уразаев Фәрит Язкәр улы
Эшмәкәрләрне үстерү һәм экономик багланышларны булдыру
комиссиясе
Комиссия рәисе – Ганиев Эдуард Әнвәр улы
Комиссия рәисе урынбасары – Канюкаев Фәхретдин Бәдретдин улы
Комиссия әгъзалары:
Әюпов Фәрит Шакир улы
Абзалов Альберт Феликс улы
Аблязов Камил Алим улы
Метшин Илсур Рәис улы
Саттаров Нурулла Гарифулла улы
Халыкара багланышлар һәм кеше хокуклары
Комиссия рәисе – Абдуллин Ринат Мидхәт улы
Комиссия рәисе урынбасары – Бәйрәмова Фәүзия Әүһәди кызы
Комиссия әгъзалары:
Акбулатов Шамил Измаил улы
Вәлиуллин Җәмил Рахимҗан улы
Зәйнуллин Зөфәр Зәки улы
Кәримов Тәүфик Әкрәм улы
Массакүләм мәгълүмат чаралары комиссиясе
Комиссия рәисе - Әминов Илшат Юныс улы
Комиссия рәисе урынбасары – Шәрипов Ирек Илдус улы
Комиссия әгъзалары:
Әхмәтҗанов Ислам Галиәхмәт улы
Вәлиев Римзил Салих улы
Мөслимов Ильяз Булат улы
Шакиров Минсәгыйть Закир улы
12
Дин оешмалары эшчәнлеген координацияләү комиссиясе
Комиссия рәисе – Мөхәммәтшин Рәфыйк Мөхәммәтша улы
Комиссия рәисе урынбасары – Сәфәргалиев Илшат Мирзаһит улы
Комиссия әгъзалары:
Бикмаев Шамил Зәкәрия улы
Ляпин Фәрит Усман улы
Окан Дахер
Хөснетдинов Кәнәфия Мисбахетди
13
Татар авылларының Бөтенроссия ассоцияциясен оештыру
конференциясендә Р.З.Закировның чыгышы
24 май 2008 ел
Актаныш эшчеләр поселогы
Газиз милләттәшләр!
Барыгызга
халкыбыз
да
авылларга
мәгълүм,
Идел-йортындагы
оясы
туздырылгач,
сыенырга
мәҗбүр
Көчле
дәүләтчелек
булган.
традицияләрен тоткан милләт авыл җирендә дә югалып калмаган. Аның
мәчете дә, мәдрәсәсе дә, мәктәбе дә, теркәү-хисап, тәртип саклау
системалары да нәтиҗәле эшләп торган. Шуңа күрә, һәрберебезнең йөрәгенә
якын авыл милләтне саклауда әйтеп бетергесез зур роль уйнады.
Әмма соңгы елларда авылларыбыз да җитди кризис кичерә. Илдә алып
барылган тотрыксыз реформалар беренче нәүбәттә ал арга нык китереп
бәрде. Үзегез беләсез, бездәге гадәт буенча, яңаны булдырмыйча искесен
туздырырга керешәләр. Бүген күмәк хуҗалыклар да юкка чыгып бара, ә
фермерлар әле ныклап аякка баса алмады. Шөкер, бу мәсьәләдә Татарстан
җитәкчелеге алга карап эш йөртте, төрле шикле шаукымнарга бирелмәде, үз
юлын табарга тырышты. Шуңа күрә, икеләнмичә әйтә алам, Татарстанда,
Русия төбәкләреннән аермалы буларак, авыл тормышы, нигездә, сакланып
калды. Бүген Татарстан авылларында социаль яктан да уңай үзгәрешләр
күзәтелә: алар йөз процент газлаштырылды, күбесенә юллар салынды, байтак
җирләрдә мәдәният һәм спорт корылмалары төзелде.
Дөрес, Русия төбәкләрендә дә уңышлы татар авыллары яшәп килә.
Аларның географиясе дә шактый киң, бу залда утырган төрле регион
делегатлары да шуны раслап тора. Биредә Әләзән, Шыгырдан, Әзүркә, Ахун,
Гали, Камышлы һәм башка атаклы авылларның исемен атап китү дә күп
нәрсә турында сөйли, һәр татар авылының бай тарихы, зур тәҗрибәсе,
14
кабатланмас үзенчәлеге бар. Ал ардан милләтнең мәшһүр шәхесләре чыккан,
дан, шөһрәт казанган, биредә күркәм традицияләр, татарлык, дини йолалар
сакланган һәм яши.
Мәгълүм ки, татар конгрессының төп эше - милләтне саклап калу. Ә
авылны яшәтмичә, ошбу олуг максатка ирешеп булмый. Шуңа да бу җитди
мәсьәлә IV корылтайның мөнбәреннән дә яңгырады һәм без татар
авылларының ассоциациясен булдырырга дигән бердәм фикергә килдек.
Әлеге ассоциацияне оештыру буенча шактый гамәлләр дә башкарылды.
Юкка гына бу мөһим эшне Урта Әләзән авылының атаклы милләтпәрвәре
Кязым Дебердеев җитәкләми.
Сез беләсез, бүгенге авылның төп проблемасы - ул җир мәсьәләсе.
Бүген җир - милек. Безгә әле моны аңлау җитми. Ә бит җирсез халык бәхетсез халык. Чөнки җире булган беркайчан ачка үлмәс. Ләкин бүген нужа
күреп яшәгән авыл кешесе еш кына үзенең җир паен да, хәтта кишәрлеген дә
очсыз бәягә сатып җибәрә. Җир тирәсендә байтак спекулянтлар барлыкка
килде. Чит төбәкләрдән кайткан милләттәшләребез турында әйтеп торасы да
юк, Татарстанда яшәгән кешеләргә дә Казан тирәсеннән җир алу, йорт төзү
матур хыял булып кына кала. Ә бит дөньядагы тәҗрибә шуны күрсәтә: бүген
халык мегаполислардан читтәрәк урнашып, үз йортларын төзеп, шунда
яшәргә омтыла. Ә зур шәһәрләргә эшкә генә барып кайта. Безгә дә бу хакта
инде уйланырга вакыт җитте. Монда инвесторлар турында да әйтмичә
булмый. Безнең фикеребезчә, татар авылына теләсә-нинди инвестор керергә
тиеш түгел. Фәкать табыш-барыш турында гына кайгырткан инвесторларга
синең милләтең дә, аның рухи халәте дә, теле, мәдәнияте дә кирәкми.
Авыллар ассоциациясен оештырганда без төп мәсләгебезне һич кенә дә
онытырга тиеш түгел. Әйе, акча, табыш бүген тормышыбызда бик зур роль
уйный, ләкин булачак оешма, беренче нәүбәттә, авылдагы милли мохитны,
телне, гореф-гадәтләрне, мәгариф, мәдәният учакларын җанландыруны,
гаилә, әхлак һәм дин мәсьәләләре белән ныклап шөгыльләнүне мөһим эш
15
итеп куярга тиеш. Биредә утырганнарның күбесе, IV корылтайда катнашкан
делегатлар буларак, хәтерлиләрдер бүген иң авырткан мәсьәләләрнең берсе татар милли мәктәбен саклап калу һәм телебезне югалтмау. Кызганычка
каршы, һаман да бер балык башый кабат-кабат чәйнәргә мәҗбүрбез, чөнки
федераль хакимиятләрнең әлегә бу мәсьәләләрне Русиядәге милләтләр
мәнфәгатеннән чыгып чишергә җыюнулары һич кенә дә сизелми. Шул ук
милли компонентны яңадан торгызу, мәктәпләр ачу, ачканнарын яптырмау
һ.б. инде ничәмә ел көн тәртибендә тора, милләтара мөнәсәбәтләрне
кискенләштерә, ләкин, кем әйтмешли, офыкта таң атуны билгели торган
шәфәкъ нуры күренми. Димәк, безгә бу мәсьәләләрдә фәкать үзебезгә генә
таянырга кала. Бүген милли капитал барлыкка килгән чорда инде мондый
эшләрне башкарыр өчен хакимиятләрдән ярдәм көтеп яту да дөрес
булмастыр. Хәзер инде эшмәкәрләребез, халык белән берлектә мәдәният
учагын да, мәктәбен дә, мәчет-мәдрәсәсен дә, үз куллары белән төзи алалар
һәм без моның күркәм мисалларын Татарстанда да, кайбер Русия
төбәкләрендә дә, шөкер, күрәбез. Зур авылларның уңай тәҗрибәсе дә күз
алдыбызда. Шуңа күрә бу эшләрдә яңа төзелгән ассоциация әйдәп йөрүче
оешмаларның берсе булырга тиеш. Безнең фикеребезчә, гомер-гомергә татар
тормышын оештырып, укмаштырып килгән мәхәлләләр тәҗрибәсенә
кайтырга вакыт. Моны шәһәр җирлегендә төзү шактый мәшәкатьле эш булса,
авылларда мәхәллә оештыруны тормыш бүген үзе таләп итә. Безнең җыенда
бу хакта да җитди фикер алышу булыр дип уйлыйм. Дөресен әйткәндә, үзүзен яшәтә торган авыл шул ук кечкенә дәүләт инде. Мисал өчен Әләзәнне
генә алыйк, ул хакимиятләрдән берни көтми, сорамый да. Авыл халкы
икътисадый яктан да, җәмгыяви яктан да үз тормышын үзе көйләп яши. һәм
кирәк чакта, үз-үзен яклый да белә. Хәтерлисездер, бер-ике ел элек безнең
Пенза өлкәсендәге милләттәшләребезгә төрле уйдырмаларга, яла ягуга
нигезләнеп җирле хакимиятләр, үзәк матбугат тарафыннан көчле сәяси басым
булды. Татар дөньясы дәррәү күтәрелеп милләттәшләребезне яклый алды.
Күрәбез ки, бердәм булганда милли мәнфәгатьләрне сакларга да, якларга да
16
мөмкин. Бүген без төзи торган ассоциациянең тагын бер җитди эш юнәлеше
авыллардагы милләттәшләребезне юридик яклау булырга тиеш.
Мөхтәрәм җәмәгать, инде әйткәнемчә, бүген иң авырткан җиребез
милли мәгариф мәсьәләсе. Әле күптән түгел генә Башкарма комитет
вәкилләре күрше Мордовия Республикасында булып кайтты. Моңарчы
Мордовиядәге хәлләр бик борчулы булып күренми иде. Әмма илдә анык
милли сәясәт булмау, ачыктан-ачык милләтләрне ассимиляция юлына
бастыру инде халыкта ризасызлык та тудыра башлады. Безнең Мордовиягә
баруыбыз да аннан килгән борчулы хатларга нигезләнгән иде. Уйлап карагыз,
зур гына татар авылларында мәктәпләрне ябалар, балаларны күрше урыс
мәктәпләренә йөрергә мәҗбүр итәләр. Кайбер авылларда мәктәп биналары
бик искергән һәм ал арны бөтенләй төзекләндермиләр. Әле бит бу хәлләр
милли республикада күзәтелә, ә Русия төбәкләре турында нәрсә әйтергә
кала?
Дөрес, республика җитәкчесе Николай Меркушкин белән очрашканда,
ул безнең дәгъвалар белән килеште, аның тарафыннан кайбер өметле
вәгъдәләр дә бирелде. Әмма монда шунысын да танырга кирәк, рәсми
җитәкче буларак, Меркушкин бик теләсә дә, хакимият вертикаленнән, гомум
сәясәт кысаларыннан чыгып эш итә алмый. Шуңа да без беренче нәүбәттә
үзебезгә таянып, тәвәккәл хәрәкәт итәргә, үз мәнфәгатьләребезне якларга
тиеш. Ә җәмәгать оешмаларыбыз бу изге эштә халык белән бергә булырга,
бердәмлекне тәэмин итәргә тиеш. Гомумән, Мордовиягә бару бик гыйбрәтле
булды, туганнар. Сез беләсез, анда Әзүркә дигән зур татар авылы бар,
аларның вәкиле бүген залда булырга тиеш. Әзүркәдә халык бик мул, ару
тормыш белән яши, һәркемнең икешәр катлы йортлары, ишле каралтылары,
машиналары бар - болар барысы да тырыш хезмәт нәтиҗәләре. Матур-матур
зур мәчетләр дә салганнар, кыскасы, бар нәрсә дә сокланырлык. Ә менә
юньле клублары, мәктәпләре юк. Әгәр авылны кечкенә дәүләт рәвешендә
күрәбез икән, аның бит рухи тормышын да тиешле дәрәҗәгә күтәрергә кирәк.
Татар тәүлек буена тәртәгә җигелгән эш аты булырга тиеш түгел бит ! Әле
17
менә яшьләрне дә авылда калдырырга тырышабыз. Тик алар ничек күмәк
тормышсыз, мәктәпсез, клубсыз монда тамыр җәйсеннәр? Сез беләсезме,
Әзүркә балалары 25 чакрымдагы район үзәге мәктәбенә йөрергә мәҗбүр.
Болай булмый бит инде, җәмәгать. Үз-үзеңне хөрмәт итсәң, мондый хәлдән,
һичшиксез, чыгу юлларын табарга кирәк.
Дөрес, без салым түләүчеләр, димәк, мәктәпне дә, клубны да дәүләт
төзергә тиеш. Әмма төземиләр бит, ә гомер уза, яшь буыннар мәдәни
тормыштан читләшеп үсә. Моның милләтебезне нинди аяныч нәтиҗәләргә
китерәчәген күзаллау өчен Кашпировский булырга кирәкми. Мәчетләр төзи
алабыз икән, ник аларны Ислам мәдәнияте үзәкләре итеп кормаска? Монда
мәчете дә, китапханәсе дә, тамаша залы да, спорт залы да булсын. Әнә,
Хельсинкидәге милләттәшләребез шәһәрнең уртасында нәкъ шундый
"Исламия" дини, мәдәни үзәге корып куйганнар. Чыгышларымда әйткәнем дә
бар: Татарстанның Балтач районы Борбаш авылында мәчет янына, мәсәлән,
спортзал корганнар. Монда яшьләр бергә намазын да укый, спорт
күнегүләрен дә уздыра. Бу күркәм эшләрне танылган дин әһеле Җәмил
хәзрәт Фазлыев оештырган. Болар безнең өчен бик матур үрнәкләр. Мин
архитекторларыбызга да мөрәҗәгать итәр идем: татар авыллары өчен Ислам
мәдәнияте үзәгенең типовой проектын булдырсак, яшь буынны тәрбияләү
эше, һичшиксез, күпкә нәтиҗәлерәк булыр иде. Хөрмәтле милләттәшләр,
мәгълүм ки, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты соңгы елларда
татар яшьләре белән максатчан дәвамлы эш алып бара. Монда әлеге
эшчәнлеккә озаклап тукталып тормыйча, бары тик быел август аенда Казанда
Татар яшьләренең III Бөтендөнья форумы узачагы хакында исегезгә төшереп
үтәсем килә. Үзегез беләсез, бу җыеннарда татарның киләчәген билгеләү,
телне, гореф-гадәтләрне саклау, яшь буынның бергәләп, оешкан төстә
хәрәкәт итүе кебек җитди мәсьәләләрнең куелуы зур мәгънәгә ия. Шуңа да
без сезне мондый мөһим чараларга тиешле игътибар биреп, авыл яшьләренә
кулыгыздан килгәнчә ярдәм итерсез дип ышанам. Әлбәттә, яшьләребез
үзләре дә һич кенә дә "алма пеш - авызыма төш" дип кул кушырып утырырга
18
тиеш түгелләр. Гаилә кору, балалар үстерү кебек мөһим адымнарны ясаганда,
яшьләр "җиде кат үлчәп, бер генә тапкыр кисәргә" тиешләр. Сер түгел,
яшьләребез еш кына сөйгән ярларын читтән эзли, кайчакта бу юллар катнаш
никахлар белән дә тәмамлана. Баксаң, бәхет читтә түгел, ә күрше урамда яки
күрше авылда гына көтеп торган икән. Димәк, яшьләргә үз парларын табарга,
ныклы татар гаиләсе корып җибәрергә ярдәм итәргә кирәк, һәм моны без
яучылык традицияләрен торгызуда да, Интернет челтәре, төрле клублар аша
яшьләрнең аралашу мөмкинлекләрен булдыруда да күрәбез. Бу беренче
карашка, вак мәсьәлә булып тоелса да, асылда алар милләтнең язмышына
турыдан-туры кагыла торган мөһим тормыш мәшәкатьләре.Бүген татар
авыллары зур индустриаль үзгәреш кичергән дәвердә иманны саклап калу
принципиаль мәсьәләләрнең берсенә әверелгәнен һәрдаим истә тотыйк,
туганнар!
Тагын бер җитди мәсьәләгә аерым тукталып үтәсем кйлә. Безнең
фикеребезчә, татар
авылларын
саклап
калу, үстерү эшенең
ныклы
икътисадый нигезе булырга тиеш. Мин ышанам, без оештырган авыллар
ассоциациясе,
беренче
нәүбәттә,
үзара
хезмәттәшлекне,
хуҗалык
кооперациясен булдыруда ярдәм итәр. Бүген азык-төлек, ризык мәсьәләсе
дөньякүләм җитди проблема һәм ул көннән-көн кискенләшә бара. Дөнья
базарында ризык бәясе арта, бу Русияне дә читләтеп үтми. Әле, җитмәсә,
илнең ярты ризыгы (бигрәк тә ит, сөт, җиләк-җимеш, яшелчә һ.б.) чит
илләрдән импорт рәвешендә кертелә. Димәк, илебез дөнья конъюкгурасына
бик нык бәйле. Шуңа да әледән-әле фәлән илдә ач халык баш күтәргән,
урамнарга чыккан дигән хәбәрләр күңелгә шом сала. Эшләр болай барса,
мондый куркыныч беркемне дә читләтеп үтмәс.
Мөхтәрәм җәмәгать, күрәбез ки, авыл хуҗалыгы ул стратегик тармак.
Шуңа да татар авылларын саклау - безнең стратегик бурыч. Без, тырышсак,
Русия аграр секторында, һичшиксез, татар сегментын булдыра алабыз.
Дөресен әйткәндә, аның яралгыЫ бүген бар да инде. Карагыз, шул ук
Мордовия, Пенза татар авыллары көнбагыш үстерүдә югары күрсәткечләргә
19
ирешеп,
күптән
ярты
илне
шушы
продукт
белән
тәэмин
итәләр.
Башкортостан, Самара, Пенза, Нижгардагы татар авыллары бик яхшы
сыйфатлы хәләл ит ризыклары җитештерә. Моңа да Русия базарында ихтыяҗ
зур, хәләл ризыкның да үз сегменты бар.Шул ук Әләзән әлеге сәүдә
челтәренең транспорт хезмәтен тәэмин итә алыр иде.
Әлбәттә, базар көндәшлегендә, конкуренция мөнәсәбәтләрендә татар
авылларының үз өстенлеген булдщру мәслихәт. Минемчә, моның бер гади
юлы да бар, мин аны яшьләребезгә һаман әйтеп торам. Русиядә аракы
эчмәсәң, бу инде конкуренциядә өстенлек дигән сүз. һәм моны һәр татар
кешесе аңласын иде. Без бит әле мөселманнар да, динебез аракы эчүне
гомумән һәм катгый тыя.
Шөкер, бу нисбәттән уңай якка үзгәрешләр дә юк түгел. Бүген
яшьләребездә эчкечелек кебек ямьсез сыйфатлар бермә-бер кимеп бара.
Русиянең күп кенә төбәкләрендә шул ук Сабантуй бәйрәмнәре хәмерсез дип
игълан ителде. Бу бик өметле күренеш, димәк, халкыбыз асылына кайта.
Әйе, татар авыллары табигый шартлары төрле булган дистәләгән
төбәкләрдә урнашкан. Моны истә тотып, хуҗалык кооперациясен коруны
өметле эш дип санарга була. Әйтик, соңгы елларда Татарстан авыл хуҗалыгы
бишәр миллион тонна икмәк уңышы ала башлады. Татарстан шартларында
атаклы Кубань, Ростовлар белән тигез бару авыл хезмәтчәннәренең зур
фидакарьлеге ул. Әмма бит танырга кирәк, югары сыйфатлы, яхшы
клейковиналы бодай, кукуруз орлыгы һәм башка шундый культуралар фәкать
кара балчыклы, җылы якларда гына уңа. Безнең Саратов, Пенза төбәкләрендә
шундый җирләрдә урнашкан татар авылларыбыз бар. Монда алар белән
хезмәттәшлеккә кереп, милләттәшләребезне техника, ягулык белән тәэмин
итеп, ул җирләрдә югары сыйфатлы бөртекле культуралар үстерүне җайга
салырга кирәктер. Ә үзебездә, мәсәлән, фураж җитештереп, терлекчелеккә
игътибарны арттырып булыр иде. Әйткәнемчә, бүген Русия һәм дөнья
базарында ит, сөт продукциясенә ихтыяҗ бик нык артты. Монда, иманым
20
камил, зур табышлар алу мөмкинлеге ачыла.
Авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерү бер мәсьәлә булса, аны
кулланучыларга җиткерү дә уңганлык, үҗәтлек таләп итә. Бүген азык-төлек
базарында үз файдаларын гына кайгыртучы арадашчылар да җитәрлек.
Ризык бәяләре аларның комсызлыгы аркасында да үсә. Бәлки, татар
авыллары
ассоциациясе
каршында
янә
кулланучылар
кооперациясен
торгызыргадыр? һәрхәлдә сез җитештергән продукцияне кулланучыларга
таратучы үзебезнең сәүдә операторы булырга тиеш. Әнә бит, Мәскәүдә
безнең "Бәхетле" кибетләрен ничек яраттылар. Ник бөтенрусия күләмендә
хәләл ризык сәүдә челтәрен булдырмаска? Мондый челтәр илнең ризык
базарында җитди бер сегментка ия була алыр иде. Эшне, минемчә, үзебезнең
оптовый базарлар корудан башларга кирәктер.
Безнең халыкта "йөргән таш шомара" дигән мәкаль бар. Соңгы елларда
авыл хуҗалыгының безнең ментадитетка, динебезгә хас һәм тәңгәл килә
торган тармаклары билгеләнде. Базар шартларында бәрәңге, суган үстерү,
сарык үрчетү, умартачылык аеруча яхшы табыш китерүче тармаклар булып
санала. Ләкин тик ятмаган кешеләр башка юлларны да табалар. Мисал өчен,
Төмән җирлегендә "Әндри йортлары" дигән муниципаль берәмлекнең
җитәкчесе милләтпәрвәр Фәйзулла Камалов балык үрчетүне дә шундый ук
табышлы рәвештә алып бара. Хәзер ул нәселле сарыклар үрчетү проектын да
тормышка ашыра башлаган. Иң мөһиме, бу эштә *ул Төмән шәһәре
тирәсендә урнашкан татар авылларына таяна. Димәк, бу игелекле гамәлнең
анда яшәгән милләттәшләребезгә дә файдасы тия. Фәйзулла Камаловның
якташы,
Төмән
өлкәсе
татарлары
конгрессы
Башкарма
комитеты
җитәкчесе,эшмәкәр Ринат Насыров та аграр секторда уңышлы бизнес алып
бара. Моның нәтиҗәсен хәтта журналистлар да, язучылар да тоя башлады.
Төмән эшкуарлары тарафыннан оештырылган нәшрият үзәге бүген ике телдә
"Себер иле", "Сибирияда" дигән газеталарны бастырып чыгара,татар
китапларын нәшер итә. Киров өлкәсе Малмыж районы Чишмәбаш авылында
21
яшәүче, җирле автономия җитәкчесе Камил ага Әхәтов илледән артык умарта
оясы тота. Заманында нәселле сарыклар үрчетү белән шөгыльләнгән Камил
әфәнде Сарман имамы белән берлектә хәләл ит җитештерүне оештырып
җибәрергә керешкәннәр. Менә сезгә кооперация үрнәкләре! Шул ук Киров
өлкәсеннән "Халык йорты" дигән фонд җитәкчесе Мәгъсүм Габдулхаков та
игелекле кәсепкә алынган. Ул тал чыбыгыннан өстәл- урындыклар үрүне,
урманчылык продуциясен кулланып, милли товарлар ясауны оештырып
җибәргән. Мәгъсүм Габдулхаков фонды җитештергән зәвыклы продукция
үрнәкләрен игътибарлырак кешеләр IV съезд кысаларында барган күргәзмәдә
дә күргәннәрдер әле. Мондый мисаллар Русия җирлегендә байтак һәм без
аларның берничәсен генә атап киттек.
Ләкин, җәмәгать, дөньлар җил кебек үзгәрүчән. Ә авыл хуҗалыгы
бигрәктә
төрле
факторларга
бәйле:
монда һава торышы
да, базар
конъюктурасы да, башкалары да бик нык тәэсир итә. Күрәбез ки, төрле
хәтәрләр җитәрлек. Шуңа да бүген табышлы дип саналган тармаклар иртәгә
файда китермәскә дә мөмкин, һәрхәлдә агробизнес шундый нәрсә, беръюлы
биш кармак ташларга туры килә.Кайчак шул арның берсенә генә балык эләгә.
Авыл хуҗалыгының мондый үзенчәлеген истә тотып, яңа ассоциация
каршында иминият (страхование) фонды оештыруны кирәк эш дип саныйм.
Безгә һәрдаим алга карап эш йөртергә кирәк, дуслар. Мисал өчен,
илдәге икътисадый вәзгыять бүген, яңа төр ягулыклар булдыруны да таләп
итә, туларның берсе һәм өметлесе - биоягулык (биотоцливо). Мәгълүм ки,
рапс яхшы уңган җирләрдә ягулыкның мондый төрен эшләп чыгаруны
оештыру киләчәктә зур табыш китерә ала. Бүгенге базар шартларында
керемле икътисад тармакларын кулда тотар өчен зур үҗәтлек һәм татарга хас
булган
сәүдәгәрлек
сыйфатлары
да
бик
кирәк.
Татар
авыллары
ассоциациясенең мөһим эшләренең берсе - сәүдә һәм сәнәгатьтә яңалыкны
тоеп, бергәләшеп аны гамәлгә кую, аңардан тиешле табыш алу.
Безнең фикеребезчә, татарлар яшәгән зур авылларда Татарстан
22
ширкәтләренең,банкларының филиалларын булдырырга кирәк, шул рәвешле
инвестицияләр кертү дә дөрес булыр иде. Бүген без җыелган Актанышта,
мәсәлән, КамАЗ детальләрен җитештерүче кечкенә завод эшли башлады. Ә
мондый филиаллар башка төбәкләрдәге зур авылларда да ачылса, хәзерге
эшсезлек чорында байтак милләттәшләребез шунда хезмәт итеп, үз көннәрен
үзләре күрерләр иде. Тормышыбызда моңа ошашлы күркәм мисаллар тагын
да бар. Мәсәлән, зур инвесторлардан саналган "Татфондбанк" ширкәте Түбән
Новгород өлкәсендәге җимерелеп барган шикәр заводын сатып алып, аны яңа
технологияләр
нигезендә
аякка
бастырды.
Шуның
аркасында
милләттәшләребез яши торган дүрт район халкы чөгендер үстерүгә күчеп, эш
белән тәэмин ителде. Иң эре татар авыллары нигезендә инвесторлар
терлекчелек мегафермалары төзергә кереште. Тольяттида яшәүче милли
автономия
рәисе, эшкуар
Җәмил Вәлиуллин
туган
яклары
Нурлат
районыннан җирләр алып, анда туганы белән бергәләп ит, сөт, ашлык
җитештерә башлады. Бертуган Вәлиуллиннар тарихи ватаннарында үстергән
азык-төлекне Тольятти, Самара кебек зур шәһәрләрдә сатуны да оештырып та
җибәргәннәр. Мондый мисаллар безгә барыбызга да бүген нинди юнәлештә
хәрәкәт итү кирәклеген ачык күрсәтеп тора. һәм шунсы куанычлы: мондый
мактауга лаек эшләрне милли оешма башлыклары әйдәп йөри!
Кадерле милләттәшләр, татар конгрессының күп кенә чараларында
без милли оешмаларыбызның, автономияләрнең җирле хакимиятләр
белән хезмәттәшлек итүе хакында еш кына искәртеп торабыз. Бу Татар
авыллары
ассоциациясенә
ассоциациянең
дә
структураларына
турыдан-туры
авылны
кагыла.
яхшы
Безгә
белгән,
әлеге
иманлы,
булдыклы, абруйлы кешеләрне җәлеп итәргә кирәк. Кызганычка каршы,
авылларда әле өстәл төеп, кешеләрне тозлы-борычлы сүз белән
"мобилизовать" итергә өйрәнгән текә түрәләр дә еш очрый. Безгә мондый
"талантлар" кирәкми,чөнки алар иртәме-соңмы саваплы эшкә шайтанны
кертәләр. Нәтиҗәдә олуг максатка ирешүләр онтыла һәм без төрле ыгызыгыларны тикшереп йөрергә мәҗбүр булабыз. Беренче адымнарыннан
23
ук авыллар ассоциациясе дөрес юлны сайласын иде.
Мин ышанам, эш сөючән халкыбыз "тырышкан таш яра" дигән
мәкальне шигарь итеп алып, һичшиксез олы максатларга ирешер! Изге
сәгатьтә, газиз кардәшләр! Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт!
24
СОХРАНИМ САМОБЫТНОСТЬ НАРОДОВ!
Заявление Координационного Совета
руководителей национальных конгрессов и ассоциаций
народов Поволжья и Урала
г.Казань
2 августа 2008 г.
Крушение тоталитаризма в Советском Союзе и в странах Восточной
Европы открыло путь к демократическим преобразованиям в общественнополитической и социально-экономической жизни, национальному возрождению
многих народов, в том числе и в Российской Федерации. В условиях демократия
и открытого общества новой России 90-х годов XX столетия наши народы
достигли определенных успехов в сфере родного языка, национальной школы,
развития культуры, сохранению традиций и обычаев предков. В те годы
национальная политика федеративного государства провозглашалась одним из
приоритетов страны.
Однако в последние годы наблюдается откат от принципов федерализма,
равноправия
народов,
свидетельствует
об
соблюдения
отсутствии
их
национальных
взвешенной
прав.
национальной
Все
это
политики,
отвечающей интересам многочисленных народов Российской Федерации,
культурному и цивилизационному многообразию страны.
Несмотря на то, что Конституция страны гласит: «Российская Федерация
гарантирует всем народам право на сохранение родного языка, создание условий
для его изучения и развития», в последнее время в сфере образования
практикуется законодательство, нарушающее нормы Конституции РФ и
международного права. В настоящее время общественность вовлечена в
дискуссию вокруг так называемого национально-регионального компонента
стандартов образования и их унификации. На наш взгляд, здесь происходит
подмена понятий. В федеративном государстве речь должна идти только о
полноценной системе национального образования каждого народа на родном
языке. До недавнего времени в структуре Министерства образования и науки РФ
существовал отдел и даже специальный научно-исследовательский институт,
25
занимавшийся проблемами национальной школы. В годы становления
российской демократии в стране существовало и Министерство по делам
национальностей и региональной политике. Ликвидация этих структур
свидетельствует о том, что современное руководство страны взяло курс на
ускоренную ассимиляцию народов Российской Федерации и создание
унифицированной безнациональной общности, что не может не вызвать у нас
обоснованной тревоги.
Мы, представители коренных народов Поволжья и Урала, обращаемся к
широкой российской и международной общественности с просьбой разделить
нашу озабоченность и поддержать наше стремление сохранить национальную
идентичность, родной язык, систему образования, самобытную культуру,
традиции и обычаи предков. Мы вынуждены апеллировать к международной
общественности, поскольку наши многократные обращения во властные
структуры Российской Федерации не возымели должной реакции.
Сохраним
культурное
и
цивилизационное
многообразие
народов
Российской Федерации! Только на этом пути мы видим прогрессивное развитие
и процветание нашей Родины!
Президент Всеудмуртской Ассоциации
«Удмурт кенеш»
В.К. Тубылов
Председатель Исполкома
Всемирного курултая башкир
Р.Т. Азнабаев
Председатель Ассоциации
Финно-угорских народов РФ
М.В. Мосин
Президент Чувашского
Национального конгресса
Г.Н. Архипов
Заместитель Председателя
Всемарийского Совета
В.П. Воронцов
Председатель Исполкома
Всемирного конгресса татар
Р.З. Закиров
26
Идел буе-Урал халыкларының милли конгресслары һәм
ассоциацияләре җитәкчеләренең Координацион Шурасын
оештыру хакында мәгълүмат
2008 елның 2 августында Казанда Идел буе - Урал халыкларының
милли конгресслары һәм ассоциацияләре җитәкчеләренең очрашуы булып
узды. Биредә «Удмурт кенеш» Бөтенудмурт Ассоциациясе президенты В.К.
Тубылов, Бөтендөнья башкорт корылтае Башкарма комитеты рәисе Р.Т.
Азнабаев, РФ Фин-угыр халыклары Ассоциациясе рәисе М.В. Мосин, Чуаш
милли конгрессы президенты Г.Н. Архипов, Бөтенмарый Шурасы рәисе
урынбасары В.П. Воронцов, Бөтендөнья татар конгрессы рәисе Р.З.Закиров
катнашты.
Милли оешма җитәкчеләре Идел буе һәм Урал җирләрендә яшәүче төп
халыкларның этнокультур үзенчәлекләрен, туган телләрен, милли мәгарифне
саклау кебек уртак мәнфәгатьләрен искә алып, ассимиляция, милләтләрне
юкка чыгару сәясәтенә каршы чыгып, Россия Федерациясе халыклары
арасында бердәмлекне һәм хезмәттәшлекне ныгыту максатыннан, Идел буе
һәм Урал халыклары Координацион Шурасын оештырдылар.
Әлеге мәсьәләләрнең актуальлеген Идел буе һәм Урал халыклары
Координацион Шурасының "Халыкларның үзенчәлекләрен саклап калыйк!"
дигән белдерүе ачык исбатлый. Анда милли хәрәкәт лидерлары Россия һәм
халыкара җәмәгатьчелеккә мөрәҗәгать итеп, алардан милли үзенчәлекләрне,
туган телне, мәгәриф системасын саклауда теләктәшлек сорыйлар.
Идел буе һәм Урал халыклары Координацион Шурасы вәкилләре
Россия Федерациясендә, барлык халыкларның мәнфәгатьләрен искә алып,
мәгариф системасында хокукларны саклауда, анык милли сәясәт булдыруда
дәүләт органнарына ярдәм итүне әһәмиятле гамәл дип саный.
Шура эшчәнлеге кысаларында уртак акцияләр, чаралар үткәрү,
тәҗрибә һәм мәгълүмат алмашу күздә тотыла. Яңа оешма даими рәвештә эш
27
алып барачак һәм кимендә ярты елга бер тапкыр утырышлар уздырачак.
Шураны ел саен алышынып торучы координатор җитәкләячәк.
28
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
2008 нче елның йомгаклау җыелышы
ПЛЕНАР УТЫРЫШ
Казан милли мәдәният үзәге
11 декабрь 2008 ел
Р.Закиров: Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетытының
киңәйтелгән утырышына чакырылган кунаклар барысы да биредә. Хәерле
иртә! Башкарма комитетының утырышын башлап җибәргәнче, барыгызны да
шушы көннәрдә генә узган Корбан бәйрәме белән чын күңелдән котлыйм.
Илебезгә — именлек, гаиләләребезгә бәхет китерсен иде ул. Бүген без сезнең
белән Рәсәй Федерациясенең Конституция кабул иткән көнен билгеләп
үтәбез. Безнең республикабызның җитәкчеләре Мәскәүдә уза торган шушы
чарада катнашалар. Шул сәбәпле, бүген биредәге утырышта Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитетынының 32 әгъзасы гына катнаша, ләкин
кворум бар. Безнең утырышыбызда шулай ук Татарстан республикасы
Дәүләт советы депутатлары, Казан шәһәре администрациясе вәкилләре,
Татарстан
Президентының
аппарат
хезмәткәрләре
һәм
Татарстан
Президентының аппарат җитәкчесе урынбасары Булат Хәнәфиевич Зиннуров
катнаша. Устав нигезендә Башкарма комитетының елына бер тапкыр
уздырыла торган утырышында ерак һәм якын чит илләрдән дә вәкилләр
катнаша.
Аларның
саны
23.
Шул
исәптән
Берләшкән
Гәрәб
Әмирлекләреннән, Төркия, Казахстан, Украина, Әзербайҗан, Кыргызстан,
Төркмәнстан, Беларусьтән, Латвия, Эстония һөм Литвадан ерак араларны
якын итеп, ата-бабаларыбызның тарихи ватанына килгән кан-кардәшләребез
дә бар. Россиянең 62 төбәгеннән безнең оешмаларыбызның җитәкчеләре,
вәкилләре, дин әһелләре катнаша. Безнең бүгенге чарабызда Татарстан диния
нәзәрәтенең вәкилләре һәм Үзәк диния нәзәрәтенең мөфтие Тәлгать хәзрәт
Тадҗетдин катнаша. Без аны сезнең исемнән бу чарада катнашуы белән
котлыйбыз һәм аның биредә булуын зур мәртәбә дип саныйбыз.
Бүгенге җыенның тәртибенә түбәндәге мәсьәләләр чыгарыла:
29
1.
Бөтендөнья татар конгрессының  съездында куелган бурычларны үтәү
максатынан татар иҗтимагый оешмаларының 2008 елда башкарылган
эшләренә хисап.
2.
Бөтендөнья
татар
конгрессының
Башкарма
комитеты
даими
татарларның
үсеш
комиссияләренең еллык хисабы.
3.
Милләттәшләребез
яши
торган
төбәкләрдә
программасын әзерләү мәсьәләсе. (Докладчы — Дамир Исхаков)
4.
Бөтендөнья татар конгрессы иҗтимагый берләшмәләре халык-ара
берлегенә, Россия Федерация төбәкләреннән һәм чит илләрдән яңа
оешмалар кабул итү.
5.
Бөтендөнья татар конгрессы каршында — Татарстан республикасы
районнары һәм шәһәрләре, Россия Федерациясе
төбәкләрендәге
якташлар оешмаларының координацион шурасын төзү.
6.
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының 2009нчы елга эш
планын кабул итү.
7.
Бөтендөнья татар конгрессының «Идел—пресс» ачык акционерлык
җәмгыяте белән берлектә «Татар рухы һәм каләм» Бөтенрусия
журналистлар конкурсына йомгак ясау.
8.
Россия Федерациясе регионнарында, якын һәм ерак чит илләрдә татар
милли хәрәкәтендә актив катнашып, югары уңышларга ирешкән
кардәшләребезгә Татарстан Республикасының дәүләт бүләкләрен һәм
Бөтендөнья татар конгрессының бүләкләрен һәм рәхмәт хатларын
тапшыру
Көн тәртибе буенча башка тәкъдимнәр бармы? Юк? Көн тәртибен
расларга дигән тәкъдим бар. Төп докладчыга — 35 минут, докладларга — 10
минут, чыгыш ясаучыларга — 3–5 минут вакыт бирелә. Шушы регламентны
һәм көн тәртибен раслар өчен исполком әгъзаларының кул күтәрүен сорыйм.
Төшерегез. Каршылар, битарафлар юк. Бер тавыштан.
Әгәр дә башка тәкъдимнәр, өстәмәләр, фикерләр булмаса, көн тәртибенең
беренче өлешенә күчәбез.
30
Алып баручы: Бөтендөнья татар конгрессының  съездында куелган
бурычларны үтәү максатыннан татар иҗтимагый оешмаларының 2008нче
елда башкарылган эшләренө хисап турында сүз Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитеты рәисе, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы
депутаты, тарих фәннәре докторы Ринат Зинур улы Закировка бирелә.
Р.Закиров: Газиз милләттәшләр! Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты сезне тарихи ватаныбыз башкаласы Казанда сәламли! Үтеп бара
торган елга йомгак ясауга багышланган мондый җыеннар безнең өчен инде
күркәм гадәткә әверелде. Чынлап та, татар дөньясының Татарстан белән
берлеге, татар халкының бердәмлеге бүген федерация кысаларында гына
түгел, дөньякүләм әһәмияткә ия. Сез беләсез, Бөтендөнья татар конгрессы
халкыбызны, аның мәнфәгатьләрен яклау ихтыяҗыннан туды. Һәм без
бертуктаусыз, инде уналты ел шушы эшне алып барабыз. Бәлкем, милли
оешмаларның эшчәнлеге кайбер даирәләргә ошап та бетмидер, ләкин һәр
кавемнең дөньяда озак яшисе, нәселен дәвам итәсе килә. Халыклар да милли
организмга тупланып шундый ук инстинктлар нигезендә яшиләр, бу да үзенә
күрә табигый канун. Әмма бүген Русиядә халыкларның милләт булып
яшәргә, буыннар чылбырын дәвам итәргә омтылуы, еш кына илне таркату,
экстремизм, сепаратизм дип бәяләнә.
Бөтендөнья татар конгрессының IV съездыннан соң бер ел вакыт узып
та китте. Олы җыеннан соңгы вәзгыятьне күздән кичереп, шуны әйтергә
кирәк: халкыбыз тарихына IV корылтай эшлекле конкрет мәсьәләләрне
күтәрүе, аларның чишелеш юлларын күрсәтүе белән кереп калды. Җирле
оешмаларда җанлану, күтәренке рух, яңа дәрт белән эшләү чалымнары ачык
күренә. Без биредә Саратов, Самара, Екатеринбург, Төмән, Удмуртия,
Чуашстан, Башкортостан кебек төбәкләрне һәм республикаларны күз
алдында тотабыз. Шул ук вакытта илдәге вәзгыятьнең милли тормышка нык
тәэсир итүен дә билгеләп үтмичә булмый. Әлеге дә баягы вертикальне
ныгыту шартларында федераль үзәктән милли сәясәткә кагылган хәвефле
карарлар килеп тора. Без әле милли мәгарифнең хәле уңаеннан тәфсилләп
31
әйтербез – монысы бер яңагыбызга сугу булса, әле генә Дәүләт Думасы
тарафыннан Федераль автономияләр турындагы канунга керткән үзгәрешләр
проекты икенче яңагыбызга тондыру булды. Бүген бу кануннан 19 матдәне,
ягъни милли мохтариятләрне болай да ярым-йорты финанслау турындагы
статьяны алып ташларга тәкъдим иткән проект инде җирле парламентлар
карамагына төшерелде. Монда сүз , мәсәлән, сабантуйларны һәм башка зур
милли-мәдәни чараларны максатчан финанслауны федераль һәм региональ
бюджеттан
җирле
бюджетларга
күчерү
турында
бара.
Ә
җирле
бюджетларның мөмкинлеген сез үзегез яхшы чамалыйсыз. Турысын
әйткәндә, Федераль үзәк милләтләр мәнфәгатьләре турында соңгы вакытта
хәтта декларатив рәвештә дә сүз алып барудан туктады. Әйтерсең лә, бу
проблема илдә бөтенләй юк.
Акылга сыймый, әле күптән генә түгел Казанда узган мәгариф
мәсьәләләренә
министрлык
багышланган
вәкилләре
гомумрусия
гасырлар
буе
киңәшмәсендә
яшәгән
милли
федераль
мәктәпне
“этномобилизация институты” дип гаепләделәр. Соң, халыкларның дөньяда
яшәргә хокукын таныйсың икән, аның бөтен яшәеше, буыннан буынга дәвам
итүе шул “этномобилизация” бит инде ул! Аның мәгарифе генә түгел, бөтен
әдәбияты да, мәдәнияте дә, дине дә, гореф гадәтләре дә, гаилә системасы да
милләтне саклауга, яшәтергә юнәлтелгән. Димәк, болары да шул ук
этномобилизация чаралары.
Хәер, татар тарихында төрле заманалар булды, аны кырдылар да,
кистеләр дә, чукындырып та маташтылар, әмма халкыбыз сынмады, милләт
булып яшәешеннән туктамады. Иманым камил, хәзерге сынаудан да
халкыбыз лаеклы чагар, үзенең чын көчен күрсәтер. Әлбәттә, моның өчен
бердәм булу мәслихәт.
Сер түгел, бүген милләт өчен көрәшнең төп мәйданы – мәгариф өлкәсе.
Милләтләргә һөҗүм бүген шушы юнәлештән бара. Кызганыч, без моны бик
соң аңладык һәм шул сәбәпле нык алдандык. Хәтерлисездер, 2002 елда Русия
ил башы БТКның III съезды вәкилләре белән Казан кирмәнендә очрашуда
32
болай диде: “Запрещать изучать родной язык – это полная дурость!” Бу
сүзләр безнең йөрәкләргә май булып ятты, чөнки бик дөрес бит алар. Шуннан
соң мәгариф тирәсендә сәер уеннар башланды.
Башта кармакны сай гына салдылар: имеш, мәктәпләребез “татарская
школа” урынына “школа с татарским этнокультурным компонентом” дип
аталсын. Без беркатлы бит, нинди куркыныч янаганын янә шәйләмәдек.
Әйдә, исемен үзгәртүдән милли мәктәп шул ук милли мәктәп булудан
туктамас дип, ваемсызлык күрсәттек. Әмма бераздан мәктәп биналарыннан
“татар мәктәбе” дип язылган такталарны салдыра башладылар. Монысы,
әлбәттә, эчне пошырды, әмма анысын да йотып җибәрдек. Инде менә Русия
төбәкләрендә 1нче сыйныфка килгән татар балаларына туган телне укытуны
тыйдылар. Җитмәсә, милләткә һөҗүмнең башка тарафлары да пәйда булды.
Төбәкләрдә милләттәшләребезгә православие дәресләрен дә көчләп тага
башладылар.
Хәтерегездәдер, мәгариф өлкәсендә шушындый ямьсез күренешләр
тарала башлагач, былтыр Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
август аенда махсус киңәшмә җыйды. Анда бик җитди сөйләшү булды һәм
нәтиҗәдә Русия Федерациясе хакимиятләренә безнең мөрәҗәгать кабул
ителде. Без аны Президентка да, Федераль хөкүмәткә дә, Федераль җыенның
ике палатасына да җибәрдек. Берәр ай узгач мәгариф министрлыгыннан
җавап та килде: янәсе, борчылмагыз, законнар – нормативлар кабул иткәндә
сезнең ихтыяҗларны да канәгатьләндерербез. Шундый матур сүзләр әйтеп
тынычландырдылар ки, күңелләрдә өмет чаткысы янә кабынды. Тагын бер
айдан Русия Думасы 309-нчы номерлы Закон кабул итте, ә анда милли
мәктәпне яшәтеп килгән региональ компонент бөтенләй юкка чыгарылган.
Димәк, бу закон буенча, 2009 елның 1 сентябреннән туган телдә укыту Русия
мәктәпләрендә тыялачак. Кызык бит, Рәсәйдә бүген законнарны бик тиз
әвәлиләр: бер атнадан ошбу законны ил башы да имзалады. Менә бу инде
милләтләр башына күсәк белән ору булды.
33
Ә бит Татарстан җитәкчелеге, Дәүләт Советы милли-региональ
компоненты саклап калу кирәклеге хакында Дәүләт Думасына үзенең
принципиаль мөнәсәбәтен законның проекты каралган чорда ук белдерделәр.
Бүген дә бу мөнәсәбәт үзгәрмәде. Әле күптән түгел Казанда булып узган
Бөтенрусия киңәшмәсендә Татарстан Президенты чыгышы хакында аерым
әйтеп китәргә кирәк. Минтимер Шәймиев мәгариф реформасы бу рәвешчә
дәвам
итсә,
республикада
референдум
уздырып,
Татарстан
Конституциясенең кайбер матдәләренә үзгәрешләр кертү кирәклеге турында
белдерде. Татарстан президенты сүзләренә караганда, шул ук вакытта Русия
Конституциясенә каршы килгән әлеге канунны Конституция мәхкәмәсенә
мөрәҗәгать итеп тикшертүне дә күз алдында тотарга кирәк.
“Без Татарстанда бу уйлап чыгарылган һәм зыянлы проблеманы хәл
итми торып, яңа мәгариф стандартларына күчәргә җыенмаячакбыз–”, дип
кистереп әйтте президент.
Безнең президентны хуплап, Башкортостан, Алтай, Коми, Саха
вәкилләре дә чыгыш ясады. Ә федераль министр Фурсенко безне
вакыйгаларны каралтып күрүдә гаепли башлады. Имеш, канун әле көченә
кермәгән, ә республикалар тел югалту турында кычкыралар. Министр
мантыйгыннан чыксаң, халыклар телләрен югалткач кына бу проблема
турында сөйләргә хаклы. Казаннан киткәч, Фурсенко “Российская газета”га
биргән әңгәмәсендә кабат шушы теманы күтәреп, милли телләрне өйрәнүдә
үзгәрешләр кертү буенча планнар юк дип әйтеп ташлаган. Нәрсә бу, Казанга
килеп, республикалар вәкилләрен җыеп, киңәшмәләр уздыру театраль
тамаша гына булып чыгамы?! Әллә бу милли компонентны бетерүгә каршы
ел ярым барган көрәш күзебезгә генә күренгәнме?!
Милли-региональ компонент мәсьәләсе ул милли мәктәп язмышы гына
түгел. Сүз биредә Русиянең милли сәясәте турында бара. Инде ачык күренә:
бүген битлекләр ачылды, илнең милли сәясәте бар. Һәм аның төп максаты
Русияне бер милләтле, бер динле дәүләт итү.
34
Без юкка гына мәгариф мәсьәләсенә шул хәтле игътибар бирмибез,
чөнки бу халкыбызның киләчәге турында кайгырту дигән сүз. Ә милли
җәмәгатьчелекнең төп максаты – белемле, иманлы яшь буын тәрбияләү.
Моны истә тотып, Бөтендөнья татар конгрессы яшьләр белән максатчан,
эзлекле эш алып бара башлады. Соңгы дүрт елда без яшьләрнең өч форумын
уздырдык. Шунысы куанычлы, форумнан форумга яшьләрнең үзаңы,
фикерләү дәрәҗәсе, милли рухы артканнан арта бара.
Күп кенә төбәкләрдә дә яшьләр үзләренең көчләрен, мөмкинлекләрен
аңлап, хәрәкәт итә башладылар. Бер Мәскәүдә генә дистәгә якын яшьләр
оешмалары эшли. Башкортостан, Удмуртия, Төмән, Самара, Саратов һәм
башка татарлар күпләп яшәгән урыннарда татар яшьләре оешмалары
барлыкка килде. Яшьләрнең башлары да яңача эшли, алар көтелмәгән урында
яңа идеяләр, яңа алымнар кулланып, халыкны җәлеп итә торган чаралар
уздыралар. Мәсәлән, “YZEБEZ» яңа буын хәрәкәте уйлап чыгарган «Мин
татарча сөйләшәм”, Татар яшьләре форумы уйлап тапкан “Чәк-Чәк party”
акцияләре инде Татарстанда гына түгел, бөтен дөнья буйлап уздырыла
башлады. Яшьләр тырышлыгы белән татар музыка сәнгатенә дә яңа агымнар
килде. Дөрес, моны бөтен тамашачы кабул итеп бетерми. Әмма, татар җыр
сәнгатендә, һичшиксез, эзләнүләр булырга тиеш. Ә инде яшьләребез милли
җыр сәнгатенә тартыла икән, димәк киләчәккә өметебез бар әле.
Шөкер, соңгы елларда татар әдәбиятына да яшь көчләр килә. Бу бигрәк
шигъриятьтә нык сизелә. Талантлы яшьләр аралашып, бер казанда кайнашып
яшьләр форумы, “Шәрыкъ” клубы тирәсендә тупланып иҗат итәләр. Хәзер
инде
яшь
талантларның
исемнәре
мәгълүмат
чараларында,
радио-
телевидение дә еш яңгырый.
Яшьләребезнең дингә тартылуын күреп тә без ихластан куанабыз. Бу,
һичшиксез, өметле күренеш. Моңа дәүләт структуралары да игътибар бирә
башлады. Алар ярдәме белән Ислам университеты һәм башка уку йортлары
уңышлы гына эшләп киләләр.
35
Гомумән
соңгы
елларда
Татар
конгрессының
Ислам
диненә
кагылышлы мәсьәләләргә игътибары бермә-бер артты. Бу теманы без
һәрдаим игътибар үзәгендә тотып киләбез, чөнки динебез бүген милләтне
саклый торган фактор буларак кына түгел, ул әле, галимнәр әйтмешли,
халыкны берләштерүче институция дә. Конгресс каршында эшләп килүче
Дин оешмаларының эшен координацияләү комиссиясен оештыру да дөрес
гамәл булып чыкты. Хәзер шактый төбәкләрдә (Чуашстан, Иваново, Нижгар)
дин һәм милләт эше үрелеп бара. Андый төбәкләрдә эшнең нәтиҗәсе дә
югарырак була.
Бу уңайдан тагын шуны әйтергә кирәк, заманында мөхтәрәм Тәлгать
Таҗетдин тырышлыгы белән башланып киткән Изге Болгар җыены да бүген
халкыбызның үз иткән мәртәбәле бәйрәменә әверелеп бара. Бу җыеннарның
дистәләгән мең халык катнашында узуы да шуны раслый. Бөтендөнья татар
конгрессы Башкарма комитеты бу җыеннарны тагын да камилләштерергә,
төрлеләндерергә, баетырга уйлый. Әле күптән түгел генә Татарстан
Президенты Согуд Гарәбстанының вәкаләтле илчесен кабул иткәндә әлеге
җыенның олы мәгънәгә ия булуын искә алып, шәрыкъ илләренең Русиядәге
илчеләрен киләсе елда әлеге чарада катнашырга чакырды. Димәк, республика
җитәкчелеге безнең уртак чараның әһәмиятен яхшы аңлый һәм тиешле ярдәм
күрсәтергә әзер. Әлбәттә, Болгар җыены хөкүмәтебез ярдәме белән тагын да
зур масштабта узар, халыкара җәмәгатьчелектә, һичшиксез, киңрәк яңгыраш
табар.
Безнең фикеребезчә, хөкүмәт бу эшкә алынса, иншалла, Изге Болгар
тыюлыгындагы күренешне ямьсезләп торучы йортларны күчерүне дә,
җитәрлек санда тәһәрәтханәләр, туклану урыннарын булдыруны да хәл
итәргә мөмкинлек туар иде. Бәлки милләттәшләребез күптәннән күтәреп
килгән тагын бер мәсьәлә тыюлыкта мәчет төзү эше дә башланып китәр иде.
Гомумән, Шәһре Болгарда инфраструктураны яхшырту җитди мәсьәлә булып
тора. Бу чаралар халыкара туризмны үстерүгә җитди нигез булыр иде.
36
Әлбәттә, без агымдагы елда да мәчетләребездә татар телендә вәгазь
укуларга, муллаларны әзерләүгә, кайбер авылларда гыйбадәтханәләрнең
ябык торуына игътибар итеп килдек. Әлегә бу юнәлешләрдә мактанырлык
үзгәрешләр юк. Димәк, киләчәктә дә без моны игътибар үзәгендә тотарга
тиеш. Әле бит бу мәсьәләнең тагын бер ягы бар. Төрле төбәкләрдә
православие дәресләрен кертү шаукымы кимеми, киресенчә активлаша бара.
Конгрессның почтасына килгән хатлар моны ачык күрсәтә. Мондый сәясәткә
без, татарлар, мөселманнар тиешле үҗәтлек күрсәтмәсәк, бик зур хилафлык
кылыр идек.
Монда
Пенза
җәмәгатьчелегенең,
районының
мәктәп
Засечный
директорының
һәм
авылында
Пенза
мөселман
мөфтиятенең
принципиальлек һәм үҗәтлек күрсәтеп, православие дәресләрен татар
балалары укый торган мәктәпкә керттермәвен уңай мисал дип бәяләргә
кирәк. Дин кардәшләребез милли җәмәгатьчелек белән бергә бу канунсыз
башбаштаклыкны прокуратура аша хәл итеп, кайбер гаепле түрәләрне
җавапка тартуга ирештеләр.
Православие
чиркәве
тарафдарларының
Самарадагы
кайбер
мәктәпләрдә чукындыру йоласын төрле милләт балаларына тагулары
турында хәбәрләр йөри. Милләт өчен җан атып йөргән Шамил Баһаветдин
сүзләренә караганда, ата-аналар бу уңайдан тавыш куптармау ягында торалар
икән. Ә бит монда һәр татар, һәр дини һәм милли оешма Пенза өлкәсендәге
тәҗрибәне истә тотып, бу фактлар белән эзлекле көрәшергә тиеш! Кыскасы,
үрнәкне үзебездән алырга кирәк!
Татар мәктәпләрен ябу барган чорда без әлеге дә баягы ата-аналар
проблемасына килеп терәләбез. Еш кына бу факторны дәлил иттереп шул
юнәлештә эшләргә теләмәгән кешеләр күтәреп чыгалар. Гәрчә, күп тапкыр
сөйләгәнебез бар: затлы, заманча җиһазландырылган, уңай шартлары булган
өч телле милли мәктәп-гимназияләргә ата-аналар балаларын үзләре җитәкләп
алып киләләр.
37
Менә без быел Мордовиядә Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитетының күчмә утырышын уздырдык. Милли республикада милли
мәктәпләргә караш, кем әйтмешли, почти мәскәүски күзлектән. Мәсәлән,
Кривозорье авылындагы урта мәктәп катырак җил иссә ишелеп төшәргә тора.
Шактый хәлле Әзүрке авылындагы мәктәп тә манаралары балкып торган күп
санлы матур мәчетләр фонында бер үзе моңаеп утыра. Әлбәттә, авылның эш
сөючән халкы, үзидарә җитәкчеләре бик теләсәләр әлеге манзараны үзгәртә
алырлар иде. Бу уңайдан татар конгрессы җитәкче даирәләр белән дә
сөйләшүләр алып барды. Инде искереп беткән татар мәктәпләрен сүтеп, алар
урынына яңаларын булдырырга вәгъдәләрне республиканың иң мәртәбәле
җитәкчеләре дә бирде. Ләкин, урысча әйтсәк, “воз и ныне там”. Ә менә
Удмуртия җитәкчеләре шундый ук мәсьәләгә бөтенләй башкача карадылар.
Татар жәмәгатьчелегенең, БТКның гозерен искә алып, җирле хакимиятләр
Ижаудагы 6-нчы татар гимназиясен яңарак бинага күчерергә карар
кылдылар. Нәтиҗәдә, киләсе елдан әлеге республикада 500 балага
исәпләнгән зур татар мәктәбе барлыкка киләчәк. Аңлыйсыздыр, мондый
бәхет күктән төшми. Моның өчен үҗәт булырга,”яткан таш астына су акмый”
дигән мәкальне истә тотып гел хәрәкәт итәргә кирәк. Ләкин татарлар күпләп
яшәгән Ырымбурда, Чиләбедә, Екатеринбурда, Пермьдә, Пензада, Төмәндә
мәктәп ачу һаман да татлы хыял булып кына кала.
Кадерле милләттәшләр! Без хаклы рәвештә халкыбызның бай
мәдәнияте белән горурланабыз. Һәм безнең бурыч - әлеге мирасны саклап,
аны яңа буыннарга тапшыру. Татар яшәгән төбәкләрдә халык иҗаты
чишмәләрен саектырмау йөзеннән, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты үзешчән коллективларны, һәвәскәр артистларны игътибар үзәгендә
тота.
Сез беләсез, төбәкләрдә һәм чит илләрдә бик популяр фестивальләребез
яшәп килә , алар арасында “Киев сандугачы”, “Көзге Иртыш моңнары”,
“Урмай моңнары”, ”Ак хисләр”, “Таң йолдызы”, “Себер йолдызлары”, “Урал
сандугачы” һ.б. Рәшит Ваһапов фестивале дә милли мәдәни тормышыбызның
38
бизәгенә әверелеп килә. Аның төрле төбәкләрдә һәм илләрдә узуы да бу
чараның масштаблары киңәюен күрсәтә. Фестиваль кысаларында татар
сәхнәсендә яшь, талантлы йолдызлар балкый башлады. Кыскасы, мондый
мәдәни чараларның үрнәге гыйбрәтле булды, инде бүген башка төбәкләрдә
дә җыр сәнгатенә һәм халык иҗатына багышланган күркәм фестивальләр уза.
Барыбызда да бик җылы тәэсир калдырган Бөтенрусия фольклор
фестивале турында аерым әйтәсе килә. Аның бишеген Ульян өлкәсенең Иске
Кулаткы районында тирбәтә башладылар. Бу изге эшнең башында Саратовта
яшәүче талантлы эшкуарыбыз Эдуард Ганиев тора. Фестивальдә 400-гә якын
кешенең катнашуы да һәм җиңүчеләр арасында төрле төбәк вәкилләренең
булуы да безне ифрат сөендерде. Димәк, халык җәүһәрләре төрле тарафларга
сибелгән булса да, югалмаган, сакланып калган һәм ул мәдәниятебезнең бер
нык баганасы булып тора. Милләтебез мирасына үзенчәлек, зур җанлану
кертә торган әлеге чара киләсе елда Төмәндә узачак. Һәм без мондый күркәм
бәйгене милли учагыбыз кебек сүндермичә һәр елны үткәреп барырга
телибез.
Шундый ук үзенчәлекле зур бәйге булып “Татар моңы” халыкара яшь
башкаручылар
җырчыларны
телевизион
һәм
конкурсы
инструменталь
өметле
күренә.
башкаручыларны
Ул
талантлы
үстерү,
аларның
осталыкларын арттыру, татар эстрадасына яңа исемнәр алып килүгә
юнәлтелгән. Конкурсның оештыручылары – Татарстан Республикасы
Мәдәният
министрлыгы,
Татарстан
Республикасы
Президенты
карамагындагы Мәдәният Фонды, “Салават” эстрада театры, Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитеты, “Яңа Гасыр” телерадиокомпаниясе.
Әлеге фестиваль татарлар яшәгән барлык төбәкләрдә дә узачак.
Әйе, татар халкының профессиональ сәнгате Казанда, Татарстанда
яши. Ләкин талантларга бай татар дөньясы чишмәләре сәнгать дәрьясын
тулыландырып тормаса, мәдәниятебез үсә алмас иде. Бу җәһәттән
Татарстандагы
профессиональ
коллективларны
гастрольләргә
йөртү
мәсьәләсе бик кискен тора. Аларның күбесенең татар төбәкләренә бару
39
мөмкинлеге бик нык чикләнгән. Татар дөньясы гел аралашып яшәргә тиеш.
Монда мәдәният министрлыгы, эшмәкәрләр ярдәменнән башка булмый.
Мәдәният хәрәкәте ике яктан булса, бу барыбыз өчен дә отышлы. Төбәкләр
тарихи ватаныбызга килергә гел ашкынып торалар. Бигрәк тә иҗат
коллективлары өчен мондый сәфәрләр зур мәгънәгә ия. Әле күптән түгел
генә Казанда Пермь краеннан Барда районы делегациясе килеп безне
шаккаттырып китте. Йөздән артык кеше туплаган делегациядә хакимият
вәкилләре дә эшмәкәрләр дә, үзешчән сәнгать коллективлары да бар иде.
Алар эшлекле сөйләшүләр дә, зыялылар белән очрашулар да, зур концерт та
уздырдылар. Казанда Пермь татарлары көннәре дип аталган бу мәгънәле
программаны күреп, без мондый күркәм чараларны гамәлгә кертергә дигән
фикергә килдек. Татарлар укмашып яшәгән төбәкләрдән елына 2-3 делегация
җитди әзерләнеп, Казанга килсәләр, һәм шундый көннәр уздырсалар бу бик
игелекле, күркәм гамәл булыр иде.
Соңгы елларда төбәкләрдә “Фәезханов укулары” (Түбән Новгород
өлкәсе), “Хансөяр укулары” (Ульян өлкәсе, Кулатка районы), “Зәнкиев,
Сөләйманов,
Тумашева
укулары”
(Төмән
өлкәсе),
Искәр
җыены
(Тобольскийдә), “Шыгырдан укулары” (Чуашстан Республикасы) фәннигамәли конференцияләр рәвешендә узалар һәм милләтебезнең тарихын,
мәдәниятен өйрәнүдә, халыкка җиткерүдә, милләтне берләштерү, агарту
эшендә бик кирәкле вә мәгънәле чара булып торалар.
Кадерле иптәшләр!
Сез беләсез, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты өчен
халыкара эшчәнлек төп юнәлешләрнең берсе булып тора. Һәм бу
эшчәнлекнең әһәмияте артканнан арта гына бара. Бүген чит илләрдәге татар
диаспорасының саны 2 миллионга якын кешене тәшкил итә, бу зур көч һәм
мөһим фактор. Шуңа күрә Татарстан җитәкчелеге, беренче нәүбәттә
президент М.Ш.Шәймиев, моны тирән аңлап, мәсьәләне даими игътибарда
тота.
Юкка
гына,
Татарстан
президентының
соңгы
юлламасында
“Татарстанны бүген татар дөньясыннан аерым күзаллау мөмкин түгел”, - дип
40
әйтелмәгән. Федераль хакимиятләр дә соңгы вакытта татар факторының
халыкара әһәмияткә ия булуын таный. Моның дәлиле - май аенда Казанда
уздырылган
Русия
ватандашлары
берлегенең
Координацион
шурасы
утырышы. Анда Алмания, Казакъстан, Украина, Үзбәкстан, Беларусь һәм
башка илләрдәге татар оешмалары вәкилләре катнашты.
2008 елның апрелендә Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
үзенең күчмә утырышын Украина башкаласы Киевта уздырды. Әлеге
утырыш “Туган тел” Украина татар җәмгыятенең унъеллыгына багышланган
иде. Форсаттан файдаланып, без юбилейдан тыш бик җитди сөйләшү дә
үткәрдек. Сез беләсез, Украина башкаласында “Татар йорты” дигән миллимәдәни үзәк уңышлы эшләп килә. Бу барыбыз өчен дә матур үрнәк.
Шөкер, безнең чит илләрдәге милләттәшләребез җирле шартларга
яраклашып, андагы хакимиятләр белән аңлашып яши беләләр. Бу уңайдан
Украина, Казакъстан, Әзербайҗан, Балтия илләрендәге татар оешмаларын
атап була. Ерак чит илләрне алганда, Төркия, Финляндия, Австралия,
Алмания оешмаларының абруйлары югары. Мисал өчен, “Исламия”
Финляндия татарлары җәмгыятенә шәрәфле кунаклар еш килеп тора. Әгәр
былтыр мәхәллә бинасына кунакка ил башы Тарья Халлонен килгән булса,
быел татар җәмәгатьчелеге белән Төркия президенты Абдулла Гөл очрашты
һәм бу халыкара мәгълүмат чараларында да киң яңгыраш тапты.
Әйтергә
кирәк,
якын
чит
илләрдә
яшәгән
күпсанлы
татар
диаспорасының манзарасы чуарлы. Әйтик, Казакъстан республикасы татар
оешмалары дәртләнеп эшли, аларның тормышы кайнап тора. Бер елдан артык
республика татар ассоциациясен Тәүфыйк әфәнде Кәримов җитәкләп килә.
Бер генә мисал: бу илдә һәр елны 16 өлкәдә сабантуйлар уздырыла. Һәм
шунысы мөһим: һәр елны өлкәләр чиратлашып үз башкалаларында мәркәзи
сабантуй үткәрәләр. Казакъстан татарлары лидеры хакимиятләр белән дә
уртак тел таба белә, андагы Татарстан вәкилчелеге (И.Тарханов) белән тыгыз
элемтәдә тора. Шулай булырга тиеш тә, чөнки без барыбыз да бер җепкә
бәйләнгән, татар мәнфәгатенә хезмәт итәбез.
41
Ә менә күрше Үзбәкстанда татарлар саны тагын да күбрәк, ләкин
милли
тормыш бер
күпме
җанлануга
карамастан,
биредәге
милли
оешмаларның эшчәнлеге Казакъстандагы кебек мактанырлык түгел әле. Ә
бит биредә бик өметле, милли җанлы яшьләр байтак – без аларны
форумнарда күрәбез. Ләкин милли оешма җитәкчелегендә ул яшь йөрәкләр
нишләптер бик аз күренәләр. Берәр чара уздыра башласак, якын чит
илләрдән, гадәттә, берүк олы яшьтәге кешеләр килә.
Кайбер илләрдә милләттәшләребезнең таркау булуы, бер-берсенә ярдәм
итү урынына низаглашып йөрүләре дә безне бик борчый. Мәсәлән,
Беларусьта ел саен үткәреп килгән Сабан туен быел уздыра алмадык. Ә
Кыргызстанда матур гына эшләп килгән “Туган тел” җәмгыятенең ике
оешмага бүленүен берничек тә аңлап булмый. Нәтиҗәдә ике оешма, җирле
татарларны бүлгәләп, Бишкәктә ике ел рәттән икешәр сабантуе уздыралар.
Әйе, кайбер милләттәшләребез “демократия шартларында оешмаларның күп
булуы зыянлы түгел дип” акыл саталар. Ләкин бу очракта санның сыйфатка
күчүе бик шикле. Чөнки мондый шартларда рәсми структуралар өчен дә,
безнең өчен дә “кем белән эшләргә?” дигән сорау туа. Һәм иң аянычы,
хакимият вәкилләрендә үзара тарткалашуны күреп “боларның берсе белән дә
эшләргә кирәкми” дигән фикер кала. Менә шуны истән чыгармаска иде.
Мәгълүм ки, соңгы елларда Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты Татарстаннан читтә яшәүче яшьләребезне республика югары уку
йортларына кертү белән бик нык шөгыльләнә. Алты ел дәвамында Русия
төбәкләреннән һәм чит илләрдән 800гә якын яшь милләттәшебез Татарстан
югары уку йортларына керделәр. Елдан ел бу эш камилләшә бара. Русия
мәгариф министрлыгы, шөкер, бу очракта ярдәмен дә күрсәтеп килә.
Республикабызның
тырышлыгы
аркасында
хәзер
имтиханнар
милләттәшләребез яшәгән илләрдә безнең мөгаллимнәр тарафыннан кабул
ителә. Әлбәттә, бу татар гаиләләренә матди яктан зур ярдәм булып тора. БТК
Башкарма комитеты да әлеге эшне игътибар үзәгендә тотарга тырыша.
Шулай ук Башкарма комитет читтән килгән студентлар белән даими
42
элемтәдә тора, аларны милли чараларда катнаштыра. Әйтергә кирәк, әлеге
яшьләр үзләре дә конгресс эшчәнлегендә актив катнашалар. Шунысы
куанычлы, бер-беребезгә ярдәмләшеп яшибез. БТК Башкарма комитеты һәр
елны читтән килгән татар студентларының җыенын уздыра, бу инде бер
күркәм традициягә әверелде.
Форсаттан файдаланып, бу эштә булган җитешсезлекләр турында да
әйтеп үтәргә телим. Гомуми саннар матур күренсә дә, без әле хөкүмәт биргән
мөмкинлекләрдән тулысынча файдаланмыйбыз. Һәр елны искәртеп килүгә
карамастан,
җирле
оешмаларыбыз
бирелгән
квоталарны
тулысынча
тутыралмыйлар. Бу бер. Икенчедән, урыннарда татар оешмалары һәм
гаиләләренә яшьләр белән даими рәвештә тәрбия эше алып барырга кирәк.
Әйтик, шул ук юристлар, экономистлар хәзер атлаган саен. Ә күп кенә
төбәкләрдә хәтта якшәмбе мәктәпләренә, мәгълүмат чараларына, мәдәният
учакларына татар телен тиешле дәрәҗәдә белгән кеше таба алмыйлар. Шул
ук вакытта татар теле, тарих һәм башка гуманитар факультетларда
абитуриентлар кытлыгы. Елап конгресска мөрәҗәгать итү урынына, алдан ук
тиешле чарасын күрергә кирәк. Мәсәлән, укытучылар кирәк икән,
балаларыгызны Казанга укырга җибәрегез.
Әлеге мәсьәләләрне хәл иткәндә бүген дистанцион ысул белән укыту
бик өметле күренә. Казан дәүләт университетында моның матур өлгесе дә
булдырылды. Шушы көннәрдә, мәсәлән, йөзгә якын татар укучысы КДУ
тарафыннан уздырылган олимпиадада катнашты. Бу олимпиада ун фәннән,
шул исәптән татар теленнән дә уздырылды. Бүген инде компьютер, интернет
һәр гаиләдә диярлек бар. Димәк, милләттәшләребезгә читтә яшәп, тарихи
ватаннары белән элемтәдә торырга да, кирәкле белем алырга да мөмкинчелек
ачыла.
Мөхтәрәм
милләттәшләр!
Башкортостан
Республикасындагы
татарларның хәле турында узган съездда да, башка чараларда да күп
сөйләдек. Ләкин монда үзебезне дә, Башкортостандагы татар җәмгыятьләрен
дә тәнкыйть итәрлек урын бар әле. Башкорт корылтае һәм Татар конгрессы
43
арасында бу кыска дәвердә хезмәттәшлек җепләрен сузып, ныгыта
башладык, хәтта мәгариф мәсьәләләре буенча уртак белдерүләр дә кабул
иттек. Шул ук вакытта БТК Башкарма комитеты Башкортостан хакимиятләре
белән дә сөйләшүләрне башлап җибәрде. Без моны дөрес дип табабыз. Кем
әйтмешли, иң начар солых – сугыштан яхшырак. Ләкин Башкортостандагы
татар җәмәгатьчелеге белән аңлашып, бергәләшеп хәрәкәт итәбез дип әйтергә
иртәрәк
әле.
Ә
милләттәшләребезнең
бит
сүз
халәте
Башкортстандагы
турында
бара.
миллионнан
Быел
артык
Башкортостан
хакимиятләре андагы татарларның съездын уздырырга вәгъдә иткәннәр иде.
Кызганыч, әлегә бу чара узмады. Әлбәттә, корылтай уздырып, яңа
җитәкчелек белән уртак тел табып эшләсәләр Башкортостан җитәкчеләре дә
күп санлы милләттәшләребездә өмет уятырлар, ике тугандаш халыкның
аңлашып яшәвенә нигез салырлар иде.
Халык санын алуга килгәндә безгә үзебезгә нык уйлап, акыллы хәрәкәт
итәргә кирәк. Милли оешмаларыбыз үзләре яшәгән авылларда һәм
шәһәрләрдә татарлар исәбен алсыннар иде. Хәер, алга карап эш йөрткән
җәмгыятьләребездә андый мәгълүматлар тупланган булырга тиеш.
Без бу эшкә битараф кала алмыйбыз, бигрәк тә 2010 елга билгеләнгән
халык санын алу кампаниясе алдыннан. Узган еллардагы хәлләр кабатланмас
өчен, без моңа алдан ук әзерләнеп, җитди чаралар күрергә тиеш. Әйтергә
кирәк, әлеге проблема башка төбәкләрдә дә бик мөһим тора. Унынчы ел ерак
әле дип, кулны кушырып утырырга һич ярамый. Монда җирле хакимиятләр
белән хезмәттәшлек итү, татар гаиләләре, укучы балалар, хатын-кызлар,
кыскасы, татарның барлык катламнары белән дә тыгыз эшләү мәслихәт.
Акыллы чаралар, һичшиксез, узган кампаниядәге югалтуларны кабатламаска
форсат бирә.
Мәгълүм ки, узган хисап чорында Татар конгрессы Идел-Урал
халыклары милли оешмалары җитәкчеләренең координацион Шурасын
төзеп, бу җирлектә яшәгән һәм һәр милләтне борчый торган мәсьәләләрне
уртага салып сөйләшүне уздыра алды. Ассоциациягә кергән оешма
44
җитәкчеләре үзләренең белдерүендә, беренче чиратта, милли мәгариф
мәсьәләләрен күтәреп чыктылар. Минемчә, федератив илдә мондый
ассоциация кирәк һәм без аның эшендә актив катнашырбыз дип уйлыйм.
Башкарган эшләр байтак һәм сез алар турында комиссияләрдә фикер
алышкансыздыр. Әле минем чыгыштан соң сез үзегезне борчыган мәсьәләләр
буенча фикер алышырсыз. Тагын бер фикерне ассызыклап үтәсем килә. Без
бик
зур
тырышлыклар
күрсәтеп,
Галимнәр
форумын,
Авыллар
ассоциациясен, Гаилә фондын һәм башка структуралар оештырдык. Ләкин
әллә игътибар җитмәгәнгә, әллә көндәлек эшләр белән мавыгып, кул
тимәгәнгә без әле бу оешмаларыбызның нәтиҗәле, дәвамлы эшләп
китүләренә ирешә алмадык. Әлбәттә, болар бер көнлек кенә кампания түгел
һәм монда һәрберебезгә җигелеп эшләргә кирәк.
Без бүген авыз тутырып сөйли алабыз: төбәкләрдә милләткә таяныч
булырлык эшмәкәрләребез үсеп чыкты. Аларның исемнәре, күркәм эшләре
күпләрегезгә мәгълүм. Быел гына да Ханты-Мансийскта, Мәскәүдә Муса
Җәлилгә һәйкәлләр куелды. Милли җәмәгатьчелек, эшкуарлар, татар халкы
өчен күп игелекле эшләр башкарган губернатор Сергей Морозов тырышлыгы
белән Ульянда Татар мәдәни үзәге ачылды һәм Кол Галигә һәйкәл куелды.
Тагын бер күркәм гамәлне – Казан шәһәренең Әчтерханда Ак мәчетне
торгызуы хакында аерым әйтеп үтәсе килә. Башкалабыз мэры тырышлыгы
белән борынгы Казан тарихи Әчтерханда яшәүче мөселманнарга искиткеч
һәдия кылды. Бу бит, җәмәгать, бүгенге кырыс шартларда башкарган эшләр!
Илдәге хәлләр, җәелеп барган финанс кризис милләтнең икътисади
халәтенә игътибарны арттыруны сорый. Дөрес, халкыбыз эштән курыкмый.
Гомер-гомергә татар шахталарга төшеп, корыч кайнатып, урман кисеп, иген
игеп, маңгай тирен түгеп иң авыр эшләр башкарган. Әмма арабызда
Акчуриннар, Хөсәеновлар, Рәмиевләр кебек, үзләренең химаячел гамәлләре
белән милләт тарихында тирән эз калдырган зур эшмәкәрләр дә бар. XIX
йөздән XX гасырга күчкәндә алар татарның мәдәни үсешен, милли
45
яңарышын тәэмин итә алганнар, мәктәп-мәдрәсәләр, милли басмалар,
китапханәләр ачып үз хисапларына тотканнар.
Шөкер, бүген дә эшлекле милләттәшләр чишмәсе саекмаган. Кайсы
төбәккә барма, анда эшмәкәр татарларны очратырсың. Аерым урыннарда
алар татар бизнесменнары клубларын корып, хезмәттәшлек, ярдәмләшү
мөнәсәбәтләрен дә җайга салганнар. Бу бик өметле күренеш. Гомумән,
икътисади кризис шартларында милләттәшләребез бер-берсенә аеруча
дикъкатьле, миһербанлы булсыннар иде. Халкыбызның гасырлар буе оешып
килгән яшәү рәвеше бит иманга, эш сөючәнлеккә, ярдәмләшүгә корылган.
Тырыш, әхлаклы, аек вә зирәк татар кешесе, минемчә, бүгенге конкуренция
шартларында югалып калырга тиеш түгел. Тарихтан билгеле, XX гасыр
башында татарлар укмашып яшәгән урыннарда мөселманнарның ярдәмләшү,
хәйрия оешмалары киң таралган булган. Бүген дә әлеге, заманча әйтсәк,
формат милләттәшләребезгә файдалы булыр иде. Кризис шартларында,
эшсезлек арткан чорда мөстәкыйль хәрәкәт итә белү бик мөһим. Бүген кайбер
илләрдә микрокредит дигән ысул киң җәелеп килә. Без татарларга да, моны
өйрәнеп, үз файдасыбызга кулланырга кирәк. Бәлки бу эшне мөселман
мәхәлләләрендә, мәчетләр каршында оештырып карарга кирәктер.
Тагын бер җитди мәсьәлә – ул татар дөньясының Татарстан белән
икътисади хезмәттәшлеге. Минем фикеремчә, әлегә бу өлкәдә халкыбызның
чын потенциалы бик аз файдаланыла. Әйтик, еш кына хәлле эшлекле
милләттәшләребез читтә торып Татарстан сәнәгатенә инвестицияләр кертергә
әзер. Чынлап та, бу бит бик күркәм күренеш, мондый изге теләкләргә,
югыйсә, юл ачарга, аны системага салырга гына кирәк.
Кызганыч, әлеге эшләрдә бюрократия галәмәтләре дә бик нык
комачаулый. Моннан сигез ел элек без Татарстан сәнәгать һәм сәүдә
министрлыгы белән берлектә “Татарстанның эшлекле хезмәттәшләре” дигән
җыеннар уздыра башладык. Бу эшнең нәтиҗәсе буларак төбәкләрдә
“Татарстан сәүдә йортлары” оешып, уңышлы гына эшләп киттеләр. Әлеге
җыеннар, ел саен узып, эшлекле милләттәшләребезгә республика белән
46
файдалы элемтәләр корырга ярдәм итте. Әмма былтыр министрлыкның
җитәкчелеге алышынгач вазгыять үзгәрде. Безнең матур гына эшләп килгән
эшмәкәрләр җыены былтыр узмыйча калды. Быелгысын да бик зур
авырлыклар аша оештырабыз.
Безнең күпьеллык тәҗрибәбез шуны күрсәтә: мондый эшләрне фәкать
милләт җанлы, булдыклы, белемле кешеләр генә алып бара ала. Татарстан
хөкүмәте бу эшкә зур игътибар бирүгә карамастан, министрлык әлеге
юнәлешне алып баручы структураны ни сәбәпледер кыскартып куйды.
Чыгышымның ахырында игътибарыгызны тагын бер мөһим мәсәьләгә
юнәлтергә телим. Бүгенге Рәсәйдә төп проблемаларның берсе – ул җир һәм
милек мәсьәләсе. Бүген җир үзе – милек. Безгә әле моны аңлау җитми. Ә бит
җирсез халык – бәхетсез халык. Урысча әйтсәк, ул население. Җирдә
төзелгән бина – күчемсез милек. Җиргә, милеккә ия булган милләт беркайчан
да юкка чыкмас. Илдә барган кырыс шартларда бу хакта җитди уйланып,
реаль
гамәлләр
башкарырга
кирәк
Бу
бүген
безнең
стратегик
мәсьәләләребезнең берсе булырга тиеш. Һәм ошбу юнәлештә һәр татар, кайда
яшәвенә карамастан, тырышып, җиде кат тир салып эшләргә тиеш.
Тырышкан – ташка кадак каккан, ди халкыбыз. Иманым камил, милек
хуҗалары берләшеп, үзләре өчен дә, милләт өчен дә бик күп файдалы эшләр
башкара ала. Татар кешесе кайда гына яшәмәсен, шәһәрдәме, авылдамы,
җиргә хуҗа булырга омтылырга тиеш. Шәһәр шартларында оешма булып
теркәлгәнсең икән, законнарга таянып җир алырга тырыш. Хакимиятләрнең
моңа каршы торуы сылтау була алмый. Җирләре булган татар җәмгыятьләре
мәчетен дә, мәктәбен дә, мәдәният үзәген дә төзи ала. Безнең күп кенә
оешмаларыбыз моны аңлап эш йөртәләр. Нәкъ шулай булганда гына без
игелекле максатларыбызга ирешә алабыз! Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт!
Алып баручы:Рәхмәт сезгә, Ринат Зинурович. Хөрмәтле коллегалар,
кемдә нинди фикер, тәкъдимнәр, сораулар бар — рәхим итегез.
Р.Закиров: Биредә катнашучы мөфти хәзрәтләре, җомга намазына
ашыгу сәбәпле, без бераз гына тәртипне үзгәртеп, бер вазыйфаны үтәргә
47
тиешбез. Быел Тәлгать хәзрәт Тадҗетдиннең юбилей елы. Әле күптән түгел
генә Башкорт Дәүләт опера һәм балет театры бинасында, зал тулы халык
алдында, аны юбилее белән котладык. Без, Бөтендөнья татар конгрессы
делегациясе,
әлеге
почмакларыннан
чарада
килгән
катнаштык.
Шулай
ук
милләттәшләребезнең,
илебезнең
бөтен
оешмаларының
делегацияләре дә шунда булды. Дин өлкәсендәге уңышларны Тәлгать хәзрәт
эшчәнлегенең җимеше дип әйтергә кирәк. Ул 20 ел буена шушы хезмәтне
алып бара. Ул башлап җибәргән Болгар җыены да аның киңкырлы
эшчәнлегенең бер мөһим юнәлеше, безнең халкыбызның рухи кыйбласы.
Тәлгать хәзрәт шушы мәсьәләләрне аңлап, әле күбебез бу мәсьәләгә игътибар
итмәгән заманнарда, 20 ел элек шушы эшне башлап җибәргән. Ә 90нчы
еллардан соң, мөмкинлекләр күбәйгән заманда, без хәзрәтнең Россияның күп
төбәкләрендә диннең халкыбызга яңадан кайтару өстендәге эшчәнлеген бик
югары бәялибез. Без бөтен төбәкләрдә, бик күп җирләрдә хакимиятләр белән,
милли оешмалар белән элемтәдә торабыз, аралашабыз. Һәм ачыктан-ачык
әйтә алабыз: Тәлгать хәзрәтнең дини оешмалар, хакимиятләр, дини оешмалар
алдында да дәрәҗәсе бик зур. Ул халкыбызга бик зур хезмәт итә,
халкыбызны берләштерүгә, аны иманга кайтаруга зур ярдәм күрсәтә. Без
беләбез: Татарстанда мең өч йөз өч мәчет яңадан сафка бастырылган булса,
ул Русия төбәкләре буенча 3000гә якын дип әйтелә. Шул кадәрле мәчет
яңадан калыккан икән — бу безнең халкыбызның чыннан да иманга кайтуы.
Төп мәсьәләләренең берсе – шушы мәчетләрнең тиешле чаралар, иман нуры
белән тулуы һәм анда халыкның өзелмәве, яшьләрнең булуы. Бу эшләрдә
безнең әле проблемаларыбыз бик күп, без бүген ул турыда сөйләп
тормыйбыз. Кичәге комиссия утырышында Бөтендөнья татар конгрессы
каршындагы дин эшләре комиссиясе утырышында бу турыда бик тә
тәфсилләп сөйләнелде, фикерләр алышынды. Бүгенге көндә бөтен төбәкләрдә
дә Тәлгать хәзрәтебез кебек мөфтиләр бар, аларның күбесе - Тәлгать
хәзрәтнең шәкертләре. Алар бөтен җирләрдә дә милли оешмалар белән бик
әйбәт мөнәсәбәтләр дә яшиләр, безнең әле бер җирдә дә дини оешмалар
48
белән милли оешмалар арасындагы низагны ишеткәнебез юк, була да
күрмәсен. Шуңа күрә дә без менә шушы эшләрне һәм Тәлгать хәзрәтнең
татар
халкы
алдындагы
хезмәтләрен
искә
алып, Бөтендөнья
татар
конгрессының карары нигезендә аңа конгрессның иң зур бүләге – медале
белән бүләкләргә дигән карарга килдек. Хәзер сезнең алдыгызда мин
вазыйфаны үтәп медальне тапшырачакмын. Тәлгать хәзрәт, сезне олы
юбилеегез белән чын күңелдән, Бөтендөнья татар конгрессы исеменнән,
биредәге залда җыелган, бөтен БДБ илләреннән килгән вәкилләр һәм залда
утыручылар исеменнән котлыйбыз һәм киләчәктә дә шулай армый-талмый
халкыбызга хезмәт итәрсез, халкыбызны дин юлына бастыруда зур
эшләрегезне туктатмассыз дигән өметтә калабыз. Исәнлек-саулык үзегезгә!
Безнең арабызда тагын бер бүләк иясе ул – Тәлгать хәзрәтнең шәкерте,
хезмәттәше, аның тарафынан билгеләнгән Ханты-Манси автономия округы
мөселманнарның региональ диния нәзарәте рәисе, мөфти хәзрәт Таһир
Габделхат улы Саматов. Аңа да шундый ук медаль тапшырырга рөхсәт
итегез. Ул Сургут шәһәрендә имамлык һәм мөфтилек итә. Ә Сургут шәһәре
әлеге көндә Тәлгать хәзрәт исеменнән бөтен Себер һәм ерак көнчыгыш
өлкәләрендәге дин оешмаларына күзәтчелек итә. Сезгә дә рәхмәтләребезне
җиткерәбез. Бүген безнең Татарстан мөфтие, Госман хәзрәт биредә юк. Ул
шундый ук медальгә лаек булган иде, без аны юбилее уңаеннан тапшыра
алмыйча калган идек. Ул бүгенге көндә Хаҗ юлында, шуңа күрә киләсе
очрашуларда әлеге бүләкне тапшырырбыз дип уйлыйм. Без мөфтиләребезне
инде җомга намазына озатыйк һәм эшне дәвам итик. Рәхмәт сезгә. Исән-сау
булыгыз!
Тәлгать хәзрәт: Аллаһ рәхмәт итсен, хәерле, изге эшләрегездә олы
ярдәмнәрен һәм изге дәвамнарын насыйп итсен. Амин. Сәламәт була күрегез.
Рәхмәт сезгә.
Р.Закиров: Хөрмәтле коллегалар, инде әйткәнемчә, кичә Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитеты даими комиссияләренең утырышлары
булып узды. Анда бик күп кенә кызыклы чыгышлар, эшлекле тәкъдимнәр,
49
фикерләр әйтелде. Комиссияләрнең нигезләмәләре, ягъни русча әйтсәк,
положенияләре расланды, алар комиссия әгъзалары тарафыннан кабул
ителде. Әйдәгез, комиссияләрнең эшчәнлеге хакында шушы комиссияләрнең
вәкилләрен тыңлап узык. Татар милләтенең үсеш стратегиясы комиссиясенең
эше хакында тулырак мәгълүматны аның җитәкчесе, Бөтендөнья татар
конгрессы бюросының әгъзасы, тарих фәннәре докторы Дамир Мәүләвиевич
Исхаков бирер. Рәхим итегез, Дамир әфәнде. Регламентны сакласак иде.
Д.Исхаков: Мөхтәрәм җәмәгать, безнең комиссиянең эшендә 30га
якын кеше катнашты, аларның күбесе галимнөр, экспертлар иде. Без
үзебезнең комиссиянең эшчәнлеген тикшереп чыгып, алга таба бераз планнар
билгеләдек. Комиссиянең төп фикерен мин үземнең планда каралган
чыгышымда әйтермен. Ә хәзер тәкъдим ителәсе әйбер – резолюция
мәсьәләсенә тукталып китәм. Без комиссиянең эшчәнлеген тулаем алганда,
уңай дип таптык, әмма алга таба эшне ничек кору турында дискуссиялар
булды. Шушы дискуссиялар вакытында без сезгә алдагы эшчәнлекнең ике
пунктын тәкъдим итәбез: беренчесе – киләсе елга татарлар яшәгән һәрбер
төбәктә 2010-2020нче елларга перспектив үсеш программасын төзергә
кирәклеге. Икенчесе –
безнең Башкарма комитет исеменнән Татарстан
җитәкчелегенә чыгарга, Россия буенча татарларны үстерү турындагы гомум
федераль программа өстендә эш башларга дигән тәкъдим. Менә шушы ике
пунктны без Башкарма комитетның резолюциясенә тәкъдим итәбез. Ә аның
нигезләмәсен мин үземнең алда каралган чыгышымда биремен. Рәхмәт!
Алып баручы: Рәхмәт! Татар мәгарифе һәм фән секциясе эше хакында
комиссия рәисе урынбасары, техник фәннәре докторы, профессор, Азат
Шәйхуллович Зыятдинов сөйләр. Рәхим итегез, Азат Шәйхуллович!
А.Зыятдинов: Безнең комиссия кичә утырыш үткәрде. Төп мәсьәлә
буларак фәннең һәм мәгарифнең эшчәнлеген берләштерү, аны тагын да
камилләштерү буенча бертавыштан карар кабул ителде. Һәм мәгариф
өлкәсендә менә соңгы вакытларда барган авырлыклар, алар фәкать, безнең
50
үзебезнең көч белән генә чишелергә мөмкин. Шул өлкәдә бөтен көчне куеп
бергә эшләргә кирәк. Резолюция кабул ителде, кичә матбугатка бирелде.
Алып баручы: Рәхмәт сезгә! Халыкара мөнәсәбәтләр һәм кеше
хокуклары комиссиясе эшендә бик күп регионнардан килгән вәкилләребез
катнашты. Бик җылы, эшлекле сөйләшү булды. Аның эше турында
комиссиянең секретаре Рөстәм Гайнетдинов әйтеп узар.
Р.Гайнетдинов: Безнең комиссиядә 40тан артык кеше катнашты,
шулар арасында комиссия әгъзаләре, яшьләр, спорт һәм туризм, социаль
яклау һәм хезмәт министрлыклары, федераль миграцион хезмәт җитәкчеләре,
галимләр,
югары
журналистлар
уку
һәм
йортлары
Әзербәйҗан,
вәкилләре,
Беларусь,
җәмәгать
Казахстан,
эшлекләре,
Кыргызстан,
Төркмәнстан, Украина, Австралия һәм Берләшкән Гарәб Эмиратларыннан
татар милли оешмаларының лидерлары катнашты. Җыелышта 6 мәсьәлә
каралды.
Шулар
арасында
2013нче
елда
Казанда
үткәрелә
торган
Универсиадага әзерләнү һәм шул уңайдан татар милли оешмаларның
бурычлары, чит илләрдәге милләттәшләрнең Татарстанга мәҗбүри, үз
теләкләре белән күчү проблемалары һәм миграцион учетка басу, гражданлык
алу кыенлыклары да каралды. Россия регионнардагы һәм БДБ илләрдәге
сәләтле татар яшьләрен Татарстанга укырга чакыру һәм дистацион укыту
проблемалары да игътибар үзәгендә торды. Мәскәүдә үткән Бөтендөнья
россия
ватандашлары
конференциясенең
нәтиҗәләре,
комиссияләрнең
хокуклар саклау эше һәм чит илләрдәге олы буыннар эмиграция вәкилләрнең
халәте. Соңгы проблема буенча комиссия рәисе урынбасары, танылган язучы
һәм җәмәгать эшлеклесе Фәүзия ханым Бәйрәмова бик зур, киң, тирән,
эшлекле доклад ясады. Утырышта яңгыраган чыгышларда, бәхәсләрдә
әйтелгән мәсьәләләр бик әһәмиятле, кирәкле һәм вакытлы күтәрелгән дип
расланды. Комиссия 9 матдәдән карар
кабул итте. Шуның берсен генә
укырга телим:
Считать важнейшей задачей деятельности Испокома Всемирного
конгресса татар и национально-культурных организаций татар – содействие
51
проведению Всемирной Универсиады 2013 года в Казани, что включает в
себя: пропаганду самой идеи всемирных студенческих игр в нашей столицы;
достижений Татарстана; историю и культуру нашей древней столицы –
Казани; а также развитие массовой физической культуры и спорта в
татарской диаспоре, с тем, чтобы стать активным участником Универсиады,
путем включения перспективных спортсменов в состав страновых и
региональных сборных команд. Для этого провести в 2009 году в татарских
общинах, диаспоре молодежные форумы, собрания с повесткой дня о
подготовке к Универсиаде. Второе – организовать пропаганду идеи
Универсиады, истории, культуры Казани, спортивных и других достижений
Татарстана в СМИ стран и регионах проживания. Третье – выявить наличие
перспективных
спортсменов из
числа
соотечественников,
способных
достижениями войти в состав сборных команд, всячески содействовать их
спортивному росту.”
Бу тәкъдимне без БТК Башкарма комитетының гомуми резолюциясенә
кертергә тәкъдим итәбез, чөнки киләчәк 5 ел ул безнең Универсиада идеясы
астында үтергә тиеш дип уйлыбыз. Һәм өстәмә тәкъдимнән тагын икесен
әйтеп китәргә кирәк дип уйлыйм. Беренчесе – “Татарстан -
Яңа гасыр”
каналында “Татарлар” тапшыруы белән бергә "Мөһаҗирләр" ("Мигранты")
дигән даими тапшыру оештырырга. Чөнки шушы миграция мәсьәлә буенча
бик күп кыенлыклар, проблемалар килеп чыга. Безнең “Татарстан – Яңа
гасыр” чит илләрдә дә күрсәтә. Һәм менә шушы тапшыруларда, әлеге
проблемаларны күрсәтергә, яктыртырга, тәҗрибәне өйрәнергә. Икенчесе –
монысын комиссия рәисе урынбасары Фәүзия ханым Бәйрәмова тәкъдим
итте
–
комиссия
архивларын
барлау
каршында
вә
чит илләрдәге
тарихи
Ватанга
эмигрантларның
кайтару
группасын
шәхси
төзү.
Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Алып баручы: Рәхмәт, Рөстәм Бадретдинович!
Хөрмәтле кунаклар, коллегалар, эшебезне давам итәбез. Татарстан
Республикасы премьер министры урынбасары, мәдәният министры Зилә
52
Рәхимьяновна Вәлиева җитәкчелегендәге татар мәдәнияте һәм рухи мирас
комиссиясе эше хакында Татарстан Республикасы язучылары рәисе,
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының бюро әгъзасы Илфак
Мирза улы Ибраһимов сөйләр.
И.Ибраһимов: Хәерле көн! Кичә татар халкының мәдәнияте һәм рухи
мирасы комиссиясе үзенең утырышында 2008нчы елда башкарган эшләре
турында комиссия рәисе Зилә Вәлиеваның хисап докладын тыңлады.
Комиссия утырышында мәдәният һәм сәнгать учрежденияләре, уку йортлары
җитәкчеләренең катнашуы сораулар һәм тәкъдимнәргә тулы җавап бирү
мөмкинлеге дә тудырды. Утырышта регионнарның дәүләт һәм хөкүмәт
даирәләре белән хезмәттәшлеге, аерым учрежденияләр һәм оешмалар
арасындагы элемтәләр һәм хезмәттәшлекне ныгыту мәсьәләләре каралды. Бу
уңайдан
Пермь,
Ульяновск
өлкәсе,
Башкортостан,
Удмуртия
республикалары, Чиләбе, Омск, Мәскәү өлкәләренең милли мәдәни
оешмаларының эшләре, тәжрибәләре уңай дип бәяләнде; өйрәнүгә, куллануга
һәм
таратуга
тәкъдим
ителде.
Милли
мәдәният
һәм
рухи
мирас
комиссиясендә 2009нчы елда башкарасы эшләрнең төп юнәлеше билгеләнде
һәм алар комиссиянең резолюциясенә дә кертелделәр. 2009нчы елда
милләтебезнең асыл затлары
Фатыйх Кәрим, Әмирхан Еники, Фәрит
Яруллиннарның юбилейлары һәм 2011нче елда Габдулла Тукайга 125 ел туу
уңаеннан чаралар планы эшләп, аларны бөтен төбәкләрдә дә бердәм үткәрү
турында сүз барды. Бөтен өлкәләр һәм регионнарда үткәрелә торган
Сабантуйларның эчтәлеген барлау, мәгънәви ягын сәнгатьчә эшләү, үстереү
буенча тәкъдимнәр кертелде, комиссия утырышында 50 пункттан торган
конкрет план кабул ителде. Алар безнең эшебезне киләчәктә җанландырыр
дигән ышанычта калабыз.
Алып баручы: Рәхмәт сезгә, Илфак әфәнде! Резолюциягезне безгә
калдырыгыз.
Аның
өстендә
редакция
комиссиясе
эшләр.
Кичәге
комиссияләрнең утырышларында иң күп катнашучыларны, миңа калса,
массакүләм мәгълүмат чаралары комиссиясе җыйгандыр. Хәзер аның эше
53
турында
"Идел–пресс""
акционерлык
җәмгыяте
генераль
директоры,
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының бюро әгъзасы Ислам
Галиахмәт улы Әхмәтҗанов сөйләп китәр.
И.Әхмәтҗанов: Хәерле көн! Төрле кыйтгаларга сибелгән, чәчелгән
газиз милләттәшләребезне бер йодрыкка туплау, милли мәгарифне яңа
баскычка күтәрүдә, менә шушы газиз телебез, гореф-гадәтләребезне,
мәдәниятне саклап калуда милли матбугатның тоткан урыны элек тә зур
булды һәм бу хәзер дә шулай. Менә шушы фикер кичә комиссия
утырышында ассызыклап әйтелде һәм милли матбугат аеруча чит төбәкләрдә
нәшер ителеүче һәм яшәп килүче массакүләм электрон чаралары киләчәктә
дә игътибар үзәгендә булырга тиеш дигән фикер әйтелде. Аларның
проблемаларын ничек булса да хәл итү юлларын эзләргә тиешбез дигән
фикергә тагын бер мәртәбә басым ясалды. Иң сызлаткан, җанны борчыган
нәрсә - ул да булса финанс мәсьәләсе. Шуңа күрә комиссиядә катнашучылар
матбугатны яшәтү буенча статья кертергә кирәк дип тәкъдим керттеләр һәм
комиссия әгъзалары бу фикер белән килеште.
Чит төбәкләрдә нәшер ителүче матбугатта кадрлар кытлыгы бар,
шуның өчен Казан дәүләт университетының журналистика факультетында
әлеге кадрларны әзерләп, ерак төбәкләргә җибәрү турында сүз бара. Булган
журналистларның тәжрибәсен арттыру буенча Казанда яисә бүтән бер җирдә
курслар оештыру мәсьәләсе актуаль. Аннан соң тәжрибә алмашу, безнең
бөтендөнья Интернет челтәрендә татар сегментын җанландырып җибәрү, аны
игътибар үзәгендә тоту мәсьәләләре дә тикшерелде һәм хупланды. Рус,
инглиз, төрек телләрендә нәшер ителүче басмалар белән хезмәттәшлекне
арттыру мәсьәләсе янә тикшерелеп узды һәм алар белән хезмәттәшлекне
тагын да арттыру хакында килешенде. Гомумән, комиссиядә эшлекле
коллегалар арасында була торган хөрмәт белән җылы бер сөйләшү булды һәм
аның файдасы зур булыр дигән өметтә калабыз. Рәхмәт.
Алып баручы: Үзегезгә рәхмәт, Ислам Галиахметович. Шунысы
сөендерә: менә хәзер без дини берләшмәләрне координацияләү комиссиясе
54
эше турында сөйләячәкбез. Һәм менә шушы комиссиягә килүчеләр саны
елдан ел арта бара. Хәзер аның эше турында сөйләр өчен мин сүзне
комиссияның рәисе, Россия Ислам Университетының ректоры, Бөтендөнья
татар конгрессының бюро әгъзасы, фәлсәфә фәннәре докторы Рәфыйк
Мөхәммәтшинга бирәм.
Р.Мөмәммәтшин:
Бисмилләһир-рахманәнир-рахим.
Мөхтәрәм
җәмәгать, безнең комиссия, билгеле булганча, биш ел элек оешкан һәм аның
төп максатларының берсе: төрле төбәкләрдәге ижтимагый һәм дини
оешмалар арасындагы мөнәсәбәтләрне тагын да киңрәк туплау һәм
берләштерү. Һәм, шуңа күрә дә, комиссия утырышында нәкъ менә шушы
юнәлештә сүз барды. Әйтергә кирәк, комиссия утырышында Татарстан
Диния нәзарәтенең дин әһелләре һәм галимнәр, җәмәгать эшлекләре бик
актив катнашты. Комиссия утырышында 35 кеше иде. Әйткәнемчә,
проблемалар арасында иң мөһимнәренең берсе – координацион формалар
камилләштерү. Ләкин төп максат бер, ул –милли һәм дини традицияләрне
саклап калу. Оешмалар бу юнәлештә бергә эшләргә тиешләр дигән фикер
тагын бер мәртәбә ассызыкланды. Сүз, әлбәттә инде, бу формаларны
камилләштерү генә түгел, төбәкләрдәге традицияләр һәм тәжрибә хакында да
барды. Мәсәлән, Ижау һәм Иваново өлкәсеннән килгән безнең комиссия
әгъзалары үз төбәкләрендәге тәжрибә белән уртаклаштылар. Комиссия
әгъзалары мәчетләрдә, дини оешмаларда татар телен саклау проблемасының
бик катлаулы булуын да ассызыклап әйттеләр. Бары тик мәчетләрдә вәгазь
сөйләүне татарча гына калдыру – проблеманы хәл итү түгеллегенә дә басым
ясадылар. Һәр төбәктә бу өлкәдә төрле тәжрибә бар. Һичшиксез, аларны
өйрәнергә кирәк дип, бу мәсьәләгә кабат-кабат әйләнеп кайтттылар. Һәм
тагын бик мөһим проблемаларның берсе – ул дини кадрлар әзерләү
мәсъәләсе. Комиссиядә катнашучылар дини кадрлар әзерләү дә шактый алга
киткәнлеген әйттеләр, чөнки инде бик күп төбәкләрдә, шул исәптән
Татарстан, Башкортостанда, дини кадрлар әзерләнә, аларның саны шактый.
Ләкин, кызганычка каршы, дини кадрлар төбәкләргә барып урнашып эшләп
55
китә алмыйлар. Бу проблеманы киңрәк карарга кирәк. Югары уку йортлары
дини һәм ижтимагый оешмалар белән бергә актив эшләргә тиеш дигән
мәсьәлә куелды һәм шуңа күрә дә безнең тәкъдимнәребезнең беренчесе координация
формаларын
камилләштерү,
икенчесе
–
төбәкләрдәге
тәжрибәләрне өйрәнү һәм дини кадрларны эзерләү, дини һәм ижтимагый
оешмаларның эшчәнлеген бергә алып бару. Рәхмәт!
Алып баручы: Рәхмәт сезгә, Рәфыйк әфәнде! Резолюцияне безгә
тапшырыгыз. Башка еллардан аермалы буларак, быел татар яшьләре форумы
да үзләренең чираттагы жыелышларын безнең менә шушы Башкарма
комитетының утырыш кысаларында уздырдылар. Быел аның эше белән безне
татар яшьләре бюросының рәисе Руслан Айсин таныштырыр. Рәхим итегез.
Менә бу Руслан исемле егетебез быел гына сайланды. Танып, белеп калыгыз.
Р.Айсин: Исәнмесез, хөрмәтле милләттәшләр! Шунсын әйтергә кирәк:
безнең бюро утырышы бүген дә дәвам итә, чөнки әле каралмаган мәсьәләләр
бик күп. Без, кызганычка каршы, елга бер мәртәбә генә җыелабыз. Шуңа
күрә, мәсьәләләрне бүген карап бетерербез дигән фикердә калабыз. Бүген
сәгәть 2 дә бюро әгъзалары белән конгресста җыелабыз. Татар яшьләрен
борчый торган мәсьәләләрнең беренче ул, әлбәттә, татар яшьләрен милли
мохиткә, милли тормышка җәлеп итү, тарту һәм берләштерү, ниндидер
механизмнар, төрле технологияләр булдыру. Бу форсаттан без быел берничә
чара уздырдык. Ул да булса дөньякүләм "Мин татарча сөйләшәм” акциясе
һәм 4нче октябрьдә узган “Чәк-чәк” бәйрәме. Алар
Россиянең 30лап
шәһәрендә, берничә БДБ һәм ерак чит илләрдә узды. Мин шуны ассызыклап
әйтәм: әлеге чаралар - безнең мәдәниятне популярлаштыру гына түгел, ә
яшьләрне җәлеп итү технологиясе. Регионнардан килгән яшьләр безне
борчый торган тагын бер мәсьәлә буенча чыгыш ясады. Ул – регионнарда
милли кадрлар, татар теле белгечләре җитмәү. Мәсәлән, Себер, Урал яклары
өчен шундый мәсьәләләр актуаль. Аннан соң, татар яшьләренә безнең милли
бизнес бераз ярдәм күрсәтсә иде. Кызганычка каршы, акча җитмәү – бик зур
проблема. Әлеге проблеманы искә алып, без икенче елга татар яшьләре һәм
56
эшмәкәрләренең ассоциациясен төзү, фонд булдыруны планлаштырабыз.
Калган мәсьәләләр исә бүген каралыр. Менә шул. Рәхмәт.
Алып баручы: Рәхмәт, Руслан. Яшьләр оешмаларының үз җыеннарын
уздыруы, әлбәттә, күркәм күренеш. Алда әйтеп кителгән “Чәк-чәк” бәйрәме
очраклы әйбер түгел, алар менә татар бренды буларак алына. Татарның аның
бренды булырга тиеш. Бүгенге заман шуны таләп итә, һәр милләт үзенең
брендлары аркылы таныла. Аларга без: “Әле безнең өчпочмагыбызда да бар,
өчпочмак бәйрәме уздырсагыз да бик әйбәт!” – дип әйтеп торабыз. Бөтен
төбәкләрдә дә татар милли ашлары йортлары булырга тиеш. Моның турында
без сезнең белән инде күп тапкырлар сөйләштек. Инде кайберләрегез әкрен
генә булдырды да. Күп җирләрдә татар ашлары йорты, кафе, рестораннар
барлыкка килгән. Бу эшне сез киләчәктә дә дәвам итәрсез дип уйлыйм һәм ул
безнең милләтебезнең йөзе булачак. Нинди генә җыен, ниди генә чара
булмасын, анда татар бармый калырга тиеш түгел! Әгәр
аның тамак
чылатып алырлык чәе, чәк-чәге булмаса, ул татар җыены буламы? Шуның
өчен матур чараларны бөтен яктан да уйлап, җиренә җиткереп эшләргә
кирәк. Анда татарның атрибутлары: сөлге, кәләпүш, калфаклар, матур
киенгән, яулык бәйләгән ханымнар, апайлар, сеңлекәшләр дә булырга тиеш.
Менә болар бөтенесе бәйрәмнәрнең күркәм йөзе була да инде. Без бу турыда
инде күп тапкырлар сөйләштек. Яшьләрне дә шуңа этәрәбез, аларның
бәйрәмнәрен сез дә хупларсыз. Һәм аларның акча дип әйтүләрен дә онытырга
ярамый... Шушы чараларга ярдәм кулы сузарга кирәк.
Мин дини эшләр комиссиясе турында да берничә сүз әйтер идем.
Мәчетләргә үзегезнең игътибарыгызны киметмәгез! Игътибар һәрвакыт
булырга тиеш, ниндидер дин әһеленең, бигрәк тә бүгенге көндә яшь
имамнарның телне белү-белмәвенә кайтып калмагыз. Телне белү-белмәү – бу
техник әйбер генә. Белми икән, икенчене, белгәнрәген табырга кирәк. Чөнки
мәчет намаз уку урыны гына түгел, йолалар үткәрү бинасы да. Бүгенге көндә
аның бик күп йолалары тормышыбызга кире әйләнеп кайтты. Соңгы юлга
озату, бәби туе, исем куштыру һ.б, һ.б. йолалары бар бит безнең милләтнең.
57
Болар барысы да имамнарның эше, ә эшләр өчен тел кирәк. Телсез имам
безгә кирәкми. Без шул турында сөйләшәбез. Менә Ислам университетына
шундый таләп куйдык: әгәр университеттан татар телен белмәгән имамнар
чыгарасыз икән, безнең милләтебездә аларның киләчәге булмаячак. Андый
ислам безгә мәгънәле эш тәкъдим итә алмаячак. Мәчетләр тирәсендә тел
бетсә, мәчетләр бит дин, тел, милләтне саклаучы түгел, милләтне үзгәртүче
генә булып калачак. Ә безгә милләтне үзгәртүче дин кирәкми. Дин безгә
гомер-гомергә кирәк, бездә диннең урыны бик матур. Дин белгән балалар да
күпкә тәүфыйклырак һәм әдәплерәк булып үсәләр. Менә шуңа күрә дә
балаларны диннән аерыга ярамый, мөмкинлек булганда, киресенчә, тартырга
гына кирәк. Авыл мәчетләрендә мәктәп белән элемтә булырга тиеш. Мин
комиссияләрнең эше киләчәктә дә давам итәр дип уйлыйм. Без бүгенге залга
шул комиссияләрдә катнашкан кешеләрне чакырдык. Мин әле барысы белән
дә таныштырып бетермәгән идем. Биредә милләтебезнең зур галиме,
академик,
Бөтендөнья
татар
конгрессы
һәм
безнең
милләтебезнең
эшчәнлегенә ярдәм итеп торучы, фәннәр академиясе президентының
киңәшчесе Миркасыйм агай Госманов утыра. Ул безнең эшләргә үзенең
фатыйхасын
бирүче
Хәтерлисездер,
без
һәм
төпле
фикерләрен
узган
елны
беренче
әйтә
тапкыр
торган
кешебез.
Бөтендөнья
татар
галимнәрнең форумын уздырдык. Шушы форумны оештыруда Миркасыйм
агайның сүзе, оештыру эше һәм Академия ягыннан позициясе дә безгә бик
зур ярдәм итте. Без сезне бу җыелышка конгресс эшләренә игътибарыгыз һәм
анда бик теләп катнашуыгызны истә тотып чакырдык. Шул рәвешле, уртак
эшебезне киләчәктә дә давам итергә язсын иде.
Безнең арабызда Татарстан Дәүләт Советы депутаты, Татарстанның
халык шагыйре Роберт Миннуллин да бар. Роберт әфәнде, сезнең биредә
катнашуыгыз безнең өчен зур мәртәбә. Шулай ук бүгенге чарабызда Фоат
Әхмәтович Вәлиев катнаша. Ул бик зур этнограф, олы галим. Бүләкләү
өлешендә әле аның исемен искә алырбыз. Ә хәзер чыгышларга күчәбез.
Беренче
сүзне
Бөтендөнья
татар
58
конгрессында
эшләүче
Рөстәм
Гайнетдиновка бирәм. Белгәнегезчә, Казанга төрле төбәкләрдән студентлар
килә. Шушы эшләрне оештыручы булып, беренче чиратта, Рөстәм
Бәдретдинович
тора.
Шуңа
күрә
әлеге
мәсьәлә
буенча
тулырак
информацияне ул бирәчәк. Рәхим итегез, Рөстәм әфәнде.
Р.Гайнетдинов: Уку йортларына чит төбәкләрдән студентлар кабул
итү буенча программа дәүләт тарафына рәсми кабул ителмәсә дә, ул актив
рәвештә эшләп килде. Әле 5 ел элек безнең ректорлар бу эшне аңламыйлар
иде. Ләкин менә 5 еллык эшчәнлек нәтиҗәсендә без бу каршылыкны үтә
алдык, хәзер инде бөтен ректорлар безнең белән элемтәдә торып, чит төбәк
укучыларын төрле уку йортларына кабул итәләр. Ректорлар шурасы рәисе,
Казан дәүләт университетының ректоры Мәгъзүм Салахов бу эшне сәясәт,
ди. Чыннан да, татар балаларын Казанда укыту – мәсьәләнең әле беренче ягы
гына, икенче ягы – татар мохите, татар рухында тәрбияләү. Без моны,
дөрестән дә, сәясәт дип уйлыбыз. Быел Россия регионнарыннан – 61, БДБ
илләреннән 70 бала укырга керде. Күпме бу, азмы? Бер яктан, ярыйсы саннар
кебек, икенче яктан, безнең өчен бу бик аз. Безгә укырга килүче иң күп
балалар ул, әлбәттә, Башкортостан һәм Ульяннан. Башкортостанда татар
мәктәпләре күп, Ульянда да яңа мәктәпләр ачылып килә. Һәм, нәтиҗәдә,
шушы төбәкләрдән килүче балалар саны да шактый. Ә менә Киров өлкәсен
алып карыйк. Анда безнең татар мәктәпләре күп түгел, ләкин Киров
өлкәсеннән дә һәр ел балалар килеп тора. Шулай да иң күбе Малмыж
районыннан. Менә монда Камил агай Әхәтов утыра, мин аны сезгә
күрсәтергә теләр идем. Чөнки Малмыж районында татар мәктәбен
тәмамлаган һәр баланың максаты: “Мин Казанда укырга, бары Казанда
югары белем алырга тиеш”. Байрак итеп куйганнар алар шушы эшне һәм
бөтенесе безгә укырга керә; ә иң кызыгы: Камил агай имтиханнар вакытында
үзе монда була. Һәм шулай ук Башкортостаннан Кифая апа Фазылҗанова,
Нурмөхәммәт Хөсаенов Бәләбәй гимназиясыннан үзләренец укучыларына
имтиханнар чорында теләктәшлек күрсәтәләр, ярдәм итәләр. Ләкин икенче
төрлерәк мисал да бар. Оренбургта, мәсәлән, татар мәктәпләре, шулай ук
59
Курган өлкәсендә зур татар авыллары, татар шәһәрләре бар. Ләкин бу
өлкәләрдән килүчеләр бик аз, 2-3, кайвакыт алай да булмый әле. Нәрсә бу?
Монда безнең милли оешмаларның җитәкчеләренә уйланырга кирәк.
2009нчы елда безне нинди шартлар һәм нинди мохит көтә? Сез беләсез:
Дәүләт Думасы карары буенча, киләсе елдан бөтен имтиханнар Бердәм
дәүләт имтиханы – ЕГЭ формасында үткәреләчәк һәм традицион имтиханнар
инде бетереләчәк. Бу күренеш, бер яктан, уңай да кебек, ләкин, икенче яктан,
безнең татар балаларына уңайсызлыклар да тудыра. Хәзер инде балалар бишалты, кайсылары хәтта унлап уку йортына үзләренең ЕГЭ нәтиҗәләрен
тапшыралар да кая кабул итәрләр икән дип көтеп утыралар. Нәтиҗәдә,
якынрак һәм уңайлырак уку йортын сайлап алалар. Бөтенесе дә Казанга
килми, әлбәттә. Казан уку йортларына документларын биреп уку хокукын
алсалар да, кайсылары: “Менә Уфа якыннырак, Чиләбе якынырак !” – диләр
дә шунда калалар. Шуңа күрә, бездә саннар кими. Икенчедән, бөтенесе
бездәге бик югары таләпләрдән куркалар. Ләкин куркырга кирәкми! Сез
балаларыгызны конгресска китерегез! Алар үзләре ак белемле, ата-аналары
миһербанлы икән, Татарстан ЮУЙлары җитәкчеләре безгә теләктәшлек
күрсәтер. Безгә килеп-китү генә әле зур батырлык түгел, үзегез белән
һәрберегез 10-15 баланы да алып килсәгез начар булмас. Менә шул вакытта
безнең алдыбызда йөзегез дә якты булыр.
Шушы юнәлештә минем ике тәкъдимем бар. Беренчедән, безнең КДУ
базасында бик зур дистацион укыту системасы төзелде. Алар инде хәзер бер
вакытта 10 фәннән 6 меңнән 10 меңгә хәтле студентны укыта алалар. Биредә
40тан артык югары белгеч ана телен укыта. Шулай ук Интернет системасы да
исәпкә алынган. Хәзер инде татар телендә электрон дәреслек гамәлгә керде.
Интернет системасы балаларны БДИга әзерләргә бик зур мөмкинлек бирә.
Икенчедән, ул инде бигрәк тә БДБ илләре өчен актуаль. Безнең БДБ
илләрендә хәзер ”Росзарубежцентр” дигән оешмалар бар. Алар яңа Федераль
структурага керде, БДБда яшәгән милләтәшләр белән эшләү агенствосы да
барлыкка килде. Аның җитәкчесе Фәрид Хәйруллович Мөхәммәтшин –
60
безнең милләттәшебез. Ул Президент Медведев җитәкчелегендә эшли. Менә
шушы “Росзарубежцентр” кебек оешмаларның иң зур максаты – безнең
милләттәшләрне Россиядә яшәгән халыкларның теленә өйрәтү. Иң зур
вазыйфалары – безнең яшьләрне рус телен, Россия тарихы, обществознание
һәм үзләрендә булмаган предметлардан имтиханнарга әзерләү. Шуңа күрә
безнең БДБда яшәүче милләттәшләребезнең зур мөмкинлеге бар. Менә
үзбәкстанлылар аны инде ничә ел файдаланалар, быел Таҗикстанда да
куллана башладылар. Ә Әзербәйҗан, Кыргызстан һәм башка илләрдә әлегә
кулланмыйлар. Рәхмәт сезгә!
Алып баручы: Сез инде аңладыгыз: Мәскәүдә чит ил ватандашлары
белән эшләүче “Росзарубежцентр” агенстовасы безгә зур ярдәм итә ала.
Шуны онытмагыз: заявкаларыгызны бүгеннән үк юллый башлагыз, яңа
проектларыгыз булса, барысын да шушы оешмага җибәрегез, киләсе елдагы
“пирог”тан өлешсез каласы булмагыз.
Балаларны укыту мәсьәләсенә килгәндә, Татар Дәүләт Гуманитар
педагогик университеты ачылганнан соң яңа мөмкинлекләр барлыкка килде.
Әле менә күптән түгел генә шушы университетның 7 елга үсеш стратегиясен
тикшерү булды, ул чарада Президентыбыз да катнашты. Бу университетка
нәкъ менә сезнең балаларны укыту, белемле халкыбызның бөтен рухи
байлыгын үз эчләренә туплаган, яңа төр карашлы, конкурентлыкка сәләтле
укытучылар тәрбияләү бурычы куелды. Монысы бер як булса, икенчесе –
татар милләтенең рухи байлыгын сеңдергән, гомум карашлы, бөтен яктан дә
сәләтле белгечләр үстерү. Шуңа күрә, иң беренче чиратта, университетка
сезнең балаларыгызны алачаклар. Шуны аңлагыз: бу университетка
балаларыгызны җибәрү – һәрберегезнең бурычы. Без киләчәктә һәр елны
меңәрләгән баланы укырга кабул итәргә һәм аларга бөтен уңайлыкларны
тудырырга, яңа тулай тораклар төзетергә тиешбез. Шул вакытта гына әлеге
уку йорты конкурентлыкка сәләтле, бөтен Россия Федерациясе күләмендәге
университетларның берсе булачак. Без СНГ илләре өчен елга 70 кешелек
квота алып киләбез, бу елны исә Мәскәүдән 100 кешелек квота сорадык. Без
61
тагын бер чыгыштан соң тәнәфес игълан итәрбез. Мин сүзне Латвиядагы
татар-башкорт мәдәният үзәге, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты әгъзасе Зөфәр Зәйнуллинга бирәм. Рәхим итегез!
З.Зәйнуллин: Ассаламалейкум! В начале своего выступления от имени
татар и башкир Латвии хочу высказать свое возмущение и категорическое
осуждение принципов Российской Думы, которая приняла решение об
уничтожении национальных языков, в том числе нашего татарского языка. К
1991 году у нас в Татарстане осталась только одна татарская школа. Я видел,
как относится Российская Дума к сохранению русского языка у нас в Латвии.
Вы помните ту Ригу, которую видели по телевидению, она была правильная,
ей удалось отстоять где-то 40% обучения русского языка в школах, но когда
непоследовательность происходит с татарским языком, этого допускать
нельзя.
О нашей жизни: в принципе, мы, татары, башкиры, живем комфортно,
чувствуем такое доброе внимание к нашей культуре со стороны властей. Нас
с удовольствием приглашают на все концерты, на фольклорные фестивали. У
нас есть очень хорошие ансамбли в городе Марво – это Эстония, прекрасный
ансамбль в г.Висагинасе, в Клайпеде, и конечно, наш ансамбль "Чишма",
который участвовал во многих фестивалях. В этом году мы участвовали даже
в фестивале песни, который проходит 1 раз в 4 года и где участвуют десятки
тысяч певцов. Мы, конечно, имели свою площадку и прекрасно выступали.
Очень хотелось бы отметить проведение Всемирного форума татарской
молодежи, после которого активизируется жизнь в обществе, после чего
начинает действовать татарская школа, растет общение и знакомство между
молодежью всего мира. Но хотелось бы порекомендовать или высказать свое
мнение о том, что форумы проходят не так часто, но можно было бы даже за
счет молодежи, за их собственные счета, организовать какие-то летние
лагеря. Я думаю, что молодежь поедет и будет общаться с удовольствием.
Очень важно для нашей зарубежной диаспоры хотя бы раз в год проводить
концерты профессиональных ансамблей, певцов и танцоров. В этом году у
62
нас вот был Альметьевский театр. Я рекомендую пригласить их и вам. Мы
бы убили сразу несколько зайцев. Ведь это и танец, это и песня... И, конечно
же, хочется сказать спасибо Исполкому конгресса и Министерству культуры
Татарстана, которые помогают нам все это организовать.
Если о нашем будущем, то вкратце скажу, что мы организовали и
проводим ежегодно Всебалтийский Сабантуй. Он будет проходить в Риге, в
этом году он проходил в Польше, в Гданьске. Собирались сначала Литва,
Эстония и Рига-Латвия, сейчас уже подключается Польша, Германия, в этом
году участвовал Калининград. Это будет 5й Сабантуй. Опять же мы уверены,
что в культурном плане будет поддержка Татарстана. В этом году еще
отмечает 20-летие старейшее общество Нарвы, на которое можно опираться.
Они 15-20 лет проводят Сабантуй. Думаю, что они могут оказать помощь. У
нас будет одно интересное событие. В 2010 году мы будем проводить 6-й
Балтийский Сабантуй, посвященный 600-летию Грюнвальдского сражения.
Это сражение произошло в Литве. Литовский князь Витаутос нанял
татарское войско, которое, в принципе, помогло отстоять независимость
Литвы. Из Прибалтийских стран в Литве можно сказать, местные татары
чувствуют себя наиболее комфортно. У них есть свои мечети, то есть после
той исторической битвы им были даны земли, которые до сих пор
существуют. В принципе, можно там жить, живем хорошо и приглашаем в
гости. Рахмат! Сау булыгыз!
Алып баручы: Рәхмәт сезгә, Зөфәр әфәнде! Сезгә эшләрегездә
уңышлар телибез!
Мин инде тәнәфес турында әйткән идем, тагын ике генә минутка сүз
бирәсе килә. Биредә “Казан утлары” журналының баш мөхәррире, безнең иң
зур шагыйрьләребезнең берсе, Татарстанның халык шагыйре Равил
Фәйзуллин утыра. Равил Габдрахманович, сезгә сүз бирәбез. Рәхим итегез!
Р.Фәйзуллин: Мөхтәрәм җәмәгать. Бирегә килгән кешеләрнең теләге
бер. Ул да булса милләтне яшәтү. Әмма без бик яхшы беләбез: милләтне
милләт иткән төп билгеләрнең берсе – ул туган тел. Күреп торасыз, әйтеп
63
торалар: мәктәпләрдә эш шактый катлаулы бара. Бу проблема белән бөтен
Россия буенча көрәшергә кирәк. Ләкин әле тагын уйланып җиткерәлмәгән
өлкәбез бар. Ул да булса татар матбугатын, татар китабын, татар сүзен
читтәге җирләрдә, читтә яшәгән милләттәшләребезгә ирештерү. Бу эшләр
соңгы вакытларда шактый нык аксый. Әгәр дә без бүгенге халәтебезне
моннан 20-30 ел булган хәл белән чагыштырып карасак, татар матбугатын
тарату 40-50 тапкырга кимеде. Процентка түгел, тапкырга. Элегрәк, мәсәлән,
“Азат хатын”, “Совет әдәбияты”, “Казан утлары” һәр ике гаиләнең берсендә
булса, хәзер алар бик нык азайды. Мисал өчен, мәсәлән “Сөембикә”
журналын яки “Казан утлары”н гына алып карыйк. Алар 600000 тираж белән
чыккан булса, хәзер күпме дип уйлысыз? 10000! Күпмегә төшкән? Ничә
тапкырга? “Казан утлары”ның тиражы 70нче еллар ахырында 100мең чамасы
иде. Хәзер – 5-6 мең. Телне саклау бит безнең матбугатның вазыйфасы! Әгәр
дә гаиләгә журнал-газета килә икән, аны олысы-кечесе, ягъни берсе булмаса
икенчесе укып карарга мөмкин. Булмаганны укып булмый. Һәм дә, әйтергә
кирәк, тел ул - урамда яисә базарда сөйләшү түгел, телнең иң классик, затлы
формасы –әдәбиятта, матбугатта. Мин бик үтенеп шуны гына сорыйм: безнең
матбугатыбызны күбрәк таратсагыз иде. Бу проблема инде күптәннән
каралып килгән. Мәсәлән, эстоннар, үзләренең тиражларын саклап калыр
өчен, бер гаиләгә бер ук журналны яисә газетаны өчәрдән ала торган
булганнар. Бу – милләтнең данын күрсәтә торган фактор.
Мин үзебезнең “Казан утлары” турында берничә сүз әйтер идем. Ул
Россия да иң алдынгы, иң яхшы журналлардан берсе дип исәпләнә иде. Әле
менә моннан ике ел элек кенә безнең әдәби журналыбыз 1000нче санын
чыгарды. Ни рус, ни грузин, ни үзбәк, ни башка халыкта юк мондый саннар,
бу бит горурланырлык факторлар. Мәсәлән, шул ук “Казан утлары”
Татарстанда 200 тәңкә чамасы булса, ә читтә ул 300 тәңкә тора торгандыр.
Элегрәк аны саваплы эш итеп өлкәннәргә, әдәбият, тарих белән кызыксынган
кешеләргә таратып була иде. Минемчә, мондый мөмкинлекләр хәзер дә бар.
Агентлык оеша дип әйтәләр бит, шулай ук чит илләрдә дә безнең
64
вәкиллекләр бар. Шулар аша да оештырырга мөмкин дип уйлыйм мин бу
эшне. Шуңа күрә, телне сакларга телибез икән, без матбугатны, китапны,
газет-журналны саклап калырга тиешбез. Менә шушы иде минем әйтергә
теләгән төп фикерем. Рәхмәт сезгә!
Р.Закиров: Моннан да үтемлерәк итеп әйтергә мөмкин дә түгелдер,
ләкин мин дә берничә сүз өстәми булдыра алмыйм. Чыннан да, без күбебез
партия заманында тәрбияләнгән, шул чор идеологиясе басымы астында
эшләгән кешеләр. Сез партия заманында шул кадәрле тиражлар үзеннән-үзе
барлыкка
килгән
икән
дип
уйламагыз.
Мин
хәтерлим:
партиянең
бүлекчәләрендә кем кайсы авыл, кайсы өй, кайсы гаиләдә нинди газетажурналга язылганлыкны галочка белән билгеләп баралар иде. Шуңа күрә
бүгенге көндә без бар нәрсә дә үзеннән-үзе булыр дип уйлыбыз икән – бик
тирән ялгышабыз. Әйдәгез сөйләшик, биредә безнең “Ак калфак” оешмасы
бар. Нигә сез үзегезнең “Сөембикә” журналын шушы кадәрле мескен хәл – 10
000 тиражга калдырдыгыз? Сезнең ил буенча оешмаларыгыз җитәрлек,
аларның һәрберсенә хәбәр бирегез, төзегез списогын, бирегез разнарядка,
шуны контрольда тотыгыз! Ни өчен шушы мәсьәлә белән шөгыльләнмисез
сез? “Татар гәиләсе” фондын кордым дип телевизордан чыгыш ясап йөрергә
бик җиңел, ләкин ул гаиләнең нигезендә хезмәт булса гына чыгыш ясауның
мәгънәсе бардыр дип уйлыйм мин. Оренбургта бик рәхәтләнеп Илдус
Дәүләтовның немец комбайнерларын, немец культиваторларын карап
йөрдем. Шаккаткыч! Ләкин ул миңа: “Менә бу – безнең Татарстан газетжурналлары!” - дип күрсәтә алмады. Без аңа бик рәхмәтле, ләкин матбугат
мәсьәләсендә игътибар җитми. Димәк, әлегә хәтле без бу турыда тиешенчә
сөйләшә алмаганбыз. Бу әйберләргә игътибар
кирәк, әйдәгез сөйләшик!
Барыбыз өчен дә мөһим мәсьәләләр бит бу; беренчесе – балаларны укырга
җибәрү, икенчесе –татар матбугатын күтәрү, шул исәптән татар китапларын
һәр гаиләнең дусты итү. Бу һәр кешегә кагыла. Татар газеталары, китаплары
укымыйсыз икән, бер ике-өч елдан “шалтыр-шалтыр” йөри торган буш
кабыкка әверелергә мөмкин бит без. Төрле җирләрдә эшләп килгән
65
мәктәпләрнең директорлары биредә утыра. Без сезнең белән бик нык
горурланабыз, ләкин балаларыгыз әле тиешле дәрәҗәгә күтәрелеп җитә
алмады, бу фактор бигрәк тә Саратовка кагыла. Сезгә ярдәмне эшмәкәрләр
бик әйбәт күрсәтә, без аларга бик рәхмәтлебез. Мин 15 минутлык тәнәфес
игълан итәм. Ял итеп, чәйләп алыгыз.
(Тәнәфес)
Алып баручы: Без бу елдан Татарстанның шәһәр һәм районнарында
эшне нык активлаштырдык, чөнки Россия төбәкләре, чит илләр белән
бәйләнешләр инде күптән үзен сиздереп килә. Тискәре яклар да юк түгел,
чөнки 3 ел инде Татарстан районнарындагы татар мәктәпләре белән дә
безнең проблемалар бар. Сүз Аксубай районы мәгариф бүлеге мөдире Роза
Сабировага бирелә. Рәхим итегез! Аксубай район үзәгендә бүгенге көндә әле
татар мәктәбе юк. Шушы мәсьәләләрне ничек хәл итү турында яхшы
фикерләр һәм тәкъдимнәр ишетербез дип өметләнәбез. Рәхим итегез, Роза
Гомәровна.
Р.Сабирова: Хәерле көн, хөрмәтле милләттәшләр! Мәҗит Думави,
Хәсән Туфаннарны биргән күп милләтле Аксубай төбәгеннән барыгызга да
сәламнәр ишеттерәсе килә. Башка районнардагы шикелле үк, 2008нче
елдагы махсус программа нигезендә, без дә район күләмендә утырышлар
оештыру, мәктәпләр, балалар бакчалары, профлицейларда милли мәгарифне
үстерү
эшен
актив
алып
барабыз.
Һәм
бүгенгесе
көндә
күңелле
уңышларыбыз да бар. Телләр турындагы закон кабул ителгәннән соң, бер
төркем яшьләр үзләренең һөнәрләрен татар теле белән бәйле сайлап алдылар.
Бүгенгесе көндә Гөлнара Сабирова эшен “Татарстан яшьләре”ндә, Радик
Сабиров белән Нәфис Сафиуллин – “Шәһри Казан” газетасында, Гөлнара
“Сөембикә” журналында уңышлы гына эшчәнлек алып баралар. Г.Камал
сәхнәсендәге
Алсу
Каюмова,
Кәрим
Тинчурин
артисты
Исмәгыйль
Фәрхетдинов, “Казан егетләре”ндә гармунчы Азат, яшь драматурглар
конкурсында “Суган чәчәге” пьесасы белән лауреат исемен алган Илгиз
66
Зәйниев, “Яңа гасыр” дулкынында сез ишетә торган Иркә – болар барысы да
шушы мишәр төбәге Аксубайдан чыккан яшь буын вәкилләре. Һәм без бер
символик бүләкне укытучы, тәрбияче, укучыларыбызга җиткерүне максат
итеп куйдык. Ул – бик матур асылташлардан торган муенса. Ә бу муенса
асылташларының һәрберсенең үзенең бер урыны бар. Әгәр ул муенса
ташларның берсе генә үз урынын югалтса да, аның үзкыйммәте югалачак.
Шушы хакыйкатьне алга куеп, бүген без эшебезне дәвам итәбез. Районыбыз
күләмендә бүген 49% артык чуваш, 35% татарлар, 15% артык урыслар һәм
башка милләт вәкилләре яши. Һәм һәрбер мәктәптә, балалар бакчаларында
ике телне дә өйрәнү тигез дәрәҗәдә алып бару максатыннан, мәктәпләрне
татар теле укытучылары белән тәэмин итүгә ирештек. Югары белеме
булмаган укытучылар дистанцион уку юллары белән югары белем алдылар.
Һәм бүгенгесе көндә алар үз эшләрен мәктәпләрдә, балалар бакчаларында
дәвам итәләр. Районыбыз күпмилләтле булганганлыктан, бүгенгесе көндә
чуваш мәктәпләрендә чуваш, шул ук вакытта татар һәм рус телләрен укыту,
шуның белән бергә чит телләре өйрәтү максаты куелган. Бүгенге көндә бу
четерекле проблема ничек хәл ителә соң? Мәсәлән, биш авылдан килеп
укучы 200дән артык татар, чуваш, рус балаларына бүгенгесе көндә лицейда 3
телдә белем бирелә. Татар, чуваш һәм рус класслары эшләп килә. Ә инде
Иске Кармәт кебек 50% татарлар, 50% чувашлар яшәгән авылларда татар,
чуваш һәм инглиз теле дә өйрәтелә. Моннан кала, якындагы чуваш
авылларында чуваш теле белән параллель рәвештә татар телен дә өйрәнәләр.
Бер генә мәктәптә дә бүген татар теле өйрәнелми дип әйтеп булмый. Безнең
җирле бүлекчә тарафыннан 2007-2008нче уку елында балаларга милли белем
һәм тәрбия бирү, мәктәп белән гаилә арасында элемтәләрне ныгыту
максатында, барлык мәктәпләрдә дә ата-аналар җыелышлары, түгәрәк өстәл,
конференция, анкетирование, әңгәмә, тематик кичә, бәйрәм, бәйге, халык
педагогикасы, туган тел атналыклары үткәрелеп килә. Казан театрларына,
музейларына һәр елны күмәк экскурсияләр оештырыла. Белем сыйфатларын
үстерү, толерант фикерләр йөртүче шәхесләр тәрбияләү, информацион67
коммуникацион технологияләр кертү, укытучыларның алдагы эш тәҗрибәсен
тарату максатында педагогик укулар, республика, зона һәм районда
семинарлар,
фәнни-гамәли
конференцияләр
үткәрелде.
Милли
төбәк
компонентын укыту процессында Казан, Чаллы, Чабаксардан галимнәр
чакырып, ачык дәресләр, конференция, мастер-класс, семинар-практикумнар
план нигезендә һәр ел үткәрелә. Балаларның иҗади сәләтләрен үстерү
максатында район үзәгендә сәнгать мәктәбе, балаларга өстәмә белем бирү
үзәге, түгәрәкләр, сәләмәт яшәү рәвеше тәрбияләү максатында спорт, картинг
клуб, Аксубай гимназиясендә отрядлар, һәр мәктәптә төрле юнәлештә спорт
секцияләре
эшләп
килә.
Районда
балаларда
милли
гореф-гадәтләр,
традицияләр, туган җиргә мәхәббәт тәрбияләүгә зур урын бирелә. Туган якны
өйрәнүче мәктәп музейлары район күләмендә генә түгел, республика
күләмендә дә дәрәҗәле урыннар ала. Бөтенрусия күләмендә үткән “Ватан”
конференциясендә Түбән Майны һәм Иске Илдерә урта мәктәпләре
укучылары лауреат дипломнары белән бүләкләнделәр. Мондый чараларда
катнашу милли үзәк формалаштыруга, милли горурлык тәрбияләүгә зур
йогынты ясап килә.
Алып баручы: Роза Гомәровна, гафу итегез, монда самоотчет
кирәкми. Без эшләгән эшләрегезгә ышанабыз. Проблемалар һәм аларны
ничек хәл итү турында фикерләрегезне әйтсәгез иде.
Р.Сабирова: Бүгенгесе көндә Аксубай мәктәпләрендә эксперименталь
программа нигезендә чит тел һәм татар телен өйрәнү буенча тәҗрибә
уңышлы гына эшләп килә. Шулай ук Чаллы педагогик белем бирү институты
белән берлектә укытучыларыбызның эшчәнлеге дә мактауга лаек. Хәзерге
вакытта район күләмендә Яңа Ибрай гимназиясе, Сибгат-чуваш гимназиясе
һәм Аксубай рус гимназияләре эшчәнлекләрен яхшы гына алып баралар.
Читтә һәм якында эшләүче өлкәләр белән эшчәнлегебезне дә актив алып
барабыз диясем килә. Бүген Димитроград шәһәрендә эшләүче гимназия
белән тыгыз элемтәдә яшәп, аларга, мөмкинлекләрдән чыгып, материальтехник базаларын ныгытуга үзебездән өлеш кертәбез. Һәм менә шушы
68
Аксубай үзәгендә татар милләтеннән булган 500 бала бар һәм алар өчен
Аксубай үзәгендә татар телендә эшләүче мәктәп ачу безнең зур проблема
булып тора иде. Рәхмәт, районыбызда татар конгрессының күчмә утырышы
булып узды һәм анда район җитәкчесе Башкарма комитет берлектә, яңа
хакимият башлыгын билгеләде. Яңа хакимият башлыгы бу проблемага йөз
белән борылды, Дәүләт Советына һәм шулай ук татар конгрессына
мөрәҗәгать юллады. Һәм безнең чын күңелдән район үзәгендә татар мәктәбе
булыр һәм без анда тырышып эшләрбез дип өметләнеп калабыз.
Алып баручы: Рәхмәт, безнең өчен монысы – иң куанычлысы. Моны
нык
конторольда
тотыгыз,
район
җәмәгатьчелегенә
дә,
республика
җәмәгатьчелегенә дә яңа информацияләрне һәрдаим җибәреп торыгыз.
Халык аларны белеп, ишетеп торыга тиеш. Сезгә уңышлар телибез! Сүз
Төмән өлкәсе татар конгрессының Башкарма комитеты рәисе Нурулла
Саттаровка бирелә. Рәхим итегез!Без әле бу бүлекчәне бер ел элек кенә
оештырдык. Әле кайчан гына, хакимиятләрнең шушы эшне эшләргә
мөмкинлек бирмәүләре аркасында, Төмән өлкәсендә безнең эшләребез бик
чамалы, йомшак бара иде. Ләкин менә шушы егетләр – Нурулла Саттаров
һәм Ринат әфәнде килгәннән соң ситуация үзгәрә төште һәм нәтиҗәдә без
Төмән татарлары конгрессын оештыра алдык. Аның президенты Нурулла
Саттаров. Рәхим итегез!
Н.Саттаров: Конгресс татар Тюменской области создан год назад. Вы
спросите, зачем нужен был этот конгресс? Да потому что в Тюмени живут
казанские, сибирские татары, это единая нация, но так получилось, что ктото испокон веков, со времен хана Кучума, приехал туда и жил там. Один
язык, одна культура и для единения этой культуры мы объединили, создали
конгресс татар Тюменской области. И хочется отметить, огромную помощь
здесь оказывает общественная организация Тобольска. Тобольск – это, вы
знаете, исторический центр не только русской, но и татарской культуры.
Вот у нас в Тюмени сейчас нет ни одной татарской школы. Если бы
были те школы, которые существовали раньше в деревнях, они бы привели к
69
тому, что дети бы знали только татарский язык и когда приезжали бы в
город, они не могли бы учиться в русских школах, в русских институтах. Это
было бы очень тяжело, поэтому мы сейчас создаем коммуникативные
структуры, которые будут учить детей и татарскому, и русскому языку.
Конгресс татар создал также Сибирское издательство книг, т.е. мы издаем
книги на татарском языке, чтобы те люди, которые живут в Тюменской
области, могли читать на родном языке. Огромное спасибо хочу сказать и
участникам нашего общественного движения, которые помогают в сборе
материала. Говорить можно много, но я всего несколько слов хочу сказать о
дальнейших планах. Мы хотим провести у себя в 2010 г. федеральный
Сабантуй и фольклорный фестиваль. Думаю, совместными усилиями мы все
это сделаем. Мы также очень много внимания уделяем молодежной
организации Тюменской области. Мы их объединили в Союз молодежи, и
они также вошли в конгресс татар Тюменской области. И вот подчеркиваю
то, что, развивая татарскую культуру в Тюменской области, мы решили
создать Тюменский областной центр культуры. Поначалу она будет
существовать как общественная организация, а потом уже, я думаю, мы
сможем "переделать" его как государственную. Чтобы поддержать наших
ученых и интеллигенцию, мы проводим Сулеймановские, Занкиевские
чтения, выпускаем газету "Сибирия". Я думаю, все движения, которые мы
проводим, помогут развитию культуры татар в нашем регионе. В общем,
надо работать, чтобы татарская общественность жила лучше и благополучно.
Для этого, я считаю, в Тюменской области надо создать представительство
республики Татарстан. Спасибо.
Алып баручы: Спасибо. По Томской области хочу сказать только то,
что вы все нам очень близки, но Сибирь и Тюменская область кажутся нам
особо важными, постольку за этой организацией Тюменской области 320 000
татар. Это немалая цифра, за ними много проблемных районов. Это
Заболотье, где наши села утопают в болоте и сегодня эта жизнь, по
сравнению с нашей, кажется каторгой, вы об этом должны знать. У них очень
70
много проблем, поэтому за эту работу взялись сильные ребята. Но и в их
адрес я должен сказать то, что они не очень близко воспринимают
деятельность Тобольских национальных организаций. Я думаю, к этому
проекту потянутся и власти региона, и бизнесмены, которые хотят поднять
дело. Но при этом надо и целенаправленно работать. Я не говорю, что
местный конгресс бездельничает, но поддержка и с вашей стороны должны
быть четкой. Спасибо за внимание.
Сүз Новосибирск өлкәсе татар милли мөхтәрияте рәисе Әмир Гәрәевка
бирелә. Новосибирск шәһәрендә алар актив эшчәнлек алып баралар, бик күп
чаралар үткәрәләр. Рәхим итегез!
Ә.Гәрәев: Рәхмәт! Исәнмесез, хөрмәтле дуслар. Мое выступление – это
небольшой отчет о проделанной работе двух организаций: татарской
автономии и культурного центра. Новосибирск – культурный центр Сибири и
центр развития национальных культур. На его территории проживает более
100 национальностей. Но не у каждой из них есть своя своя культурная
автономия и татарский культурный центр. Повезло нам, потому что мы
существуем более 20 лет. Однако, татарская диаспора в Сибири находится в
сложном положении. Во-первых, географическая удаленность региона от
исторической родины создает изолированность, а значит и трудности в
организации частых взаимодействий. Вторая проблема – это отсутствие
сильной материальной базы. Было сказано, что за пределами Урала нет ни
одного представительства Республики Татарстан. А также не теряет
актуальность объединения разнообразных групп татар, говорящих на разных
диалектах, которые являются коренным населением Сибири. Это чацкие,
баратинские татары, сосланные в 30ые годы из центральной части России.
Таким образом, деятельность татарской автономии и культурного центра
выступает как инструмент консолидации татар и защиты национальных
интересов
этноса
в
Сибири.
Национально-культурная
автономия
и
культурный центр успешно и плодотворно продолжают свою работу по
сохранению, развитию и пропаганде культуры в Сибирской области в
71
течение 2008 года. Весомое достижения особо видны в молодежной среде.
Первое направление работает в целях изучения и сохранения языка,
культурно-исторических и духовных ценностей, традиций татар. Было
проведено более 100 мероприятий. Ежеквартально у нас проходят
музыкально-литературные вечера. Также татарским молодежным клубом
“Алтын йолдыз” организуются дискотеки. Продолжает свою работу детская
студия татар. Проводятся воскресные курсы татарского языка для взрослых,
эстрадный
ансамбль
“Лейсан”
продолжает
участвовать
во
всех
мероприятиях, проводимых татарскими организациями и гастролировать по
Сибирскому региону. Второе направление тесно связано со спортом. В целях
развития национальных видов спорта в 2008 году была открыта региональная
общественная организация “Федерация национальных видов борьбы”.
Результатом работы стала победа одного из наших воспитанников на кубке
Сибири, он также стал призером на кубке Урала, на международных
соревнованиях по национальной борьбе, на кубке Президента Республики
Татарстан в Альметьевске. В настоящее время наши спортсмены готовятся
играм на первенство России. Оказывается методическая, материальная
помощь молодым татарским дарованиям. Она проявляется в легкой атлетике,
лыжных гонках в деревнях Новосибирской области. В целях воспитания
подрастающего
поколения
в
рамках
национальной
культуры,
поддерживается работа молодого клуба “Алтын йолдыз”. Активисты клуба,
это 8 человек, были направлены на дни татарской молодежи. А также была
сформулирована делегация из 6 человек на 3 форума татарской молодежи в
Казани. Также надо отметить, что один из наших делегатов вошел в состав
бюро Всемирного форума татарской молодежи. Таким образом, ведется
совместная работа с молодежью Казани. При клубе действует команда КВН
“Көлке дуслар”. По субботам ребята клуба занимаются
в вокально-
хореографическом кружке. Центр вокального трио «Науруз» стал лауреатом
1 степени Международного конкурса «Көзге Иртыш моңнары». Для
поддержки татарской молодежи было принято решение об организации
72
проведения первого сибирского фестиваля-форума татарской молодежи. Для
этого были выиграны 2 гранта, муниципальный и областной, но и этих
средств было недостаточно, в связи с чем был написан проект «Молодежь
Сибири в своей культуре», который объединил 2 фестиваля. Первый Фестиваль татарской молодежи и второй – Международный фестиваль
тюркских народов – «Сибирская чайхана». На проект были выделены деньги
из Департамента культуры Новосибирской области. Творческий проект был
успешно реализован в рамках форума молодежи Новосибирской области. С
30 октября по 2 ноября 2008 года благодаря поддержке Федеральной
культурной автономии татар России, участники проекта проживали
бесплатно.
Делегации
прибыли
из
Омской,
Томской,
Кемеровской,
Иркутской, Тюменской областей, Республики Казахстан, Башкортостан,
Хакасия, Алтай. Солисты, направленные Исполкомом Всемирного конгресса
татар, достойно представляли Татарстан на всех мероприятиях творческого
проекта. Особая благодарность директору театра им. Тинчурина Фанису
Мусагитову, который для проведения мастер-классов по хореографии и
актерскому мастерству направил народного артиста РТ Зуфара Харисова. В
рамках проекта был проведен круглый стол, где была принята резолюция,
избран молодежный комитет форума, представителем которого была
выбрана Гареева Дина, член бюро Всемирного конгресса молодежи. Мы
рады, что стали инициаторами Сибирского фестиваля молодежи, который
имел свое продолжение в городах Сибирского региона. Так, недавно в
Иркутске прошла молодежная конференция, где было создано молодежное
объединение «Байкуль йолдызлары», куда вошли и Бурятия, и Бурятская
молодежная организации. Молодежные мероприятия также прошли в
Кемеровской области. С целью сохранения богатства родного языка и его
пропаганды среди местных жителей, в этом году одним из наших меценатов
учебной литературой были обеспечены школы Новосибирской области. Он
также взял шефство над одной из школ Лубинского района. Член Совета
автономии, методист центра Абакиров разработал методические пособия по
73
изучению татарского языка в целях искоренения письменной неграмотности,
приводящей к ограничению права, равного доступа к национальной культуре
татарского народа. Благодаря усилиям наших организаций в октябре этого
года удалось посадить за стол переговоров двух наших хазратов и заключить
соглашение об их сотрудничестве. Таким образом, решалась задача
объединения
татар
и
мусульман,
проживающих
на
территории
Новосибирской области. Это был очень серьезный вопрос. Значимыми
событиями для татар Новосибирской области стали гастроли Театра драмы и
комедии
им.
Тинчурина,
а
также
концертная
программа
Салавата
Фатхетдинова, которые оставили неизгладимые впечатления на наших
зрителей. Но мы столкнулись с такой проблемой, что многие люди даже не
знали Салавата и только благодаря высокой цене билетов нам удалось
собрать гонорар. А за исключением Новосибирска города Сибири вообще
отказываются принимать звезд эстрады Татарстана, потому что все-таки надо
пропагандировать, почаще приезжать в наши регионы. Региональная
национальная автономия и культурный центр в разработке проведения
областного проекта «Большой Новосибирск», идея которого состоит в том,
что национальное культурное разнообразие – это важнейший ресурс для
развития
мегаполиса,
ведут
национальной
культуры
национальной
автономии
и
экспертные
о
и
путях
его
культурного
сессии
по
решения.
центра
теме
Итогом
стало
развития
работы
награждение
руководителей этих организаций Лихомирова, Гареева памятными знаками
«За труд на благо народа». Таким образом, несмотря на имеющиеся
трудности, те цели и задачи, которые стоят перед автономией и культурным
центром Новосибирской области в сфере сохранения самобытности, развития
татарского языка, образования национальной культуры, были достойно
реализованы в течение 2008 года. Рәхмәт!
Р.Закиров: Как вы уже обратили внимание, если даже был самоотчет,
я не остановил Гараева. Вы можете спросить: «Почему Аксубаевских
представителей остановил, а его нет?» Я сделал это осознанно, потому что
74
они работают в особых условиях. Я считаю, что они в Новосибирске ведут
активную работу, пропагандируют татарскую культуру, хорошо организуют
вечера. Если помните, в прошлом году в фестивале «Жиде йолдыз» пела сама
Тихомирова. Я уверен, что к следующему приезду в Казань они уже выучат
язык.
И еще хочу добавить, что 27 и 28 февраля в г.Новосибирске будет
проходить фестиваль конкурса “Себер йолдызлары” и отборочный тур на
молодежном телевидении “Татар моңы”, поэтому хотел пригласить вас всех
поучаствовать.
Ә хәзер сүз Саба муниципль районындагы җирле оешма җитәкчесе
“Саба таңнары” газетасы редакторы Тәлгать Самат улы Нәҗмиевка бирелә.
Рәхим итегез.
Т.Нәҗмиев:
Рәхмәт!
Хөрмәтле
милләттәшләр,
кунаклар,
хезмәттәшләр. Мин туктатылудан шикләнеп, сүземне кыска тотырга
тырышырмын. Безнең районыбыз җирле бүлекчәсе конгресс белән тыгыз
элемтәдә эшли һәм яши. Моннан берничә ел элек без Россия төбәкләрендә
чыга торган газеталарның мөхәррирләрен кабул иттек. Үткән ел IV съездан
соң бер төркем кунаклар Саба җирендә дә булдылар һәм борынгы Саба
җирен ошатып киттеләр. Сабадан 10 км. читтә, авылның иске зиратында
бүген дә 1332нче елгы кабер ташы саклана. Ә 700 ел элек җирләнгән кешенең
кабер ташы саклануы күп нәрсә турында сөйли. Гомумән, безнең район,
башка районнар белән чагыштырганда, саф татар авылы диясе килә. Районда
96% халык – татарлар, район үзәгендә алар 98% тәшкил итә. Районда газета
фәкать татарча гына чыга, 22 кешене берләштергән “Саба дулкыннары”
телерадиокомпаниясе тапшыруларны фәкать татарча алып бара. Әлбәттә, без
дә ал да гөл дип кул төшереп утырсак, вертикаль сәяси шартларында бик күп
проблемалар килеп чыга, алар безгә дә кагыла. Әмма ләкин без мәгариф
бүлеге белән тыгыз элемтәдә яшибез. Безнең мәктәпләр, нигездә, - татар
мәктәпләре, алар арасында 6 катнаш мәктәп һәм Иштуган станциясендә бер
рус мәктәбе бар. Сабадагы катнаш мәктәпләрдә белем бирү ике телдә алып
75
барыла, ә менә 4 балалар бакчасында тәрбия эшләре фәкать татар телендә
генә бара. Аның уңай нәтиҗәләре дә бар, мәсәлән, узган ел “Шатлык”
балалар бакчасы Каюм Насыйри исемендәге рреспублика бүлегенә лаек
булды, ә Шәмәрдәндә урнашкан газпром системасындагы балалар бакчасы
милли программалы конкурста призлы урын алды, аларны “Россия”
телевидениесеннән күрсәттеләр. Мондый мисалларны байтак китереп була,
чөнки туган телгә мәхәббәт, гореф-гадәтләрне саклау мәсьәләләре оеткыга
салынса, ул балалар бакчасында һәм мәктәпләрдә дәвам иттерелә. Тагын бер
куанычлы факт – мәчетләр арту. Аларның саны 40тан артты. Хәтта менә бер
мисал китерә алам: Олы Шыңар дигән авылда эшмәкәр Гәрәевлар салдырган
мәчеткә имам-хатиб итеп мәктәп директорын күчерә алдылар. Әлбәттә, ул
дини, талантлы, композитор кеше. Хәзерге вакытта мәчет каршында төрле
түгәрәкләр оешты: яшь композиторлар, әдәбиятчылар түгәрәкләре, хәтта
хоккей түгәрәкләре дә бар. Менә алар дин дәресләре бирү белән беррәттән,
балаларны мәчет тирәсенә тартып тәрбиялиләр дә. Бу мисалны әйбәт дип
саныйбыз. Шулай ук районыбыз авылларында менә берничә ел инде
“Мөселман егете”, “Мөселман кызы” кебек конкурслар үтә, ә анан районда
аларның йомгаклау өлеше була. Анда без Диния нәзарәтеннән дә кешеләр
чакырабыз. Җәй көне мәчетләр каршында балалар өчен лагерьлар эшләп
килә. Мәктәпләрдә әхлак дәресләрен укыта торган укытучыларны ел саен
аерып җыеп, Диния нәзарәтеннән вәкил чакырып, алар белән дә ачыктан
ачык сөйләшү үткәрәбез. Гомумән, Башкарма комитетның менә шушы
бүлекләре мәдәният, мәгариф, спорт һәм башка бүлекләре белән эшне бергә
үреп алып бармаса, Татар конгрессының җирле оешмасы үзе генә бер ни дә
майтара алмый.
Шулай ук музейлар темасына да бер-ике сүз әйтәсе килә. Бездә
музейлар буенча күчмә утырыш та планнаштырган иде. Дөрес, әле безнең
районда музей бүлмәләре кысан, ләкин шуңа да карамастан, район үзәгендәге
икенче мәктәп базасында хәрби диңгез флоты музее, аннан килеп матбугат
музее бар. Шулай ук танылган галим – Ә.Калимуллин исемен йөрткән
76
китапханәдә аның музее, Шәмәрдән мәктәбендә Мөхәммәт Мәһдиев музейбүлмәсе, Саба лесхозында урман музее бар. Менә бу музейлар буенчада эшне
яхшыртасы иде. Без инде яңа бина салынганнан соң күчмә утырышны шунда
үткәрегә торабыз. Кыскасы, сүземне йомгаклап, сезгә игътибарыгыз өчен бик
зур рәхмәтләремне җиткерәм!
Алып баручы: Тәлгать әфәнде, рәхмәт сезгә! Менә биредә утырган
халыкның күбесе сез эшләгән эшләрне эшлиләр бит, ә сез нәрсә белән
шаккатырмакчы буласыз халыкны? Мәсәлән, без сез сөйләгәнәрне аңлап
җиткермәдек, шаккатырлык фикерләр дә әйтмәдегез. Минемчә, әле сезнең
әйтер сүзләрегез бар. Менә әле күптән түгел телевидение сезнең районда
“Халкым минем” дигән тапшыру эшләде, хәтта мин шушы тапшыру аркылы
гына да бүгенге көндә сезнең мәктәпләрдән балаларны өч тел өйрәтеп
чыгаруыгызны белдем. Авыл җирендә инглиз телен укыталар, инновация
методы белән компьютерга укыталар икән – бу зур казаныш. Уңышлар
телибез сезгә!
Т.Нәҗмиев: Рәхмәт!
Алып баручы: Сүз Мәскәү өлкәсе Татар милли-мәдәни мөхтәрияте
рәисе Ф.Мөхтасаровка бирелә.
Ф.Мөхтасаров: Рәхмәт! Минем отчет ясыйсым килми, ә үзебезнең эш
буенча
кайбер
үзенчәлекләрне
әйтәсем
килә.
Кичә
генә
Мәдәният
министрлыгы белән сөйләшеп утырганда Зилә Рәхимьяновна Вәлиева
Сабантуй турында сүз кузгатты. Сабантуй – ул безнең мәдәни мәйданыбыз.
Безнең Мәскәүдә Сабантуй – татар культурасын алга тарта торган локомотив.
Мәскәү өлкәсе үзе бер дәүләт шикелле, анда 50 меңннән артык татар яши.
Һәм аларга үзебезнең культураны җиткерү
бик мөһим. Сабантуйны без
традицион итеп кенә түгел, ә махсус программа буенча алып барырга
тырышабыз. Һәм Мәскәү өлкәсендә гомердә дә булмаган Сабантуй, гомердә
дә булмаган музейларга алып барып, анда берничә ай буена үзебезнең рухи
байлыгыбызны, милли ядкәрләребезне халыкка җиткерәбез. Телевидение,
көрәшкә өйрәтү, түгәрәк өстәл, күргәзмә-выставкалар – болар бөтенесе дә
77
безнең мәдәниятыбызны татар кешеләренә җиткерергә ярдәм итә һәм
аларның рухын күтәрә. Быел май аенда Мәскәү өлкәсендә биредә яшәгән
халыклар ассамблеясе булды, шуның резолюциясенә, безнең тәкъдим буенча,
Мәскәү өлкәсендә мәдәният үзәкләре булдыру мәсьәләсе кертелде һәм инде
карар кабул ителде. Димәк, бүгенге көндә карар бар һәм ул инде закон
рәвешендә шушы үзәкләрне төзүгә юл ача, үзебезнең эшләрне алып барыга
шартлар тудыра. Тагын шуны әйтәсе килә: телне өйрәнү үзеннән-үзе килеп
чыкмый, чөнки татарга, бигрәк тә читтә яшәгәннәренә, өйрәнергә кирәк дип
кенә берни дә өйрәтеп булмый. Русча әйткәндә мотивация булдырырга,
кызыксыну тудырырга кирәк. Киләсе елга үзебездә программа, планнар
төзедек һәм аларның төп өлеше - кызыксындыру тудыру. “Культура” диеп
кенә булмый, ә аның файдасын да күрсәтә белергә кирәк, шуңа күрә без моны
бик әһәмиятле сорау дип, уйлыбыз. Шулай ук без Мәскәү татар мәдәният
йорты белән эшчәнлек алып барабыз. Ул исән, исән булачак һәм йорт
ишекләре барыбыз өчен дә ачык. Әлеге вакытта анда күп төрле эшләр бара,
аларның һәрберсе татар халкын саклауга юнәлтелгән. Мәсәлән, безгә
Сабантуйларны уздырганда бик күп ярдәмне Исполком һәм Мәдәният
министрлыгы күрсәтә. Һәм килгән районарның барысын да без каршы алырга
тырышабыз, бер районның да бездән үпкәләп киткәне булмады. Нәтиҗәдә,
андагы кешеләр гомердә дә күрмәгән Сабантуйны күреп калалар, рәхмәт
әйтәләр.
Бер конкрет тәкъдимем бар сезгә. Әгәр без ел башында ук безгә нинди
коллектив, нинди район киләсен белсәк, каршы алучы як буларак, инде бер
беребез белән алдан ук танышып куяр идек. Аралашу шулай җайлы гына
барыр иде. Телевидение һәм радио аша без Сабантуй уздыру турында алдан
ук мәгълүмат алыр идек. Минемчә, әгәр дә без шушы сорау буенча карар
кабул итсәк, барыбызга да файдалы булыр иде. Бер яктан бу – информация
белән алмашу, ә икенче яктан – экономик проблеманы хәл итү. Әгәр дә әлеге
мәгълүмат алдан ук булган булса, бәлки экономик элемтәләр дә җайланып
киткән булыр иде.
78
Тагын бер мәсьәлә. Быел Сабантуйны уздыргач Яшел Үзән шәһәреннән
безгә партнерлык тәкъдимнәре (побратимство) белән чыктылар. Бу хакта да
уйланырга кирәк . Бер ел элек конгресс IV съезда яңа исполком сайланды,
һәм аңа лаеклы кешеләр керде. Ләкин һәркем проблеманы үзенә чишәргә
тырыша. Бәлки беребезнең тәҗрибәсе икенчебез өчен дә файдалы була алыр
иде, ләкин бу эшне әле без һаман да җиренә җиткерә алмыйбыз. Беренчедән,
безнең фикеребезчә, Исполкомны сайлаганда Россиядан әгъзалар күбрәк
булырга тиеш. Мәскәү өлкәсе автономиясеннән Исполкомга берәү дә
кертелмәде. Ә бит автономиядә эшләүчеләр проблеманы эчтән белә.
Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Алып баручы: Соңгы сүз Ульян каласы мөхтәрияте рәисе Фәрит
Шакирович Әюповка бирелә. Рәхим итегез!
Ф.Әюпов: Бөтендөнья татар конгрессының Башкарма комитеты
утырышында катнашучы хөрмәле милләттәшләр! Ульян өлкә милли татар
автономиясе күптән түгел генә 10 еллык юбилейын билгеләп үтте.
Дмитровград һәм Ульян шәһәрләрендәге татар мәктәпләре безгә дә отчет
җибәрде. Аннан күренгәнчә, бүген өлкә мәктәпләрендә белем алучы татар
балаларның 56% үзенең телен, мәдәниятен, тарихын өйрәнү мөмкинлегенә
ия. Чагыштыру өчен, берничә ел элек, бу мөһим күрсәткеч нибары 32%
тәшкил итә иде. Шулай ук без Татар мәдәни үзәген һәм урта гасырның
мәшһүр шәхесе, татар язма әдәбиятенә нигез салучы шагыйребез Кол Гали
һәйкәлен тантаналы рәвештә ачтык. Киләсе атнада шушы әдипнең 825
еллыгы уңаеннан төбәкара фәнни-гамәли конференция узачак. Анда Мәскәү,
Казан, Уфа, Самара, Ульян галимнәре һәм тарих, ана теле укытучылары,
студентлар чакырылды. Сезне дә, хөрмәтле дуслар, әлеге конференциядә
көтеп калабыз.
Соңгы 10 елда Ульян өлкәсендә үткәрелүче Сабантуйларның саны
икеләтә арту да безне бик шатландыра. Октябрь аенда БТК бюросының
утырышында катнашучылар эшчәнлегебезне уңай бәяләделәр. Халкыбыз
язмышына битараф булмаган милләтәшләребезне, татар зыялыларын,
79
активистларны милли эшләргә җелеп итүне без бүген мөһим бурыч дип
саныбыз.
Автономиядә
конференциядә
сайланган
Башкарма
комитет
җитәкчелек итә. 10 ел эчендә Ульян өлкәсенең барлык муниципаль
берләшмәлекләрендә
милли-мәдәни
автономиянең
район
Советлары
булдырылды. Алар 400 артык милләтәшләребезне берләштерә. Автономия
Башкарма комитеты “Бердәм Россия” партиясы региональ бүлекчәнең сәяси
Советы белән үзара хезмәттәшлек итү турында килешү төзеде. Мөхтәрият
Башкарма комитеты һәм аның район Советлары хакимият органнары белән
нәтиҗәле хезмәттәшлек итәләр дип әйтергә тулы нигез бар. Ана телен һәм
милли мәдәниятне саклап калу, үстерү мәсьәләләрен идарә органнары,
мәгариф, мәдәният оешмалары җитәкчеләре каршына “кабыргасы” белән
куябыз. Автономияәлеге мәсьәләләр буенча өлкәнең мәгариф идарәсе белән
ел саен килешүләр төзи. Татар автономиясе инициативасы буенча мәгариф
идарәсе каршында берничә ел дәвамында оператив группа эшләп килә. Аның
утырышларында район мәгариф бүлекләре мөдирләре, мәктәп директорлары
милли-мәдәни телләрдә белем һәм тәрбия бирү мәсьәләләре буенча хисап
тоттылар. Бу тырышлыгыбыз уңай якка үзгәрүгә тәэсир итте. Башкарма
комитет президиумының бер утырышын без районнарда уздырдык, анда
хакимият башлыклары һәм мәктәп директорлары катнашуында шул ук
мәсьәләләр тикшерелде. БТК Башкарма комитеты бюросының күчмә
утырышында ана телен үстерү мәсьәләсен тикшергәндә Ульян өлкәсе
мәктәпләрендә әлифбаны бары тик 2нче сыйныфтан укытылыу ачыкланды.
Күптән түгел, өлкәнең мәгариф департаменты шундый мәктәплләр санын
белде һәм тиешле приказ чыгарды. 2009 елның 1нче гыйнварыннан әлифба
барлык мәктәпләрдә дә 1нче сыйныфтан өйрәнеләчәк. Әлбәттә инде,
автономия эшчәнлегендә җитешсезлекләр, тормышка ашыруны көткән
идеяләр дә күп әле. Татар балалары өлкәбезнең бик күп мәктәпләрендә белем
алалар. Кызганычка каршы, алар белән тиеш дәрәҗәдә милли-мәдәни эш
алып барылмый. Ульян шәһәрендә татарча көрәш буенча спорт мәктәбе
ачырга ниятлибез. Татар мәдәният үзәген ачтык, авыр булды, әмма аны тулы
80
көченә эшләтеп җибәрүе, балалар һәм халыкны җәлеп итүе тагын да кыенрак
икән. Шунысы куандыра: һәр башлаган эшчәнлегебездә без БТК Башкарма
комитеты тарафыннан яклау табабыз, алар ярдәменә таянып Татарстан
Республикасының мәгариф һәм мәдәният министрлыклары белән тыгыз
элемтәләр урнаштырабыз. Ринат Зинурович һәм Зилә Рәхимьяновна! Һәр
яклап булышлык итүегез өчен рәхмәт сезгә! Мәктәпләрдә милли төбәк
компонентын бетерүгә карата конгрессның тирән борчылуын без дә
уртаклашабыз. Бу мәсьәлә буенча РФ Президенты исеменә мөрәҗәгать
юлладык. Чөнки без бик яхшы аңлыйбыз: милли-мәдәни компонентны
бетерү ахыр чиктә безнең бөтен тырышлыгыбызны юкка чыгарачак. Дәүләт
Думасына төбәкләрдән сайланган депутатлар белән уртак тел табып, миллитөбәк компонентын саклап каласы иде. Яңа ел якынлашып килә. Ульян
өлкәсендә яшәүче 170 мең татар халкы исеменнән сезне шушы бәйрәм белән
котларга рөхсәт итегез. Шатлык-куанычлар, нык сәламәтлек, ак бәхетләр һәм
туган халкыбызның телен, мәдәниятен саклап калу буенча уртак эшебездә
яңа уңышларга ирешергә насыйп итсен иде! Рәхмәт!
Р.Закиров: Амин! Шулай булсын. Менә моны без эшләгән кешенең
чыгышы дип кабул иттек. Мәдәният үзәге ачылды, әле аны эшләтеп
җибәрәргә тагын да авырырак. Фәрит әфәнде бик дөрес әйтә. Конкрет эшли
торган кешенең сүзләре бу. Милли компонент турында әйткәннәрен дә кабул
итәбез. Сез бу хакта барыгыз укып, белеп барасыз, бу мәсьәләдә инде безнең
чигенер
җиребез
калмады.
Әгәр
дә
милли
компонентны
яңадан
кайтармыйбыз икән, киләсе яңа уку елыннан татарча укытуыбыз законсыз
дип кабул ителәчәк, прокуратура барыбызга да килеп җитәчәк һәм тыячак.
Шулай итеп, бары Ульян каласы гына аңлы рәвештә Мәскәүгә мөрәҗәгать
иткән. Нигә калганнар шул турыда сөйләми, нигә авыгызга су капкан кебек
утырасыз?! Татарстан Президенты үзенең сүзен өздереп әйтте. Аның
фикеренчә, милли-мәгариф компоненты буенча безнең теләкләребезне,
мөмкинлекләребезне,
искә
алмаган
нормативларны
Татарстан
кабул
итмәячәк. Сезгә дә шул ук дәрәҗәдә эш алып барырга кирәк. Үзегезнең
81
регионнарда без Татарстаннан килеп эшне оештырып йөрмәячәкбез, үзегездә
үзегез җавап бирәсез. Ә Красноярск краендагы 40 тан артык татар
мәктәбендә татарча укытуны үзегездә хәл итәчәксез. Мәскәүнең мәгариф
министрлыгына, федераль хакимияткә әлеге мәсьәлә буенча фикерләрегезне,
позициягезне җиткерегә тырышыгыз. Бу мөһим мәсьәлә, вакыт узгач елап
йөрергә
калмасын.
Килешәсезме
шушының
белән?
Рәхмәт!
Чыгыш
ясаучылар шуның белән тәмам. Хәзер мин бер бик олы вазыйфаны үтәргә
тиешмен. Безнең арабызда 90 яшенә җитеп, безнең утырышның башыннан
алып ахырына хәтле тыңларга, күзәтергә көче җиткән агай – Фоат Әхмәт улы
Вәлиев утыра. Без аны БТКның иң зур бүлеге - медале белән бүләкләргә
дигән карар чыгарган идек. Бу безнең Себер татарларының тарихын
өйрәнгән, Бөек Ватан сугышында катнашкан галим. Ул, олы яшенә
карамастан, актив эш алып бара, Тарих институты белән эшли, шуңа күрә дә
без мондый галимнәребез булганда татар югалмас дигән фикердә торабыз.
Себер татарлары тарихын әле күптән түгел арабыздан киткән Габделбәр агай
да язды, ә иң беренчеләрдән булып бу игелекле эшне Фоат ага башлап
җибәрде. Шушы хезмәтләре өчен аңа конгрессның медален тапшырырга
рөхсәт итегез!
Ф.Вәлиев: Хөрмәтле дуслар! Себердә яшәсәм дә, мин Казанга, татар
дөньясына омтылып яшәдем. Соңрак,40 ел элек, гаиләм белән татарның
башкаласына килдем. Монда мин үземнең теләгемә ирештем, кандидатлык,
докторлык, академик дәрәҗәсен алдым һәм һәр яктан миңа карата яхшы
мөнәсәбәт булды. 30 ел Казан Төзү институтында эшләдем. Хәзер инде мин
пенсиядә, ләкин фән белән шөгыльләнәм. Язмаларым рус, татар, үзбәк
телләрендә йөзләгән китап булып дөнья күрде. Барыгызга да бик зур рәхмәт.
Р.Закиров: Галимнәр пенсиягә чыкмый, һәрчак сафта дип әйтегез
үзегезне. Исән-сау булыгыз!
Ш.Бикмаев: В этом году в Мордовии прошло выездное заседание
бюро Исполкома ВКТ. Действительно, руководство республики Мордовия
создало такие условия для проведения Исполкома. Мы этим гордимся, нам в
82
этом очень повезло, поднялся авторитет автономии татар в Мордовии, тоже
хорошо. Я хотел сказать о другом. Сегодня мы подводим итоги года работы
конгресса. Столько сделано, перечислить невозможно, в регионах мы на
голову выше стали и спасибо руководству Республики и конгресса. Но я
хотел бы сказать, что, согласно существующему закону, существуют
коммерческие и некоммерческие организации. Цели у них разные. Цель
коммерческой организации – извлечение прибыли, а некоммерческих –
удовлетворение потребностей общества, населения. Так вот, если есть там
показатели эффективности, т.е. извлечение прибыли, рентабельность и т.д.
как оценить цифрами эффективность организации? Есть в коммерческой
организации два главных вопроса – стержня, т.е. вопрос собственности и
вопрос социального положения граждан, а все вопросы наматывают на эти
два стержня. В общественной организации также два стержня: культура и
образование, на них наматываются все остальные вопросы. Будут культура и
образование - будут и поэты, и композиторы, и язык будет и т.д. Так вот на
сегодня стоит вопрос: как поднять культуру и образование? На сегодня без
СМИ, без телевидения и газет это невозможно. Я к чему говорю? Когда в
августе 2002 года на III съезде конгресса татар группа делегатов встречалась
с Президентом России В.Путиным задавался вопрос об использовании
телеканала «Культура» для народов России. Позже, когда 4 декабря
состоялось общение В.Путина с россиянами, я позвонил на телевидение.
Задал один вопрос: “Вы рассмотрели предложение делегации конгресса
татар, дали по нему поручение, но оно не выполнено”. Намерен ли теперь
председатель правительства Путин выполнить задание президента Путина,
вот в чем вопрос. Прошло 6 лет, сколько еще потребуется? Может у вас и
ответ будет, но сегодня я предлагаю Исполкому конгресса еще раз поднять
этот вопрос. Вот это и будет показатель. Вот в конгрессе мы приняли сто
решений, из них 60 выполнено, значит, эффективность 60%. Из 100 допустим
80 выполнено – 80%. Четко и ясно. А в масштабе России на сегодня мы
видим, что из 4 заданий Президента выполнено 0. Поэтому я хотел бы этот
83
крик души довести до вас. У вас в Татарстане свой телеканал есть, но он не
всем доступен. Спасибо за внимание.
Р.Закиров: Бу сорауны сез бүгенге утырыш исеменә бирәсезме,
Путинга җибәрегә дигән тәкъдим кертәсезме?
Ш.Бикмаев: Нет. Просто еще раз напомнить Путину, что такой вопрос
был. Кстати, 3 года назад была у нас встреча с Абдулатиповым, тоже такую
просьбу высказал, как и руководитель конгресса народов России обещал
поднять этот вопрос. Лишь совместными усилиями мы добьемся вещания
телеканала на всех языках народов России. Спасибо.
Р.Закиров: Рәхмәт сезгә. Тагын бер Мәскәүдән килгән кунагыбыз,
Мәскәүдән килгән Илдар Утямышев ике минутка сүз сорый. Ул – Мәскәү
татар морзалары оешмасының рәис урынбасары. Данлыклы Утямышевлар
нәселенең дәвамчысы. Аның әтисе безнең илебездә бик зур академик,
космоска эшләгән, медицина тармагын җитәкләгән кеше. Шушы данлыклы
нәселнең дәвамчысы Утямышев – профессор. Рәхим итегез!
И.Утямышев: Хөрмәтле дуслар, хөрмәтле ватандашлар! Мин монда
килүемә бик шат. Мин өч мәсьәләгә кагылып үтәргә телим. Сез мине гафу
итегез, тизрәк булсын өчен русча сөйләрмен. Я бы хотел отметить, здесь
много говорилось о региональном образовании. Я часто посещаю свои
родные места, откуда вышли мои предки – Кукморский район. Там проходит
ежегодная школьная межрегиональная конференция, которая присвоила имя
моего отца, но не в этом дело. Дело в том, как она проходит. Эта
конференция дает пример всем, т.е. проходя в маленьком региональном
центре, доклады делаются на очень высоком уровне, они даже близки к
ВУЗовскому уровню и главное, если смотреть в глаза этих детей, видно, что
они заинтересованы, т.е. занятость детей, привитие им интереса к науке и к
различным специальностям очень высока. Но что самое интересное, в
Кукморском районе 90% татар, но и другие национальности, проживающие
на этой территории, хорошо владеют татарским языком. Учитывая большой
опыт и хорошо поставленную музейную работу, Президиум Российской
84
академии естественных наук, членом которой я являюсь, принял решение об
образовании этим летом отделения. Это случай – беспрецедентный, именно в
районе, не в регионе, а в районе. В направление по развитию татарского
языка и внеклассного образования большой вклад внес и руководитель
районного отдела образования – Мансуров. А второе это то, что наши планы
включили в очередную конференцию. Мы планируем провести конференции
в Татарстане, в том числе и в Казани. Прежде всего наша задача заключается
в том, что необходимо показать Казань, ее исторические места. Провести
заседание, если конгресс нас поддержит, может быть и здесь, потому что у
вас имеется колоссальный потенциал, академия наук Татарстана, много
институтов и людей знающих. Поэтому это было так интересно. Ну за 2 дня
мы могли бы провести его и в Кукморе. Скажем так, показать места, потому
что там сохранилось очень много памятников, в частности, в дер.Мачкара
восстанавливается мечеть, которая является историческим памятником
республиканского значения, и в этом году будет восстанавливаться минарет,
разрушенный в 1937г. И еще я хочу поблагодарить Зилю Рахимьяновну за
поддержку. Работая в компании “Делоконт”, мы организуем анимационные
мероприятия и участвуем в месячнике монголо-российской дружбы в УланБаторе и с нами сотрудничает замечательный коллектив – национальный
ансамбль фольклорной музыки, возглавляемый Айдаром Файзрахмановым.
Это замечательный коллектив, который показал красоту татарского народа. И
я думаю, что просто необходимо организовать такие встречи, научнотехнические
в
сочетании
с
культурными,
пропагандировать
наше
национальное искусство. И это мы показали Монголии. А Монголия, это так
сказать, наша прародина, потому что, как я считаю, мы кроме Булгарского
компонента имеем еще и монгольский. Это было очень интересно, это
освещалось в прессе, на телевидении. И я думаю в дальнейшем мы будем
продолжать эту практику, надеюсь, что нас министерство поддержит, потому
что мы стали большими друзьями, я думаю это надо продолжить. Спасибо.
85
Р.Закиров:
Рәхмәт.
Сезгә
киләчәктә
дә
шулай,
нәселегезнең
дәвамчылары булып, башлаган эшләрегездә уңышлар телибез. Безнең чыгыш
ясаучылар шуның белән бетте. Инде күптән сораулар килә, чыгыш
ясаучыларны туктатырга дигән тәкъдим бар, каршылар юкмы? Безнең
вакытта бетте, бүгенге киңәйтелгән утырышның резолюциясе әзерләнгән, ул
сезгә таратылган иде. Бу резолюция әле проект кына, без аңа биредә әйтелгән
фикерләрне кертеп, яңадан эшләп бетереп, кабул итәрбез дип уйлыйм.
Нигездә кабул итергә сез ризамы? Тавышка куям. Каршылар, битарафлылар
юк, бертавыштан булды. Безнең көн тәртибе буенча конгресска яңа оешмалар
кабул итү каралган. Бүгенге көндә бездә 368 оешма бар, шуның өстенә 4
оешмадан бөтен докуменнтлар килгән, аларның эшчәнлеген без тикшереп
караганнан соң, конгресска кабул итергә лаеклы оешмалар дигән фикергә
килдек. Аларның эшләре байтак. Бу Калуга өлкәсендә Обнинск шәһәре
җирли татар милли-мәдәни автономиясе, алар инде 2 елдан бирле матур
гына эшләп киләләр, Сабантуйлар үткәрәләр, шуңа күрә инде без аларны
кабул итергә лаеклы дип саныйбыз. Красноярск краеның Норильск шәһәре
җирле
татар
милли-мәдәни
автономиясе.
Өченчесе
–
Башкортостан
республикасының “Сәхипҗамал” исемле татар хатын-кызлары иҗтимагый
оешмасы, һәм дүртенчесе – Пермь крае, Барда районы, татар-башкорт
мәдәният үзәге иҗтимагый берләшмәсе. Алар күптән түгел Пермьнан килеп
Татарстанда бик матур чаралар уздырдылар. Менә шушы 4 оешманы кабул
итергә каршылар булмаса, мин тавышка куям. Бердәм кабул ителде. Рәхмәт.
Бу оешмалар безнең конгресс составына кабул ителделәр. Мин информация
формасында гына әйтеп үтәм, әле безнең узган атнада гына Казанда конгресс
канаты
астында
якташлар
җәмгыятьләренең
координацион
советы
конференциясе булып узды. Без бөтен җирләрдән, шул исәптән Татарстан
районнары,
шәһәрләре
һәм
чит
җирләрдә
яшәүче
якташларның
җәмгыятьләрен үзебезнең карамакка беркетергә һәм шулар белән конкрет
эшләргә дигән фикергә килдек. Конференциядә катнашучы 16 якташлык
җәмгыятенең президентлары моны хупладылар һәм шатланып кабул иттеләр.
86
Чыннан да, без һәрберебез үз казаныбызда кайныбыз, безгә берләшү,
аралашу, фикерләр алышу кирәк. Ә конгрессның кызыксынуы – бу
милләтебезне берләштерү. Без киләчәктә әле Башкортостан якташлары
җәмгыяте дә барлыкка килер дип ышанабыз. Оренбург, Екатеринбург һ.б.
өлкәләрдән Казаныбызда күп шәхесләр, кулларыннан эш килә торган егеткызлар яши. Шуңа күрә, алар үзләренең якташлык җәмгыятьләрен
оештырсалар, без берләшүгә юл ачачакбыз. Минем информация формасында
шуны әйтәсе килә: координацион совет үз эшен башлады. Тагын бер мәсьәлә
- киләсе елга эш планын барлау. Ул барыгызга да таратылды. Шушы план
турында кыскача гына чыгыш ясар өчен сүзне БТК БК рәисенең урынбасары
Рәмис Сафинга бирәм.
Р.Сафин: Хөрмәтле Башкарма комитет әгъзаләре, утырыш кунаклары.
Яңа эш планы хакында сөйли башлаганчы, узып баручы елга кабул ителгән
эш планы үтәлеше турында бер-ике сүз әйтеп китәсем килә. Узган елның
декабрендә кабул ителгән планның 94% тулысы белән үтәлде. Регионнарда
планнаштырылган кайбер чаралар бездән тормаган сәбәпләр аркасында
уздырылмый
калды. Аларның
сәбәпләре төбәкләрдәге милли-мәдәни
автономияләрнең активлыгы җитешмәүдә, шулай ук җирле хакимият
органнары белән уртак тел табып эшли белмәгәнлектә. Һәм инде иң соңгысы
- матди мөмкинлекләрнең чикле булуы аркасында. Конгрессның уставы
нигезендә, БТК Башкарма комитеты бюросы утырышлары һәр ай саен
уздырылып барды. Шуларның 4-се төбәкләрдә киңәйтелгән күчмә утырыш
кысаларында узды. 2009нчы елда да БТК бюросы утырышлары Казанда гына
түгел, ә Казахстанда да, Әчтерханда, Пенза өлкәләрендә планга куелды.
Киләсе елга эш планы проекты да быелгы елның бюро утырышында
җентекләп тикшерелде, ул РФ төбәкләрендәге, ерак һәм якын чит илләрдәге
татар оешмаларының планнарына нигезләнеп әзерләнде. Яңа эш планы
проекты Башкарма комитет әгъзаләренә таратылды, инде аның белән нигездә
танышып та чыккансыздыр. Еллык эш планын төзегәндә быел мәдәни
чаралар
белән
бергә
төбәкләрдә
87
уздырылучы
фәнни-гамали
конференцияләргә, яшьләр катнашуында үткәрелүче чараларга аеруча зур
игътибар
бирелде.
Мисал:
Төмәндә,
Чувашстанда,
Ульянда,
Түбән
Новгородта һ.б. төбәкләрдә үткәрелүче укулар. Аларга ел саен яңа төбәкләр
өстәлә бара. Быел августа булып узган Татар яшьләре форумында катнашучы
кызлар-егетләр үтенечен искә алып, яшьләр бюросы вәкилләре катнашында
дистәләгән акцияләр, очрашулар, яшьләр кичәләре, төрле конкурс-бәйгеләр
планга кетелде. Киләсе елга күп кенә төбәкләрдәге региональ милли-мәдәни
автономияләренең конференцияләре узарга тиеш. Кайбер төбәкләрдә устав
буенча сроклары да узып китте инде. 2009нчы елда бу төбәкләрдә, аерым
алганда, Пермь краенда, Оренбург өлкәсендә һ.б. төбәкләрдә безнең БТК
Башкарма
комитеты
бюро
әгъзваләре
катнашында
отчет
сайлау
конференцияләре планнарга кертелде. Яңа планда яңа типтагы чараларның
тулы бер программасы эшләнде, алар арасында, Казанда, төбәкләрдә яшәүче
татарларның көннәрен уздыруын әйтеп китер идем. Быел нигез аңа салынды.
Пермь татарлары әлеге матур традициягә 15 ел тәнәфестән соң яңа сулыш
өрделәр, алар үрнәгендә киләсе елның апрель аенда Казанда Ульян татарлары
көннәре уздыру күздә тотыла. Төбәкләрнең үзеннән дә, һәр ай диярлек, татар
мәдәнияте һәм әдәбияты көннәре планга кертелгән. Төбәкләрдән башлап
Бөтенрусия югарылыгында уздырылачак чаралар да яңа планда аерым бер
урын алып торалар. Киләсе елда, республиканың Актаныш районында узачак
Бөтенрусия авыл яшьләре спартакиадасы мисал булып тора. Төмәндә
үткәреләчәк, “Түгәрәк уен” дип аталучы Бөтенрусия фольклор фестивале,
киләсе елда да яңа талантларны һәм иҗади коллективларны ачуда лаеклы
өлеш кертер дип ышанабыз. Бүген кабул ителәчәк планга байтак кына спорт
чаралары, татарча көрәш буенча регионнардагы ярышлар да кертелде. Яңа
план хакында кыскача гына мәгълүмәт биреп, шуны искәртәсе килә:
регионнардан
безгә
килгән
планнарда
күрсәтелгән
һәр
чараны
да
конгрессның еллык эш планына кертеп булмый. Ул 100-150 битлек зур бер
китапны тәшкил итәр иде. Шуңа күрә, айлык һәм еллык планнарның
үтәлешен даими күзәтүче буларак, мин сезгә ышандырып шуны әйтә алам:
88
төбәкләрдә узучы һәр чара безнең айлык планнарга кереп барачак. Ә айлык
планнар белән безнең конгрессның сайтында таныша аласыз. Планнан тыш
уздырылучы чаралар хакында да минем берничә сүз әйтеп китәсем килә.
Менә регионнарда берәр чара планлаштыргансыз икән, сез аны безгә бер ай
алдан хәбәр итсәгез иде. Бу сезнең төбәкләргә Казаннан вәкилләр, артистлар
һәм гомуми иҗат төркемнәрен җибәрүне дә җайга салачак. Алдагы ел
планыннан аермалы буларак, безнең яңа планга төбәкләрне татар китаплары
белән тәэмин итү быел төшеп калды. Сәбәбе -
соңгы ике елда бу эш
Татарстан Республикасы мәдәният министрлыгына тапшырылып килә, шуңа
күрә заявкаларны шунда юлласагыз иде. Ә без үзебезнең мөмкинлегебездән
чыгып, килгән делегация составын базабызда булган китаплар белән тәэмин
итәрбез. Минем сүзем шуның белән тәмам. Игътибарыгыз өчен рәхмәт.
Р.Закиров: Планга бөтен мәсьәләләр дә керде дип әйтеп булмый. Без
үзебезнең позициябездән чыгып, кайда нәрсәне хупларга, нәрсәне алгарак
чыгарырга кирәген бөтен коллектив белән җыелып кабул иттек. Уйланмаган
дип әйтмәгез, төп мәсьәләләр уйланылган. Кайда нәрсә үтә, һәр тармак үзенә
күрә урынын алган, барысы да уйланган, шуңа күрә ничек бар, шулай кабул
итегез. Без исә ел барышында сездән килгән хатлар буенча айлык планнарны
төзегәндә, тагын да актуальрәк күренгән әйберләрне өстәмә итеп кертә
барырбыз. Мин хәзер сүзне
Мәдәният министры Зилә ханым Вәлиевага
тапшырам.
З.Вәлиева: Рәхмәт! Мин кичә комиссиядә эшне алып барган кеше
буларак, бүген күпмедер дәрәҗәдә сезнең чыгышларны тыңлап, безнең
бүгенге көндә никадәр нәтиҗәле эшләр эшләнгәнне аңладым. Без бу конгресс
төзелгәннән бирле төрле еллар кичердек, төрле вакыйгалар, заманнар булды.
Алай да, бүген күзгә иң чалынганы, кайсы төбәкне алсак та, барысында да
шөгыль, хәрәкәт бар. Һәм шушы эшләр милли төзелешне ныгытып бара. Без
аларны бик җитди эш дип күрәбез, чөнки мәгърифәт, мәдәният мәсьәләләрен
алсак та, безне берләштерә торган гомумән өлкәләрне, аларда һәр татар
кешесенең үз өлеше бар. Алаларны үстерергә, киләсе көннәрдә дә тиешле
89
шартлар тудырырга кирәк. Шуның өчен урындагы эшләрегезне хөрмәт итеп,
алдагы көндә дә тырышлык, белем һәм сәләтләрен эшкә салып башкарган
кешеләрне бүген зурлап, дәүләт бүләкләре белән бүләкләргә рөхсәт итегез.
Һәм барыгызга да, бердәм булып, зур эшләрне башкарыгыз. Үзегез күрәсез,
бердәм булганда эшләр дә күбәя, алар барысы да татар телен сакларга,
ышанычлы нигез. Рәхмәт.
Р.Сафин:Татар музыка сәнгатен пропагандалауда һәм үстерүдәге
хезмәтләре өчен Троик шәһәрендәге “Тулпар” татар җыры ансамбле солисты
– Якупов Фәрит Рәхимҗан улына Татарстан Президенты указы нигезендә
Татарстан Республикасының атказанган артисты дигән мактаулы исем
бирелде. Татар милли мәдәниятен саклаудагы һәм үстерүдәге хезмәтләре
өчен Чиләбе шәһәрендәге “Туган як моңнары” ансамбле җитәкчесе һәм
җырчысы
–
Шәрәфетдинов
Мәхмүт
Әбдрахман
улына
Татарстан
Республикасы Президенты указы нигезендә ТРның халык артисты дигән
мактаулы исем бирелде. Татар халык тарихын, мәдәни һәм рухи
традицияләрен пропагандалаудагы хезмәтләре һәм халыклар арасындагы
дуслыкны ныгытудагы тырышлыклары өчен Чиләбе шәһәрендәге “Дуслык”
мәгълүмәт үзәге директоры Закирьянова Луиза Роберт кызына ТР
Президенты указы нигезендә Тататстанның атказан мәдәният хезмәткәре
дигән мактаулы исеме бирелде. Татар халык мәдәниятен һәм әдәбиятын
пропагандалаудагы уңышлары өчен Еманжелинск шәһәрендә яшәп, иҗат
итүче шагыйрь, муниципль район башлыгы урынбасары – Сабиров Ирек
Нәгыйм улына Татарстанның атказан мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы
исеме бирелде. Татартстан белән Россия регионнары арасындагы мәдәни
хезмәттәшлеккә керткән уңышлары өчен түбәндәге милләтәшләребез РФ
Президенты указы нигезендә “Казанның мең еллыгы” медале белән
бүләкләнделәр: Красноярск өлкәсе, Яңарыш татар автономиясе рәисе –
Фәйзуллин Вәгыйз Исмәгыйл улы, Башкортостан республикасы актив
җәмәгать эшлеклесе Әлфир Зиннәтулла улы Сакаев, “Батырша” музее
90
директоры
Рәфис Мулладар улы Шәйхадаров, Рафаэль Саетмагафур
улы Хаҗипов.
З.Вәлиева:Тагын бер кат барыгызны да яңа еллар белән котлап,
сәламәтлек, уңышлар телим. Үзегезне саклагыз.
Р.Закиров: Безнең тагын бер мәсьәлә каралмыйча калган. Россия
күләмендә татарның үсешенә караган бер генә программабыз юк икәнне
барыбыз да беләбез. Мәскәү өчен мондый программа кирәкми, ләкин без
өметебезне
өзмибез,
якын
арада
шундый
программаны
инициатива
тәртибендә булдырып, Мәскәүгә федераль органнарга җиткерергә кирәк
дигән фикергә килдек. Шушы программа турында сөйләр өчен сүзне тарих
фәннәре докторы, конгрессның бюро әгъзасы Дамир Мәүләвиевич Исхаковка
бирәм. Рәхим итегез.
Д.Исхаков: Мөхтәрәм җәмәгать! Бик арыган булсак та, игътибарны
мин ясаган чыгышка юнәлтергә кирәк, чөнки бу - безнең комиссиянең уртак
фикере. Барыгызда күреп торасыз: вазгыять бик катлаулы һәм йомшарырга
уйламый. Мин сезгә ике генә мисал китерәм: менә монда милли мәктәпләрне
юкка чыгару турында әйттеләр, хәзер милли мәктәп төшенчәсе урынына яңа
төшенчә кертергә уйлылар. Русские школы с неродным языком преподавания
дигән. Икенче мәсьәлә - 2010нчы елда үтәсе халыкны исәпкә алу. Инде аның
переписной листы килде. Родной язык дигән графасы – родной язык, җәя
эчендә (язык детства) дип язылган. Мондый җөмләләрдә дөрес аңламаган
кешеләр өчен зур тозак ята. Шуңа күрә җан исәбен алу чорына хәтле үк безгә
халык белән бик зур эш алып барырга кирәк. Программа турында. БТКның
3нче корылтаенда без бу уңайдан карар кабул иткән идек. Аның нигезендә
кайбер эшләр эшләнде һәм без 2006нчы елда “Татарская нация в 21 веке,
проблемы
развития”
дигән
китап
бастырып
чыгардык.
Ул
безнең
эшчәнлекнең төп фикерләрен туплаган китапларның берсе. Ләкин шул ук
2006нчы елны без 4нче корылтайга әзерләнгәндә комиссиябез җыелып,
эшләгән эшләрне тикшереп, карар кабул итте. Ләкин
кайбер өлкәләрдә
җитешсезлекләр дә бар иде: мәсәлән, фәнни яктан эшләнгән этноэкономика
91
юк, демографик прогнозлар эшләнмәгән, ватандашлар белән элемтәләр
мәсьәләләре начар өйрәнелгән иде. Шушы эшләрне без 2007нче елга
планлаштырып өч җыентык чыгардык :
1) “Татары к 2025 г. Демографический прогноз»
2) «Татары в Татарстане в 20-21вв. Этностатистика»
3) «Современная татарская нация. Концептуальные исследования».
Соңгы китап бер никадәр дәрәҗәдә безнең хәлгә багышланган
аналитик обзор булып тора. Билгеле, бу эшләрне алга таба көчәйтергә кирәк,
ләкин эшләү технологиясе дигән әйбер бар. Шуны исәпкә алып, мин 2007нче
елда булган 4нче корылтайда, үзебезнең фәнни-мәгарифкә багышланган
секциядә, программа төзүне һәм тормышка ашыруны механизм буларак
тәкъдим иттем. Россиядә практика инде кулланылган, федераль максатчан
программа төзергә була (фед.цел.программа). Бу очракта мин үземнең
тәкъдимдә 2007нче елның 27нче июлендә федераль законга әйләнгән РФ һәм
ТРның вәкаләтләрен бүлешү турындагы килешүенә нигезләнеп эшләргә
кирәк дигән фикерне әйттем. Мин, ТРның дәүләт милли сәясәте
концепцияләрен эшләүчеләр башында тору сәбәпле, концепциягә татар
халкының мәдәниятен, социаль-экономик үсешен күз алдында тоткан
федераль үзмаксатчан программалар төзү турында пункт керттем. Концепция
Татарстан Президенты указы белән 2008нче елның 3нче июлендә расланды.
Безнең хәзер Татарстан тарафыннан мондый инициатива белән чыгарга
мөмкинлегебез, юридик хокукыбыз бар. Ләкин бу эшнең катлаулы ягы да юк
түгел. Әлеге эшне башкарганда безгә федераль органнар һәм төбәктәге идарә
органнары белән эшләмичә булмый. Һәм барлык эшләр дә РФ һәм Татарстан
дәүләт органнарының бергә кабул иткән карарлары нигезендә генә
башкарыла ала. Ләкин андый карар булмаганлыктан, 2006нчы елда без
концептуаль мәсьәләләр тирәсендә күбрәк эшләргә тиешбез дигән карар
кабул иттек. Һәм шул нигездә Тарих институтының дирекциясе һәм
Татарстан фәннәр академиясенең президиумы белән килешеп, этнологикмониторинг үзәкнең планына татар милләтенең үсеш концепциясе һәм
92
программасы 2006-2010нчы елларга хисапланган дигән план керттек. Шулай
итеп, бер төркем галимнәр план нигезендә шушы документның гомуми
моментларын эшләү белән шөгыльләнәләр. Шушы карардан чыгып, 2008нче
елны без “Особенности современной межнациональной этнокультурной
ситуации в Республике Татарстан» дигән җыентык хәзерләдек һәм
бастырдык. Бу җыентыкка татарларның хәзерге үсеше буенча, шул исәптән
этноэкономика, ватандашлар белән бәйләнешләренә караган материаллар
тупланды. Соңгы вакытта без “Национальная история татар. Теоретикометодологическое введение” дигән тагын бер җыентык хәзерләү өстендә
эшлибез. Бу китапта тарих фәне һәм милли аң арасында катлаулы бәйләнеш
һәм аларның милли үзаң формалаштырудагы роле тикшерелә. Соңгы вакытта
ул эш белән мин үзем шөгыльләндем. ТРда профессиональ белем бирүнең
үсеше турында дәүләт программасы төзелде, ул 2009-2013нче елларга
хисаплаган. Шушы рамкаларда мин югары уку йортларында милли-мәдәни
компонент мәсьәләсе буенча эш алып бардым. Нәтиҗәдә зур гына аналитик
материаллар хәзерләнеп, дәүләт органнарына тапшырылды һәм алга таба да
яңа механизмнар барлыкка килер һәм алар, шулай ук, безнең программага
керер дип уйлым. Киләсе елга «Профессиональный фактор в развитии татар»
дигән фәнни хезмәт хәзерләячәкбез һәм анда татар җәмгыятендә ислам һәм
башка диннәрнең роле мәсьәләсе тикшереләчәк. Ә хәзерге вакытта безнең
якындагы иң төп бурычыбыз – регионнар буенча аналитиканы барлыкка
китерү һәм конкрет программа булдыру. Еш кына Татарстан хөкүмәтенә
төрле претензияләр белдерәләр, әмма беркемнең дә чит якларга ничә
укытучы, күпме китап кирәклеген санаганы юк. конкрет программага шул
хакта материаллар керергә тиеш, алардан башка гомуми федераль программа
төзеп булмый. Икенче яктан, бу документның структурасы һәм төп юнәлеше
буенча аермалар килеп чыкмасын өчен, комиссия сезгә методик күрсәтмәләр
җибәрәчәк, алар нигезендә сез безгә программа төзеп бирергә тиеш буласыз.
Әйтелгән региональ программалар 2009нчы елның ахырына төзелеп безгә
җибәрелергә тиеш. Программалар үзләре 2010-2020нче елларны үз эченә
93
алырга тиеш. Соңгы тәкъдим мондый: әгәр дә без шундый программа
өстендә эшлибез дигән карар кабул итсәк, аны резолюциягә кертергә кирәк.
Рәхмәт.
Р.Закиров: Кем дә кем әле генә әйтелгән программаны эшләүдә
катнашырга тели, кул күтәрүләрен сорыйм. Каршы килүчеләр һәм
битарафлар юк. Димәк, 1нче майга кемнән план килми, шуларга җавап
тотырга туры киләчәк. Утырыш азакка таба бара. “Тарих рухы һәм каләм”
дигән журналистлар арасындагы конкурсның нәтиҗәләрен игълан итү өчен
сүзне Гөлназ Шәйхигә бирәм.
Г.Шәйхи: Ел дәвамында БТК Башкарма комитеты һәм “Идел-пресс”
акционерлар җәмгыяте “Татар рухы һәм каләм” дигән журналистлар
арасында бәйге игълан итеп, бүген инде аның нәтиҗәләре белән
танышырбыз. Бүләкләрне һәм мактау кәгазьләрен тапшыру өчен мин бирегә
БТК Башкарма комитеты рәисе Р.Закиров һәм жюри рәисе И.Әхмәтҗановны
чакырам. 35 эш кабул иттек, барысына да урын җиткереп булмый.
Җиңүчеләр булып түбәндәге массакүләм мәгълүмат чаралары һәм аерым
журналистлар билгеләнде:
- “Милли тормышны киң яктырткан массакүләм мәгълүмат чарасы”
“Шәһри Казан” газетасы – 3 урын;
- “Татар халкының тормышын һәм яшәешен яктыртучы” “Әзербәйҗан
хәбәрләре” газетасы күзәтүчесе Галия Алиева – 3 урын ;
- “Татар халкының танылган шәхесләрен иң күп танучы” Раушания
Алтай-Төркия һәм Гөлсинә Ниязова, Төмән – 2 урын;
- “Меценат татар эшкуарларының яшәешен киң яктыртучы” Фирүзә
Әбсәләмова – Оренбург – 3 урын;
- “БТК
Башкарма
комитетының
эшчәнлеген
киң
яктыртучы
“Татарстан-Яңа гасыр” телевидениясенең “Хәбәрләр” тапшыруы- 2 урын;
- “Татар халыкының тормышын һәм яшәешен иң киң яктыртучы”
журналист Асия Юнысова – 2урын;
94
- “Татар халыкының танылган шәхесләрен иң күп яктыртучы”
Чаллыдан “Йолдызлар бакышы” тапшыруы редакторы Әхмәтова Римма – 2
урын;
- “Меценат татар эшкуарларының яшәешен киң яктыртучы” ”Хәерле
кич” тапшыруы – Удмуртия – Хәмидә Гайфуллина – 2 урын;
Шул ук номинациядә “Чишмә” тапшыруы - Рәмилә Сафина – Ульян - 2
урын;
- “Татар яшьләренең хәрәкәтен иң киң яктыртучы” “Ирек майданы”
журналисты Рима Бикмухаметова, Казан – 2 урын;
- “Милли-мәгариф проблемаларын киң яктыртучы” Ульян шәһәренең
“Өмет газетасы” – 2 урын;
- “Милли тормышны иң күп яктыртучы мәгълүмат чарасы” –
“Татарстан яшьләре”-2 урын;
2 урынга – DVD плеер.
- “Милли тормышны иң күп яктыртучы мәгълүмат чарасы” Сөембикә” журналы, Казан -1 урын;
- “БТК Башкарма комитетының эшчәнлеген киң яктыртучы” “Ватаным Татарстан” газетасы журналисты Рәшит Минһаҗ , Казан -1 урын;
- “Татар халкының тормышын һәм яшәешен иң киң яктыртучы” –
“Дуслык” журналы журналисты Кутлай Амина, Украина- 1 урын;
- “Татар халыкының танылган шәхесләрен иң күп яктыртучы” – “Атна”
газетасыннан Идрисов Рәүф, Башкортостан - 1 урын;
- “Меценат татар эшкуарларының яшәешен киң яктыртучы”- “Халкым
минем” тапшыруы, Ләйсәнә Садретдинова - 1 урын;
- “Татар яшьләренең хәрәкәтен иң киң яктыртучы” – “Саф чишмә”
газетасы, Фәүрия Сафиуллина - 1 урын;
- “Милли-мәгариф
проблемаларын
һәм
педагогик
остазларның
эшчәнлеген иң киң яктыртучы”- “Яңарыш” газетасы, Төмән - 1 урын;
95
Бүләк алучыларны котлап кул чабып алыйк әле. Журналистлар өчен
тагын бер мәгълүмат: киләсе елга да бу конкурс дәвам итәчәк. Уңышлар
сезгә!
Р.Закиров: Мин, конгресс исеменнән, Ислам Әхмәтҗановка шушы
конкурсны үткәрүдә зур ярдәм күрсәткәне өчен рзхмәтемне җиткерәм. Мин
конгрессның тагын бер иң олы бүләге – медален күп еллык хезмәте өчен
Роберт Миңнуллинга тапшырырга телим. Киләчәктә дә аңа халкыбызга
хезмәт итүдә уңышлар телик, армый-талмый, кайда булса да, халкыбыз белән
аралашып, күңел җылысын җиткереп яшәргә язсын.
Шулай ук БТК Башкарма комитеты бюросы карары нигезендә,
Актаныш районыннан Кадрия Идрисова милләтебез алдында олы хезмәтләре,
татар халкыбызның телен, мәдәниятен үстерүдә, гореф-гадәтләрен саклауда
башкарган эшләре өчен БТК Башкарма комитетының ихтирам бүләге белән
бүләкләнә.
БТК Башкарма комитеты бюросы карары нигезендә, милләтебез
алдында олы хезмәтләрен искә алып, татар халкыбызның телен, мәдәниятен
үстерүдә, гореф-гадәтләрен саклауда башкарган эшләре өчен рәхмәт хаты
белән Саба районыннан Тәлгать Самат улы Нәҗмиев бүләкләнә.
Шундый ук рәхмәт хаты Түбән Новгород өлкәсеннән мөхтәрәм Марат
Кәбир улы Юрисовка, Яшел Үзән районының журналист һәм язучысы
Латыйф Гатин га тапшырыла.
Безнең көн тәртибе шуның белән тәмам. Түземлегегез өчен зур рәхмәт.
Утырышыбызны татарның гимны “Туган тел”не җырлау белән бетерер өчен
бирегә Фердинанд Фәтхине чакырам. Рәхим итегез.
96
РЕЗОЛЮЦИЯ
расширенного заседания Исполкома Всемирного конгресса
татар по итогам работы за 2008 год
Участники расширенного итогового заседания Исполкома Всемирного
конгресса татар, заслушав и обсудив выступления и предложения, решили:
-
Международному
Союзу
общественных
объединений
«Всемирный
конгресс татар» продолжать реализацию задач, поставленных ΙV съездом
Всемирного конгресса татар, по возрождению и развитию национального
образования, культуры, языка, традиций и обычаев народа;
-
местным национальным общественным
организациям совместно
с
органами власти Республики Татарстан и регионов РФ обратить особое
внимание
на
национального
вопросы
сохранения
образования,
и
защиты
отстаиванию
системы
конституционных
татарского
прав
на
получение образования на родном языке;
- совершенствовать работу с различными слоями татарского народа:
учеными,
молодежью,
предпринимателями,
религиозными
деятелями,
женскими организациями, деятелями культуры и образования;
- считать приоритетным направлением деятельности работу с татарскими
молодежными организациями в регионах РФ, странах СНГ и Балтии. С этой
целью Бюро Всемирного форума татарской молодежи активизировать работу
по проведению различных молодежных мероприятий и акций, направленных
на консолидацию татарской молодежи и приобщение их к ценностям
национальной жизни;
- продолжать и совершенствовать работу в рамках отдельной программы по
отбору талантливой молодежи из регионов РФ и стран зарубежья в вузы
Татарстана. Местным национальным организациям и РНКАТ держать эту
работу в центре внимания и активно участвовать в отборе и подготовке
97
абитуриентов, особенно по гуманитарным специальностям;
- организовывать татарские воскресные школы и совершенствовать работу
существующих школ в странах ближнего зарубежья;
- Исполкому ВКТ выйти с предложение к руководству телекомпании «Новый
век» с предложением о создании на канале ТНВ постоянно действующей
передачи «Мөһаҗирләр» («Эмигранты»), в которой будут освещаться
проблемы, с которыми сталкиваются переселенцы и другие вопросы,
связанные с состоянием миграции и эмиграции соотечественников;
- совершенствовать формы и содержание практикующихся в некоторых
регионах РФ научно-практических «чтений», усиливать их аналитическую
направленность,
использовать
их
для
консолидации
национальной
интеллигенции и просвещения татарского народа;
- татарским организациям и общинам на местах активно участвовать в
подготовке и проведении национальных культурно-массовых мероприятий:
сабантуев, фольклорных музыкальных фестивалей, конкурсов;
- практиковать проведение дней татар регионов РФ в Республике Татарстан;
- противостоять антиконституционным попыткам внедрения
в светскую
общеобразовательную школу Русской православной церкви. Данную работу
вести совместно с широкой российской общественностью,
в том числе и
мусульманской, используя правовую базу российского законодательства (на
примере села Засечное Пензенской области);
- активнее
привлекать татарское бизнес-сообщество для материально-
технической поддержки национальной школы, вести систематическую
разъяснительную работу с родителями с целью привлечения детей-татар в
98
национальную школу;
-
активнее
использовать
на татарском
языке
возможности
на
базе
дистанционного
обучения
Учебно-методического
центра
Казанского государственного университета;
-
в связи с предстоящей переписью населения в 2010 году, татарским
национальным общинам и объединениям организовать работу по учету
местного татарского населения с целью более объективного отражения
состояния
национальной
демографии
и
предотвращения
возможных
фальсификаций при переписной кампании;
- в рамках Ассоциации татарских сел РФ начать и вести работу по
привлечению инвесторов из татарского бизнес-сообщества на село с целью
кооперации и создания новых рабочих мест, и использовать данный
механизм как фактор сохранения и развития сельского уклада жизни на
национальной основе;
- национально-культурным организациям и общинам совместно с местными
органами власти вести работу по открытию Татарских культурных центров в
местах компактного проживания татар;
- организовать проведение ежегодных ярмарок производителей товаров
народного потребления Республики Татарстан, совмещенных с федеральным
сабантуем.
99
Русия Федерациясе халыклары этно-мәдәни күптөрлелегенең
Конституцион нигезләрен саклыйк!
Бөтендөнья башкорт корылтае һәм Бөтендөнья татар
конгрессының уртак белдерүе
Без, Идел-Урал төбәгендә яшәүче ике тугандаш халык вәкилләре, илдә
алып барылган сәяси вазгыять күпмилләтле Русия Федерациясенең яшәешен
катлауландыра дип саныйбыз. Соңгы елларда илебездә барлыкка килгән
авторитаризм шаукымы бүген бермә-бер көчәйде һәм иҗтимагый-сәяси,
җәмгыяви-икътисади тормышыбызның бөтен өлкәләренә үтеп керә башлады.
Хакимият вертикален төзү сәясәте яңа Русия дәүләтчелегенең федератив һәм
демократик нигезләрен җимерүгә китерә.
Мәгълүм
булганча,
заманында
Советлар
Союзының
тоталитар
хакимияте милли сыйфатлардан арындырылган “бердәм совет халкын”
булдырырга тырышып карады, ләкин мондый гамәлләр җәмгыятьтә, бигрәк
тә милләтара мөнәсәбәтләрдә, киеренкелек, халыкларның ризасызлыгын
тудырды. Нәтиҗәдә, әлеге сәясәт илнең таркалуына китерде. Бүген Русиянең
кайбер сәяси көчләре, шул ук хаталарны кабатлап, “гомумватандашлы русия
милләте”н булдырырга омтылалар. Асылда, моны гасырлар буе алып
барылган һәм илнең төп халыкларын ассимиляцияләүгә юнәлдерелгән
сәясәтнең ачык бер мисалы дип бәяләргә кирәк.
Әлеге
нисбәттән
“Русия
Федерациясендә дәүләт милли
сәясәте
нигезләре” дигән Федераль канун Концепциясе проекты һәм аның
кушымталарының пәйдә булуы бездә аеруча борчу тудыра, чөнки аларның
эчтәлеге каршылыклы һәм, безнең фикеребезчә, шөбһәле. Алар Русия
Федерациясенең күпмилләтле дәүләт икәнлеген һәм аның үзенчәлекләрен
исәпкә алмыйлар, хәтта моны танымыйлар да. Концепциянең кереш
өлешендә “Русия Федерациясе һәм аның субъектлары арасында вәкәләтләрне
бүлешү турында шартнамәләр төзү тәҗрибәсе үз-үзен акламады” диелгән (5
бит).
100
Шулай ук Концепция проектында:
- милли республикалар булуы һәм аларның үзләрендә милли сәясәт алып
бару хокукы тулысынча инкяр ителә. Анда халыкларның хокук субъекты
булулары да танылмый, чөнки авторлар “халыклар һәм мәдәниятләр хокук
субъектлары дигән киң таралган стереотиплардан арынырга кирәк” дип
язалар (3 бит). Ул гына да түгел, “дәүләт милли сәясәте өлкәсендә яңа
карашлар формалаштыру кирәклеген” алга сөрүдә Русия Федерация
субъектларын бер калыпка салу омтылышы күренә. Монда РФ составындагы
милли республикаларны тора-бара юкка чыгару максаты ачык ярылып ята;
- милли республикаларда төп халыкларның тарихи җирләрендә
үзбилгеләнүе тормышка ашырылып килүгә карамастан, милли мәсъәләләрне
хәл итүдә республикаларны милли-мәдәни мөхтәриятләр белән алыштыру
омтылышы билгеләнгән;
- әлеге Концепциянең төп максаты һәм бурычы “федератив дәүләтчелек
кысаларында этник мәсьәләләрне милли-территориаль юнәлештән мәдәни
агарту тарафына үзгәртү” дип язылган (“Кушымта”дан). Гади генә әйткәндә,
бу Русия Федерациясе халыкларының милли хокукларын санга сукмау дигән
сүз, чөнки бүген алар мөмкин кадәр нәкъ менә шушы республикалар
кысаларында тәэмин ителә. Туган телләр һәм мәгариф өлкәләрендә булган
мәсьәләләр турында сүз алып барганда, ниндидер “этно-мәдәни һәм телләр
күптөрлелегенең бердәмлеге” дигән абстракт төшенчә бәян ителгән;
-
кушымталарның
берничә
битендә
төрле
халыкара
пактлар,
конвенцияләр һәм башкалар күрсәтелгән, әмма аларның иң мөһиме,
“Милләтләрнең үзбилгеләнүгә хокукы турында декларация”, гомумән, искә
алынмаган. Аңлашыла ки, бу халыкара документ әлеге проектның төп
максатына каршы килә, чөнки Концепция халыклар хокукларын инкяр итә,
җәмгыяви тормышны, бигрәк тә милли сәясәтне үзәкләштерүне алга сөрә;
101
- текстта милли һәм этник азчылыклар мәсьәләләренә басым ясалуга
карамастан, милли республикаларга исем биргән халыкларның үсеше һәм
үзенчәлекләре турында берни дә әйтелмәгән.
Югарыда әйтелгәннәрдән чыгып, Бөтендөнья башкорт корылтае һәм
Бөтендөнья татар конгрессы түбәндәгеләрне белдерә:
1. Миклухо-Маклай исемендәге Русия фәннәр академиясенең Этнология
һәм антропология институты тарафыннан әзерләнгән “Дәүләт милли сәясәте
нигезләре турында” федераль канун Концепциясе Русия Федерациясе
Конституциясенең
“РФнең
милли-территориаль
төзелеше”
бүлеген
ревизияләүгә юнәлдерелгән дип танырга;
2.
“Русия
Федерациясенең
күпмилләтле
халкы”
төшенчәсен
“гомумватандашлы русия милләте” дигән уйдырма белән алыштыру илнең
халыкларын ассимиляцияләү максатына юнәлдерелгән дип санарга (1 кисәк,
3 матдә);
3. Милли телләрне, мәдәниятләрне, тарихларны саклауда һәм үстерүдә
милли республикаларның әһәмиятен инкяр итүне һәм аларны милли-мәдәни
мөхтәриятләр белән алыштыру омтылышын РФдә яшәүче төп халыкларның
телләрен, мәдәниятләрен, тарихларын юкка чыгаруга юнәлдерелгән дип
санарга;
4. Тәкъдим ителгән “Дәүләт милли сәясәте нигезләре турында” федераль
канун Концепциясен халыкларга, милләтләргә каршы, Русия Федерация
Конституциясенең нигезләрен ревизияләүгә юнәлдерелгән дип бәяләргә.
102
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
2009 нчы елның йомгаклау җыелышы
ПЛЕНАР УТЫРЫШ
“Казан” милли мәдәният үзәге
Р.Закиров:
катнашучылар!
Хөрмәтле
13 нче декабрь
Башкарма
Бөтендөнья
татар
комитеты
әгъзалары,
утырышта
конгрессы
Башкарма
комитеты
киңәйтелгән утырышын башлап җибәргәнче барыгызны да бүгенге истәлекле
дата – Русия Федерациясе Конституция кабул иткән көн белән тәбрик итәм
һәм илебезгә тынычлык, һәркайсыбызга иминлек телим.
Бүгенге утырышта Татарстан Республикасы Президентының эчке сәясәт
идарәсе җитәкчесе Александр Михайлович Терентьев, Русия мөселманнары
Үзәк Диния нәзарәте рәисе мөфти Тәлгать Таҗетдин, шулай ук Татарстан
Дәүләт Советының фән, мәдәният, милли эшләр комитеты рәисе Разил
Исмәгыйлевич Вәлиев, Русия татарларының милли мохтәрият рәисе, Русия
Дәүләт Думасы депутаты Ильдар Ирекович Гыйльметдинов катнаша. Әле
менә ике көн элек кенә Бөтенрусия татарча көрәш федерациясе Русия
чемпионаты уздырды. Шушы Федерациянең рәисе, атаклы эшмәкәр, Русия
төбәкләренә татарча көрәшне таратучы Җәүдәт Мидхатович Миннахметов
үзе дә биредә.
Шулай ук Казан шәһәре администрациясе вәкилләре,
Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатлары, җәмәгать эшлеклеләре,
министрлыклар хезмәткәрләре, татар интеллегенциясе вәкилләре, Русия
Федерациясенең 54 төбәгенннән 68 оешма вәкилләре, 12 чит илдән килгән 16
вәкил,
Русия
төбәкләрендә нәшер
ителүче
26
милли
басмаларның
мөхәррирләре һәм Бөтендөнья татар конгрессының Татарстан районнары
җирле оешма җитәкчеләре катнаша.
Быел без милләтебез өчен җан атып йөрүче Ханты-Мансийск округы
милли-мәдәни мөхтәрияте рәисе Фәнис Рафаэль улы Гатауллинны югалттык.
Бер минутлык тынлык белән аны искә алырга тәкъдим итәм. (бер минут
тынлык) Рәхмәт, утырыгыз. Хәзер Ханты-Мансийск округы милли-мәдәни
мөхтәриятен Үлдәков Рафаэль Алиевич җитәкли. Шулай ук соңгы арада
103
берничә төбәктә оешма җитәкчеләре алышынды. Беренчедән, минем сезгә
Магнитогорск шәһәре “Татар рухы” җирле милли-мәдәни мохтәрияте рәисе
Кадимнур Минсалихович Таһировны тәкъдим итәсем килә. Яңа җитәкче
төбәк татарларын берләштереп торсын иде! Икенчедән, минем Чиләбе өлкәсе
татар конгрессы рәисе Колесникованы тәкъдим итәсем килә. Ул ике атна элек
кенә сайланды. Лена Рафиковна шулай ук эшмәкәр, мәчетләр салуга зур
хезмәтен керткән һәм татар тормышына гаиләсе белән ярдәм итүчеләрдән
берсе. Мирзахит Каримуллович Хабибуллин – Иркутск өлкәсе татар-башкорт
мохтәрияте рәисе.
Моннан тыш яңа җәмгыятьләр оешты. Бүгенге җыелышта аларның
җитәкчеләре катнаша. Самара өлкәсе төбәк милли-мәдәни мохтәрияте рәисе
Миннәхмәт Мидхәтович Халиуллин. Аның да шулай ук зур бизнесы бар.
Ерак көнчыгыш татар конгрессы рәисе Рөстәм Шәкүрович Абдуллин, Ринат
Риватович Садриев – Бөтендөнья татар конгрессының Свердловск өлкәсе
бүлекчәсе рәисе. Рәхим итегез! Ул – инде күп еллардан бирле Свердловск
өлкәсе законнар чыгару органы депутаты һәм татарлар арасында бик ихтирам
казанган кеше, бизнесмен. Яңа сайланган җитәкчеләргә, яңа оешмаларга без
уңышлар телибез. Киләчәктә җыелганда да аларның матур эшләре турында
сөйләргә насыйп булсын иде. Бүгенге көн тәртибе традицион, ул еллык эш
нәтиҗәләренә багышлана. Көн тәртибендә:
1. Бөтендөнья татар конгрессы иҗтимагый берләшмәләренең халыкара
берлегенең 2009 нчы елгы эшчәнлеге буенча хисап;
2. Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты комиссияләрендә
каралган мәсьәләләр турында комиссия рәисләренең чыгышлары;
3. Бөтендөнья татар конгрессы иҗтимагый берләшмәләренең халыкара
берлегенә яңа оешмалар кабул итү.
Сез барыгыз да бүген сәгать уннан төрле комиссияләрдә эшләдегез.
Шушы комиссияләрдә нинди мәсьәләләр каралды – шул турында кыскача
гына 5-7 минутлык чыгышларны тыңлап үтәргә тәкъдим итәм.
104
Кем шушы көн тәртибе белән килешә, кулларыгызны күтәрүегезне
сорыйм. Төшерегез! Каршылар юк, көн тәртибе бертавыштан кабул ителде.
Без докладчыга 30 минут, чыгыш ясаучыларга 5-7 минут бирәбез. Регламент
белән килешәсезме? Каршылар юк.
Алып баручы: Хәзер сүз Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты рәисе Ринат Зиннур улы Закировка бирелә.
Р. Закиров:
Мөхтәрәм милләттәшләр!
Мәшәкатьле вакыт озак сузыла, диләр. Ләкин безнең заманда
мәшәкатьлесе дә, мәшәкатьсезе дә бик тиз уза. Менә тагын бер ел вакыт
тарихка китеп бара. Узган дәвердә без бик катлаулы чор кичердек: акча–
финанс кытлыгын гына түгел, демократия кризисына да тап булдык. Яшеренбатырын түгел, илдәге икътисади һәм сәяси вәзгыять татар тормышына бик
нык тәэсир итә. Тарихтан шулай килә: татар ул үзенең табигате, холкы,
фигыле белән демократия тарафдары. Чөнки безгә үзебезнең телебезне,
мәгарифебезне, мәдәниятебезне, динебезне, гореф-гадәтләребезне саклау,
үстерү мөмкинлекләре нәкъ менә шушы демократия, сүз вә вөҗдан иреге
шартларында гына туа. Салкын җилләр исә башласа, беренче нәүбәттә,
милли тормышка кырау суга. Без моны үзебезнең эшчәнлектә дә сизәбез,
халыкның иреген, демократияне кысу башланса, җәмәгатьчелек хәрәкәте дә
сүлпәнләнә. Миңа Рәсәй төбәкләрендә шактый күп йөрергә туры килә. Шуны
әйтә алам: бюрократия комачауламаган төбәкләрдә бизнес-эшмәкәрлек,
милли
эшләр
күпкә
уңышлырак
бара.
Билгеле
инде,
безнең
милләттәшләребез бай, көчле, мөстәкыйль булса, бу бөтен халкыбызга
файдалы.
Әлеге
кемнәрдәндер
очракта
соранып,
безнең
теләнеп
милли
түгел,
мәсьәләләрне
ә
мөстәкыйль
хәл
иткәндә
хәрәкәт
итү
мөмкинлекләребез киңәя.
Илдә демократия кысылган шартларда бүген элек булмаган яңа
күренешләр дә пәйдә булды. Әйтик, сүз иреге, мәгълүмат чаралары
105
чикләнгән бер дәвердә Интернет челтәрендә виртуаль тормыш бик
җанланды. Монда сүз иреген чикләү мөмкин түгел, халык ничек тели, шулай
сөйли.
Сез инде танышып барасыздыр: соңгы вакытта Бөтендөнья татар
конгрессының рәсми сайтының эше дә җанланып һәм бер тәртипкә салынып
килә. Безнең сайтта татар дөньясыннан хәбәрләр, уздырылган чаралар,
конгресста
кабул
ителгән
делегацияләр,
документлар,
белдерү–
мөрәҗәгатьләр һәм башка бик күп мәкаләләр, аналитик материаллар даими
урнаштырылып килә. Әлегә без Интернеттан тулысынча файдаланыуга
ирешә алмадык. Монда сәбәпләр төрле. Материаль ягы да үзен сиздерә. Ә
заманасы шундый – Интернет ул безнең тормышның аерылгысыз өлешенә
әверелеп бара.
Форсаттан файдаланып, җирле оешмаларыбызны безнең
рәсми сайтыбызның эшендә актив катнашырга чакырам. Моның өчен өстәмә
акчалар да кирәкми, ә нәтиҗәсе – татар дөньясындагы хәлләрне белеп
торасың һәм үзеңдә булган яңалыкларны башкаларга ирештерәсең. Сүз
уңаеннан әйтеп үтим,моңа хәтле чуар милли тормышны “Татарлар. Ру.” гына
тулы яктыртып килгән булса, соңгы елда “Азатлык” радиосының сайтын
татар дөньясындагы хәлләрне яктырту буенча иң актив сайтларның берсе дип
атарга була. Монда көнендә үк
татарлар тормышын яктырткан һәм аңа
кагылышлы бик күп мәгълүмат пәйдә була. Шул ук вакытта Интернетта
җанлы рәвештә фикер алышу бара, еш кына каршылыклы, оппозицион
фикерләр дә бәян ителә. Боларны даими күзәтеп барган кешеләр кайчак
“безнең милләт низагътан башка яши алмый ахрысы” дигән фикергә дә
килергә булдыралар. Ләкин “Азатлык”ның “Ничек бар, шулай” дигән шигарь
астында татар дөньясында булган хәлләрне төрле күзлектән яктыртып
баруын асылда уңай күренеш дип бәяләргә кирәк.
Милләтебез үз хокукларын мәхкәмәләр аша якларга да өйрәнергә тиеш
дип без алдагы җыеннарбызда кабатлап килдек. Һәм әлеге теләкләр бүген
гамәлгә аша, дип әйтергә нигез бар. Бу уңайдан мин батыр йөрәкле
ханымнарыбыз Камәрия Хәмидуллина һәм Аида Камалованың Бердәм дәүләт
106
имтиханын татарча тапшыру хокукын яклап Русиянең Конституцион
мәхкәмәсенә барып җитүләрен мактауга да, яклауга да, гыйбрәт алуга да
лаек гамәл дип саныйм. 2 нче татар гимназиясе җитәкчеләре бүген милли
мәгарифне яклап калу өчен көрәшнең соңгы чигендә торалар. Монда һәрбер
татар кешесе бу гаярь ханымнарга теләктәшлек һәм ярдәм күрсәтергә тиеш.
Әлеге җәһәттән татар яшьләренең мөгаллимәләрне яклап Интернет аша
уздырган соңгы акцияләре дә, һичшиксез, хуплауга лаек.
Барыгыз да беләсез, 2002 нче елда Бөтендөнья татар конгрессының III
съездыннан соң аның делегатлары Казан кирмәнендә Русия Президенты
Владимир Путин белән очрашты. Русия илбашы татар вәкилләре гозерләрен
уңай кабул итте сыман, зур вәгъдәләр бирде, һәм федераль хөкүмәткә
күрсәтмәләр дә төшерде. Ә инде татар телен мәктәпләрдә укытуны тыюны
“полная дурь” дип атады. Әйтергә кирәк, без бу очрашудан канатланып,
дәртләнеп чыктык.
Ул вакыйгадан соң җиде елдан артык вакыт узды, димәк, бүген инде
ниндидер нәтиҗәләр дә ясап була сыман. Һәм, әйтергә кирәк, безнең якты
өметләребез акланмады. Ул гына да түгел, биргән вәгъдәләрне санга
сукмыйча, нәкъ кире гамәлләр башкарылды. Әйе, Әсәдуллаев йорты
татарларга тапшырылды, әмма ул эш тә ярым-йорты гына булып чыкты.
Татарстан аны үз карамагына алмакчы иде, әмма ул Кремль администрациясе
буйсынуында калды. Шул сәбәпле аренданы озайталармы-юкмы дигән сорау
татар җәмәгатьчелеген әледән әле борчып, киеренкелектә тота.
Русия Президентының тагын бер күрсәтмәсе - татар телендә федераль
каналларда тапшырулар оештыру турында бүген сүз йөртеп тә булмый.
“Татарстан - Яңа гасыр” каналын иярчен аша карап була, әмма моның
чыгымнарын бөтен кеше күтәрә алмый (бигрәк тә пенсионерлар). Шул ук
вакытта илдәге мәгълүмат чараларын кысу шаукымы без татарга да нык
бәрде. Танырга кирәк: татарның мәгълүмат яссылыгы шактый тарайды.
Оренбурдан ТИҮ ветераны Рәис ага Кәримов язган хатны тыныч кына укып
булмый. Ул андагы автономия эшен бәяләп: “Алар үз согында гына кайнап
107
ята, дөресрәге суынып ята, – дип яза. – Иң зарарлысы: милли хәрәкәткә
таркаулык кертү. Эшләмәгәнен “эшли” дип әйтергә куштаннар кирәк бит?!
90 еллык тарихы булган“Яңа вакыт” газетасы бүген мөшкел хәлдә.
Редакциянең ике хезмәткәре, алар да яңа елдан бирле хезмәт хакы алмыйча
җан асрыйлар, газет чыгаралар. Оят бит! 160 мең татар яшәгән, Рәсәй
татарларының Казаннан кала икенче шәһәре булган Оренбур җирлегендә
шундый мескенлек! Ә бит 115 мең татар яшәгән Самара өлкәсендә
“Бердәмлек” газетасының күптән инде 12 хезмәткәре, машинасы, өч
бүлмәле эш урыны бар.”
“Реформа” дип аталган күсәкнең иң авыр башы безнең мәгариф
системабызга төште. Инде бүген Дәүләт Думасы кабул иткән кануннар
нигезендә милли мәктәп дигән нәрсә бөтенләй юкка чыгарылды, укыту
стандартларыннан туган тел дәресләре алып ташланылды. “Полная дурь”
дип аталган сәясәт менә шушы була түгелме соң ул, җәмәгать!
Татар җәмәгатьчелеге мәгариф турындагы законнан милли-региональ
компонентны алып ташлауга зур борчылуын белдерә. Моны конгрессның
почтасы, безгә килгән телеграммалар, татар оешмаларыннан Мәскәү
даирәләренә җибәрелгән мөрәҗәгатьләр, матбугатта урын алган мәкаләләр дә
ачык күрсәтә. Татарстанның рәсми хакимиятләре бу мәсьәләдә халык белән
бердәм хәрәкәт итеп киләләр. 2008 нче елда милли мәгърифәткә кагылышлы
зур киңәшмәләр уздырылды. РФ Дәүләт Думасында парламент тыңлаулары
үткәрелде. Республика парламенты Думаның Мәгариф комитеты каршында
шушы борчулы мәсьәләне хәл итү буенча аерым төркем оештыруга иреште.
Мәскәүдә Мәгариф министрлыгы белән сөйләшүләр дәвам итә. Русиянең яңа
мәгариф стандартлары эшләнеп бетте, ул расланды. Анда татар милләтенең
теләкләре өлешчә исәпкә алынды сыман. Моны күпмедер дәрәҗәдә максатка
ирешү дип бәяләсәк тә, тынычланырга, туктап калырга әле иртәрәк. Җитмәсә,
Татарстанның мәгариф министрлыгы да безне әледән әле
гамәлләре
белән
гаҗәпләндереп
тора.
Республикабызның
көтелмәгән
мәгариф
системасын реформалаштыру концепциясендә (Стратегия “Киләчәк” –
108
“Будущее”) милли мәгариф мәсьәләсе бөтенләй каралмый. Аның бүгенге
хәленә анализ да бирелми, җитди проблемалардан чыгу юллары да
күрсәтелми. Нигездә, бу документ милли мәгарифне тулаем инкарь итә.
Әлеге концепция бит Төмән өлкәсенеке дә, Калуга өлкәсенеке дә түгел,
монда бит милли республика турында сүз бара, җәмәгать! Татар дөньясының
карап торган милли мәркәзе булган Татарстаныбызда шундый хәлләр булгач,
Русиянең башка төбәкләреннән нәрсә көтәргә кала? Кыскасы, мондый
вәзгыятьтә барыбызга да – аерым шәхесләргә, оешмаларга, хакимиятләр,
депутатларга
бергә,
кулга
кул
тотынышып
максатчан
эшләргә,
хокукларыбызны якларга өйрәнергә кирәк.
Монда һичшиксез үҗәтлек, юридик яктан кануннарны белү дә бик
мөһим нәрсәләр. Бер кечкенә мисал. Күпләрегезгә мәгълүм, Ульян өлкәсендә
татар мәктәпләрен ачуга, ана телен өйрәнүгә милли оешмалар да, өлкә
администрациясе дә, губернатор Сергей Морозов та зур игътибар күрсәтәләр.
Әле генә губернатор өлкәдәге милли–мәдәни автономияләргә финанс ярдәм
күрсәтү турында җирле закон кабул итте. Моның өчен күршеләргә рәхмәт
кенә әйтәсе килә. Бер карашка, барсы да әйбәт кебек. Ләкин өлкәнең милли–
мәдәни мохтарияте Радищев районындагы вәзгыятькә анализ ясап андагы
мәктәпләрдә татар теле балаларның бары 7,5 процентына гына укытылуын
ачыклый. Ә Ульян өлкәсендә бу күрсәткеч 54 процентны тәшкил итә.
Районның
мәгариф
идарәсе
җитәкчелеген
татар
теле
дәресләренең
мәктәпләрдә укытылмавы – былтыр яуган кар кебек кенә кызыксындыра
икән. Бу хәлләрдән соң мохтәрият җитәкчеләре идарә башлыгы өстеннән
район администрациясенә рәсми хат белән мөрәҗәгать итәләр. Аннан тиешле
җавап алмагач, мәсьәлә прокуратурага җиткерелә. Шуннан соң гына район
прокуроры администрация башлыгына туган телне өйрәнүгә тиешле шартлар
тудырылмаганлыгы хакында кисәтү чыгара. Ульяндагы иптәшләрнең
сүзләренә караганда, ниһаять, бу мәсьәләдә хәрәкәт кузгалган. Ни өчен моңа
аерым басым ясап әйтәм: күп нәрсә үзебездән тора! Тагын шунысы да бар:
татарлар күпләп яшәгән төбәкләрдә милли компонент турында гадәттә
109
кайберәүләр Казанга килгәч кенә искә төшерергә тотыналар. Ә урыннарда,
кызганычка каршы, күпчелек оешмалар бу мәсьәләне чишүне Татарстаннан
гына көтеп яталар.Ә бит монда, җәмәгать, татар оешмалары беренчеләрдән
булып, ут чыгарып йөрергә тиеш!
Инде күпме сөйләнеп тә бүгенгә хәтле татарлар күпләп яшәгән Пермь,
Ырынбур, Пенза, Төмән, Екатеринбург, Омск һәм башка зур шәһәрләрдә
татар мәктәбен ачу буенча тиешле эшләр һаман башкарылмады.
Әле кайчан гына без илнең милли сәясәте юк, дип уфтана идек. Ә бүген
исә барыбызга да көн кебек ачык: бар андый сәясәт һәм аның асылы
милләтләрне ассимиляцияләүгә, урыслаштыруга юнәлтелгән булып чыкты.
Моның шулай икәнен соңгы елларда пәйдә булган башка документлар да
тасвирлый. Әйтик, Дәүләт Думасында инде 5-6 ел яңа “Дәүләт милли сәясәте
концепциясе” дигән канун проекты ята. Аның төп фикере илдә “Россия
халкы” дигән милләт булдыруга юнәлтелгән. Бер-ише дәрәҗәле сәясәтчеләр
фикеренчә, милли республикалар
да булырга тиеш түгел. Алар, имеш,
халыкларны сепаратизм юлына бастыра. Хәер, милли мәктәпләрне дә нәкъ
шушы гөнаһларда гаеплиләр. Уйлап карагыз әле: боларның фикеренчә татар,
башкорт, чуаш һ.б. милләт балаларының ана телендә белем алуы Русия
мәгариф министрлыгы тарафыннан милли мобилизация
факторы дип
бәяләнә.
Шул ук вакытта халыкларның башын бутау, алдау сәясәте дә алып
барыла. Соңгы вакытта кайбер төбәкләрдә ниндидер ясалма курчак
рәвешендәге этник авыллар(подворьеләр) төзү шаукымы күренә башлады.
Минем аңлавымча, моның нигезендә чын, җитди милли сәясәт урынына
безгә ниндидер сәер, резервация сыманрак нәрсә тәкъдим ителә. Имеш, Русия
Федерациясе халыклары шушы музей-авылларда экспонат рәвешендә генә,
фольклор, җырлар, биюләр белән сакланып калачак. Бу бит чын демагогия,
сафсата. Русиядә руслардан кала икенче халык булган татарны бу этник
авыл кысасына куалап кертергә тырышуны илдәге милли сәясәтне абсурдка
җиткерү дип бәяләргә генә кала. Минемчә, һәр төбәктә татар йортлары
110
булсын, без моңа каршы түгел, ләкин шул ук вакытта биредә милли мәктәп
тә, мәчет тә, мәдәни үзәк тә бер-берсен тулыландырып яшәргә, ә җирле
хакимиятләр барлык халыкларга да бердәй шартлар тудырып, аларның тигез
яшәешен тәэмин итәргә тиеш.
Мөхтәрәм милләттәшләр!
Безнең еллык исәп-хисаплар конгрессның даими чыгып килә торган
җыентыкларда, Интернетта тәфсилләп яктыртыла, шуңа күрә мин бүгенге
чыгышымда аларның иң мөһимнәренә генә тукталып китәм.
Шундыйлардан
татар
халкының
бай
фольклор
сәнгатен,
Русия
регионнарында сакланып калган аның матур өлгеләрен барлау һәм күрсәтү
максатыннан без 2008 нчы елдан башлап “Түгәрәк уен” дигән Бөтенрусия
фольклор
фестивален
уздырырга
керештек.
Дистәләгән
фольклор
коллективларын беренче тапкыр без кунакчыл Ульян төбәгендә җыйган
булсак, быел исә аны Төмән өлкәсендә уздырдык. Әлеге чараны Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитеты, Төмән өлкәсе татарларының конгрессы
һәм Татарстанның мәдәният министрлыгы бергәләп уздырдылар. Аеруча зур
рәхмәтләребезне шундый мәшәкатьләрне, чыгымнарны үз өсләренә алган
өчен Төмән өлкәсендәге конгресс җитәкчеләре, эшкуарлар Нурулла әфәнде
Саттаров һәм Ринат Насыйровка җиткерәбез. Әле бит, җәмәгать, шунсы да
бар: Русия регионнарыннан илледән артык коллективны, 500-ләп кешене
каршы алып, урнаштырып, репетицияләрен оештырып, бәйрәмне иң югары
кимәлдә уздырып, озатып җибәрү дә шушы егетләр һәм аларның
ярдәмчеләре җилкәсенә төште. Җитмәсә, әлеге чара финанс кризисының иң
чәчәк аткан чорына туры килде. Монда инде дөньяда киң тарала барган
Татарстан Президентының шигарен кабатлап булса да әйтәм: без – теләсәк –
булдырабыз! Киләчәктә мондый фестивальләрне һәр елны төрле төбәкләрдә
уздырырга ниятлибез. III фестиваль Екатеринбург шәһәрендә узачак. Ә 2011
нче елны Пермь өлкәсе җитәкчеләре дә әлеге масштаблы чараны үзләрендә
уздырырга теләк белдерделәр. Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты мондый чараларның, беренче чиратта, идеологик ягын кайгыртса,
111
фольклор үзәге эчтәлеге өчен җавап тотса, аның матди ягын Эдуард Ганиев,
Нурулла Саттаров, Ринат Насыйров кебек
милләтпәрвар-меценатлар
күтәрсә, халкыбыз өчен бик мәгънәле, кирәкле бәйрәмнәрне һәм бәйгеләрне
киләчәктә дә уздырып торачакбыз.
2009 нчы елның истәлекле чараларның берсе “Татар моңы” халыкара
телевизион конкурсы булгандыр. Мәдәният министрлыгы, ТНВ каналы,
Татар конгрессы уздырган конкурс, күпмедер дәрәҗәдә, яшьләр арасыннан
бүген үк зур сәхнәгә күтәрелерлек талант ияләрен сайлап алырга мөмкинлек
бирде.
Без тагын бер кат яшьләребезнең халык җырларын да, эстрада
әсәрләрен дә югары дәрәҗәдә, үтемле башкаруларына инандык. Ләкин
беренче конкурсның оештыру дәрәҗәсе аның идеясенә тәңгәл килә алмады
дисәк тә дөрес булыр. Жюри әгъзалары күп төбәкләргә барып та
мәшәкатьләнмәде бугай. Ә бит андагы милли оешмалар шактый гына
оештыру эшләре башкардылар, акчаларын сарыф итеп төрле чаралар
уздырдылар.
Узган дәвердә төбәкләрдә һәр елны була торган төрле конкурслар,
фестивальләр, финанс кризисына карамастан, шөкер, узып торды. Монда
атаклы “Урмай моңы”н, “Себер йолдызлары”н, Нәүрүз бәйрәмнәрен, “Идел
йолдызлары”н, “Көзге Иртыш моңнары”н һ.б. әйтеп үтергә кирәк. Аларны
оештыручыларга, матди ярдәм күрсәтүчеләргә БТКның Башкарма комитеты
исеменнән олы рәхмәтләребезне җиткерәбез!
Бу җәһәттән шулай ук төрле укуларны да искә алып үтәргә кирәк.
Бардада беренче тапкыр узган Ягъфәров укулары, Ульян өлкәсендәге
традицион Хәнсәвәр, Чуашстандагы – Шыгырдан, Түбән Новгородтагы
Фәезханов, Төмән өлкәсендәге Зәнкиев, Сөләйманов, Тумашева укулары һ.
б. мәдәни чарага гына кайтып калмый, милләтне борчыган мәсьәләләрне
тирәнтен күтәрү, аларны чишү юлларын табу буенча дискуссияләр, бәхәсләр
рәвешендә уза. Шушы ягы белән алар безгә бигрәк тә кадерле.
Татар конгрессының соңгы елларда дингә игътибарын көчәйтүне без,
беренче чиратта, милләт проблемаларын
112
бергәләп чишү юлларын эзләү
максатыннан чыгып алып барабыз. Ул шул ук берничә ел элек оештырылган
дин комиссиясе эшенә дә, төбәкләрдә мәчет-мәдрәсәләр ачу, аларда татарча
вәгазьләр алып баруга да һәм үзебезнең традицион мәсхәбебезгә тугры
калуга да кагыла. Яшерен-батырын түгел, безнең дин әһелләренә дә, милли
хәрәкәт җитәкчеләренә дә дустанә аралашу да, аңлашу да, бердәмлек тә
җитенкерәп бетми. Шуның аркасында еш кына дин эше дә, милләт эше дә
зыян күрә. Менә, җәмәгать, үзегез уйлап карагыз: кайбер төбәкләрдән
Татарстан җитәкчеләренә, конгресска еш кына мәчет төзергә ярдәм итегез,
дип хатлар килә. Җитәкчеләребез, изге эшкә булышыйк дип, татар конгрессы
белән киңәшләшеп, республика бюджетыннан финанс ярдәм күрсәтәләр.
Вакыт уза... Көннәрдән бер көнне шул ук төбәкләрдән тагын хатлар килә
башлый. Бу юлы Татарстанның мәчет төзергә дип биргән акчаларының
билгесез рәвештә юкка чыгуы турында хәбәр итәләр. Кыскасы, акча да,
мәчет тә юк! Бер генә мисал: берничә ел элек мөселманнарның гозерен искә
алып, Калининград шәһәрендә мәчет төзетер өчен Татарстан хөкүмәте өч
миллион акча җибәрде. Кайбер кыңгыр куллы адәмнәр Татарстаннан килгән
акчаның байтак өлешен изге эшкә тотмыйча үзләштерәләр. Алай гына түгел,
шуларның берсе андагы имам акчалар белән бөтенләй эзсез югала һәм ул
бүген дә федераль органнар тарафыннан эзләнелә. Мондый фактларга тап
булгач, нәрсә әйтергә дә белмисең. Бер яктан безгә “Мәчет салырга ярдәм
итегез,” дип, икенче яктан “Сез биргән акчаларны урлап бетерделәр,” дигән
хатлар килеп тора. Монда, җәмәгать, конгрессның хөкүмәт алдында нинди
хәлдә калуын аңлатып торырга
да кирәкмидер. Ә кайбер төбәкләрдән
“Мәчетебез бар, безгә хәзрәт кирәк!” дип мөрәҗәгать итәләр. Диния нәзарәте
андый кешеләрне табып җибәрә. Дөрес, кайберләре урыннарда тамыр җәеп,
урнашып калалар, дингә һәм милләткә тырышып хезмәт итәләр, ләкин
араларында шундыйлары да табыла: җирле хакимиятләр биргән фатирларны,
йортларны хосусыйлаштырып, аннары сатып, кире кайтып китәләр. Бу да
зур имансызлык галәмәте. Әйдәгез, җәмәгать, бергә уйлашыйк: мондый
ямьсез күренешләргә ничек чик куярга? Әлбәттә, безнең дин әһелләребезнең
113
күбесе иманлы, чиста кешеләр. Ләкин менә мондый имансыз адәмнәрнең
гамәлләре кешеләрне диннән читләштерүгә дә китерә, милли эшкә дә зур
зыян сала, кыскасы, бөтен милләткә тап төшерә.
Биредә утырган милләттәшләребез инде яхшы беләләрдер: татар
конгрессы Диния нәзарәтләре белән бергә берничә ел рәттән “Изге Болгар
җыен”нарын уздыра. “Болгар җыены” ул, халыкның тирән катламында
туып, ихластан уза һәм халык үзе теләп катнаша торган чараларның берсе
дип әйтер идем. Заманында мөфти хәзрәт Тәлгать Таҗетдин тырышлыгы
белән башланып киткән бу изге чарага быел 20гә меңгә якын дин
кардәшләребез, милләтәшләребез җыелган иде. Бәйрәмнең оештырылуы да,
эчтәлеге дә байый, камилләшә бара. Быел Республика хакимияте кушуы
буенча Болгар тыюлыгын, андагы тарихи биналарны төзекләндерү, туристик
инфраструктура барлыкка китерү буенча зур программа эшләнде.
Әйтергә кирәк, дин белән милләт эшенең бергә үрелеп баруы яхшы
нәтиҗәләргә китерә. Әмма монда борчыган әйберләр дә бар: безнең шушы
матур бәйрәмне уздырганда дин өлкәсендәнге таркаулыгыбыз да калкып
чыга. Үзәк Диния нәзарәте килсә, Мәскәү, Татарстан мөфтиләре бармый.
Минемчә, бу “Изге Болгар җыены” һәр тарафтан солых, татулык мәйданы
буларак кабул ителергә тиеш. Биредә еллар буе аралашмаган дин әһелләре дә
сөйләшеп, аңлашып, дустанә мөнәсәбәтләрне торгызып, кайтып китә алалар.
Боларның барсы да динебез кушкан гамәлләр бит! Монда тәкәбберлек, минминлек һич беркемне бизәми.
Шөкер, алда искә алган дин белән милләт эшләрен бергә алып баруның
матур үрнәкләре дә байтак. Һәм моны без төрле төбәкләрдә килешеп эшләгән
милли оешмалар һәм мөфти, имамнар мисалында яхшы күрәбез.
Бу нисбәттән беренчеләрдән булып Чуашстан җирлегендә барлыкка
килгән күркәм традицияләрне атап үтәсе килә. Биредәге яшь мөфти Әлбир
хәзрәт Крганов һәм республика татарларының милли автономия җитәкчесе
Фәрит Гыйбатдинов уртак тел табып, килешеп даими рәвештә үтемле һәм
мәгънәле чаралар уздырып торалар. Мәсәлән, быел мөфтиятнең 15-еллыгына
114
багышланган чаралар Шыгырданда, Урмайда гына түгел, Чуашстанның
башкаласы Чабаксарда
республиканың беренче җитәкчеләре, төрле
төбәкләрдән килгән делегацияләр катнашуында узган мәртәбәле фәннигамәли конференция һәм
регионара мөселман җыры фестивале белән
тәмамланды. Фестивальнең мең кешелек дәүләт опера һәм балет театрында
тулы залда узуы гына да, оештыручыларның үтемле, максатчан эш алып
барулары турында сөйли торган күркәм мисал.
Иваново, Самара, Чиләбе, Иркутск, Ульян өлкәләрендә дә милли һәм
дини эшләрне бер–берсенә үреп, нәтиҗәле иттереп алып баралар.
Хәзер дин өлкәсендә күп кенә уку йортлары барлыкка килде, ләкин
аларның эшчәнлеген әлегә канәгатьләнерлек дип әйтеп булмый. Ә менә
Русия ислам университеты соңгы елларда уңышлы гына эшли башлады.
Менә инде ике ел бу уку йортын танылган галим, профессор Рәфыйк
Мөхәммәтшин җитәкли. Һәм аның эшенең нәтиҗәләре дә күренә. Беренче
нәүбәттә, халык һәм җитәкчелек бу уку йортына ышанып карый башлады,
монда ямьсез күренешләргә, низагъларга чик куелды. Бу уку йортына бер
теләгем бар: туган телебез биредәге укыту эшендә тиешле урын алсын иде,
чөнки аларның бурычы киләчәктә үз мәхәлләләрендә дин тарату гына түгел,
ә туган телебезне дә, мәдәниятебезне дә милләттәшләребезгә ирештерү
булырга тиеш.
Газиз милләттәшләр!
Җирле оешмалар турында сөйләгәндә, беренче чиратта аларның
нәтиҗәле эшләре чын лидерлар белән бәйле икәнен ассызыклап китергә
кирәк. Бу нисбәттән
Фәрит Әюпов (Ульян),
Нурулла Саттаров,
Ринат
Насыйров (Төмән), Ирек Шәрипов (Удмуртия), Камил Әблазов, Эдуард
Ганиев (Саратов), Фәрит Мөхтасаров (Мәскәү өлкәсе), Әмир Гәрәев, Рауза
Тихомирова
(Новосибирск),
Ринат
Садриев
(Екатеринбург),
Әхмәт
Камалетдинов (Мәскәү), Гөлфирә Бәдретдинова (Коми), Зөфәр Зәйнуллин
(Латвия), Радик Гиматдинов (Төркия), Окан Дахер (Финляндия), Флюр
115
Шәрипов (Литва), Илмир Тимергалиев (Украина), Тәүфыйк Кәримов
(Казахстан) һ.б. атап үтәсе килә.
Әле күптән түгел генә төбәкләрдәге милли оешмаларның җитәкчеләре
булып сайланган Чиләбе өлкәсеннән – Лена Колесниковага, Свердловск
өлкәсеннән
–
Ринат
Садриевка,
Самара
өлкәсеннән
–
Миннәхмәт
Хәлиулловка, Сургут шәһәреннән – Рафаил Ульбековка, Ерак Көнчыгыштан
– Рөстәм Абдуллин, Магнитогорск шәһәреннән Кадиминнур Таһировка
халкыбызның
мәнфәгатьләрен,
канәгатьләндерү
кебек
рухи-мәдәни
җаваплы
эштә
ихтияҗларын
зур
уңышлар
яклау
һәм
телибез.
Милләттәшләребез күрсәткән ышанычны һичшиксез акларсыз дигән өметтә
калабыз.
Соңгы җиде-сигез ел эчендә безнең алга милли хәрәкәттә катнашкан
өлкән яшьтәге лидерларга яшьләрдән алмаш әзерләү һәм аларны эшкә җигү
мәсьәләсе килеп басты. Шуны истә тотып, без Бөтендөнья татар яшьләре
Форумын оештырып җибәрдек. Аның өч форумы узып та китте. Анда
катнашкан меңләгән делегатлар, аларның милләт проблемалары турында
уйланып-борчылып ясаган чыгышларын, гамәлләрен тәфсилләп искә алып
тормыйм, ләкин шуны әйтә алам: Русия регионарында һәм БДБ илләрендә
милли хәрәкәткә яшьләр килә башлады һәм алар милләт эшенә үзләренә хас
тәвәкәллек, романтизм, заманча фикер йөртү үрнәкләрен алып килделәр.
Төрле төбәкләрдә һәм илләрдә дистәләгән яшьләр оешмалары барлыкка
килде. Казанда башланып киткән “Мин татарча сөйләшәм”, “Чәк-чәк party”,
татар теленә Русия күләмендә дәүләт статусын дәгъвалаган акцияләре һ.б.
әлеге эшчәнлекне ачык чагылдыра торган
матур мисаллар. Әйе,
милләтпәрвар яшьләр бар, аларны табып була, ә менә чын лидерлар, әйдәп
баручыларны тәрбияләү авыр мәсьәлә. Мин моны үзебезнең тәҗрибәдән
чыгып әйтәм. Күпме тырышсак та, нишләптер яшьләр хәрәкәтенең башына
җитәкче сайлау зур проблема булып кала бирә. Бу шәхси мәсьәлә генә түгел,
биредә чын лидерның максатчан, таләпчән, үз сүзендә тора белүе, мәсләге
нык булуы ифрат зур роль уйный. Берничә айдан безнең алга IV Форумны
116
уздыру мәсьәләсе килеп басачак. Без үзебезнең алмаш буында
милләт
алдында торган җитди бурычларны чишергә сәләтле, лаеклы шәхесләрне
күрергә теләр идек.
Безнең яшьләр белән эшләү юнәлешләренең тагын берсе – Татарстан
югары уку йортларына Русия регионнарыннан һәм БДБ илләреннән килгән
яшьләрне укырга кертү. Быел да Конгресс квоталары нигезендә Татарстан
уку йортларына чит илләрдән 97, Русия Федерациясе регионнарыннан 73
студент, шулай ук Кытайның Синзянь-Уйгур автоном районыннан 29 укучы
Казан дәүләт университетының әзерлек курсларына кабул ителде. Гомумән,
7 ел дәверендә республика уку йортларына Башкортостан, Удмуртия, Марий
Эл, Чуашия, Карачай-Черкеск республикаларыннан, һәм шулай ук Омск,
Төмән, Курган, Свердлау, Ульян, Пермь, Киров, Самара, Саратов, Әстерхан,
Ырынбур
өлкәләреннән
һәм
чит
илләрнең
Азәрбайҗан,
Казахстан,
Кыргызстан, Үзбәкстан, Таҗикстан, Беларусь, Украина, Литва, Латвия,
Кытай кебек илләрдән 900гә якын студент Казандагы вузларга кабул ителгән.
Без биредә белем алучы студентлар белән очрашып торабыз, аларны
үзебезнең эшчәнлегебездә катнаштырырга тырышабыз. Тик бер сорауга
безнең төгәл җавабыбыз юк әле. Күпме белгечләр Казан ВУЗларын тәмамлап
үзләренең төбәкләренә һәм илләренә кайтып милли эшләрдә актив рәвештә
катнашалар икән? Бу хакта без абитурентларны сайлап Казанга җибәргән
татар оешмаларыннан тәфсилле мәгълүмат алып торсак иде. Чөнки еш кына
безгә укытучылар, белгечләр сорап регионнардан һәм төрле илләрдән хатлар
язалар. Ә бит бу эшне алга карап башкаручыларның мондый проблемалары
юк.
Мөхтәрәм милләттәшләр!
Иң мөһим эш юнәлешләребезнең берсе – ул чит ил ватандашлары белән
элемтәләр кору, хезмәттәшлек итү. Без элекке җыеннарыбызда да әйтеп
килдек, татар халкы хәрәкәтчән милләт, ул төрле төбәкләрдә, илләрдә
сибелеп яши. Руслардан соң без сан ягыннан да читтә яшәгән ватандашлар
арасында икенче халык. Шөкер, Татарстан җитәкчелеге соңгы елларда бу
117
мөһим эшкә зур игътибар биреп килә. Ватандашлар белән эшләү
конституцион бурычларыбызның берсе, аның
хакында Русия
белән
имзаланган шартнамәдә дә әйтелгән. Без бу уңайдан федераль даирәләр белән
шактый уңышлы хезмәттәшлек итәбез. Вакыт аз булу сәбәпле мин төрле
төбәкләрдә,
ерак
һәм
якын
чит
илләрдә
узган
сабантуйлар,
җыр
фестивальләре, бәйге-конкурслар турында тәфсилләп сөйләп тормыйм.
Ләкин без уздырган съездларга, яшьләр, галимнәр форумнары, укытучылар
корылтайларына чит илләрдәге ватандашларыбыз килә икән, бу беренче
чиратта, татар конгрессының федераль оешмалар белән нәтиҗәле эшләве
турында сөйли. Хаттә финанс кризисына карамастан, алар безгә мондый
чараларны уздырганда, рәхмәт төшкере, даими ярдәм итеп торалар. Бу
уңайдан
Татарстан
Президенты
каршындагы
тышкы
эшләр
Департаментының зур ярдәм күрсәтүен басым ясап әйтәсе килә. Алар безгә
һәрвакыт
теләктәшлек күрсәтеп киләләр. Күптән түгел
түгәрәк өстәл
Казанда узган
артында “Россия Федерациясе милләтләре
чит ил
диаспораларының тарихи ватан белән хезмәттәшлек тәҗрибәсе” дигән темага
җитди сөйләшү булды.
приоритетлы юнәлеш
Русия хөкүмәте вәкилләре киләчәктә дә бу эш
булып калачак дип ассызыкладылар. Әлеге чара
очраклы рәвештә генә Казанда җыелмады. Әйткәнемчә, Татарстан бу өлкәдә
шактый уңышлы эшләп килгән республика һәм ул Русиядә тәҗрибә мәйданы
булып та тора.
Мәгълүм ки, Мәскәүдә әле генә ватандашларның чираттагы III
Бөтендөнья конгрессы узды. Анда чит илләрдә яшәүче милләттәшләребез
саллы
делегация
булып
катнаштылар.
Ә
Татарстан
Республикасы
Президенты Минтимер Шәймиевнең тирән мәгънәле чыгышын конгресс
делегатлары бик җылы каршы алдылар. Аның
ватандашларның киләсе IV
конгрессын башкалабыз Казанда уздыру тәкъдимен
мөхтәрәм җыен
алкышлап кабул итте.
Ватандашлар белән бергәлектә башкарган игелекле эшләребез турында
бүген иртән конгрессның комиссиясендә зур сөйләшү узды. Шуңа күрә мин
118
аларга җентекләп туктап тормыйм. Тик менә тарихи ватаннан еракта һәр
елны дистәләгән сабантуйларын уздыру күркәм гадәткә әверелеп килүен
искә алмый булмый. 2009 елда гына да 20 илдә 57 халык бәйгесе уздырылды.
Монда Татарстанның
Төркиядәге, Казахстандагы, Үзбәкстандагы, АКШ
тагы вәкиллекләре аеруча тырышлык күрсәтеп, татар оешмаларына
бәйрәмнәрне уздырырга ярдәм иттеләр. Казахстан,Үзбәкстан һәм Украинада
Сабантуй башкалаларда гына түгел, илнең башка шәһәрләрендә дә узалар.
Әйтергә кирәк, Русиянең вәкаләтле илчелекләре дә Сабантуйны уздырырга
ярдәм итеп кенә
калмыйлар, ә үзләре дә
бу бәйрәмнәрдә бик теләп
катнашалар.
Форсаттан файдаланып, сезнең карамакка берничә тәкъдим
генә
кертәсем килә. Конгресска һәм татар оешмаларына күптән түгел генә оешкан
“Россотрудничество” агентствосы белән тыгыз бәйләнештә эшләргә кирәк.
Бу чит илләрдә яшәүче
ватандашларыбызга
татар телендә матбугат,
китаплар таратуга да, милли театрларыбызның, концерт төркемнәренең
гастрольләрен оештыруга да һ.б. кагыла. Бу оешманың мөмкинлекләреннән
актив файдаланырга кирәк. Әлбәттә, тарихи ватаныбызда узачак зур
чараларны оештырганда (Бөек Җиңүнең 65 еллыгы, Габдулла Тукайның 125
еллыгы – 2011 елда, Универсиада – 2013 елда), Казанның 1000-еллыгын
үткәрүдә тупланган тәҗрибәне истә тотып, милләттәшләребезне читтә
калдырмаска, алар яшәгән илләрдә халкыбыз, республикабыз турында
объектив мәгълүмат таратырга, кызыклы шәхесләрне
табып, алар белән
элемтәләр урнаштырырга, җидти инвесторларны җәлеп итәргә һ.б.
Милләтебезнең телен, гореф-гадәтләрен саклау, әлбәттә, гаиләдән
башлана. Без күп тапкырлар бу турыда сөйләдек һәм сөйләячәкбез. Чөнки
иманлы татар гаиләсендә генә чын татар кешесен үстереп, тәрбияләп, аның
телен, гореф–гадәтләрен саклап калып була. Шуңа да без гаилә ролен
һәрдаим үстерү һәм аның җәмгыятебездә тоткан урынын ныгыту ягында.
Әйе, без “Татар гаиләсе” дигән Фондны оештырдык. Ләкин бу әле беренче
генә адым. “Татар гаиләсе”, дөресен әйткәндә, әле һаман да бишектән төшеп,
119
атлап китә алмый. Әйе, мәгълүмат чараларында “Татар гаиләсе” фонды
турында ишетелә, ниндидер чаралар да уздырыла. Тик бүген безнең алда
торган аеруча җитди мәсьәләләрне
чишәр өчен
елга бер-ике тапкыр
уздырылган чаралар гына җитми. Татар гаиләләренең, дөресрәге һәр татар
кешесенең алдында бүген бик мөһим бер эш килеп басты. Ул да булса 1910
елда узачак җан исәбен алу. Татар бүген үзенең төгәл санын да белми. Ә бит
без сансыз милләт була алмыйбыз! Рәсми статистиканың мәгълүматларын
барлаганчы ук без төбәкләрдә күпме һәм нинди татар яши дигән сорауларга
җавап алырга тиеш. Биредә татар җәмгыятьләре, дин оешмалары белән
берлектә, бигрәк тә Татарстаннан читтә яшәгәннәре бүгеннән үк җиң
сызганып эшкә керешергә тиеш. Бу җаваплы эштән галимнәребез дә,
эшмәкәрләребез дә читтә калмаслар дип ышанасы килә.
Ә хәзергә без еш кына кайбер милли оешмаларыбыздан үтенеп сораган
хатларыбызга җавап та алалмыйбыз. Мәсәлән, БТКның Башкарма комитеты
шактый вакыт узуга карамастан
Русиядәге татар авылларының тулы
исемлеген барлый алмый. Чөнки Мордовия, Башкортостан республикалары,
Красноярск крае, Томск Иркутск өлкәләрендәге оешмаларыбыз
йә бу
мәгълүматларны белмиләр, йә хәрби сер итеп саклыйлар, йә хат җибәрер
өчен конвертка акча табалмыйлар. Ә бит, югыйсә, конгресс хезмәткәрләре
бу хакта әлеге оешмаларга телефоннан берничә тапкыр шалтыратып
исләренә дә төшергәннәр. Мондый җавапсызлык күрсәткән кешеләргә җан
исәбен алу кебек җитди эшне йөкләсәң, алар кыймылдаганчы татарыңны
теләсә нинди мәлләткә ун тапкыр яздырып куярга мөмкиннәр.
Без еллык җыеннарыбызда татар эшмәкәрләренең җәмгыятебездә тоткан
урыннарын
билгеләп,
аларга
тиешле
рәхмәт
сүзләрен
җиткерергә
тырышабыз. Ләкин рәхмәт әйтү бер хәл, ә менә ничек аларның нәтиҗәле
эшен оештырырга – монысы бөтенләй икенче нәрсә.Әйе, җае чыккан саен без
төбәкләрдә фәлән хәтле “Татарстан”сәүдә йортлары ачтык дип мактанабыз.
Мал–туар әйләнеше дә миллиардлар белән санала. Ләкин монда да мәсьәләне
ахырына хәтле әйтеп бетермибез. Ул
120
сәүдә йортларының саны да,
мөһимрәге, аларның нәтиҗәле эшләве, тагын да мөһимрәге – аларның татар
милләтенә нинди ярдәм күрсәтүләре турында еш кына дәшми калабыз.
Соңгы елларда эшмәкәрләребез республикабыз белән вертикаль сәүдә
итүнең мөмкинлекләрен шактый гына кулландылар һәм кайбер нәтиҗәләргә
ирештеләр. Ләкин замана яңа таләпләр куя. Төбәкләрдәге эш тәҗрибәсе
күрсәткәнчә, илдәге эшмәкәрләр бер-берсенә ярдәмләшеп бизнес алып
барсалар нәтиҗәләр күпкә отышлырак була. Мәсәлән, Ульян өлкәсендәге
“Сембер” бизнес клубына берләшкән эшмәкәрләр бергә тупланып татар
мәктәбен төзекләндерделәр, милли – мәдәни үзәкне ясауга да зур өлеш
керттеләр, шулай ук, Федераль Сабантуен уздыруда да зур таяныч булдылар.
Әлеге
клубның җитәкчесе Радик Гафуров исә үзенең өлкә күләмендәге
автомобиль белән йөк ташу бизнесын Россиянең башка төбәкләрендә дә
җәелдерү тәкъдиме белән чыкты. Аның фикеренчә, эшмәкәрләр төбәкара
горизонталь элемтәләр булдырып, татар эшмәкәрләренең эшчәнлеген яңа
баскычка күтәрә алырлар иде. Ул бу фикер белән ТР хөкүмәтенә дә чыкты.
Татарстанның йөзләгән ширкәтләре белән турыдан-туры эш алып барса да,
икътисад һәм сәүдә министрлыгында бу тәкъдим тиешле яклау тапмады. Ә
бит, җәмәгать, мондый горизонталь элемтәләр, хезмәттәшлек бөтен татар
эшмәкәрләренә дә кирәк. Шуны истә тотып, кичә без татар эшмәкәрләре
бергә тупланып, горизонталь яссылыкта үзара мөнәсәбәттә тору өчен бер
халыкара Ассоциация төзедек. Моны Бөтендөнья татар конгрессы канаты
астында оештыруны дөрес дип таптык. Чөнки
безнең оешмаларыбыз
Русиядә дә, чит илләрдә дә эшләп киләләр, бу халыкара статуска ия булуны
да асатрак хәл итәргә юл ача. Инде әйткәнемчә, безнең бүген федераль
оешмалар белән хезмәттәшлек итүебез дә бу эшләрне җайга салырга яхшы
мөмкинлек бирә. Берничә ел элек мондый тәкъдим яңгыраса да, ул чакта
нишләптер тиешле яклау тапмады. Әмма, замана ул куляса, бер әйләнеп бер
баса дигәндәй, бүгенге кризис моның актуалльлеген
күрсәтте. Хәерле сәгатьтә дип әйтәсе генә кала!
121
һәм
мөһимлеген
Татар эшмәкәрләре Ассоциациясе зур игелекле идея тирәсендә берләшсә
– бу халкыбыз һәм милләтебез өчен тагы да күркәм һәм изге гамәлләрнең
берсе булыр иде. Тарихтан беләбез, татарның ак байлары инкыйлабка кадәр
меценатлык эшен алга куеп, күп кенә мәчет, мәктәп-мәдрәсәләр төзегәннәр,
тарихыбызга якты истәлек белән кереп калганар. Шуңа да татар мәктәбе
яшәп килгән һәм халкыбыз хаклы рәвештә иң укымышлылардан саналган.
Сезнең арада да күбегез шактый гына мәчетләр төзеттегез. Монысы да
күркәм күренеш.. Ул да кирәк. Ләкин биредә революциягә кадәр яшәгән
Төмәндәге бер хәзрәтнең сүзләрен искә төшерәсе килә. “Мин гомерем буе
мәчетләр төзеттем. Ләкин бер мәктәп тә салдырмадым.Ә бит милләткә,
беренче чиратта, мәктәп кирәк!”–дигән ул үлер алдыннан. Безгә дә бүген,
җәмәгать, татар мәктәбе бик кирәк! Милләтебезнең киләчәге турында
уйласак, татар мәктәпләрен саклап калуны, яңаларын торгызуны милли идея
дәрәҗәсенә күтәрергә тиешбез! Ә ул үз чиратында халкыбызны туплаучы,
үстерүче, аны яңа биеклеккә күтәрүче факторга әйләнергә тиеш.
Минемчә, бүген без шәхси татар мәктәпләрен салдыруны милләтебез,
аның эшмәкәрләре алдына иң мөһим бурыч итеп куерга тиешбез. Андый
мәктәп зур да булмасын, ләкин җылы, бөтен уңайлыкларны үз эченә алган
заманча бинада урнашырга тиеш. Әлбәттә, шәхси татар мәктәбендә кем һәм
ничек, нәрсә укытырга тиеш кебек сораулар да башкача чишелер дигән өмет
бар. Ә инде туган телебездә укыту табигый күренеш булачак, кемнәрдәндер
рөхсәт сорап, бил бөгеп йөрергә туры килмәячәк. Шул ук вакытта мондый
мәктәпләрнең програмасына рус һәм инглиз телләрендә укыту да кертеләчәк.
Әйдәгез әле, җәмәгать, мир белән шушы игелекле эшкә алыныйк, күрәләтә
туган телебезнең юкка чыгуына юл куймыйк! Мәктәпләрне кем төзи –
шуның исемен мәктәп диварларына гына түгел, милләт тарихына алтын
хәрефләр белән язып куйыйк! Ә тарихыбызда мондый шәхесләрнең исемнәре
билгеле. Алар арасында бүген Камал театрында 150-еллыгы узачак Дәрдмәнд
исемен атау да җитә. Безгә бүгенге көндә яңа Дәрдмәндләр, Акчуралар,
Хөсәеновлар, Бубыйлар бик кирәк!
122
Хөрмәтле милләттәшләр!
Мәгълүм ки, күрше Башкортостанда миллионнан артык татар яши. Без
беләбез, октябрь инкыйлабына хәтле халыкларыбыз уртак мәдәният, әдәбият,
мәгърифәт, гореф-гадәтләр белән, килен-кәләш алышып яшәгәннәр. Бу
традицияләр әле дә күпмедер дәрәҗәдә дәвам итә, шул ук татар-башкорт
гаиләләре халыкта катнаш никах дип тә саналмый. Һәм бу бит бик күп нәрсә
турында сөйли.
Әйе, Совет чорында большевиклар “бүлгәләп идарә ит” дигән милли
сәясәт алып бардылар, татар белән башкортның тарихи бердәмлеген, гадәти
уртаклыгын бетерергә тырыштылар. Шуңа да карамастан, халыкларыбыз
дошманлашмады,
бер-берсенә
уңай
тәэсир
итеп,
ярдәмләшеп,
рухи
байлыкларын уртаклашып, тулыландырып яшәде.
Советлар берлеге җимерелеп, демократия чоры башлангач та Татарстан
белән Башкортостан бергә булдылар, суверенитет, хокукларыбызны даулап
иңгә
иң
көрәштеләр,
аркадаш
булдылар.
Безнең
уртак
тырышлык
нәтиҗәләрен дә бирде. Яңа Русия дәүләте чын федерализм вә демократия
юлына басты. Бу безнең халыкларыбызга туган телебезне, милли мәгарифне,
мәдәниятне, динебезне саклап калып, аларны үстерү мөмкинлекләрен дә
бирде. Без беләбез, Башкортостан белән Татарстан бай, көчле булсалар, бу
милли үсешне дә, Русиянең федерализм вә демократия юлыннан тәрәккый
итүен дә тәэмин итәчәк.
Соңгы ун елда Русиядә салкын җилләр исә башлагач, зур гына
сәясәтчеләр Дума трибуналарыннан “Милли республикаларны бетерергә
кирәк” дигән фикерләрен үҗәтләнеп алга сөрергә тотындылар. Кызганыч,
менә
шундый
катлаулы
вәзгыятьтә
Башкортостанда
да
кайбер
милләттәшләребез, аңлапмы, аңламыйчамы, әлеге тегермәнгә су коялар.
Дөресен әйтергә кирәк, без үзебез дә, минемчә, 2002 нче елда
хата
җибәрдек. Бер-ише радикалларга ияреп, хакимиятләр белән аңлашып эшләү
урынына, аңа басым ясау, конфронтация юлын сайлаган татар оешмаларын
яклап килдек. Ә бит илдә инде вертикаль системасы кертелгән иде, нинди
123
басым да, нинди конфронтация булырга мөмкин мондый шартларда? Күреп
торабыз, хакимиятләр белән уртак тел табып эшләгән оешмаларның эшләре
яхшы бара. Монда Ульянны, Ивановоны, Самараны, Саратовны, Удмуртияне
күрсәтеп була. Ә инде басым ясарга маташасың икән, нәтиҗәсе – нуль.
Шуңа күрә IV корылтай адыннан без күп уйлаштык, киңәшләштек һәм
шундый нәтиҗәгә килдек: Башкортостанда тактиканы үзгәртергә кирәк,
конфронтация, басым ясау Бөтендөнья татар конгрессының сәясәте була
алмый. Кем әйтмешли, яман солых яхшы низагтан хәерлерәк.
Безнең Башкортостанга карата яңа юнәлешне БТКның IV корылтае да
хуплады. Сез беләсез, анда кабул ителгән документлар арасында башкорт
һәм татар халыкларына мөрәҗәгать тә бар иде. Ул җәмәгатьчелек
тарафыннан да уңай кабул ителде. Соңгы ике елда Бөтендөнья башкорт
корылтае белән шактый уңышлы хезмәттәшлек итә башладык. Бик көчле
генә уртак документлар кабул иттек, аны Русия җәмәгатьчелеге дә күрде,
аларның тәэсире булгандыр һәм булачак дип уйлыйм.
Бөтендөнья
татар
конгрессы
Башкарма
комитеты
Башкортостан
хакимиятләре белән дә элемтәләр урнаштырды. Конгрессның тарихында
беренче тапкыр аның рәисен Башкортостан Президенты Мортаза Рәхимов
кабул итте. Шунысын әйтә алам, минемчә, ике як тарафыннан да аңлашу
барлыкка килде. Монда, һичшиксез, боз кузгалды дисәк ялгышмабыз.
Һәрхәлдә, илнең гомүм вәзгыятен истә тотып, Башкортостанда татар
мәсьәләсен чишә башларбыз дип уйлыйм.
Менә
шундый
уңай
үзгәрешләр
башланып
милләттәшләрдән “Татар конгрессы безне сатты,”
киткәч,
бер-ише
дигән фикерләр дә
ишетелде. Бу бик ямьсез, бик күңелсез күренеш. Кешеләр низагларга шул
хәтле тирән батканнар ки, хәтта сөйләшә, аңлаша башлауны да кирәк дип
тапмыйлар. Монда нәрсә әйтеп була? Минемчә, бу иптәшләргә суынырга, аек
акыл белән уйлый башларга кирәк. Ә без элемтәләр урнаштыруны дәвам
итәргә кирәк дип саныйбыз. Икенче яктан, әйткәнемчә, бу безнең тарафтан
IV съездның карарларын тормышка ашыру булачак. Кабатлап әйтәм, ике
124
араны җылытыр өчен кечкенә адымнардан да башлап була. Зур учаклар
бәләкәй чаткылардан кабына бит. Якын арада Камал театры Башкортостан
тамашачысын сөендерергә җыена, Уфада аның гастрольләрен дулкынланып
көтәләр. Бу юнәлештә соңгы вакытта язучыларыбыз да өметле хәрәкәт итә
башлады. Октябрь аенда Башкортостан язучылар берлегенең 75 еллыгында
Татарстан язучылары берлеге делегациясе катнашты. Ә Татарстан язучылары
юбилеена Башкортостан әдипләре килде. Шушы адымнардан соң ике
республиканың каләм ияләре бик нәтиҗәле хезмәттәшлек итә башладылар.
Ике республикада да Фатыйх Кәримне 100-еллыгы зурлап уздырылды.
Конгресска, аның җитәкчелегенә рәхмәтләр әйтеп, “күптән вакыт” дип,
дистәләгән зыялыларыбыз шалтыраталар, киләләр. Үзегез беләсез, катлаулы
вәзгыяттә бөтен дөньяда беренче булып зыялылар сөйләшә, аңлаша башлый.
Аннары бу хәрәкәткә башкалар да кушыла. Шигем юк, без дә шул юлдан
барсак,
югала
башлаган
багланышларны,
кардәшлекне,
иншаллаһ,
торгызырбыз!
Мөхтәрәм җәмәгать!
Күргәнегезчә, барлык кыенлыкларга да карамастан 2009 нчы елда
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты киң кырлы эшчәнлек алып
барды. Ә киләсе 2010 елга планнарыбыз тагын да зуррак. Бөтендөнья татар
конгрессы Башкарма комитеты бюросы тарафыннан расланып еллык эш
планы кабул ителде. Анда күп кенә күләмле, мөһим чаралар урын алган.
Әлеге план БТКның сайтында урнаштырылган. Инде әйтелгәнчә, киләсе елда
Екатеринбургта III Бөтенрусия татар фольклор коллективлары фестивале,
Удмуртия башкаласы Ижау шәһәрендә Федераль Сабантуй узачак. Елдан-ел
камилләшә, киңәя барган Сабантуй унынчы тапкыр үткәреләчәк һәм аны
уздыруга барыбыз да үз өлешен кертер дип ышанам. Шулай ук киләсе елда
әле тәүге тапкыр Бөтенрусия татар авыллары Сабан туе Самара өлкәсенең
Гали авылында үтәчәк. Бу бәйрәм дә бер төбәктән икенчесенә күчә-күчә,
Федераль Сабантуйлар кебек дөньяга танылыр, милләтебезне берләштерүгә
һәм милли үзаңыбызны үстерүгә үз өлешен кертер дигән өметтә калам.
125
Әйтергә кирәк, бу бәйрәм шушы авылның 400-еллык юбилеена да
багышлана. 2010 нчы елда Актанышта узачак I Бөтенрусия авыл яшьләре
спартакиадасына да барлык төбәкләр дә актив катнашсын иде. Киләсе елда
узачак IV Бөтендөнья татар яшьләре форумы җир шарының төрле
почмакларыннан меңләгән егет һәм кызларыбызны бергә җыячак. V
Бөтенрусия татар теле һәм әдәбияты укытучылары съезды да мәгариф
өлкәсендә хөкем сөргән бүгенге болгавыр чорда мөгаллимнәребезгә дөрес
юнәлеш сайларга ярдәм итәр дип исәплибез. Моннан ике ел элек без беренче
тапкыр Бөтендөнья татар галимнәре форумын үткәргән идек. Дөньяның
төрле илләреннән һәм Русиянең төрле төбәкләреннән килгән галимнәребез
тәүге тапкыр бергә җыелды, үзара аралашты, милләтнең киләчәге турында
фикер алышты һәм мондый чараларның кирәклеген бәян итте. Төрле
илләрдән килгән
галимнәребезнең теләк һәм фикерләрне искә алып, без
киләсе елда Фәннәр Академиясе белән бергә
халыкара конференциясен
үткәрүне дә билгеләдек. “Татар дөньясы: кичә, бүген, иртәгә” дигән
конференция дә фән дөньясындагы мөһим чаралар рәтендә үз урын алыр дип
исәплибез.
Игелекле гамәлләребез ел буена шактый җыелган. Ләкин кайбер
эшләребезгә тәнкыйть күзлегеннән карауны да кирәк дип табабыз. Безнең
идеяләр күп, кайчак кайсына тотынырга белмибез. Анысы да кирәк, монысы
да яна. Шул вәзгыятьтә нәрсәнедер кайчак төбенә хәтле уйлап та бетереп
булмый, өстәвенә көндәлек эшләр килеп өелә. Менә без зурдан кубып, Татар
авыллары ассоцияциясен төзедек, татар галимнәрен җыеп , халыкара Форум
уздырдык, әйткәнемчә, Татар гаиләсе фондын булдырдык. Өметләр дә зурдан
иде. Ләкин көннән-көн уза тора, ә дәвамлы, нәтиҗәле гамәлләребез әлегә бик
күренми. Монда конгрессның министрлыклар, Фәннәр академиясе, татар
җәмәгатьчелеге белән тыгыз, киңәшләшеп, кулга кул тотынып эшләве дә
җитенкерәп бетми дип уйлыйм. Мондый оешмаларны тудырганбыз икән –
аларның кирәклегендә шик юк – бу эшне һәрдаим
игътибар үзәгендә
тотырга, алга карап хәрәкәт итәргә кирәк. Узган IV съезда безнең
126
Президентыбыз: “Хәрәкәттә бәрәкәт бар икәнен онытмагыз!” – дип тикмәгә
генә басым ясап әйтмәде бит.
Үзегез беләсез, милләтнең эше беркайчан тукталып та тормый, бетми дә.
Без аңлыйбыз, бүген утырткан алмагачларыбыз безнең буын
дәверендә
бәлки чәчәк тә атмаслар, алма да бирмәсләр. Ләкин кайчан да булса ул
җимешләрдән милләт балалары авыз итәр. Менә шул хакыйкатьне бөтен
йөрәге белән аңлаган, вакытын, көчен, гомерен әлеге эшкә салган фидакарь
милләт хадимнәренә тагын бер кат ихластан олы рәхмәтләребезне җиткерәм.
Киләчәктә дә бергәләшеп яңадан-яңа уңышларга ирешергә насыйп булсын!
Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт!
Хөрмәтле коллегалар, мәгълүм булганча, кичә һәм бүген Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитеты даими комиссияләренең утырышлары
булып узды, шунда бик күп кызыклы чыгышлар, эшлекле тәкъдимнәр,
фикерләр әйтелде, резолюцияләр кабул ителде. Хәзер комиссияләрнең
эшчәнлеге хакында сөйләргә сүзне аларның вәкилләре, җитәкчеләренә
бирергә рөхсәт итегез. Беренче булып сүзне “Татар мәгарифе һәм фән”
комиссиясе эше хакында сөйләргә Азат Зыятдиновка бирәбез. Рәхим итегез.
А. Зыятдинов: Хәерле кич, кадерле делегатлар! Милли мәгариф
комиссиясендә безне борчыган бөтен мәсьәләләр өч сәгать дәвамында бик
җентекләп тикшерелде. Чыннан да, милли мәгарифебез юк икән – телебезне
саклау мөмкин түгел. Шуңа күрә татар милли мәктәпләре ачу, алардагы
кадрларның милли телне белү мәсьәләләре бик җентекләп тикшерелде. Без
завучларга, директорларга икетеллелек таләбен куя алмыйбыз икән, бу эшнең
уңай китүенә караш бик шикле. Ректорларга да ул таләп куелырга тиеш һәм,
әлбәттә, техникумнарга, педучилище, медучилищеләргә дә. Без 11 пункттан
торган резолюция тәкъдим иттек, анда болар барысы да күрсәтелгән һәм
шушы пунктлар төп резолюциядә дә урын алыр дигән өметтә калабыз.
Телебез юк икән – халкыбыз юк безнең! Башлангыч сыйныфларда, бигрәк тә
балалар бакчаларында телне өйрәтеп чыгара алсак, инде мәктәпләргә
икетеллелекне кертеп тә булыр иде. Игътибарыгызга рәхмәт!
127
Р. Закиров: Сүз Татарстан Республикасы мәдәният мәдәният министры
урынбасары Кадрия Рәисовна Идрисовага бирелә.
К. Идрисова: Хөрмәтле җәмәгать, хәерле бәрәкәтле имин көн сезнең
барыгызга да! Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының “Татар
халкының мәдәнияты һәм рухи мирасы” комиссиясе утырышында 82 кеше
катнашты. 49 – төрле төбәк вәкилләре иде. Чараны Зилә Рахимҗан кызы
Вәлиева алып барды һәм комиссия эшенә йомгак ясады. Бик җылы, эшлекле
һәм эчкерсез сөйләшү булды. Һәм аеруча Омск, Краснодар, Мәскәү, Төмән
өлкәләре, Иркутски, Новосибирски, Себер төбәкләре, Ерак Көнчыгыш
вәкилләренең бер-берсен аңлавы ачык чагылыш тапты.
Аларга бары
“Афәрин, егетләр, кызлар!” – диеп әйтәсе генә кала.
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты төп резолюциясенә
өстәмә тәкъдимнәр кертелде. Аларның беренчесе –милли үзаңны үстерү,
йола бәйрәмнәрен өйрәтү һәм 2013 нче елда Казанда узачак Универсиадага
әзерлек максатыннан, 1 нче июнь көнне балалар һәм яшүсмерләр
Сабантуйларын бөтен төбәкләрдә дә үткәрү. Икенчесе – Русия күләмендә
милләт йөзен саклаучы, тарихны кайтаручы һәйкәлләребезне барлап, реестр
булдыру. Өченчесе - 2010 нчы елда узачак бөек татар композиторы Салих
Сәйдәшев тууына 110 ел уңаеннан яшь башкаручыларның “Татар моңы”
халыкара
телевизион
конкурсында
катнашучыларның
репертуарына
С.Сәйдәшев көенә язылган әсәрләрне кертү. Дүртенчесе – туган телне,
мәдәниятне, милли рухны саклау, милли театрларны барлау йөзеннән Русия
төбәкләрендәге татар театрлары катнашында “Идел йорт” исемле фестиваль
уздыру һәм бишенчесе - 2011 нче елда узачак бөек татар шагыйре Габдулла
Тукайның тууына 125 ел уңаеннан балалар, яшүсмерләр, яшьләрнең I
Бөтенрусия “Тукай оныклары” исемендәге ижат фестивален үткәрү (шигырь
жанры буенча). Шушы тәкъдимнәр белән мин сүземне тәмамлыйм.
Р. Закиров: Рәхмәт! Сүзне “Татар милләтенең үсеш стратегиясе”
комиссиясенең эше хакында аның җитәкчесе Бөтендөнья татар конгрессы
128
Башкарма комитеты Бюро әгъзасы, тарих фәннәре докторы Дамир Исхаковка
бирәбез.
Д. Исхаков: Мөхтәрәм миллләттәшләр!
Наша комиссия рассмотрела важные вопросы, я кратко доложу о
некоторых из них. Первый – это состояние дел по подготовке программы
развития татарского народа. Согласно решению Исполкома ВКТ, мы
разослали во все регионы компактного проживания татар методички по
данной программе. На сегодняшний день мы получили только одну
региональную программу. Из 32х бандеролей, которые мы выслали с
книгами, половина вернулась обратно. Ситуация такова: мы оказались не
готовыми к этой программе. Без региональной программы мы сводную
делать не можем. Поэтому мы предлагаем две пути решения этой программы.
Первое – на основе наших концептуальных наработок мы можем сделать
головную часть программы развития татар. Но там не будет программной
части. Если региональное подразделение сможет подготовить до лета
следующего года, можно будет постараться сделать общую сводную
программу. Я обращаю ваше внимание, что эта работа включена в план
работы Академии наук Татарстана, но наш план в следующем году
заканчивается. Второй вопрос – мы обсуждали ситуацию с переписью. В
этом вопросе есть и новшества. Один из пунктов переписного листа гласит,
что графа «национальность» не обязательна! И если мы своими руками не
впишем в эту графу, мы можем оказаться в очень плохом положении. Мы
можем потерять второе место по численности в России. Что касается
ситуации в Башкортостане, то там ситуация такова: если мы пойдем на
поводу у руководства Башкортостана, то нас еще раз надуют и еще раз
напишут 200 тысяч татар башкирами. Мы в Башкортостане должны
действовать в двух направлениях: надо вести и направление, предложенное
Ринат Зиннуровичом, но мы должны принять и решение по подготовке к
переписным делам особенно в Башкортостане. Да, Ринату Закирову
пообещали открыть там телевизионный канал, но я думаю, что этого не
129
будет. Нас опять обманут. Есть еще одна проблема, которую необходимо
обсудить. Это –формирование единой мусульманской структуры в России. И
руководство Татарстана, и татарские организации должны высказать свое
мнение по этому вопросу. Не надо заглаживать острые проблемы, нам надо
научиться их решать. Спасибо!
Р.Закиров:
Рәхмәт!
Сүзне
“Халыкара
мөнәсәбәтләр
һәм
кеше
хокуклары” комиссиясенең эше хакында сөйләргә Ринат Мидхәтович
Абдуллинга бирәбез.
Р. Абдуллин: Кадерле дуслар, ватандашлар, милләттәшләр! Разрешите
ознакомить вас с резолюцией комиссии по международным вопросам и
правам человека.
1. Считать важнейшей задачей
конгресса татар и
деятельности Исполкома Всемирного
национально-культурных организаций татарской
диаспоры реализацию решений 4-го съезда ВКТ, III Всемирного конгресса
соотечественников, проживающих за рубежом, задач, поставленных в
выступлениях на форуме Президента РФ Д.А. Медведева и Президента РТ
М.Ш. Шаймиева;
2. Совместно с Министерством по делам молодежи, спорту и туризму
РТ, Дирекцией Универсиады и администрацией города Казани обеспечить
содействие проведению Универсиады – 2013 в г. Казани, что должно
включать
в
организациями
себя
пропаганду
татарскими
национально-культурными
Всемирных студенческих игр, достижений Татарстана,
истории и культуры нашей древней столицы Казани,
а также развитие
массовой физической культуры и спорта в татарских общинах с тем, чтобы
стать активным участником Универсиады путем включения перспективных
спортсменов в состав страновых сборных команд;
3.
Продолжить практику взаимодействия с Министерством труда,
занятости и социальной защиты РТ по привлечению трудовых ресурсов из
числа соотечественников в Республику Татарстан на основе потребностей РТ
130
в трудовых ресурсах, федеральных и республиканских иммиграционных
программ;
4. Отметить, что наиболее привлекательной формой привлечения
соотечественников в Республику Татарстан является учеба талантливой
татарской молодежи в вузах РТ. Иполкому Всемирного конгресса татар
совместно с Департаментом внешних связей Президента РТ, Министерством
образования и науки РТ, Советом ректоров вузов РТ совершенствовать
практику организации приема в вузы РТ соотечественников в 2010 году.
Считать
важнейшей
задачей
национально-культурных
организаций
татарской диаспоры подбор достойных кандидатов к обучению в вузах РТ и
их
довузовскую
подготовку
путем
тесного
взаимодействия
с
Россотрудничеством, вузами РТ, УМЦ тестирования и подготовки к ЕГЭ
КГУ;
5. Организациям татарской диаспоры за рубежом активно сотрудничать
со
структурами фонда «Русский мир» в странах проживания в целях
использования создаваемой и уже имеющейся базы фонда «Русский мир» для
изучения наряду с русским языком и татарского языка, обеспечения
соотечественников учебной литературой и периодической печатью на
родном языке;
6. Татарские общины должны активно включиться в реализацию
страновых, региональных планов и Плана мероприятий Республики
Татарстан по подготовке и празднованию 65-летия Победы советского
народа в Великой Отечественной войне. Считать важнейшей задачей
пропаганду героизма советских воинов, в том числе из числа татар и
соотечественников, в годы ВОВ, среди молодежи своих стран, активно
бороться с попытками фальсификации истории Второй мировой войны.
Татарским НКЦ Украины, Белоруссии, Молдовы, стран Балтии, а также
Германии,
Польши
и
Чехии
включиться
в
поисковую
работу по
установлению имен погибших и захороненных на территории этих стран в
131
годы войны уроженцев Татарстана, татар и россиян из других республик и
регионов для передачи в страновые и региональные Книги памяти.
7.
Национально-культурным
организациям
татарской
диаспоры,
татарским молодежным организациям активно включиться в подготовку
проводимых в РТ в 2010 году крупных международных мероприятий: IV
Всероссийского съезда татарских учителей (март), IV Всемирного форума
татарской молодежи (июль), Меҗдународной конференции татарских ученых
“Татары вчера, сегодня, завтра” (октябрь);
8. Одобрить решение о проведении 2012 году в Казани IV Всемирного
конгресса
российских
организациям
татарской
соотечественников.
диаспоры
Национально-культурным
добиваться
включения
своих
представителей в страновые делегации соотечественников;
9. Отделу по работе с общественными организациями татар ближнего и
дальнего зарубежья Исполкома ВКТ довести результаты обсуждения и
принятые на заседании Комиссии и Исполкома ВКТ итоговые документы до
зарубежных соотечественников и всех заинтересованных организаций в РТ.
Р.Закиров: Рәхмәт Сезгә! Дини берләшмәләр эшен координацияләү
комиссиясе эше турында сөйләргә аның рәисе, Русия ислам университеты
ректоры Рафыйк Мөхәммәтшинга сүз бирелә. Рәхим итегез!
Р. Мөхәммәтшин: Мөхтәрәм җәмәгать! Безнең комиссия эшчәнлеге,
нигездә, ике проблемага тукталды. Аларның берсе – мәктәптә дини мәдәният
нигезләрен укыту проблемасы. Билгеле булганча, Русия хөкүмәте бу
мәсьәләгә, ниһаять, соңгы ноктаны куйды: мәктәптә дини мәдәният
нигезләре дәресләре укытыла башлыячак, инде 9 төбәктә бу мәсьәләдә
эксперемент та башланып китте. Шушы урында бары дини, иҗтимагый
оешмаларга балаларның әти-әниләре белән активрак эш алып барырга
кирәклеген тагын бер кабатлап әйтәсем килә. Әлеге дәреснең балаларның
дөньяга карашын, фикерләү киңлеген арттыруы турында да онытмасак иде.
Ләкин без шуны да танырга тиешбез: дин мәдәнияте дәресләре 4 нче
сыйныфта ук укытыла башласа да, әле бүгенге көнгә кадәр безнең
132
дәреслекләребез юк. Дәреслекләр әзерләү шулай ук мөһим проблема булып
тора. Шулай ук кадрлар проблемасы да бүгенге көндә бик актуаль, шуңа да
бүген булган ислам университетларының потенциаль мөмкинлекләреннән
файдалану хакында сүз барды. Икенче проблема ул – берләшү проблемасы.
Безнең бик күп проблемаларыбыз таркаулыктан килеп чыга һәм бу дин
өлкәсендә
генә
түгел,
башка
өлкәләрдә
дә
ачык
чагыла.
Ләкин
берләштерүнең механизмы нинди булырга тиеш – бу сорау әлегә ачык кала.
Шулай ук безнең комиссия эшендә Мәскәүдәге мәчет хакында да сүз барды.
Мәскәүдә тарихи мәчетләр юк дәрәҗәсендә, аларның берсе җимерелсә,
безнең өчен шулай ук зур бер тискәре вакыйга булачак. Йомгаклап шуны
әйтергә телим: барлык комиссияләр киләчәктә берлектә эшләсә, безнең
эшчәнлегебез тагын да нәтиҗәлерәк булыр иде.
Р.Закиров: Рәхмәт Сезгә! Инде белгәнебезчә, кичә татар эшмәкәрләре
халыкара
Ассоциациясенең
конференциясен
уздырдык.
Хәзер
шушы
комиссия турында сөйләргә сүз Эдуард Анварович Ганиевка бирелә.
Э. Ганиев: Дорогие друзья! В прошлом году стоял вопрос о будущем
торговых домов, но уже сегодня этот вопрос снят. Я благодарен руководству
Татарстана, которое, несмотря на кризис, смогло добиться того, чтобы эти
Торговые дома работали. В течение 2009 года руководителями татарских
общественных объединений была проделана определенная работа. Все
мероприятия: и Сабантуй, и «Тугэрэк уен», и другие прошли на высоком
уровне. Во время этих мероприятий работали и «Татар базар»лары, которые
показали роль наших
предпринимателей
на местах. Многие наши
предприниматели помогали и школам, строили мечети, принимали участие в
строительстве новых частных гимназий и детских садов. Время подтолкнуло
нас к созданию Всемирной Ассоциации татарских предпринимателей. Вчера
всего 75
человек проголосовали
за его создание.
Было отмечена
необходимость всестороннего сотрудничества с представителями деловых
кругов татарских общин в регионах России, странах дальнего и ближнего
зарубежья;
133
Считая расширение и укрепление межрегиональных связей через
систему международного союза общественных объединений “Всемирный
конгресс татар”, представительств и торговых домов Республики Татарстан
важным фактором экономического развития, наша комиссия предлагает:
1. Совету Всемирной ассоциации татарских предпринимателей считать в
своей работе одним из приоритетных задач сохранение существующих школ
и строительство новых частных гимназий в местах компактного проживания
татар России;
2. В рамках Федерального Сабантуя-2010 организовать проведение II
Всероссийской ярмарки «Татар базары»;
3. В рамках III Всероссийского фестиваля татарских фольклорных
коллективов “Түгәрәк уен” оказать содействие в организации выставкипродажи товаров народных промыслов и сувениров;
4. Организовать на базе ОАО «Казанская ярмарка» I Всероссийскую
выставку-ярмарку «Казань мусульманская».
Я приглашаю всех участвовать в этих благородных делах, и уверен, что
под руководством Всемирного конгресса татар мы достигнем определенных
успехов.
Р.Закиров: Рәхмәт Сезгә! Инде соңгы комиссия хакында сөйләр өчен
сүзне Ирек Ильдусович Шәриповка бирәбез. Рәхим итегез!
И. Шарипов: Хәерле кич, хөрмәтле милләттәшләр! Без массакүләм
мәгълүмат чаралары комиссиясе эше барышында бүгенге көн газетажурналларның хәле турында урындагы редакторларның, “Татарстан яңа гасыр” телерадиотапшырулар компаниясе рәисе урынбасары Миләүшә Айтуганова чыгышларын тыңладык һәм 10 пункттан торган резолюция әзерләдек.
Мин аны укып үтәргә телим.
Комиссия утырышында катнашучылар, татар массакүләм мәгълүмат
чараларының милли үзаңны
үстерүдә мөһим
фактор булуын билгеләп,
хөкүмәт һәм милли-мәдәни оешмалар белән тыгыз элемтәдә торуны кирәк
дип табалар һәм түбәндәгеләрне тәкъдим итәләр:
134
1. РФ хакимияте һәм Федерация субъектларының закон чыгаручы һәм
башкарма органнарыннан милли матбугатны финанслауны федераль һәм
төбәк бюджетына кертүне сорарга;
2. Татарстаннан читтәге татарча массакүләм мәгълүмат чараларында
яшьләр тематикасын яктыртуны көчәйтергә;
3. Татарстаннан читтәге татар мәгълүмат чаралары хезмәткәрләреннән
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты интернет сәхифәсенә кую
өчен регионнардагы яңалыкларны Башкарма комитетка даими рәвештә
җиткереп торуны сорарга;
4.
Татарлар
яшәгән
төбәкләрдәге
милли
оешмаларның,
җәмәгатьчелекнең эшчәнлеген “Татарстан – яңа гасыр” телерадиокомпаниясе
тапшыруларын
пропагандалауга,
аларны
кабель
телевидениесе
аша
тапшыруга спутник антенналарын куюга юнәлтергә;
5. РФ матбугат, массакүләм коммуникация чаралары агентлыгына һәм
төбәкләрнең хакимиятләренә милли газет-журналларны, радио-телевидение
тапшыруларын ачу, булганнарын саклау мәсьәләләрен карауны тәкъдим
итәргә;
6. “ТЯГ” каналының регионнарда корпунктларын оештырырга;
8.
“Татмедиа”массакүләм мәгълүмат агентлыгына
җирле радио һәм
телевидениеләр өчен күренекле татар әдипләре, тарихи шәхесләр турында
тупланма материал алу буенча социаль заказ оештырырга тәкъдим итәргә;
9. Татарстанда нәшер ителүче газеталарны Русия төбәкләренә үз
вакытында җиткерү чараларын күрергә;
10. Танылган шәхесләрнең туу даталарын, кыскача тормыш юлын
күрсәткән аерым китап басып чыгаруны тәэмин итәргә;
11. Яхшы сыйфатлы, профессиональ күптөрле татар компьютер
шрифтларын (кирилл, латиница), драйверларын эшләү һәм аларны бушлай
интернетка урнаштыруны тәэмин итәргә.
Тагын бер теләгем: безнең елга бер тапкыр гына очрашуыбыз бик аз,
ешрак очрашып, аралашып торсак иде. Рәхмәт!
135
Р.Закиров: Рәхмәт Сезгә! Без өченче мәсьәләгә күчәбез. Сүзне
Бөтендөнья татар конгрессы Свердловск өлкәсе бүлекчәсе рәисе Ринат
Риватович Садриевка бирәм.
Р.Садриев: Хөрмәтле дуслар! 16 мая 2009 года по инициативе
председателя Исполкома Всемирного конгресса татар Рината Зиннуровича
Закирова была создана Региональная общественная организация «Конгресс
татар (Татары Урала) Свердловской области». Мне было предложено
возглавить новую организацию. Это предложение, наверное, является
оценкой моей предыдущей жизнедеятельности. Это уважение и доверие ко
мне и людям, с которыми я работаю. Осознавая всю ответственность, которая
ложится на мои плечи, зная, что будет непросто, я принял это предложение.
В своей работе мы не ставим задач совершать «героические» поступки
по кардинальному решению проблем сфер образования, культуры в части
усиления татарского компонента. Но то, что в достижении результатов мы
будем целеустремленны и последовательны - гарантируем. Я прекрасно
понимаю, что не все зависит от власти, многое зависит от нас самих, нашей
жизненной позиции, отношения к исконному, корням, а главное, от нашего
желания.
Долгое время я склонялся к тому, что еще одна национальная
организация
в
Свердловской
области,
наверное,
не
нужна.
Среди
существующих в области национальных общественных объединений
насчитывается более 30 татарских. И все они что-то пытаются делать. Но,
анализируя их деятельность, я понимаю, что работа многих из них заточена
под руководителей или группу лиц, которые добиваются определенных
преференций от власти. Предполагая, что за это можно получить какие-то
дивиденды, однако ни одна из этих организаций не смогла до сих пор решить
по существу ни одну из общих проблем, касающихся нашего народа. Потому
и родилась идея создания принципиально новой общественной организации,
являющейся структурой Всемирного конгресса татар. Наша организация
создана не вопреки, а в помощь всем жителям Свердловской области и,
136
возможно, для объединения усилий всех организаций во благо общего дела.
Структура Правления нашей организаций предусматривает собой
работу по территориальному признаку и по основным направлениям
деятельности. У нас есть Совет старейшин, Совет по работе с молодежью,
работы ведутся по направлениям развития национального образования,
культуры и спорта, взаимодействия с религиозными организациями.
Активные соотечественники из разных округов области избраны членами
Правления, они на местах ведут активную работу. Мы в начале пути, но
стараемся подходить к решению проблем стратегически, с акцентом на
будущее.
Сложилось так, что на территории нашей области проживают татары,
прошедшие разный исторический путь: исконно живущие на Уральской
земле, приехавшие на стройки народного хозяйства из Татарстана,
Башкортостана, Узбекистана, потомки сосланных на каторгу в начале XX
века татар. На востоке области, к примеру, есть деревни, где проживают
сибирские татары. Мы разные, но главное, что нас объединяет, это - наша
национальность, мы - татары. Были разные времена в истории нашего
народа. Есть факты, когда часть населения отказывалась от своих татарских
фамилий, чтобы скрыть национальность. Сейчас мы присутствуем при таком
моменте, когда носители «татарских» фамилий не знают ни языка, ни
культуры. Так не должно быть. Надо что-то менять, надо искать мотивацию,
надо воспитать в подрастающем поколении гордость за свою нацию. Надо
вернуть утраченный несколькими поколениями язык. Привлекать в наше
движение свежие силы, новых людей. Нас должно быть больше.
Региональная общественная организация «Конгресс татар (Татары
Урала) Свердловской области пристально изучает вопрос о необходимости и
возможности
развития
национального
образования.
Да,
потребность
изучения родного языка есть, но правильно ли при этом работать только в
направлении воскресных школ, как это у нас до сих пор пытались делать? С
каким энтузиазмом принимались в свое время за организацию воскресных
137
школ в поселке Буланаш, в г. Первоуральске, в Североуральске. Однако
сегодня они закрыты. Почему? Причин несколько. Это - отсутствие
материальной базы, финансовых средств для содержания этих школ и оплаты
труда учителей. К тому же, для повышения привлекательности обучения
нужны высококвалифицированные специалисты, чей труд должен достойно
оплачиваться. И самое главное - нежелание самих детей и их родителей
учиться родному языку, ввиду того, что отсутствует дальнейшая перспектива
применения родного языка в жизни.
Статья 6 Закона РФ «Об образовании» гласит: «Право граждан на
получение образования на родном языке обеспечивается созданием
необходимого
числа
соответствующих
образовательных
учреждений,
классов, групп, а также условий для их функционирования». Данная статья
Правительством Российской Федерации, Министерством образования и
науки, управлениями образования разных уровней не реализуется в полном
объеме и, по сути своей, остается декларативной. Уже 20 лет мы говорим об
этом, но дело не двигается с мертвой точки. Если нет нормативно-правового
регулирования со стороны управленческих структур, а самое главное,
желания участников процесса, проблема остается. Решения, принимаемые на
различных «Круглых столах», заседаниях и совещаниях, остаются не
реализованными.
Невозможно изучать язык без углубленного погружения в среду.
Государство должно создавать для изучения родного языка определенные
условия. Мы знаем, что есть отдельные примеры в других субъектах
Российской Федерации. В Ульяновске, в Димитровграде, в Ижевске, в
Москве работают школы с этнокультурным компонентом с углубленным
изучением татарского языка. В Саратове есть татарская гимназия. А в нашей
области
в
общеобразовательных
школах,
расположенных
в
местах
компактного проживания татар сокращаются количество часов преподавания
родного языка. Некоторые руководители образовательных учреждений
мотивируют это отсутствием национально-регионального компонента в
138
образовательных стандартах, некоторые ссылаются на нежелание родителей
обучать детей родному языку. Так оно и есть. Наши единоверцы не хотят,
чтобы их дети получали образование на родном языке. И это самая главная
проблема в сфере решения данного вопроса. Наше мнение: надо начинать с
дошкольного возраста. Детям с самых малых лет необходимо впитывать в
себя традиции предков и слышать родную речь. Нужно начинать с открытия
национальных детских садиков.
Вопрос касается не только детей и молодежи, но и пожилых людей.
Исторически так сложилось, что мы – мусульмане. Давно назрел вопрос
создания межнациональных домов для престарелых мусульман. Насколько
важно пожилым людям
мусульманского
вероисповедания
соблюдать
традиции ислама, совершать коллективные намазы, питаться халяль-пищей,
наверное, нет необходимости объяснять. Когда несколько лет назад, я, как
депутат Свердловского Областного Законодательного Собрания, по просьбам
избирателей из татарских деревень, обратился с письмом в Министерство
социальной защиты об открытии дома для престарелых мусульман в
Свердловской области, меня обвинили в национализме. А ведь ни о каком
национализме речи быть не может. Просто нужно учитывать различия между
обрядами,
традициями
народов.
Число
одиноких
престарелых
соотечественников увеличивается, несмотря на то, что отправлять пожилых
родственников в дома престарелых нехарактерно для нашего народа. Но это
факт. Народ, который не поддерживает своих стариков, не имеет будущего. Я
думаю, немаловажную роль в решении этого вопроса на федеральном уровне
могло бы сыграть и руководство республики Татарстан. Мы надеемся, что
все эти вопросы нам удастся решить со временем совместными усилиями.
Очень часто приходится слышать о том, что Россия – это православное
государство.
Я
не
могу
разделить
это
мнение.
Россия
–
это
многоконфессиональное государство. Я когда-то молодым человеком служил
на благо Родины на Западной Украине. Я жил в Польше, в Турции, потом
вернулся на Родину. Хочу сказать, что нигде за границей не чувствовал к
139
себе негативного отношения. Мне говорили, что я русский, и я с этим
соглашался. И меня никто не принуждал к тому, чтоб я выбирал ту или иную
точку зрения. Я когда-то был атеистом, я этого не отрицаю. Но, с годами
возвращаясь к своим истокам, хочу, чтобы мои интересы в моей стране тоже
учитывались. Я выражаю мнение не только свое. Ко мне, как к депутату,
обращается много мусульман, с вопросом почему перед городами,
населенными
пунктами,
в
которых
проживают
люди
разных
национальностей и вероисповеданий, ставят кресты? Да, мы должны
уважать другие конфессии, и от этого никуда не уйти. Но представьте, если
перед населенными пунктами будет стоять кресты, написаны суры из Корана,
высказывания из Торы? Как к этому относиться? Нельзя противопоставлять
людей. У меня очень хорошие отношения с владыкой Викентием,
архиепископом Екатеринбургским и Верхотурским, он иногда обращается ко
мне за помощью. И у меня даже не возникает мысль о том, как православный
владыка обращается ко мне, мусульманину. Потому что мы – единый народ,
мы россияне и это надо ставить во главу угла. Нас уже достаточно разделяли:
богатые-бедные, русские - нерусские, православные - неправославные. Я
думаю, нужно работать не на разделение, разрушение, а созидание. Надо,
наконец, найти объединяющее начало. Надо найти идею, которая может нас
объединить и относиться друг к другу с уважением. Как мне мама говорит:
«Все хорошо сынок, самое главное, чтоб войны не было. Алла сакласын, чтоб
у нас война не была тем мерилом, которое в очередной раз нас всех
объединит.»
Нам, наконец, нужно понять то, что нам, кроме самих себе, никто не
поможет. Нужно объединять неравнодушных единомышленников, создать
сильную команду профессионалов. Завершить свое выступление хотелось бы
словами Президенту Татарстана Минтимера Шариповича Шаймиева: «Без,
татарлар, булдырабыз!» Без дә, Урал татарлары, булдырабыз! Рәхмәт!
Р.Закиров: Рәхмәт! Сүз Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
әгъзасы, Казахстан Республикасының татар-башкорт милли-мәдәни үзәге
140
Ассоциациясе оешмасы рәисе Тәүфыйк Әкрәмович Каримовка бирелә. Рәхим
итегез!
Т.Кәримов:
Рәхмәт!
Хөрмәтле
милләттәшләр!
Хөрмәтле
Ринат
Зиннурович! Казахстанда яшәүче татарлар исеменнән сезне сәламләргә
рөхсәт итегез!
Быел безнең яңа Ассоцияциябезгә ике ел тулды.
Бүгенге көнгә
Казахстанның 16 регионы, 34 татар-башкорт милли-мәдәни үзәкләре яңа
Ассоцияциягә тупланды. Шушы дәвердә Президиумның 5 утырышын
уздырдык. Ассоциациянең еллык планы нигезендә Казахстанның иҗтимагый
һәм мәдәни тормышында актив яшәргә тырышабыз. Мәдәни үзәкләр
Президентыбызның Казахстан халкына Юлламасы буенча ел саен фикер
алышалар, шулай ук республикабызның вакытлы матбугатында даими
чыгышлар ясыйлар. Ассоциациянең Президиум утырышлары ике ел буена
Астана шәһәрендә «Тынычлык һәм Килешү Сараенда» («Пирамидада»)
үткәрелеп килә. Милли-мәдәни үзәкләр Казахстан халкының Бердәмлек
көненә багышланган Сәнгать фестивалендә дә катнашалар. Җиңү көненә
багышлап сугышта булган ветераннарга бәйрәм ашлары әзерләнә. Ураза,
Корбан бәйрәмнәренә милләттәшләребезне чакырып, хәзрәтне дәшеп дини
чаралар үткәрәбез. Милли ризыклар – чәк-чәк, өчпочмак бәйрәмнәре дә читтә
калмый. Ассоциациянең аерым игътибарында булып, Казахстанда туган
телне саклап калу һәм яңадан өйрәнү өчен күп төрле чаралар башкарыла.
Татарстанның Казахстандагы тулы вәкаләтле вәкиллеге, Бөтендөнья
татар Конгрессының Башкарма комитеты, Казахстандагы үзәкләргә даими
рәвештә зур ярдәм күрсәтеп киләләр. Якшәмбе мәктәпләренә методик
әсбаблар һәм китаплар җибәрелеп тора. Бүгенге көндә Казандагы югары уку
йортларында квота буенча ике йөзгә якын балалар укыйлар.
Ел саен һәрбер шәһәргә Сабантуй бәйрәмнәренә матди ярдәмнәр белән
беррәттән Казаннан артистлар жибәрелеп тора. Шуңа күрә Асоциация
исеменнән
Сезгә,
Ринат
Зиннурович,
Ильдус
Габдрахманович
һәм
Татарстанның мәдәният министрлыгына зур рәхмәтләремне белдерәм. Быел
141
Семей шәһәрендә өч көн буена югары дәрәҗәдә түбәндәге чаралар
уздырылды:
- «Көзге Иртыш моңнары» - X халыкара сәнгать фестивале;
- «Төрки-татарлар
бүгенге
дөньяда:
аларның
тарихы, бүгенгесе,
һәм киләчак үсеше» дигән фәнни-гамәли конференция («Тюрко-татары
в современном мире: прошлое, современностъ, пути развития»);
- Республика күләмендәге Сабантуй бәйрәме.
Фестивальдә,
конференциядә
һәм
Сабантуебызда
Татарстаннан,
Рәсәйдән, Кытайдан барлыгы җиде меңгә якын кунаклар катнашты. Алар
арасында Рәсәй Федерациясенең тулы вәкаләтле илчесе М.Бочарников,
Бөтендөнья татар Конгрессының Башкарма Комитеты рәисе Р.Закиров,
Татарстанның
Казахстандагы тулы
вәкаләтле вәкиле И.Тарханов та
катнашты. Татарстаннан килгән популяр ансамбль – «Казан егетләре» бик
матур итеп концерт куйдылар.
Казахстанда Ассоциация һәм милли-мәдәни үзәкләр тарафыннан «Ак
барс», «Фикер», «Өмет», «Семипалат татарлары» дигән газеталар даими
рәвештә бастырылып киләлер. Узган отчет елында Казахстанда яшәүче
татар-башкортның милли-мәдәни яшәеше турында Татарстан һәм Казахстан
республикарының үзәк газеталарында 25 материал дөнья күрде. Шушы чорда
«Ак барс» республикакүләм газетанын 11 нче номеры да бастырылды. Сайт
та ачылып килә. Уральск шәһәреннән профессор Р.Әбүзәров «Исламский
ренессанс: Коран, наука, этика, просвещение, культура» исемле китап язып
чыгарды һәм шушы темага Уральскийда, Алматыда, Казанда түгәрәк
өстәлләр, конференцияләр уздырылды.
Ассоциациянең тагын бер эш юнәлеше - ул мәдәни, белем, икътисад
ягыннан тарихи илебез Татарстан белән тыгыз элемтәгә керү, татарлар
яшәгән чит регионнар белән аралашу. Быел Атырау өлкәсеннән «Татулык»
милли-мәдәни үзәге, Астрахань шәһәрендә бик матур чыгышлар ясады.
Мангыстау өлкәсенең «Болгар» милли-мәдәни үзәге Бакуда кунакта булып
кайтты. «Актүбә»
милли-мәдәни үзәк әгъзаләре Казанда Сабантуй
142
бәйрәмендә актив катнаштылар. Көнчыгыш Казахстаннан «Башкуль» миллимәдәни үзәге Кытайга барып милләттәшләребезгә сәнгать һөнәрләрен
күрсәтеп кайттылар. Алматы шәһәренең милли-мәдәни үзәгенең якшәмбе
мәктәбендә педагогика фәннәре кандидаты, укытучы Р.Ахмадиев
татар
телен һәм казах телен үз методикасы белән бергә укыта. Казахстан
Республикасының белем бирү Хөрмәт хезмәткәре Зөхрә Сәяпова якшәмбе
мәктәбе турында китап язып чыгарды. Ул Астана каласында 12 ел
шул
мәктәпнең директоры булып эшли.
Ассоциациянең тагын бер эш юнәлеше - ул яшь буынны тәрбияләү.
Узган ел Казахстаннан бер төркем яшьләр Казанда уздырылган III
Бөтендөнья яшьләр Форумында актив катнашып кайтканнар иде. Шушы
Форумнан соң Казахстанның татар яшьләре бик актив рәвештә төрле чаралар
оештыра башладылар. Шулар арасында:
-
Уральск
шәһәрендәге
Университетта
татар
мәдәнияте
көне
оештырылды; - Алматы шәһәреннән, бер төркем яшьләр Ташкентта, Казанда,
Болгарда яшьтәшләре белән очрашып, аралашып күп кенә кызыклы
фикерләр, эш алымнары алып кайттылар;
- сентябрь аенда Оренбург шәһәрендә А.Лежнева (яшьләр төркеме
рәисе), яшьләр Форумында «Ижади яшьләр - дәүләтара дуслык жимеше»
(«Творческая молодежъ, как продукт содружества двух государств») дигән
темага чыгыш ясады.
- октябрь аенда Астана шәһәрендә, узган Ассоциациянең Президиум
утырышында татар яшьләре берлеге булдыру турында карар кабул ителде һәм 2010 нчы елда Казахстан татар яшьләре Форумын уздыру еллык планга
кертелде.
Гомумән, Ассоциациянең вице-президентлары - Гриф Хәйруллин,
Рафаэль Аблаков, Вәлиахмәт Мавлютиннар; «Ак барс» газетасының баш
редакторы Ринат Абдулхаликов; татар-башкорт милли-мәдәни үзәкләрнең
рәисләре - Рафик Вәлиев (Астана), Рәүф Гареев, Ильмират Вафин һәм
Исмагыйл Шәрипов (Алмата), Минир Галеев (Павлодар), Фарук Богапов
143
(Кокшетау),
Әнвәр
Керейбаев
(Караганда),
Рәисә
Бикмөхәммәтова
(Петропавловск), Зәкия Мөхсинова (Костанай), Ришат Хәйруллин, Рәзак
Әбүзәров (Уральск), Гөльсинә Байкенова (Атырау), Фәндаль Сахибгареев,
Минзилә Байбулатова (Актау), Габдулхак Ахунжанов (Семей), Равиль
Корбангалиев (Актүбә), Галия Гизатуллина (Кызылорда), Әмир Халиков
(Тараз),
Габдулхай
Ишморатов
(Усть-Каменогорск),
һәм
Хайрулла
Ибрагимовлар (Талдыкорган) даими рәвештә үз төбәкләрендә татар- башкорт
халкы белән зур эшләр алып баралар.
Конечно, все это - часть проводимой работы, и мы понимаем, что еще
достаточно резервов для ее улучшения и активизации.
Работа по дальнейшему сплочению татарских и башкирских этнокультурных центров Казахстана, улучшению их деятельности по сохранению
и развитию языка, культуры и традиций наших народов, упрочению связи с
исторической Родиной – Татарстаном будет продолжена и впредь.
Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт!
Р.Закиров: Рәхмәт! Сүзне Тәлгать хәзрәт Таҗетдингә бирәбез.
Т.Таҗетдин: Резолюция – ул киләсе елга план дигән сүз. Киләсе 2010
нчы ел – Бөек Җиңүнең 65 еллыгы елы. Алдымдагы резолюцияләрне карап
чыккач шуны күрдем: аларда бу көнгә бәйле чаралар азрак. Без – татарбашкорт – мондый зур туйдан читтә калырга тиеш түгел.
Р.Закиров: Рәхмәт, хәзрәт! Сүз Татарстан Республикасының Әзербәйҗан
Республиксындагы даими вәкиле Наил Шамил улы Зариповка бирелә.
Н.Зарипов: Исәнмесез, кадерле туганнар, дуслар! Сегодня я выступаю от
имени полномочных представителей Республики Татарстан в ближнем и
дальнем зарубежье. И хочу выступить с предложениями министерствам.
В целях поддержки татарской культуры за пределами Татарстана
желательно до следующего съезда Всемирного конгресса татар:
- провести выставки, конкурсы среди поэтов, писателей, художников,
представляющих татарскую диаспору всего мира, ведь есть много очень
талантливых людей, которые прославляют свой народ вдали от Родины, а
144
победителей конкурса наградить на Съезде.
- создать бюджетный фонд (с участием наших предпринимателей,
предприятий,
Минфина)
предназначенный
для
социальной
оказания
поддержки
только
в
экстренной помощи людям, оказавшимся в
соотечественникам,
исключительных
случаях
сложнейших жизненных
ситуациях. В беде сироты и участники ВОВ, пенсии и пособия которых
мизерны;
- На период летних каникул (трем министрам неоднократно говорил,
просил, но увы) направлять студентов выпускных курсов, обучающихся на
факультетах татарского языка татарстанских ВУЗов на практику для
организации обучения татарскому языку за пределами Татарстана;
- организовать бесплатный приезд и обучение самых лучших учеников
татар из зарубежья с проживанием их в татарских семьях в крупных селах,
райцентрах и городах Татарстана. (Ездят же в Англию и США, живут в
чужих семьях. А почему нам нельзя?);
- организовывать для одаренных детей из татарской диаспоры зарубежья
в летний период бесплатные детские лагеря
с углубленным
изучением
татарского языка, культуры, истории;
- В Татарстане создать агитбригады из работников культуры и народного
образования для выездов за пределы республики и проведения литературномузыкальных
вечеров,
встреч
в концертных
культуры, школах на тему «С любовью
Азербайджана
к
залах,
Татарстану»
(в
домах
школах
мы организовали, получилось здорово). Обязывать наших
артистов не надо. Но если попросить их на самом высоком уровне, чтобы
преуспевающие ездили к нашим и давали благотворительные концерты,
думаю, возражений не будет.
Назрела острая
необходимость сконцентрировать все финансовые
ресурсы, предназначенные для оказания помощи и поддержке диаспоры в
едином центре – Всемирном Конгрессе татар.
Не только мы, постпреды, но и
145
все загранучреждения Российской
Федерации
посольства,
-
торгпредства,
представительства
и
т.д.,
воспринимаем Конгресс не как общественную организацию, а скорее как
министерство, ведомство и все его решения, рекомендации
- мы
воспринимаем как указания к действию и руководству. Наверное, было бы
правильнее, по примеру многих стран, «преобразовать» Всемирный конгресс
татар
в
Государственный
комитет
по
вопросам
диаспоры
(соотечественников) со всеми вытекающими последствиями - это бюджет,
организационная структура, да и работники имели бы статус госслужащих.
И ещё
о татарской диаспоре.
соотечественники
К
нам часто
обращаются
по вопросу переезда в Татарстан. Всю помощь,
юридическую, организационную и даже материальную, которую мы в
состоянии оказать, они получают. Но при приезде в Татарстан или места
компактного проживания татар (города
Пенза, Ульяновск,
Свердловск,
Челябинск, Магнитогорск, Уфа) они сталкиваются с проблемой получения
работы, поскольку очень часто им отказывают. Приезжают же, как правило,
не спекулянты! Эти торговцы
- хорошие
грамотные
юристы,
учителя,
врачи, специалисты и инженеры. Поэтому не отталкивать бы их, а помочь
им. Я сам лично часто занимаюсь трудоустройством семей и знаю, что это
такое.
Особых льгот не надо, но особое внимание можно бы.
В завершение отмечу, что системная и последовательная работа в
закреплении
и
совершенствовании
достигнутых
внешнеполитических
успехов является одной из ключевых концепций деятельности Постоянных
представительств. У Постпредства есть программы, задачи, цели, четкий
алгоритм действий, известны наиболее приоритетные и
вопросы,
вектор
направления,
выработанные
перспективные
совместно с нашим
департаментом ДВС и Исполкомом Всемирного конгресса татар.
И сегодня мы с гордостью можем констатировать, что Татарстан в
Азербайджане
уважают,
с
Татарстаном
воспринимают республикой – лидером.
146
считаются
и
безоговорочно
Р.Закиров: Рәхмәт, Наил Шамилевич! Сүз Татарстан Республикасы
Дәүләт Советы депутаты, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
Бюросы әгъзасы Разиль Исмәгыйлевич Вәлиевка бирелә. Рәхим итегез!
Р.Вәлиев: Хөрмәтле туганнар! Без монда барыбыз да уртак изге ният –
татар халкын, аның теле, мәдәнияте, милли мәгарифе, гореф-гадәтләре,
йолары белән татар буларак саклап калу максаты белән җыелдык. Әмма бу
максатка ничек ирешергә - монсы инде икенче мәсьәлә. Әгәр дә соңгы
вакытта без Русия, Татарстан законнарын, халыкара хокук формаларын
белеп, шуларга таянып эшләмәсәк, безнең эшебезнең нәтиҗәсе бик аз
булачак. Бер генә мисал китерәм: моннан биш ел элек, Татарстан
мәктәпләренә һөҗүм башлангач, без – Татарстан Дәүләт Советы – Русия
Конституцион судына мөрәҗәгать иттек... Аның карары шундый булды:
Татарстан мәгариф законында каралган татар һәм рус телләрен Татарстан
мәктәпләрендә укыту Русия Конституциясенә каршы килми. Һәм инде хәзер
безгә бер кеше дә: “Ни өчен сез Татарстан мәктәпләрендә татар телен рус
теле белән бертигез күләмдә укыта аласыз?” – дип әйтә алмый. Менә инде
309 Закон кабул ителеп гамәлгә кергәч тә без Конституцион судның карары
белән якландык. Шушы гына әйтәсем килә: безгә үзебезнең хокукларыбызны
белергә өйрәнергә кирәк! 68 нче матдәне генә алып карыйк. Анда Русиядә
милли республикалар үз дәүләт теллләрен булдыра алалар дип әйтелгән. Бу
начармыни?! Шуңа нигезләнеп без Татарстанда татар телен дәүләт теле дип
игълан иттек.
Без 2002 нче елның апрель аенда Татарстан Конституциясенә
үзгәрешләр керттек, аңа тагын бер яңа матдә өстәдек. Бик зур авырлыклар
аша ул – 14 нче матдә кабул ителде. Анда болай дип язылган: Әмма, ни
кызганыч, Татарстан законы Татарстанда гына үз вәкаләтендә, републикадан
читтә аның куәте, көче юк. Шуңа күрә без бу законны тагын да киңәйтергә,
куәтен арттырырга теләдек. Һәм Русия белән Татарстан арасындагы яңа
шартнамәне икенче кабул иткәндә без инде болай дип яздык: Татарстан
Республикасы Русия хөкүмәте белән бергәләп Татарстаннан читтә
147
яшәүче татарларга, аларның милли мәдәниятен, мәгарифен үстерүдә,
туган телләрен саклауда ярдәм итәргә тиеш. Инде бу шартнамә Федераль
закон буларак кабул ителде. Шушы законнарга таянып эшләсәк, безнең көчкуәтебез тагын да артыр иде. 309 нчы зконны да искә алып китми булмый.
Аның эчтәлеге шуннан гыйбәрәт: моңа кадәр Русиянең мәгариф законы
нигезендә мәгариф стандартлары өч өлештән тора иде. Аның беренче өлеше
– 75%ы – федераль стандартлар. Анда Русия мәгариф министрлыгы
тарафыннан расланган фәннәр кертелә: химия, физика, Русия тарихы һ.б.,
һ.б. 15% – төбәкләргә бирелүче өлеш. Мәсәлән, Татарстан икән, аның 15%ын
Татарстан мәгариф министрлыгы билгели һәм анда инде Татарстан тарихы,
татар теле, татар әдәбияты һ.б., һ.б. керә иде. Һәм калган 10 %– мәктәп
компоненты. Ансын инде мәктәп үзе билгели иде. Инде 309 нчы закон кабул
ителгәннән соң бу өч компонент системасы юкка чыгарылды һәм бердәнбер
федераль компонент кына калды. Хәзер инде бөтен фәннәрне дә безгә өстән –
Мәскәүдән генә әйтәчәкләр. 309 нчы закон кабул ителгәч Татарстан Дәүләт
Советының
сессиясендә
Русиянең
бөтен
төбәкләренә,
аларның
парламентларына, Русия җитәкчелегенә, Президентка мөрәҗәгать кабул
ителде. Шуннан соң без Русиянең бөтен төбәкләреннән безне яклаган
җаваплар алдык. Әмма ләкин безнең сүзгә колак салмадылар. Һәм шунна соң
без, инде әйтеп үтелгәнчә, без Казанда бик зур җыен – киңәшмә үткәрдек.
Анда тарихта беренче мәртәбә Русия төбәкләренең һәрберсеннән мәгариф
министрлары, парламент җитәкчеләре, депутатлары катнашты. Бу киңәшмәдә
Президентыбыз Минтимер Шарипович: “Әгәр дә шушы хәлдә калса,
Татарстан Республикасында 309 нчы Закон гамәлгә кермәячәк!” – дип
ачыктан ачык әйтте. Һәм шуннан соң, ниһаять, милли республикаларның
күзләре ачылган кебек булды һәм алар берләшә башладылар. Татарстан
Республикасының парламенты 2008 нче елның апрелендә Русия Дәүләт
Думасына закон проекты эшләп тапшырды. Без анда Русия Дәүләт
Думасынна бу милли төбәк компонентын кире кайтаруны таләп итәбез. Һәм
шушы ук елның май аенда Башкортостан парламенты шундый ук закон
148
проекты эшләде һәм Дәүләт Думасына җибәрде. Һәм, ниһаять, нәтиҗәсе:
үткән елның 19 нчы февралендә без Татарстан Дәүләт Советы тәкъдиме
белән
Русия
Дәүләт
Думасында
шушы
мәсьәлә
буенча
парламент
тыңлаулары үткәрдек. Анда Русиянең 53 төбәгеннән парламент җитәкчеләре
һәм депутатлар катнашты. Нәтиҗәсе мәгълүм: Русия мәгариф стандартының
беренче өлеше – беренче баскычы эшләнде. 1–4нче сыйныфлар өчен уку
программасында безнең теләкләр искә алынды. Һәм бу эштә без һич кенә дә
артка чигенергә тиеш түгел. Без бу милли төбәк компонентын законда
күрергә телибез, чөнки Конституциядә язылган икән, ул, һичшиксез, законда
да язылган булырга тиеш! Бүгенге көндә Русия Дәүләт Думасында закон
проектыбыз бар, без эшне дәвам итәбез. Әгәр дә милли мәктәп булмый икән
– безнең татар телен белүчеләребез бетәчәк! Әгәр дә татар телен
белүчеләребез бетә икән – безнең татар телендә язучыларыбыз да бетәчәк!
Язучы булмагач, аның әдәбияты да, җырлары да, драматургиясе дә
булмаячак! Димәк безнең милләтебезнең дә язмышы куркыныч астында
калачак. Шуңа күрә без милли мәгариф проблемасына бик нык игътибар
итәбез һәм милләтләрне саклап калу өлкәсендә алда әйтелгән мәсьәләне иң
төп проблемаларның берсе дип саныйбез. Ә инде милли мәктәп дигәннән,
әкренләп Русия законнарыннан “милли” дигән сүз чыгарылып бара. “Милли
мәктәп” дигән сүз бүген Русия законнарында юк! Һәрбер халыкның үзенең
милли мәгариф системасы булмаса, ул халыкның киләчәге юк. Бүгенге көндә
шулкадәр астыртын, хәйләкәррәк эш алып баралар, “милли” сүзен инде
башка мәгънәгә күчерә башладылар. “Национальный проект России” диләр.
Бу милли проект түгел, ул илкүләм проект булырга тиеш!
Соңынчы сүз итеп резолюциягә бер тәкъдим кертәсем килә. Киләсе елда
Татарстанда иң зур вакыйгаларның берсе – Татарстан Республикасы төзелүгә
27 нче майда 90 ел тула. Бу 1552 нче елдан соң татар халкының беренче
мәртәбә дәүләтчелек ала башлавы. Әгәр дә без бу датаны зурлап Татарстанда
гына түгел, бөтен Русия төбәкләрендә дә бәйрәм итмәсәк, бу безнең яктан
бик яман булыр иде. Чөнки Татарстан булмаса, татар халкының бик күп
149
өлешләре юкка чыккан булыр иде. Аннан соң Татарстан юбилее чаралары
вакытында сез халык санын исәпкә алу турында да сүз кузгалтырсыз дип
уйлыйм, чөнки алар бер-берсенә бик нык бәйләнгән. Казан – Татарстанның
башкаласы булса, Татарстан ул – бөтен татар халкының башкаласы, изге
урын. Игътибарыгыз өчен бик зур рәхмәт!
Р.Закиров: Рәхмәт, Разиль Исмәгыйлевич! Сүз Бөтендөнья татар
конгресының эшмәкәрләр белән эшләү бүлеге җитәкчесе, Башкарма
комитетның Бюро әгъзасы Фәрит Язкарович Уразаевка бирелә.
Ф.Уразаев: Хөрмәтле иптәшләр, кадерле туганнар! 2001 нче елда
бүгенге көнгәчә татар эшмәкәрләренең форумы оешып эшләп килде. Ул
безнең Татарстан белән баглагнышларны урнаштыру юнәлешендә шактый
гына мөмкинчелекләр ачты, Русиянең күп кенә төбәкләрендә Татарстанның
сәүдә йортлары төзелде. Бу, үз чиратында, күпмедер дәрәҗәдә Татарстан
бюджетына да акча китерә башлады. Узган елның бюджетын карасак, анда 8
миллардка якын керем бар.
Мы, начиная с 2001 года, на основе форума создавали торговоэкономические представительства, Торговые дома и через этот механизм
мобилизовали формирование национально-культурных автономий. В наше
движение пришло золотое поколение в возрасте 30-35 лет, которые внесли не
только экономические, но и культурологические связи с Республикой
Татарстан. Но мы прекрасно понимаем, что между регионами были
поставлены связи, но они не были систематизированы. Именно поэтому мы
вчера приняли решение при Исполкоме Всемирного конгресса татар создать
Ассоциацию предпринимателей и наладить региональные связи на новом
уровне. Для этого были разработаны общенационального характера форумы,
которые сегодня выросли как Федеральный Сабантуй, фольклорный
фестиваль татарских коллективов «Түгәрәк уен», «Болгар җыены». И
впервые в этом году в Ульяновске в рамках Федерального Сабантуя был
проведен «Татар базары», где принимали участие производители Республики
Татарстан и других регионов. Эти механизмы позволяют нам по горизонтали
150
мобилизовать и активизировать деятельность татарских предпринимателей.
Надеюсь,
что
Ассоциация
предпринимателей
будет
генератором
и
двигателем этих идей. Всех бизнесменов в регионах мы призываем активно
принимать участие в данной работе. Спасибо за внимание!
Р.Закиров: Рәхмәт! Сүз Бөтендөнья татар конгрессының Түмән Кама
бүлеге җитәкчесе Рөстәм Мәҗит улы Ганиевка бирелә.
Р.Ганиев: Хәерле кич, хөрмәтле милләтәшләребез! Мин сезнең алга
мактанырга чыкмадым. Бүгенге көн татар халкы турында берничә сүз генә
әйтеп үтәсем килә.
Татар халкына нәрсә җитми? Аңа бүген бердәмлк һәм мохит җитми!
Татарстан Республикасының телләр турындагы Законнарның үтәлешен кем
тикшерә, кем аның өчен җавап бирә? Законнар, программалар бик күп, ләкин
аларны гамәлгә ашыручы механизмнар юк. Мәсәлән, 15% өстәмә түләү
турындагы Закон... Шәйхиева Фирая Разыйх кызына мөрәҗәгатебез:
Татарстан Республикасы
яшьләр,
спорт
һәм
туризм
министрлыгы,
муниципаль районнарның башкарма комитетының яшьләр эшләре һәм спорт
идарәсенең яшьләр бүлекләре, милли мәсьәләләр буенча бүлекләр, татар
яшьләре белән берлектә киңәшмә уздырсыннар иде. Бу җыелышта яшьләр
белән эшләү программасын кабул итеп, финанслау мәсьәләсен уйларга, татар
яшьләренең проблемаларын хәл итәргә кирәк. Мәсәлән, яшьләрнең үз
клублары булсын, анда кичке уеннар, аулак өй кичәләрен оештырырга була...
Ике телне тигез куллану шәһәр, урам исемнәренең, транспорт
тукталышларының, элмә такталарның ике телдә дөрес язылышын тикшерергә
кирәк, аның өчен җаваплы кешеләр булырга тиеш.
Татар балалары өчен балалар бакчаларына татарча мультфильмнар
таратырга кирәк. БДИнын татар телендә тапшырырга мөмкинлек алу өчен
Страсбург шәһәрендә судлашкан ханымга ярдәм итеп, көчле адвокат ялларга
кирәк һәм шул адвокатка түләр өчен акча тупларга.
Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт!
Р.Закиров: Рәхмәт! Хәзер сүз Уфа шәһәре опера һәм балет театры
151
солисты, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты Бюросы әгъзасы
Марат Сабит улы Шәриповка бирелә.
М.Шарипов: Хәерле кич, милләттәшләр! Безнең арабызда бөек
Дәрдмәнднең оныгы, Башкортостандагы танылган галим – физик Шамил
Рәмиев утыра. Минем иң беренче сүзне аңа бирәсм килә.
Ш.Рәмиев: Исәнмесез, хөрмәтле милләттәшләр! Сезгә Уфадан бик зур
сәламнәр китердем. Үткән атнада Дәрдмәндкә багышланган бик күп чаралар
үтте. Анда Татарстаннан Зилә Валиева, Разиль Валиев, Туфан Миңнуллин,
Ким Миңнуллин һәм башка бик күп кунаклар килде. Рәхмәт сезгә! Әйтәсе
килгән фикерем шул: бөтен дөнья татарлары, берләшегез!
М.Шарипов:
Рәхмәт,
Шамил
ага!
Чыннан
да,
2009
нчы
ел
Башкортостанда Дәрдмәнд елы булды. Безнең татар милләтенең мәшгурь
заты, XX гасыр башында яшәгән беренче санлы меценант, бөтен байлыгын
мәчет-мәдрәсәләр, мәктәпләр салу, газет-журналлар чыгаруга биргән олуг
затка багышлап быел бездә фәнни-гамәли конференцияләр, төрле кичәләр
узды, зиратта, мәчетләрдә дога кылынды. Мөхтәрәм коллегалар, минем
үтенечем шул: һәрберегез үз төбәкләрегездә Дәрдмәндкә багышланган
чаралар уздырсагыз иде? Безгә – Тукай, Җәлил, Ибраһимовларны таныган
халыкка – инде Дәрдмәндне дә олыларга вакыт җите! 1,5 миллион татар
яшәгән Башкортостанга матди ярдәмгә караганда рухи ярдәм күпкә кирәгрәк!
Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Р.Закиров: Рәхмәт Сезгә! Сүз Оренбург өлкәсе Бугуруслан шәһәре
иҗтимагый үзәгенең дәрәҗәле әгъзасы Рәис Зәкиевич Кәримовка бирелә.
Рәхим итегез!
Р.Кәримов:
Мин
бүген
Оренбург
өлкәсе
автономиясенең
җитәкчелегеннән түгел, ә Бугуруслан шәһәрендә генә түгел, ә Оренбург
өлкәсендә беренче булып оешкан иҗтимагый үзәктә 17 ел эшләгән кеше
буларак чыгыш ясыйм. Күптән түгел бездә исәп-хисап тоту буенча
конференция булып узды. Шунсы кызганыч: татар районнары милли
оешмаларыннан анда вәкилләр булмады, җитәкчебез үз урынында калды.
152
Безнең оешма беренче булып татар телевидениесе ачты. 7 млн. 1 мең
кешелек Лениногорскийда, Әсәкәйдә промежуточный станцияләр корып,
Казан телетапшыруларын күрүгә ирештек. Милли мәгариф проблемасына
тукталып, минем шуны әйтәсем килә. Бездә узган конференциядә күп еллар
мәгариф системасында эшләгән, татар мәктәбен ачуга зур өлеш керткән
Рәфкать Хөснетдинов чыгыш ясады. Аның әйтүе буенча, 2000 нче еллар
башында өлкәнең 90 мәктәбендә 8400 бала татар телен өйрәнсә, бу уку
елында исә 64 мәктәптә 4200 бала калды. Бездә генә түгел, бөтен җирдә
диярлек ана теленә бүленеп бирелгән сәгатьләр кими, алар атнасына 1-2
сәгать кенә калды. 2009 нчы елда педагогик көллият һәм педуниверситетның
татар-башкорт бүлегенә, абитуриентлар булмау сәбәпле, берәү дә укырга
кермәде. Эшләр болай барса, татар телен укыту бөтенләй туктатылачак.
Әйткәнемчә, үз вакытында мәдәният учагы булып торган Оренбург
татарларының язмышы конгрессны күптән борчый, вәзгыятьне татар
җитәкчелегенә җиткерү дә урынлы булыр иде дип уйлыйм. “Яңа вакыт”
газетасы редакторы Фаннур Гайсаров фикеренчә, конференция демократик
принципларда үтте, чыгыш ясаучылар үз-теләк фикерләрен
курыкмый
җиткерделәр.
Сугыштан соңгы елларда Оренбург, Самара якларындагы рус, чуаш
авылларында татарча белмәгән кеше аз иде. 60 нчы еллардан соң татарның
киләчәге дигән яшьләребез русча гына сөйләшә башладылар. 20 ел эшләп
килгән милли хәрәкәтнең нигә нәтиҗәләре күренми соң?! Бу, беренчедән,
илдәге аз санлы милләтләрнең туган телен фәнни нигездә бетерү сәясәтенә
килеп тоташса, икенчедән, ана телебезнең көнкүрештә аз кулланылуы белән
бәйле. Татарстан җитәкчелеге, конгресс һәм милли оешмалар Рәсәй
татарларына үзебезнең татар гына түгел, милләт икәнебезне аңлатуга иреште.
Ул гына түгел, Рәсәйдә бербөтен татар мохитен булдырды.
Әмма, сүз башым Шүрәле дигәндәй, минем кабат милли мәгарифкә
әйләнеп кайтасым килә. Татар милли мәгариф системасы булмаса,
рускоязычный татарин булып калудан, князь Юсуповлар туудан ни файда?!
153
Заманалар нинди генә булса да, реаль бурычлар куйганда һәр мәсьәләне
чишеп була дигән фикердә торам. Русча әйтсәң, правильно поставленная
задача – половина успеха.
Без, чит өлкәләрдә яшәүче иҗтимагый оешмалар, Казаннан кемдер килеп
безнең өчен эшләргә тиеш түгел икәнен дә аңлыйбыз. Шулай да без бербөтен
мохиттә яшибез икән, Татарстанга да әйтер сүзләребез бар. Соңгы
вакытларда Казаннан татар милли мәгарифе хәленнән зарланып җан
тавышлары ишетелә башлады. Казанда татар гимназияләре, мәктәп биналары
замана таләпләренә туры килми, ата-аналар татарча укытугы каршы чыгып
гариза язалар, иҗади хезмәткәрләр мөшкел хәлдә… Безнең китапханәдә татар
китаплары бер бәләкәй киштәдә генә, мин аларның барысын да укып
бетердем, алар инде иске. Казанга барганда төрлебез төрле юллар белән
киләбез. Кибетләргә кереп татар китаплары сорыйбыз. “Сельпо бар чакта бар
иде дә, хәзер юк,” – дип җавап бирәләр безгә.
Без бербөтен икән, безне Татарстанда яшәүче милләттәшләребезнең
язмышы да борчый. Чаралар, килешүләр кая?! Нигә шул ук Рәсәй
шартларында башкорт телен торгызу өчен Башкортостанда барлык шартлар
тудырылган?! “Булдырабыз!” – шушы була ул!!! Яртылаш корып беткән
татар гимназиясен җимергәндә тын алмыйча өнсез калдык. “Ана теле
гаиләдә” дигән шигарь дә урынсыз булып калды. Башкортлар Мәскәүгә
үзләре кушылган, дисәк тә, мәгърифәтче Каюм Насыйри болай дип әйтеп
калдырган: “Әгәр дә Казан башкортлар кулында булса, Сөембикәне ятларга
сатмаган булырлар иде…” Сибелеп яшәгән татарлар өчен Рәсәйнең бөтен
булуы хәерлерәк. Шуның өчен татар милли хәрәкәте Татарстан Президенты
Минтимер Шәймиевнең федерализм сәясәтенә теләкләшлек итәргә тиеш.
Әмма ни аяныч, милли хәрәкәт инерциясен югалтты, аның рухи көче
басылды. Милләт язмышы өчен җитәкчеләр генә бүгел, без барыбыз да
җаваплы – шуны онытмасак иде. “Тәмле, тәмле!” – дип әйтүдән генә авызга
тәм керми икәнен без беләбез, мәсьәләне үз кулыбызга алып чишү юлларын
эзләмәсәк, без беркайчан да уңышка ирешә алмаячакбыз.
154
Соңгы елларда дингә урын бирелде, мәчетләребез арта, укымышлы
муллаларыбыз ишәя. Әмма араларында дини һәм дөньяви белеме булмаган
муллалар да бар. Алар дин белән милләтне аералар, ә бит безнең максатыбыз
мөселман да, татар да булып калу. Иҗтимагый оешмалар һәм дини идарәләр
бергәлектә
эшләсә,
сәясәтчеләрнең
максатыбызга
милли
ирешербез.
мәнфәгатьләргә
Безнең
игътибарларын
бердәмлек
арттырачак.
Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Р.Закиров: Рәхмәт Сезгә! Сез каршы булмасагыз, чыгышларны шушы
урында туктатып, бүләкләү өлешенә күчәбез. Каршылар юк.
Димәк,
Бөтендөнья
татар
конгрессы
вәкилләре
чыгышларыннан
күренгәнчә, халкыбыз тырышып эшли, уңышларыбыз да аз түгел, алар
сөендерә. Шул ук вакытта эшлисе эшләр тагын да күбрәк. Милли тормыш
җанлана бара, проблемалар, хәл итәсе мәсьәләләр дә бүген ачыкланды.
Булган кыенлыкларны без бергәләшеп чишәрбез дип уйлыйм. Бүгенге
киңәйтелгән утырышыбызның резолюциясе белән таныштырыр өчен сүз БТК
БК әгъзасы Римзил Салихович Валиевака бирелә.
Р.Валиев: Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының 2009
нчы ел йомгакларына багышланган киңәйтелгән утырышы резолюциясе
Утырышта катнашучыларның чыгышларын, тәкъдимнәрен тыңлап
һәм киңәшләшеп, утырыш түбәндәге нәтиҗәләргә килде:
-
"Бөтендөнья татар конгрессы" иҗтимагый берләшмәләренең Халыкара
берлегенә БТКның IV съезды куйган милли мәгарифне, мәдәниятне, телне,
гореф-гадәтләрне
саклау
һәм
үстерү
бурычларын
кичектерелмәс
мәсьәләләр дип билгеләп, аларны тормышка ашыруны дәвам итәргә;
- Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетына, җирле иҗтимагый
оешмаларга һәм эшмәкәрләргә, милли мәгарифкә бәйле мәсьәләләрне
тамырдан хәл итү йөзеннән, булган мәктәпләрне саклау һәм яңа шәхси татар
гимназияләрен төзүне иң мөһим мәсьәләләрнең берсе дип игълан итәргә;
- милли мәгариф кризис кичергән дәвердә, эшләү алымнарын тәгаенләү
155
йөзеннән, татар теле һәм әдәбияты укытучыларының V съездын оештырырга
һәм уздырырга;
- татар милләтен берләштерү һәм үстерү максатыннан “Татар дөньясы: кичә,
бүген, иртәгә” дигән темага татар галимнәренең халыкара конференциясен
оештырырга һәм уздырырга;
- татар милләтенең җиңүгә зур өлеш кертүен истә тотып, җирле милли
оешмаларда Бөек җиңүгә багышланган чаралар уздырырга, Бөек Ватан
сугышы ветераннарының ихтияҗларын даими кайгыртып торырга;
- ТАССРның 90-еллык юбилее уңаеннан Татарстанда, Русия төбәкләрендә,
БДБ илләрендә фәнни-гамәли конференцияләр, укулар, һ.б. мәдәни чаралар
уздырырга;
- Татарстан Республикасының мөстәкыйльлек турында Декларация кабул
итүгә 20 ел тулу уңаеннан республикада, Русия төбәкләрендә һәм чит
илләрдә махсус план буенча фәнни-гамәли конференцияләр, укулар һәм
мәдәни чаралар уздырырга;
- авылның яшәешен, милли йөзен саклап калу, татар халкының үзара
хезмәттәшлек итүен, яңа эш урыннанрын булдыру максатыннан Русия
Федерациясе татар авыллары Ассоцияциясенең эшен тамырдан үзгәртергә;
- Русия
Федерациясе
регионнарында
һәм
БДБ
илләрендәге
яшьләр
оешмаларының эшләрен камилләштерергә, шулай ук татар яшьләре
мохитендә резонанс алган БТЯФ акцияләрен («Мин татарча сөйләшәм»,
«Чәк-чәк party», татар теленең РФдә статусын яклап имза җыюлар һ.б.)
дәвам итәргә. БТКның Башкарма комитетына БТЯФ әгъзалары һәм
активистлары белән берлектә IV Бөтендөнья татар яшьләре Форумын
оештырырга һәм уздырырга;
- туган телне, мәдәниятне, гореф-гадәтләрне саклау һәм үстерү йөзеннән
төзелгән “Татар авылы” проектын кабул итәргә, Татарстан Республикасының
авылларында шәһәрдә яшәүче татар яшьләренең җәйге ялын оештырырга;
156
- Русия регионнары һәм чит илләрдән талантлы яшьләрне сайлап алу һәм
Татарстан югары уку йортларына укырга кертү эшен дәвам итәргә һәм
камилләштерергә.
Җирле
милли
оешмаларга
һәм
мөхтәриятләргә
абитуриентларны сайлап алуда актив катнашырга, бигрәк тә гуманитар
белгечлекләр буенча укырга керүчеләргә аерым игътибар бирергә; киләчәктә
аларны җирле татар оешмалары алып барган мәгърифәт, мәдәният эшләренә
җәлеп итәргә;
- чит илләрдә татар якшәмбе мәктәпләрен оештырырга һәм булганнарының
эшен
камилләштерергә;
моның
өчен
“Россотрудничество”
халыкара
гуманитар хезмәттәшлек федераль агентствоның һәм “Русский мир”
Фондының оештыру һәм финанс мөмкинлекләреннән киңрәк файдаланырга;
- җирле милли татар
Федераль
оешмаларына, җәмгыятьләренә һәм эшмәкәрләргә
Сабантуй,
Бөтенрусия
татар
фестивальләре, Изге Болгар җыены,
фольклор
коллективлары
конкурсларда һ.б. милли-мәдәни
чараларны үткәрүдә актив катнашырга;
- РФнең кайбер төбәкләрендә уза торган фәнни-гамәли "укулар"ның
эчтәлеген һәм формасын камилләштерергә, аналитик юнәлешен көчәйтергә
һәм аларны татар халкының мәгърифәтен үстерүгә, зыялыларыбызның
бердәмлеген арттыруга юнәлтергә;
- Русия
Федерациясе
мөселман
мәктәпләргә православие
җәмәгатьчелеге
дәресләрен
кертү
белән
кебек
берлектә
Конституция
нормаларына туры килмәгән чараларга кискен каршы торырга;
-
мәктәптә татар балаларын православие диненә тарту очракларын истә
тотып,
аларны
чиркәү
йогынтысыннан
арындыру
максатыннан
укучыларның ата-аналары белән тәрбия һәм пропаганда эшләрен кануни
нигезгә таянып алып барырга һәм көчәйтергә;
- Русия Федерациясендә мәктәпләрдә дини мәдәният дәресләрен кертү буенча
эксперимент уздырыла торган төбәкләрдә мәгариф оешмалары, ата-аналар,
мәктәп комитетлары белән килешенеп, татар балаларының мәнфәгатьләрен
157
канәгатьләндереп эш алып барырга;
- милли массакүләм
мәгълүмат чараларының мәгълүмати кыры кысыла
баруын истә тотып, татар дөньясы белән элемтәдә тору өчен, милли
оешмаларга Интернет мөмкинлекләрен киңрәк файдаланырга;
- 2002 нче елда халык санын алганда
милли демографияне объектив
чагылдырмау һәм күп санлы фальсификацияләр булуын истә тотып, 2010
нчы елда барлык
милли оешмаларга татар халкының санын исәпкә
алуны төп эш дип билгеләргә һәм аның яңа ысулларын булдырыга; бу
максаттан
җирле
халык
белән
җыенннар
оештырырга,
ММЧ
мөмкинлекләреннән киңрәк файдаланырга;
- Башкортостандагы татар оешмаларының нәтиҗәле эшен оештыру
максатыннан 2010 нчы елның 31 мартына кадәр БРның Татар конгрессы
сайлауларын уздырырга; биредәге татар халкының мәнфәгатьләрен
кайгырту йөзеннән җирле хакимиятләр белән берлектә нәтиҗәле эшләр
алып барырга;
- Бөтендөнья
татар
конгрессы
Башкарма
комитетына
Бөтендөнья
башкорт корылтае белән нәтиҗәле хезмәттәшлеген дәвам итәргә, ике
тугандаш халыкның мәнфәгатьләрен кайгырту йөзеннән уртак чаралар
уздырырга;
- Русия
Феерациясе
һәм
БДБ
илләрендәге
эшмәкәрләрнең
үзара
хезмәттәшлеген булдыру йөзенән Бөтендөнья татар конгрессы каршында
халыкара эшмәкәрләр Ассоциациясен төзергә;
- Бөтендөнья татар яшьләре Форумы Бюросына Русия төбәкләрендәге татар
яшьләре оешмалары белән берлектә “Батыр” татар яшьләре спартакиадасын
уздырырга;
- Татарстан Республикасында Россия Федерациясе татарлары көннәрен
уздыруны дәвам итәргә;
- Русия Федерациясендә Федераль Сабантуй һәм Бөтенрусия татар фольклор
158
фестивале кебек зур чаралар уздырганда Татарстан Мәдәният министрлыгы
белән берлектә Татарстан көннәрен уздыруны гамәлгә кертергә;
- Русия төбәкләрендәге тарихи һәйкәлләребезне барлау йөзеннән Реестр
булдырырга;
- милли үзаңны үстерү, йола-бәйрәмнәрне өйрәтү максатыннан һәм 2013 нче
елда Казанда узачак Универсиадага әзерлек йөзеннән Русия төбәкләре һәм
БДБ илләрендә балалар һәм яшүсмерләр Сабантуйларын уздырырга;
- 2011 нче елда узачак бөек татар шагыйре Габдулла Тукайның тууына 125
ел уңаеннан балалар, яшүсмерләр, яшьләрнең I Бөтенрусия “Тукай
оныклары” исемендәге шигъри ижат фестивален үткәрергә;
- туган телне, мәдәниятне, милли рухны саклау, милли театрларны барлау
йөзеннән Русия төбәкләрендәге татар театрлары катнашында “Идел йорт”
исемле фестиваль уздырырга;
- 2010 нче елда узачак бөек татар композиторы Салих Сәйдәшев тууына 110
ел уңаеннан яшь башкаручыларның “Татар моңы” халыкара
телевизион
конкурсында катнашучыларның репертуарына С.Сәйдәшев көенә язылган
әсәрләрне кертергә.
Р.Закиров: Кем дә кем шушы резолюция белән риза, кул күтәрүегезне
сорыйм.
Каршылар, битарафлар юк. Резолюция бертавыштан кабул ителде.
Хәзер көн тәртибенең дүртенче мәсьәләсенә күчәбез. Бөтендөнья татар
конгрессы иҗтимагый берләшмәләр халыкара берлегенә кабул итүне сорап
2009 нчы елда 13 оешмадан гариза керде. Без алар җибәргән барлык
документларны өйрәндек, алар барысы да тәртиптә. Әлеге оешмалар белән
таныштырып үтәм:
1.
Краснодар крае “Йолдыз” татар тарихи-этнографик клубы” иҗтимагый
оешмасы;
2.
Көньяк Сахалин шәһәренең жирле татар милли–мәдәни мохтарияте
(Сахалин өлкәсе);
159
3.
Тадҗикстан Республикасы “Өмет” татар җәмгыяте (Дүшәмбе шәһәре);
4.
Обнинск шәһәре жирле татар милли-мәдәни мохтарияте (Калуга өлкәсе);
5.
Тадҗикстан
Республикасы
Истаравшан
шәһәре
“Дуслык”
татар
иҗтимагый оешмасы;
6.
Волгоград өлкәсе Хөсәен Акманов исемендәге татар яшьләре иҗтимагый
оешмасы;
7.
Самара өлкәсенең Похвистнево районы “Туган тел” татар мәдәни-агарту
иҗтимагый оешмасы;
8.
Краснодар
крае
Армавир
шәһәре
“Батыр”
татар
милли-мәдәни
мохтарияте;
9.
Норильск шәһәре “Берлек–Союз” җирле татар милли-мәдәни мохтарияте
(Красноярск крае);
10. Воронеж шәһәре “Рухият”җирле татар милли-мәдәни мохтарияте;
11. Приморье крае “Туган ил” татар-башкорт иҗтимагый оешмасы
(Владивосток шәһәре);
12. Ярославль өлкәсе “Мирас” татар мәдәни-агарту иҗтимагый оешмасы;
13. Воронеж шәһәре “Рухият” татар җирле милли-мәдәни мөхтәрияте.
Мин шушы ижтимагый оешмаларны Бөтендөнья татар конгрессына
кабул итәргә дигән тәкъдимне тавышка куям. Кем дә кем риза – кул
күтәрүегезне сорыйм. Төшерегез. Кем каршы? Битараф? Андыйлар юк. Бер
тавыш белән кабул ителде.
Ә хәзер көн тәртибенең соңгы мәсьәләсенә күчәбез. Илебезнең төрле
төбәкләрендә яшәп халкыбыз мәнфәгатьләре өчен күп хезмәт куйган
милләттәшләребез бар. Аларга Татарстанның һәм Бөтендөнья татар
конгрессның
бүләкләрен
бүләкләнүчелернең
тапшырабыз
исемлеген
атау
өчен
рөхсәт
сүзне
итегез.
Миләүшә
Хәзер
сүз
Әминовна
Гомәровнага бирәм.
М.Гомәрова: Татарстан Республикасы Президентының Рәхмәт хаты
белән: Гыйсметдинов Дамир Минсәгыйрович – Бөтендөнья татар
конгрессы Башкарма комитеты рәисе урынбасары бүләкләнә.
160
“Казанның 1000 еллыгы” медале белән: Сафина Рамилә Хәйдәровна –
Ульяновск шәһәре, “Чишмә” татар телевизион тапшыруларының баш
мөхәррире; Закиров Гаяз Салихович
-
Түбән
Новгород
өлкәсе,
региональ милли-мәдәни мохтәрияте җитәкчесе бүләкләнә.
Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгының Мактау
грамотасы белән:
- Габдрахманов Наил Газизович – Арча муниципаль районының педагогика
колледҗы директоры бүләкләнә.
Татарстан
Республикасы
Мәдәният
министрлыгының
Мактау
грамотасы белән:
- Шәрипов Марат Сабитович - Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты әгъзасы, Уфа шәһәре опера һәм балет театры солисты;
- Тукаев Марс Рифкатович – Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитетының Россия төбәкләрендәге татар иҗтимиагый оешмалары белән
эшләү бүлеге мөдире;
- Гайнетдинов Рөстәм Бәдретдинович - Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының чит илләрдәге татар иҗтимиагый оешмалары белән
эшләү бүлеге мөдире бүләкләнә.
Бөтендөнья татар конгрессы бүләкләрен тапшыру өчен сүз Закиров
Ринат Зиннуровичка бирелә.
Бөтендөнья татар конгрессы “Татар милләтенә күрсәткән олы
хезмәтләр өчен” медале белән:
-
Мөфти
Әлбир
хәзрәт
Крганов
-
Чувашия
Республикасы
мөселманнары Диния нәзарәте рәисе;
- Мохтасаров Фәрит Шамилович - Мәскәү өлкәсе татар милли–
мәдәни мохтарияте рәисе;
- Насыйров Ринат Хәмзиевич - Төмән өлкәсе Татар конгрессы
Башкарма комитеты рәисе;
161
-
Гыйбатдинов
Ферит
Абдуллович
-
Чувашия
Республикасы
Бөтентатар иҗтимагый оешмасы рәисе бүләкләнә.
БТК БК ихтирамнамәсе белән:
- Әхәтов Камил Әхәтович - Киров өлкәсе Татар иҗтимагый оешмасы
әгъзасы бүләкләнә.
Камил Әхәтович озак еллар Киров өлкәсе татар мәдәни үзәгенең рәисе
вазыйфаларын башкарды. Аны шулай ук юбилее белән дә котлыйбыз.
- Фәрит Хәзрәт Мингалиев - Иркутск өлкәсе мөселманнары Диния
нәзарәте рәисе бүләкләнә.
БТК БКның рәхмәт хаты белән:
- Мөфти Сәүбән хәзрәт Сөләйманов - Ульяновск өлкәсе мөселманнары
Диния нәзарәте рәисе;
- Җәләев Руслан Сиринович – “Бөгелмә авазы” район газетасының баш
мөхәррире;
- Зыятдинов Бакый Шәймуллович – Балтач муниципаль районының
“Себер тракты тарихы” музее директоры;
- Локманов Алик Харисович –композитор, Башкортостан татарлары
конгрессының мәдәният комиссиясе җитәкчесе;
- Шәрипов Марат Сабитович – “Рамазан” төрки милли-агарту үзәге
җитәкчесе, Уфа шәһәре опера һәм балет театры солисты; БТК Башкарма
комитеты әгъзасы бүләкләнә.
Кадерле милләттәшләр. Шуның белән Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының чираттагы утырышын ябык дип игълан итәм.
Катнашуыгыз һәм нәтиҗәле эшегез өчен рәхмәт. Һәрбарчагызны якынаеп
килүче Яңа 2010 нчы ел белән котлыйм.
исәнлек-саулык телим.
162
Эшегездә уңышлар, иминлек,
РЕЗОЛЮЦИЯ
расширенного заседания
Исполкома Всемирного конгресса татар
по итогам работы за 2009 год
Заслушав и обсудив доклад, выступления и предложения, участники
расширенного итогового заседания решили:
- считать реализацию задач, поставленных ΙV съездом Всемирного
конгресса татар, по консолидацию народа, возрождению национального
образования,
языка
и
традиций
приоритетным
направлением
деятельности;
-
Исполкому
Всемирного
конгресса
организациям,
предпринимателям
национального
образования
в
считать
татар,
целях
местным
татарским
преодоления
главной
задачей
кризиса
сохранение
существующих школ и строительство новых частных гимназий в местах
компактного проживания татар России;
-
в целях выработки стратегии и тактики работы в условиях кризиса
национальной школы подготовить и провести V Всероссийский съезд
учителей татарского языка и литературы;
- в целях выработки рекомендаций по консолидации и развитию
татарского этноса в современных условиях организовать и провести
международную научно-практическую конференцию татарских ученых
на тему « Татарский мир: вчера, сегодня и завтра»;
- татарским национальным организациям РФ и общинам зарубежных
стран проводить торжественные собрания, а также культурно-массовые
мероприятия,
посвященные
65-летию
постоянную заботу о ветеранах войны;
163
победы
в
ВОВ,
проявлять
- в РТ, регионах России, странах СНГ проводить цикл мероприятий,
посвященные 90-летию образования ТАССР;
- в РТ, регионах России, странах СНГ проводить научно-практические
конференции,
посвященные
тематические
20-летию
вечера
принятия
и
культурные
Декларации
о
мероприятия,
государственном
суверенитете Республики Татарстан;
- с целью сохранения и развития сельского уклада жизни, более тесной
кооперации
татарского населения, создания новых рабочих мест
активизировать работу Ассоциации татарских сел РФ;
- активизировать работу молодежных организаций регионов РФ и стран
СНГ, поддерживать и в дальнейшем акции Бюро ВФТМ, которые имеют
резонанс в молодежной среде («Мин татарча сөйләшәм», «Чәк-чәк party»,
сбор подписей по статусу татарского языка в РФ и др.). Исполкому ВКТ,
местным
татарским
и
молодежным
организациям
совместно
с
активистами и членами Бюро ВФТМ подготовить и провести IV
Всемирный Форум татарской молодежи;
- в целях лучшего освоения и сохранения родного языка, культуры и
традиций,
разработать
и
принять
проект
”Татарская
деревня”,
предусматривающий организацию летнего отдыха татарской городской
молодежи в селах Республики Татарстан;
- продолжать работу в рамках
программы по отбору талантливой
молодежи из регионов РФ и стран зарубежья в ВУЗы Татарстана;
местным национальным организациям и РНКАТ постоянно держать эту
работу под контролем, более активно участвовать в отборе, подготовке
абитуриентов; чаще практиковать целевое направление молодежи в вузы
по гуманитарным специальностям с тем, чтобы затем использовать их
как специалистов в национально-культурной жизни татар;
164
- открывать воскресные школы, совершенствовать работу существующих
школ в странах ближнего зарубежья; при этом активно использовать
организационные и финансовые возможности федерального агенства по
делам
СНГ,
соотечественников,
проживающих
зарубежом
и
международному гуманитарному соотрудничеству “Россотрудничество”,
фонда “Русский мир”;
- татарским организациям и общинам на местах, предпринимателям
активно участвовать в подготовке и проведении общенациональных
форумов:
Федеральный
Сабантуй,
Всероссийский
фестиваль
фольклорных коллективов, “Булгар жыены” и др.;
- шире использовать опыт практикующихся в некоторых регионах РФ
научно-практических
“чтений”,
используя
их
для
консолидации
национальной интеллигенции и просвещения татарского народа;
- учитывая, что в нарушении конституционных прав граждан идет
активное
проникновение
общеобразовательную
общественностью
провославной
школу,
России
совместно
активно
церкви
с
в
светскую
мусульманской
противостоять
этим
антиконституционным попыткам;
-
с
целью
недопущения
вовлечения
детей-мусульман
в
уроки
провославия и распространения влияния на них церкви, усилить
воспитательную работу с родителями, активно используя правовую базу
российского законодательства;
- в регионах Российской Федерации, где проводится эксперимент по
внедрению предмета основ духовно-нравственой культуры, родителям,
образовательным учреждениям совместно с комитетами школ проводить
целенаправленную
работу
по
выбору
отвечающего интересам татарских детей;
165
направления,
наиболее
полно
- учитывая повсеместное сужение информационного поля национальных
СМИ,
татарским
организациям
возможности Интернета для
и
общинам
шире
использовать
интенсивного обмена информацией с
татарским миром;
- учитывая многочисленные факты искажения и фальсификации при
предыдущей переписной кампании, всем национальным организациям и
общинам взять на учет татарское население методом самоподсчета; с
этой целью активно проводить сходы местного населения, использовать
возможности СМИ;
деятельности
татарских
организаций Республики Башкортостан провести выборы
конгресса
-
с
целью
конструктивной
организации
татар РБ не позднее 31 марта 2010 года, разработать согласованные меры
по поддержке и реализации действий, направленные на решение
насущных проблем татарского населения Башкортостана;
- продолжать деятельность Исполкома Всемирного конгресса татар на
конструктивное сотрудничество со Всемирным курултаем башкир,
проводить
совместные
мероприятия,
отвечающие
интересам
двух
братских народов;
- целью более эффективного взаимодействия бизнесменов из регионов
РФ
и
стран
зарубежья
создать
международную
ассоциацию
предпринимателей под патронажем Исполкома Всемирного конгресса
татар;
- Исполкому ВКТ совместно с Бюро ВФТМ, а также татарскими
молодежными
организациями
регионов
РФ
и
стран
зарубежья
подготовить и провести молодежную спартакиаду “Батыр”;
- практиковать проведение дней татар регионов РФ в Республике Татарстан;
166
- совместно с Министерством культуры
в рамках общефедеральных
мероприятий, таких как Федеральный Сабантуй, Всероссийский фестиваль
фольклорных коллективов проводить дни Татарстана в регионах РФ;
- создать единый реестр памятников истории и культуры татарского народа
регионов России;
- в целях повышения национального самосознания и ознакомления с
национальными традициями, в преддверии предстоящей Универсиады 2013
года проводить в регионах РФ и странах зарубежья детские и молодежные
Сабантуи;
- в рамках предстоящего в 2011 году 125-летия великого татарского поэта
Габдуллы Тукая провести I Всероссийский творческий фестиваль “Тукай
оныклары” (“Внуки Тукая”);
- в целях сохранения татарского языка, культуры и духовного наследия,
провести фестиваль татарских театров “Идел йорт”, с участием татарских
коллективов из регионов России;
- в рамках предстоящего в 2010 году 110-летия великого татарского
композитора
Салиха
Сайдашева
включить
в
репертуар
участников
Международного телевизионного конкурса молодых исполнителей “Татар
моны” произведения С.Сайдашева.
167
Утверждено
на заседании бюро Исполкома
15 марта 2010г.
Председатель Исполкома ВКТ
Р.З.Закиров
Положение
о Федеральном татарском народном празднике
«Сабантуй»
Сабантуй - древний татарский народный праздник, проводимый весной,
по окончании посевных работ. Все самобытные традиции, красивые обычаи,
песни, обряды, игры соединились в этом празднестве, органично вошедшем в
душу народа. Праздник является символом красоты, силы, величия и
здорового образа жизни, издревле присущем татарскому народу. Как нельзя
представить греков без Олимпийских игр, так невозможно говорить об
образе жизни татар без Сабантуя, праздника весеннего обновления природы,
своими корнями уходящего вглубь веков. Сабантуй - необыкновенно яркий
праздник, украшением и символом которого является узорное татарское
полотенце. Тканые и вышитые разноцветные полотнища привязывались к
высоким шестам и развевались подобно флагам, становясь красочной
доминантой праздника.
Из многих игр и состязаний наиболее захватывающей является
национальная борьба «Куряш», в которой побеждает сильнейший, он и
получает титул Батыра. Батыру Сабантуя - почет и слава, он, как правило,
становится известным и почитаемым человеком.
История Сабантуя такая же древняя, как и история татарского народа. С
каждым
годом
ширится
майдан
Сабантуя,
праздник
становится
долгожданным и радостным событием во многих регионах и странах мира.
168
1. Цели и задачи
1. Возрождение и популяризация традиционного национального праздника
Сабантуи в Российской Федерации.
2. Установление и укрепление дружеских связей между народами
Российской Федерации, стран ближнего и дальнего зарубежья.
3. Способствование взаимному обогащению культур разных народов,
которые являются общемировым наследием. Сабантуй должен неизменно
сохранять свой неповторимый колорит, позволяющий в полной мере
соприкоснуться с лучшими национальными традициями и
Ценностями.
4. Стремление к возрождению духовности и сплоченности татарской нации.
2. Виды и характер соревнований на празднике Сабантуй
1. По характеру проведения соревнования делятся на личные, командные,
лично-командные.
2. К личным относятся соревнования, в которых определяются
индивидуальные места отдельных участников,
3. К командным относятся соревнования, в которых определяются позиции
коллективов по результатам состязаний каждой команды,
4. К лично-командным относятся соревнования, в которых по
индивидуальным результатам участников определяются места команд в
целом.
5. Характер проведения соревнований в каждом отдельном случае
определяется положением о соревновании.
Виды соревнований:
- татарская борьба «куряш»;
169
- конные скачки;
- поднятие гири
- перетягивание каната;
- бег в мешках;
- бег с ведрами;
- битье горшков;
- лазанье на столб (шест);
- борьба на руках (армрестлинг);
- бой с мешками на бревне;
- бег с яйцом в ложке;
3. Время и место проведения
Общефедеральный
татарский
национальный
праздник
Сабантуй
проводится в соответствии с настоящим Положением, по согласованию с
оргкомитетом по проведению праздника.
4. Организация праздника Сабантуй
Праздник
Сабантуй
организуется
и
проводится
национально-
культурными автономиями и татарскими общественными организациями
совместно
с
местными
администрациями
регионов
при
содействии
Исполкома Всемирного конгресса татар.
На празднике Сабантуй участвуют делегации из администраций городов
и районов Республики Татарстан, за которыми закреплены
регионы РФ для оказания практической помощи в подготовке и проведении
праздника.
В проведении праздника Сабантуй участвуют также представители
Министерств
и
ведомств,
общественных
организаций,
коллективы из регионов РФ и Республики Татарстан.
170
творческие
При проведении праздника запрещена продажа спиртных напитков,
включая слабоалкогольные напитки и пиво.
5. Участники народных игр
К участию в традиционных народных играх допускаются все участники
Сабантуя независимо от места проживания.
6. Участники национальной борьбы «Куряш»
К участию в борьбе "Куряш" допускаются победители региональных
Сабантуев и различных чемпионатов, турниров в весовых категориях до 100
кг.
7. Программа праздника Сабантуй
В программу праздника Сабантуй включаются:
• традиционные народные игры, отдельные виды спорта, указанные в
Положении;
• импровизированные концерты коллективов художественной
самодеятельности;
• ярмарки с зазывалами;
• аттракционы для детей;
• национальная борьба "Куряш";
• площадка национальной кухни с самоваром;
• выход на поле майдана под звуки марша передовиков-работников
промышленных предприятий и сельского хозяйства, знатных гостей,
ветеранов войны, знаменитых спортсменов и членов делегации регионов
РФ, городов и районов Самарской области и Республики Татарстан;
•
показательные выступления спортсменов;
171
• национальные песни и пляски;
• ярмарка-продажа изделий татарского прикладного искусства;
• танцевальная площадка;
8. Судейская коллегия
В состав судейской коллегии входят:
• главный судья;
• помощник главного судьи;
• секретарь;
• судьи-хронометристы;
• судья-стартер.
9. Медицинское и ветеринарное обслуживание
национального праздника
Судейская коллегия обеспечивает все виды соревнований медицинским и
ветеринарным обслуживанием. Участники конных скачек представляют
ветеринарные документы о состоянии лошадей.
Оргкомитет праздника обеспечивает меры по организации дежурства по
всем видам спорта, проводимых на празднике Сабантуй и отвечает за
безопасность его участников.
10. Призы и награждения победителей
По окончании Сабантуя главный судья объявляет занятые места
участниками и порядок выхода победителей на майдан для награждения.
Главный судья в соревновании совместно с представителями-организаторами
награждают победителей и призеров ценными подарками и дипломами.
172
I Форум татарских религиозных деятелей
«Национальная самобытность и религия»
Пленарное заседание
(16 сентября, 2010 год)
(Председательствует Р. Мухаметшин)
Рәислек итүче: Бисмиллаһир-рахман ир-рахим. Хөрмәтле форумда
катнашучылар! Мөхтәрәм җәмәгать! Иң элек Оештыру комитеты исеменнән
һәммәгезне дә кайнар сәламләргә һәм Казанга килү мөмкинлеге табу өчен
рәхмәт әйтергә рөхсәт итегез. Һәм, әлбәттә инде, безгә нәтиҗәле эшләргә
язсын. Татар дин әһелләренең “Милли тормыш һәм дин” форумына төрле
төбәкләрдән татар мәчетләренең иң абруйлы имамнары, имам мөхтәсибләре
һәм мөфтиләре чакырылды. Россия Федерациясенең
40 субъектыннан
700ләп вәкил килде. Форумны Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты каршындагы дин
эшләре идарәсе һәм Татарстан мөселманнары Диния нәзарәте оештырды.
Форум
эшенә
мөселманнарының
шулай
ук
Үзәк
Россия
Мөфтиләр
Шурасы,
Россия
Диния нәзарәте һәм, әлбәттә инде, Татарстан
Республикасы Президенты җитди ярдәм күрсәттеләр. Аның өчен аларга
аеруча зур рәхмәт әйтәсе килә.
Форумның төп максаты – милләтнең бердәмлеген ныгытуда мөһим
фактор булган традицион, рухи-әхлакый һәм мәдәни кыйммәтләрне саклау
һәм ишәйтү юнәлешендәге мөселман, дини, иҗтимагый оешмаларның
омтылышын
берләштерү.
территориясендә
татар
Моннан
халкының
тыш,
бай
Россия
мирасы
Федерациясе
традицион
ислам
кыйммәтләрен саклау өчен дини оешмаларның үзара багланышларын тагын
да ныгыту тора. Безнең форум эшендә Татарстан Республикасы Президенты
Рөстәм Нургали улы Миңнеханов, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы
Рәисе Фәрит Хәйрулла улы Мөхәммәтшин, хөрмәтле мөфтиләребез: Россия
мөфтиләр шурасы рәисе Равил хәзрәт Гайнетдин, Россия мөселманнарының
Үзәк
Диния
нәзарәте рәисе Тәлгать хәзрәт Таҗетдин, Татарстан
173
Республикасы мөселманнары Диния нәзарәте рәисе Госман хәзрәт Исхакый,
шулай ук Россия Федерациясе Президенты администрациясенең Эчке сәясәт
мәсьәләләре идарәсе баш киңәшчесе Алексей Алексеевич Гришин, Татарстан
Республикасы Премьер-министры урынбасары, Татарстан Республикасы
мәдәният министры Зилә Рәхимьян кызы Вәлиева, шулай ук Россиянең һәм
Татарстанның
дәүләт хакимияте органнарының башка вәкилләре,
татар
зыялылары катнаша.
Форумның пленар өлешен алып бару Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитеты каршындагы дин эшләре комиссиясе рәисе буларак
миңа – Рәфыйк Мөхәммәтшинга тапшырылды һәм шуңа күрә мин сүзне
башлап җибәрдем.
Хөрмәтле туганнар, мөхтәрәм җәмәгать, форумда катнашучылар!
Безнең зур
җыеныбызны изге
Корьән сүрәләре белән башлап җибәрү,
әлбәттә, бик мәхкуль булыр һәм шуңа күрә дә Корьән уку өчен сәхнәгә
Илдус хәзрәт Фәизовны чакырабыз.
И. Фаизов (Корьән укый).
Рәислек итүче: Мөхтәрәм җәмәгать, форумның эшен оештыру
хакында берничә генә сүз әйтеп узыйм. Безнең форум эшчәнлеге 3 өлешкә
бүленгән. Бүген без ике пленар утырыш уздырырга җыенабыз. Беренче
пленар утырыш хәзер башлана. Ул 12 сәгать 30 минутка кадәр дәвам итәчәк,
аннары намаз вакыты, төшке аш. Сәгать 15.00 без бирегә тагын җыелабыз
һәм безнең икенче пленар утырыш 17 сәгать 30 минутка кадәр дәвам итәчәк.
Беренче пленар утырышта безнең Хөкүмәтебездән килгән вәкилләр, шулай
ук мөфтиләребез чыгыш ясаячак. Ә төштән соң инде без төбәкләрдән килгән
үзебезнең имамнарыбызны, мөфтиләребезне тыңлаячакбыз. Ә иртәгә безнең
эшчәнлегебез Пирамидада дәвам итәчәк. Һәм анда безнең
чараларыбыз бар, ул хакта сез
төрле
программаны карап таныша алачаксыз.
Эшебезне башлаганчы, тагын бер нәрсәгә игътибарыгызны юнәлтәм. Ул да
булса безнең резолюция. Ул чыннан да безнең өчен бик мөһим документ.
Резолюция проекты сезнең һәрберегездә бар. Үзегезнең чыгышларыгызны
174
планлаштырганда,
үзегезнең
резолюциядә каралган
фикерләрегезне
әйткәндә,
гомумән,
мәсьәләләргә үз фикерләрегезне өстәп, аны
камилләштерсәк бик яхшы булыр иде.
Хәзер
үзебезнең эшебезне башлап җибәрәбез. Сүзне Татарстан
Республикасы Президенты Рөстәм Нургали улы Миңнехановка бирәбез.
(Алкышлар).
Р.Н. Миңнеханов: Бисмиллаһир-рахман ир-рахим. Хөрмәтле безнең
форум кунакларыбыз, милләттәшләребез. Беренчедән, чын күңелдән сезгә
зур рәхмәт әйтәсем килә. Бүгенге көндә безнең чакыру белән сез шушы
форумга килдегез. Аерым рәхмәт сүзләрен Равил Гайнетдин һәм Тәлгать
Таҗетдинга белдерәм.
Бүген
минем дә берничә мәсьәлә буенча фикер
әйтәсем килә. Әлбәттә, без барыбыз да татар кешеләре, татар халкының
бүгенге көне,
шуны
киләчәге турында уйлыйбыз. Шушы мәсьәләгә караганда,
әйтәсем килә, күп кенә гореф-гадәтләребез югалып бара, телне
онытабыз. Безнең телне, динне саклый торган урын - ул безнең
мәчетләребез,
безнең мәдрәсәләребез. Соңгы
елларда республикада да,
бүтән өлкәләрдә дә күп кенә мәчетләр торгызылды, мәдрәсәләр оешты.
Менә
шушы
мәсьәләгә
караганда,
минемчә,
безгә
аның
эчтәлеген
яхшыртырга кирәк. Безнең гореф-гадәтләребез, ата-бабалардан калган
динебез бар. Шуңа күрә шушы мәчетләрдә, мәдрәсәләрдә
эшли торган
имамнар дөрес белем алырга тиеш. Моның өчен без бөтен шартларны да
тудырырга
тиешбез. Әйтик, Казандамы, Уфадамы, Россия
Ислам
университетындамы, Мәскәүдәме укырга мөмкинлекләр булырга тиеш.
Әлбәттә, әгәр без кадрлар әзерләү белән шөгыльләнмәсәк, бу мәсьәләдә без
артка калачакбыз. Шул ук вакытта мәгълүмат чараларында безне бик борчый
торган фактлар бар, ислам динен террор һәм башка начар әйберләр белән
бутыйлар. Ул безнең дингә тап төшерә. Әлбәттә, үзәк Россиядәге татар
мәчетләренә хас әйбер түгел бу. Без моны кабул итмибез. Һәм бу ямьсез
күренешләр бездә беркайчан да булырга тиеш түгел. Минем әйтәсе килә,
безнең ислам чиста, дөрес булырга тиеш! Һәм менә без
175
сезнең белән
әзерләгән
кадрлар
шушы эшне алып барырга тиешләр. Бүгенге көндә,
кызганычка каршы,
кайбер өлкәләрдә безнең татар мәчетләреннән
имамнарны кысып чыгаралар. Бу мәсьәләгә без аерым карарга һәм ниндидер
чара күрергә тиешбез.
Икенче
бердәм булуда.
мәсьәлә. Мин әйтеп киттем инде, татар халкының көче –
Россия күләмендә татарлар сан буенча икенче
халык.
Әлбәттә, октябрь аенда үтәчәк халык санын алуда без татар санын киметергә
тиеш түгел. Бүгенге көндә менә шушы залда бөтен Россия өлкәләреннән
татар мөселман имамнары җыелды. Сезнең һәркайсыгыз урыннарда бик
авторитетлы, абруйлы. Шуңа күрә бу эшне безгә бергәләп алып барырга
кирәк. Мин сездән үтенеп сорыйм, шушы мәсьәләгә зур игътибар бирик.
Тагын бер мәсьәлә. Безнең дөрес идеология булырга
китап, журнал чыкмый
тиеш. Нинди генә
хәзер?! Интернетта төрле сайтлар бар,
боларга
аерым игътибар бирергә кирәк. Нинди идеологияне җиткерәбез мөселман
кардәшләребезгә без, аның шундый нәтиҗәсе булачак. Шуңа күрә бүген
сезнең белән фикерләшергә җыелдык. Татарстан хөкүмәте дә,
күрше
Башкортостан хөкүмәте тарафыннан да бу эшләргә зур ярдәм күрсәтелергә
тиеш. Менә шушындый җыеннарны без бер тәртипкә кертә алырбыз дип
ышанам,
һәм аның
файдасы, һичшиксез, булачак. Без бергә булырга,
элемтәдә торырга, бер-беребезне ишетә белергә тиешбез. Шул очракта гына
дөрес эшләребез, уңышларыбыз да санлы булачак. Мин форумның эшенә
уңышлар телим. Һәммәгезгә дә бик зур рәхмәт. (Алкышлар).
Рәислек итүче: Зур рәхмәт, Рөстәм Нургалиевич.
оештыручыларның берсе – Бөтендөнья татар
комитеты. Билгеле булганча,
Бу форумны
конгрессының Башкарма
безнең Бөтендөнья татар конгрессы ул
төбәкләрдә бик актив эш алып бара. Аның каршындагы дин эшләре буенча
комиссия дә эшли. Шуңа күрә бүген Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты рәисе Ринат Зиннуровичка сүзне бирү бик урынлы булыр дип
саныйм.
176
Р.З.Закиров: Бисмиллаһир-рахман ир-рахим. Газиз милләттәшләр,
газиз дин кардәшләр! Мондый җыеннарның узуы соңгы елларда матур бер
традициягә әверелеп бара. Без Бөтендөнья татар конгрессының биш елга бер
тапкыр уза торган съездларның дүртенчесен үткәрдек. Шулай ук яшьләрнең
IV форумы узды быел. Сез аны белеп, ишетеп торасыз. Бөтендөнья татар
яшьләре форумы 500 делегатны җыйган иде. Татар теле укытучыларыбызның
да быел V съезды узачак. Хатын-кызлар оешмасы бар безнең, аларны да
җыйдык. Эшмәкәрләрне. Шушы төрле-төрле халык группаларын, төрле
эшләрдә эшләүчеләрне, шулай ук дин әһелләрен җыйнавыбыз гадәткә кереп
бара. Инде бу беренчесе түгел. Ләкин бу күләмдә җыелуыбыз әле беренче
тапкыр. Шуңа күрә бөтен төбәкләрдәге милләттәшләребезне җитәкләүче дин
әһелләренә, имамнарга, бигрәк тә мөфтиләргә шулай оешып килгән өчен
рәхмәтләребезне җиткерәбез. Чөнки без шулай җыелганда гына, бердәм
булганда гына милләтебез бердәм булачак.
Илебезнең бөтен төбәкләреннән килгән имамнарның очрашуы бик зур
мәгънәгә һәм әһәмияткә ия. Шөкер, соңгы елларда халкыбыз дини яңарыш
кичерә, иманга кайта. Бер яктан бу уңай күренешләрдә халкыбызның бердәм
омтылышы чагылса,
икенче яктан залда утырган
дин әһелләренең
тырышлыгын да танырга кирәк.
Шуны да әйтергә кирәк, сезнең арада чын каһарманнар да бар. ХХ
гасырның икенче яртысында дәүләт басымына карамастан,
милләттәшләребез хак юл сайладылар һәм
саклауны
кайбер яшь
халкыбызны Ислам динендә
үзләренең төп максаты итеп куйдылар. Ул вакытта илебезнең
бүгенге юнәлешкә борыласын беркем белми иде әле. Шуңа да без
халкыбызга бик зур хезмәтләр күрсәткән Тәлгать хәзрәт Таҗетдинга, Равил
хәзрәт
Гайнетдингә, Госман
хәзрәт Исхакыйга һәм безнең җыенда
катнашкан күп санлы өлкән буын мөфтиләргә, имамнарга ифрат та рәхмәтле.
Сез бүген чын мәгънәсендә милләтебезнең рухи терәге. Чөнки сез һәрдаим
милләт
тормышы белән яшисез: сабый туган
шатлыкта да, яңа гаилә
корганда да, якыннарны соңгы юлга озатканда да татар кешесе сезгә килә.
177
Һәрберебез сезнең җылы, мәгънәле сүзләрегездән, киңәшләрдән үзенә яшәү
көче ала. Чөнки милләтебезнең гасырлардан килгән әхлак кагыйдәләре дә
Ислам диненә нигезләнгән.
Татарлар күпләп яши торган төбәкләрдә, милләттәшләребезнең абруе
нигездә шушы әхлак мәсьәләләре белән бәйләнгән.
Халкыбызның гүзәл
сыйфатлары: олыларга хөрмәт, тәүфыйклылык, иманлылык, эш сөючәнлек,
аек акыл, чисталык- пөхтәлек, матурлыкны ярату һәм башкалар шулай ук
дини традицияләргә нык бәйләнгән. Димәк, милләтебезне саклауда-яшәтүдә
Ислам дине төп урыннарның берсен алып тора. Шуңа да яшь буынны Ислам
дине кагыйдәләрендә үстерү җәмгыятебезнең генә түгел, ата-аналарның,
кыскасы, гаиләнең иң мөһим бурычы булырга тиеш. Шушы кагыйдәләргә
таянып яшәсәк, милләт яшьләрен бүгенге дөньяның куркыныч афәтләреннән
саклап кала алырбыз. Сүз уңаеннан әйтим, быел август аенда Казанда узган
татар яшьләре җыенында 550 кешенең 100 якыны ураза тотучы иде.
Әйе, милли тормышта диннең әһәмияте искиткеч зур һәм безнең күп
кенә җирле оешмаларыбыз моны бик яхшы аңлыйлар. Әмма безнең дин
әһелләребез дә бер хакыйкатьне аңласа иде: милләт теленнән, моңыннан,
мәдәниятеннән, ата-бабаларның гореф-гадәтләреннән аерылса, ул вакытта
мәчетләргә йөрүчеләр дә калмас, ә мәчетләребезне башка кавемнәр тутырыр.
Кызганыч, мондый хәлләр кайбер
күзләрем
белән
күрдем,
җирләрдә инде күзәтелә дә. Мин үз
атаклы
Донбассның
Донецк
шәһәрендә,
Казакъстанның Семипалатында, Томск, Ярославль калаларында һәм башка
җирләрдә татарлар салган тарихи мәчетләргә бүген башка милләт кешеләре
хуҗа. Мондый аяныч хәлләрне күреп мин сезгә шуны әйтергә телим: безнең
дин әһелләребез дә милли тормыштан читләшмәсеннәр иде.
Милли тормыш белән дини тормышның бергә үрелеп баруларының
матур үрнәкләре дә бар. Шундыйлардан Иваново өлкәсендә дини һәм милли
оешманы да бердәй якын күреп җитәкләгән Фәрит хәзрәт Ляпинны, ә Түбән
Новгород өлкәсеннән Гаяз хәзрәт Закировны атар идем.
Чуашстан
Республикасындагы милләттәшләребез тормышы турында да аерым әйтәсем
178
килә. Анда нинди генә чаралар узмасын, дин өлкәсенә карыймы ул, милли
тормышкамы, биредә чын лидерлар дәрәҗәсенә күтәрелә алган Әлбир хәзрәт
Крганов, Фәрит Гыйбатдинов һәм Рәшит Санҗаповлар гел бергә. Бу
бердәмлек нигездә мөфти Әлбир хәзрәтнең тырышлыгы. Әлеге бердәмлекнең
нәтиҗәләре дә
күзгә күренеп тора. Бу төбәктә яшәүче
тырыш, уңган
милләттәшләребезнең тормышы искиткеч матур. Чын милли тормыш белән
яшәүче татар авылларында әледән әле яңа мәһабәт мәчетләр калкып чыга,
һәм боларны Ходайның нигъмәте дип кабул итәргә кирәк.
Бәхетебезгә мондый төбәкләрнең саны арта бара. Монда Ульяновск,
Самара,
Чиләбе
өлкәләрендә,
Ханты-Манси
округында
яшәүче
милләттәшләребезнең мисалын китерергә мөмкин. Биредә һәр җирдә дини
тормыш белән милли тормыш бик тыгыз бәйләнештә бара. Шушы
төбәкләрнең залда утырган мөфтиләрен искә алып китмәсәк дөрес булмас.
Без Сәүбән хәзрәт
Сөләймановка (Ульяновск өлкәсе), Вагыйз хәзрәт
Яруллинга (Самара өлкәсе), Ринат хәзрәт Раевка (Чиләбе өлкәсе), Таһир
хәзрәт
Саматовка (Сургут шәһәре) бик рәхмәтле. Алар үзләренең бай
тәҗрибәләренә таянып милләттәшләребез, дин кардәшләребез арасында
бердәмлек, татулык, дуслык мөнәсәбәтләре урнаштыруга зур хезмәт куялар.
Без бүген горурланып әйтә алабыз: соңгы ике дистә ел өчендә
Рәсәйнең бик күп җирләрендә халкыбыз тырышлыгы белән меңләгән
мәчетләр сафка басты. Бу изге эш бүген дә дәвам итә. Күп кенә
милләттәшләребез мәчетләр төзеп үз исемнәрен тарих
бәхетләренә язып
калдырдылар. Шулар арасында Семипалат шәһәрендә заманында үз
акчаларына җәмигъ мәчетен төзеткән бертуган
Мусиннар,
Самара
өлкәсендә 90-чы елларда күп кенә мәчетләрне торгызу эшен башлап йөргән,
күптән түгел вафат булган Равил ага Яһудин. Бүген Чиләбе, Курган
өлкәләрендә мәчетләр төзүне оештырып йөргән эшмәкәр Рәшит Латыйпов.
Самара каласының җәмигъ мәчетен төзегән эшмәкәр Вагыйз Мөхәммәтшин
һәм башка шундый фидакарь милләттәшләребезнең исемнәре халык
күңелендә мәңге сакланачак.
Моның шулай булганына бер генә дәлил
179
китерәм: 150 ел вакыт узуга карамастан Казакъстанда яшәүче милләттәшләр
Мусиннар
салдырган
тарихи
мәңгеләштергән мемориал
мәчет
диварына
аларның
исемнәрен
такта элделәр. Күрәбез, халкыбызның матур
традицияләре дәвам итә.
Сез беләсез, татарлар гомер-гомергә Ислам дөньясының бер өлеше
булып, һәр яңалыкны үзләштереп, әйдәп баручылар сафында булганнар.
Юкка гына ХIХ гасырда һәм ХХ йөз башында милләттәшләребездән чыккан
дин галимнәре Курсави, Мәрҗәни, Каюм Насыйри, Баруди, Муса Бигиев,
Ризаэтдин
Фәхретдин
һәм
башкаларның
исемнәре
бөтен
дөньяга
яңгырамаган. Алар үзләреннән соң килгән буыннарга дин тәгълимәтен генә
түгел, ә халкыбызның матур кагыйдәләрен эченә алган тәрбия системасын да
мирас итеп калдырганнар. Узган гасырның 90-нчы елларында шушы мирас
татар мәктәпләре системасына кайтарыла башлаган иде. Әмма бүген моңа
игътибар кимү сәбәпле, ислам диненә таянган милли тәрбия системасын
саклау һәм яшәтү имамнарыбыз җилкәсенә төшә.
Бөтен дөньяга билгеле булган җәдитчелек хәрәкәте дә татарлардан
чыккан һәм бик күп мөселман халыкларында да үсү өчен этәргеч булган.
Шуңа да татарлар арасында һәр яңалыкка сизгерлек югалмасын иде.
Әйтик, күп кенә илләрдә яңалык буларак Ислам мәдәнияте үзәкләре киң
таралыш алды. Әлбәттә, ул бүгенге тормышның таләбе. Мондый үзәкләргә
яшьләр бик теләп килә, чөнки аларда намаз белән бергә мәдәнияте дә, спорты
да, укуы да үрелеп бара. Мондый Ислам үзәкләре оешкан җирләрдә тәрбия
эшләре күпкә уңышлырак була. Әйтергә кирәк, Рәсәй җирлегендә бер генә
мондый үзәк тә әлегә юк. Хәер, мондый үзәкләрнең чалымнары күренә.
Әйтик, Татарстанның Баш Казые Җәлил хәзрәт Фазлыев Балтач районында
мәчет кырында спортзал төзетеп авыл яшьләрен дингә тартуның яңа
юлларын тапты. Тагын бер уңай күренеш: төрле дини
мәчетләрдә
ифтар,
корбан
ашларын,
никах
бәйрәмнәрдә
мәҗлесләрен
уздыру
тормышыбызга кереп бара. Моның белән диннең дә, хәзрәтләребезнең дә
халыкта абруе арта. Милләтебезнең дингә,
180
иманга кайтуында мондый
чараларның
әһәмияте искиткеч зур. Шуңа да 2013 елда Универсиадага
әзерлек йөзеннән Казанда мөселман дөньясыннан килгән кунаклар алдында
беренче Ислам мәдәнияте үзәген ачу бик мөһим халыкара вакыйга булыр
иде. Татарстанның мондый юнәлештәге хәрәкәте, һичшиксез, Русия
дәүләтенең Ислам дөньясындагы абруен тагын да күтәрәчәк.
Евразия киңлекләрендә яшәгән татар халкы инде мең елдан артык
Ислам цивилизациясенең бер өлеше булып тора. Шушы дәвердә Ислам
кануннары буенча яшәгән халкыбызда
бик матур традицияләр барлыкка
килгән. Әйе, ХХ гасырда милләтебезне диннән аерырга бик тырыштылар.
Әмма шуңа карамастан, халкыбыз Ислам диненнән китмәде, күп җирләрдә,
хәтта мәчетләрне дә саклап кала алды. Бу залда утыручылар арасында шул
авыр заманнарда динне саклап калган фидакарь җаннар да аз түгел.
90-нчы елларда, милли күтәрелеш чорында халкыбызның тарихи аңы
көчле үсеш кичергән икән, монда хөрмәтле имамнарның да өлеше искиткеч
зур. Үз тарихын оныткан кавем дөньяда милләт булып яши алмый. Шуңа да
милли оешмаларга да, дин әһелләренә дә халкыбызда тарихи аңны булдыру
һәм үстерү иң изге эшләрнең берсе булып тора. Тарихи аң – ул безнең
бердәмлегебезнең
нигезе һәм Татарстан белән бәйләп торучы чылбыр.
Соңгы елларда Татарстанда да, читтә яшәүче милләттәшләребез арасында да
тарихи аңны
торгызу максатыннан бик күп эшләр башкарыла. Казан
Кремлен торгызу,
аны өйрәнү һәм ЮНЕСКОның тарихи һәйкәлләр
исемлегенә кертү күңелебездә көчле горурлык хисләре тудырды. Ә анда
урнашкан Кол Шәриф мәчете милләтебезнең яңарыш символы булып тора.
Көнчыгыш Европаның иң атаклы тарихи һәйкәлләренең берсе булган
Шәһри Болгарда да бүген бик күләмле торгызу эшләре алып барыла. Биредә
һәр елны уза торган Изге Болгар җыены 20 мең милләттәшебезне җыя
башлады икән, без моны сезнең белән уртак эшләребезнең нәтиҗәсе дип
саныйбыз.
Әлбәттә, милләтнең тарихи фикере буш урында барлыкка килә алмый.
Монда
галимнәрнең,
укытучыларның,
181
милли
интеллигенциянең
зур
тырышлыгын танырга һәм аларның хәл иткеч әһәмиятен билгеләп үтәргә
кирәк. Алар тырышлыгы белән бүген татар тарихи
төбәкләрдә
өйрәнелә. Татар тарихына бәйле
ядкәрләре бик күп
Үкәктә(Саратов өлкәсе),
Сарайда (Әстерхан өлкәсе), Искердә (Төмән өлкәсе) казыну-өйрәнү эшләре
алып барыла. Шуның өстенә 20-дән артык төбәктә даими рәвештә фәннигамәли конференцияләр һәм зур шәхесләргә багышланган махсус укулар
оештырыла.
Түбән Новгород өлкәсендә Фәизханов укулары, Ульяновск
өлкәсендә Хансөяр укулары, Чуашстанда Шыгырдан укулары һәм башкалар.
Мондый чаралар халкыбыз тарафыннан җылы кабул ителә һәм тарихи аңны
тәрбияләүдә искиткеч зур әһәмияткә ия.
Бу залда утырган кунакларның күпчелеге
Рәсәй киңлекләрендә
урнашкан күп санлы татар авыллары имамнары. Бу авыллар безнең өчен ил
картасындагы географик нокталар гына түгел, мин аларны татар милләтен
яшәтүче чишмәләр белән чагыштырыр идем. Бер дә икеләнмичә әйтеп була:
авыл бетсә, милләт тә бетә. Шуңа да татар авылларын саклау һәм үстерү
безнең өчен иң мөһим бурычларның берсе булып тора.
Соңгы елларда Русия төбәкләрендәге күп кенә татар авылларында
бик үзенчәлекле тәҗрибә тупланды. Сүз базар мөнәсәбәтләре шартларында
авылларны яшәтү турында бара. Самараның Гали авылында, Чуашстанның
Шыгырданында,
Пенза
өлкәсенең
Әзюркәсендә, Татарстанның
Урта
Әләзәнендә,
Мордовиянең
Вахит һәм Теунбашында һәм тагын йөзләгән
татар авылларында халык инде күптән үз көнен үзе күрергә өйрәнгән һәм
эшмәкәрлек юлына баскан. Әгәр авыл халкының яртысыннан артыгы
эшмәкәрлек
белән шөгыльләнә, җирдән табыш
димәк, бу авыл
яшәячәк. Иң
алырга өйрәнгән икән,
кызыклысы, бу авылларда бер үзенчәлек
күзәтелә: аларның һәркайсында мәчетләр бер заманда да ябылмаган һәм
аларда дин бүген дә көчле. Әле күптән түгел Пенза өлкәсенең Гөлбестан
авылында булырга туры килде. Авылның төзеклеге, табигатьнең гүзәллеге,
халкының ихласлыгы һәм мул тормышы һәркемне хәйранга калдыра. Ә
шушы авылның чын лидеры, аның мәхәлләсен җитәкләүче имам бүген бу
182
залда утыручы Ислам хәзрәт Давыдов. Күрәбез, иманлы, эш сөючән халкы,
зирәк, эшлекле имамнары булган авылларны Ходай үзенең рәхмәтеннән һәм
нигъмәтләреннән ташламый.
Соңгы елларда халкыбызны бик борчый торган бер мәсьәлә турында
әйтмәкче булам. Сүз туган телебезнең бүгенге хәле турында. Без белгән
чорда милләтебезнең теле
мондый хәлгә төшкәне юк иде. Туган телне
саклау һәм яшәтү елдан-ел кыенлашып бара. Кайсы гына тармакны алма,
мәктәпкәчә
тәрбияме, мәгариф өлкәсеме, мәгълүмат
чараларымы,
һәркайсында милли телләрне куллану даирәсе кысыла бара. Кызганыч, бу
куркыныч шаукымга инде дини оешмалар да иярә башлады. Зур шәһәрләрдә
имамнар “мәчетләргә төрле милләт кешеләре йөри” дигән сылтау белән хәтта
вәгазьләрне дә туган телдә укудан читләшә башладылар Ә бит туган телне
саклау безгә Ходай тарафыннан бирелгән аманәт. Димәк, туган телне саклау
дин кардәшләребезнең, бигрәк тә имамнарыбызның изге бурычы. Шулай
булганда гына Ислам дине милләтне саклый торган иң ышанычлы ныгытма
булып калачак.
Күреп торабыз, мәгариф өлкәсе шундый дәрәҗәгә килеп җитте ки, күп
кенә төбәкләрдә хәтта 1 сыйныф балаларына туган тел дәресләре
укытылмый башлады. Мондый шартларда мәчетләрдә дин сабаклары
белән бергә балаларыбызга туган телне өйрәтү дә бердән-бер чара
булып калырга мөмкин. Әйдәгез, киңәшләшик һәм бу өлкәдә тәвәккәл
адымнар ясыйк.
Чыгышымның ахырында тагын бер мөһим мәсьәлә турында
әйтмичә булдыра алмыйм. Сез беләсез, ходай
сөекле бәндәләрен
һәрдаим сынап торыр ди. Халкыбыз алдында яңадан бер сынау килеп
басты. Октябрь аенда Русиядә халык санын алу булачак. Ә бу вакыйга
безнең өчен иң зур сынауларның
берсе. Чөнки ул милләтебезнең
бердәмлеген дә, бу дөньяда бер милләт булып яшәү сәләтен дә
раслаячак. Ходай безне татар кавеме итеп яраткан. Мин ышанам, бу
183
хакыйкатьне раслап һәр милләттәшебез сан алганда татар булып
теркәлсен иде.
Хөрмәтле дин әһелләре! Җәмгыятьнең сезгә игътибары гына
түгел, ихтирамы да артканнан-арта бара. Мондый мөнәсәбәт, әлбәттә,
җаваплылыкны бик нык арттырырга тиеш. Әгәр киләчәктә милләтебез
сезгә таянып яши
ала икән, димәк сезнең Ходай алдында кылган
гамәлләрегез юкка түгел, алар халкыбызга туры юлдан барырга ярдәм
итә.
Сезгә
бу
изге
эшләрегездә
уңышлар
насыйп
булсын.
Игътибарыгыз өчен рәхмәт.
(“Милли тормыш һәм дин” форумында ясаган башка чыгышлар
аерым җыентыкта бирелә)
184
Татар дин әһелләренең
“Милли тормыш һәм дин” Форумының
РЕЗОЛЮЦИЯСЕ
Татар дин әһелләренең “Милли тормыш һәм дин”
Форумында
катнашучылар Татарстан башкаласы Казанда җыелып түбәндәге уртак
нәтиҗәләргә килделәр: татар халкының традицион дини һәм мәдәни
кыйммәтләрен саклау һәм үстерү максатыннан барыбызның бердәм
тырышлыгы кирәк. Бу татар халкы алгарышының һәм милләт бердәмлегенең
мөһим факторы булып тора.
Безнең илдә Ислам диненең бай тарихы һәм традицияләре бар. Ул төрле
халыкларның рухи-әхлакый үсешенә шактый көчле тәэсир иткән. Урта Идел
төбәгендә барлыкка килгән ислам һәм христиан диннәре чиктәшлеге аек
акыл нигезендә корылган, ә мөселман дине тыныч юл белән таралган. Идел
Болгарстанында Ислам тәгълиматы дәүләт дине булып ирекле рәвештә кабул
ителә. Ул татар халкының этник һәм милли үзаңының нигезен тәшкил итә
һәм җәмгыяви тормышның мөһим өлешен алып тора. Һәм болар
миллионлаган ватандашларның дөньяга карашларын булдыруга көчле тәэсир
итәләр.
Гасырлар дәвамында биредәге Ислам дине православие һәм башка
диннәр белән янәшә яшәү тәҗрибәсе туплады, Әбү Хәнифә
мәзһәбе
нигезендә бай милли һәм дини традицияләр булдырды.
Үзенең җайлашу сыйфатлары аркасында бу җирлектә традицион Ислам
яшәп калып һәм дини яңарыш нигезе була алды. Ул түземле (толерант) һәм
дөнья мәдәнияте, көнчыгыш һәм көнбатыш цивилизацияләре казанышларын
кабул итүгә ачык. Шулай ук традицион Исламга хакимиятләргә ризалык
үзең
яшәгән
дәүләтенең
законнарына
хөрмәт,
җәмгыяви-сәяси
алгарышларның эчендә булуны күрсәтү хас. Шуңа да нәкъ аның карынында
җәдитчелек хәрәкәте, алдынгы мәдрәсәләр барлыкка килә. Аларда мәшһүр
җәмәгать һәм сәясәт эшлекләре, илаһият галимнәре тәрбияләнгән. Бу
185
шәхесләр татар тарихында гына түгел, бөтен Ислам дөньясы яшәешендә
тирән эзләр калдырган.
Бүген Россия Федерациясендә Ислам дине үсеш чоры кичерә. Соңгы
елларда
торгызылган
мөселман
институцияләренең
роле
үсә.
Бу
тәрәккыятьнең катлаулы булуына карамастан, аның татар халкына хас булган
бай илаһият гыйлеме нигезендә үсүе бик
мөһим. Һәм бү үсеш Русия
җәмгыятенең күпмилләтле һәм күп динле булуын инкарь итми. Шул ук
вакытта форумда катнашучылар Русия Федерациясе җирлегенә ят дини
агымнарның үтеп
керүенә, Ислам битлеге артына
качып хәрәкәт итүче
радикал оешмалар эшчәнлегенә борчылу һәм ризасызлык белдерәләр.
Террорчылык күренешләре Ислам дине кануннарына каршы килә. Әлеге
шартларда фәкать көчле потенциалы булган традицион Ислам гына бу
күренешләргә киртә булып тора ала. Дошманлык түгел, ә үзара файдалы
аралашу гына төрле диннәрнең янәшә яшәү шарты булып тора ала.
Иң мөһиме, бүген илебезнең дәүләти-дини сәясәтендә мөселман өммәте
мәсьәләләрендә һәм аның ихтыяҗларына игътибар арту күзәтелә. Ә мондый
мөнәсәбәт мөселман руханиларының дәүләт институцияләренә ышанычын
арттыра, аланың хакимиятләр һәм гражданлык җәмгыяте белән хезмәттәшлек
итү даирәләрен киңәйтә. Беренче нәүбәттә бу рухи яңарышка, җәмгыяви
хезмәткә, хәйриячелеккә, диннәрара татулык булдыруга кагыла.
Форумда катнашучылар татар җәмгыятенең яшәеше һәм рухи үсеше
өчен халыкның гасырлар дәвамында булдырылган милли һәм дини
традицияләрен үтәүне кирәк дип саныйлар. Моның өчен татар дини һәм
милли-мәдәни
оешмаларының
тыгыз
хезмәттәшлеге
кирәк.
Мәгълүм
булганча, татар халкы яшәешендә мәчетләр һәрвакыт рухи һәм мәдәни
тормыш үзәкләре булдылар, алар тирәсендә мәгариф системасы корылды,
туган тел сакланды һәм үсеш алды.
Русия җәмгыяте үсешен истә тотып, мөселман өммәте алдында торган
бурычларны һәм мәсьәләләрне яңадан уйлап һәм аңлап хәрәкәт итәргә вакыт
җитте. Замана таләбе шундый: традицион Исламның интеллектуаль йөгәрен
186
җигеп дини тормышны алып барырга, дини институцияләр, мәгълүмат
чараларын, мәгариф челтәрен булдырырга. Мөселман татарлар һәрвакыт
халкыбызның бай, рухи мирасы нигезендә милли бердәмлек тарафдарлары
булдылар һәм булып калалар. Фәкать шул юлда гына милләтебез киләчәктә
үзенең яшәешен һәм үсешен тәэмин итә алачак.
187
Татар теле һәм әдәбияты укытучылары, этномәдәни (татар) компонентлы
белем бирүче мәктәпләр җитәкчеләренең V Бөтенроссия корылтаенда
Р.З.Закировның чыгышы
(29 сентябрь 2010 ел)
Газиз милләттәшләр!
Мөхтәрәм мөгаллимнәр һәм мөгаллимәләр!
Халкыбыз гомер-гомергә укытучыны зурлап, олылап, аңа ышанып,
таянып яшәгән. Чөнки мөгаллим ул һәрвакыт милләт сагында, аның телен,
мәдәниятын, мәгарифен буыннан-буынга тапшыручы булган.
Яңа тарихыбызда гына да татар укытучылары съезды инде 5-че тапкыр
җыела. Чамалыйсыздыр, Татарстанның, республика җитәкчелегенең сезгә
карата игътибары һич кимеми. Чөнки бүгенге конкуренция шартларында
милләтне яшәтә, үстерә алырлык яшьләрне тәрбияләү нәкъ сезнең кулда.
Мин сезне милләт хәзинәсендәге асыл ташларга тиңләр идем. Җаны булган
һәр татар күңелендә үзенең сөекле укытучысына гомере буе рәхмәт хисләре
саклый. Бу халкыбызның асыл сыйфатларының берсе.
Мең ел элек Ислам динен кабул иткән заманнардан ук халкыбыз
мәчетләр каршында мәктәп-мәдрәсәләр ачкан. Аларда балаларны укыргаязарга, китапны олыларга өйрәткәннәр. Шушы мәдрәсәләрдә белем биргән
мөгаллимнәр хаклы рәвештә татар мәгарифенең чишмә башы булып санала.
Әгәр без татарның меңъеллык әдәбияты бар дип горурланабыз икән (ә бу
чынлап та шулай), монда тулысы белән мәчетләр каршындагы мәктәпмәдрәсәләрнең әһәмиятен танырга кирәк. Уйлап карагыз, Кол Галинең
“Кыйсса-и-Йосыф” әсәре инглизләрнең беренче әдәби әсәреннән 200 елга
иртәрәк иҗат ителгән. Бу һичшиксез,
татарның дөнья цивилизациясенә
керткән зур өлеше булуын күрсәтә. Татарның үзенә генә хас булган тәрбия
системасының асыл сыйфатлары турында Карл Фукс, Владимир Ленин һәм
башка дөньяга танылган зур галимнәр язып калдырган. Алар, чит милләт
кешеләре буларак, татарның үз балаларына искиткеч җылы мөнәсәбәтен
188
күреп, соклануларын белдергәннәр. Әлбәттә, мондый тәрбия системасында
укытучыларның һәрвакыт үз урыны булган. Алар хаклы рәвештә татар
җәмгыятенең зыялылары булып саналган.
XIX йөз ахырында – XX йөз башында татар мәгариф системасы зур
үзгәрешләр кичерә, нәкъ шул чорда күп кенә халыкларның үсешенә көчле
тәэсир ясаган җәдитчелек хәрәкәте барлыкка килә. Шулай итеп, җәдитчелек
хәрәкәте нәтиҗәсендә асылда дини мәктәп системасы татарның милли
мәгариф системасына әверелә. Бу үзгәреш XIX йөз ахырында – XX йөз
башында искиткеч нәтиҗәләр бирә. Юкка гына ул чорның мәдәни
күтәрелешен татар ренессансы дип атамыйлар. Нәкъ шул чорда яңа татар
әдәбияты туа һәм бүгенге татар әдәби теле барлыкка килә. Халкыбыз гомергомергә китаплы саналды, ә инде 1905 елгы инкыйлабтан соң ул киңкүләмле
вакытлы матбугатка да ия булды. Рәсәйнең төрле төбәкләрендә дистәләгән
татар гәзит-журналлары чыга башлый, авылларда китапханәләр челтәре
барлыкка килә. Ул чорның мәдәни күтәрелеше киңколачлы һәм күпкырлы
була. Халкыбызның горурлыгы булган профессиональ татар театры, музыка
сәнгате шул чорда туа. Ә бит болар барысы да татар мәгариф системасы
үсеше белән бәйле.
Татар ренессансының олпат шәхесләренә җентекләп карасаң, аларның
күбесе мулла-мөгаллим катламыннан чыккан. Казандагы учительская школа
гына да нинди зур шәхесләр бирә: Гаяз Исхакый, Фатыйх Әмирхан, бертуган
Максудилар, Галиәсгар Камал, Хөсәен Ямашев, Зия Камали, Һади Атласи
һәм башкалар. Гомумән, татарның зыялларын нәкъ шул укытучылар катламы
тәшкил итә дә инде. Әлбәттә, совет чорында татар милли мәктәбе зур
үзгәрешләр кичерә, әмма юкка чыкмый. Революциягә кадәр милли
мәгарифнең нигезе ислам диненә корылган булса, яңа чорда моннан
тулысынча арыналар һәм мәктәпкә коммунистик идеология кертәләр. Бу
үзгәрешләр тулаем милләт язмышына да көчле тәэсир итә.
Без быел зурлап Татарстан автономияле республикасының 90-еллыгын
билгеләп үттек. Чынлап та татар тарихында бу зур вакыйга, күпме гасырлар
189
узганнан соң дәүләтчелегебез, автономия рәвешендә булса да,
яңадан
торгызыла. Ә бу милли мәгарифне һәм мәдәниятне үстерергә, һичшиксез, яңа
мөмкинлекләр ача. Шул чорда татарлар күпләп югары белем ала башлыйлар,
техник фәннәрне үзләштерәләр, Казан чын мәгънәсендә фән үзәгенә әверелә.
Безнең өчен иң мөһиме – милли мәктәп тәмамлаган укучылар илнең иң
танылган югары уку йортларына кереп белем алалар. Тора бара бу күренеш
киң күләм ала һәм көчле бер агымга әверелә. Шушы елларда Мәскәүдә дә,
Казанда да милли мәктәпне үстерү юлларын өйрәнә торган махсус фәннитикшеренү институтлары эшләп килде. Әмма “бердәм совет халкын”
булдыру идеологиясенә таба борылу милли мәктәпнең үсешенә дә шактый
зыян китерде. Хәтерлисездер, XX гасырның 80-че елларында Казанда
бердәнбер татар мәктәбе калган иде. Әлбәттә, мондый вәзгыять халыкта
көчле ризасызлык
тудырды.
90 - еллардагы көчле милли күтәрелеш,
минемчә, нәкъ менә шушы күренешләр белән бәйле. Бу милли күтәрелеш
халкыбыз
тормышына
шактый
үзгәрешләр
алып
килде.
Татарстан
шәһәрләрендә һәм районнарында, Русиянең күп кенә төбәкләрендә йөзләгән
татар мәктәпләре, гимназияләре, лицейлары ачылды. Мәскәү, Самара,
Саратов, Ульян, Ижевск, Димитровград һәм башка шәһәрләрдә ата-аналар
бик теләп балаларын яңа ачылган татар мәктәпләренә бирделәр. Үзебезнең
Казан шәһәрендә генә дә шул елларда 42 татар мәктәбе ачылды һәм алар
бүгенге көндә дә уңышлы гына эшләп киләләр. Шушы елларда яңадан
торгызылган милли мәгариф системасы тулы бер буын татар яшьләрен
тәрбияләде. Һәм әйтергә кирәк, бу эшнең нәтиҗәләре шактый куанычлы.
Беренчедән, бу мәктәпләрдә төпле белем бирүгә ирешә алдылар. Аларда
укыган балалар еш кына Бөтенрусия олимпиадаларында җиңүчеләр булып
танылдылар. Иң мөһиме – бу мәктәпләрдә төпле милли тәрбия системасы
барлыкка килде. 20 ел дәвамында әлеге татар мәктәпләрендә җәмәгатьчелек
игътибарына эләгерлек бер генә тәртип бозу очрагы булганы юк. Бу
мәктәпләр үзләренең рухы белән аерылып торалар. Балаларның үзара җылы
мөнәсәбәте, укытучы апаларына һәм абыйларына карата хөрмәте, аларның
190
милли сәнгатькә, җыр-моңнарыбызга, халыкның гореф гадәтләренә якын
булулары искиткеч нәтиҗә бирә. Бүген милли мәктәпнең кирәклеген шик
астына кую тенденциясе көчәеп барган бер заманда без андый белем
учакларының күркәм сыйфатлары турында күбрәк сөйләргә тиешбез. Һәм
шушы зур байлыгыбызны саклауны эшен уртак бурычыбыз дип санарга
кирәк. Сер түгел, бүген илебездән мәктәп системасына җәмгыятьнең иң яман
чирләре үтеп керә башлады. Шуңа да татар мәктәпләре туплаган тәҗрибә ил
күләмендә өйрәнелергә лаек. Шигем юк, мондый тәҗрибә туплаган татар
мәктәбе яшәргә тиеш.
Шуны да әйтергә кирәк, бүген илнең мәгариф системасында
технократия йогынтысы нык сизелә һәм ул елдан ел көчәя бара. Минемчә,
кайбер мәгариф җитәкчеләре мәктәпләрдәге укыту-тәрбия эшендә уңышларга
ирешүдә компьютер һәм башка техник җиһазларга артык зур өметләр
баглыйлар. Бу шаукым балалар дөньясына да үтеп керде бугай инде, алар
китап укудан, рәсем ясаудан, хәрәкәтчән уеннардан бизеп баралар. Бүген
мәктәпнең бердән-бер кайгысы – балаларны бердәм дәүләт имтиханына
әзерләү. Ә бит бу имтихан системасы балаларның чын белемен, иҗади
фикерләвен ачыклауга корылмаган. Бу имтиханны кертү аркасында 10 ел
туган телләрендә белем алган татар балалары бик авыр хәлдә калды. Бүген
алар хаттә татар теле факультетларына да туган телләрендә имтихан биреп
керә алмыйлар. Ә бит вакытында бердәм дәүләт имтиханының татарча
стандартлары
да
эшләнде.
Тик
моны
федераль министрлык
белән
килештереп җайга салу гына булмады. Ил күләмендә меңләгән татар
мәктәпләре эшләп торганда бу мәсьәләнең хәл ителмәве бердә уңай күренеш
түгел. Шушы мәсьәләне хәл итми торып, без ничек ата-аналарга балаларын
татар мәктәпләренә бирү кирәклеген аңлата алырбыз икән? Карагыз әле,
кемнеңдер шушы имтиханны туган телдә бирүне тыю аркасында гына тулы
бер халыкның гасырлардан килгән рухи байлыгы бернигә яраксыз булып
кала. Әйдәгез, мондый котычкыч хәлдән чыгу юлларын бергәләп эзлик.
191
Кадерле съезд делегатлары! Сез килешәсездер, милләтебез соңгы ике
дистә ел өчендә зур үзгәрешләр кичерде. Иң мөһиме, безгә бабаларыбызда
булган горурлык хисләре әйләнеп кайтты. Без гасырлар буе халкыбызны
басып килгән мескенлектән арына алдык. Ә бит болар асылда Татарстанның
үсеше белән бәйле. Бүген күңелендә милли хисе булган һәр татар кешесе
канатланып Казанга килә, изге Болгар җиренә омтыла. Бу табигый, чөнки
биредә бабаларыбыз XI гасыр элек Ислам динен кабул иткәннәр. Нәкъ менә
шушы бөтен дөнья татарларын берләштерә дә инде. Танырга кирәк,
тормышыбыздагы бик күп уңай үзгәрешләрнең нигезендә 20 ел элек кабул
ителгән Татарстан суверенлыгы Декларациясе ята. 20 ел – ул тарих өчен бер
мизгел генә. Әмма без шушы 20 ел эчендә бик нык үзгәрдек, халкыбызның
киләчәгенә өмет белән карый башладык. Халкыбыз иманга кайта,
Казаныбызда гына да 60-тан артык мәчет манарасыннан һәр көн азан
тавышлары яңгырый.
Әйе, татар күңеле бүген тарихи ватаныбызга тартыла. Ел саен меңләгән
милләттәшләребез Казанга сәфәр кыла. Шуның өстенә без һәр елны йөзләгән
татар яшьләрен бирегә укырга чакырабыз. Шигем юк, алар арасында сез
укытып чыгарган яшьләр дә аз түгелдер. Сез беләсез, быел Казанда 40 мең
студентка исәпләнгән Идель буе федераль университеты булдырылды. Ә
моның нәтиҗәсендә берничә ел эшләп килгән татар яшьләрен Казанда укыту
проекты тагын да киңрәк колач алачак. Сезгә мөрәҗәгать итеп шуны әйтәсем
килә, татар яшьләрен Казанда укытуга игътибарны киметмәсәгез иде.
Кадерле делегатлар! Бүгенге катлаулы шартларда туган телебезне
саклау гомуммилләт эшенә әверелеп бара. Бу эштә укытучылар да, сәнгатьмәдәният хезмәткәрләре дә, дин әһелләре дә, милли оешмалар да, киң
җәмәгатьчелек тә бергә җигелеп тартканда гына нәтиҗә булачак. Яшьләрне
Казанда укыту проектын әзерләгәндә беренче чиратта аларны татар теле
факультетларына кертү максат итеп куелган иде. Әле 6-7 ел элек, проектның
башланган елларында, бу факультетларга керүчеләр бар иде. Ә бүген инде
биредә укырга теләүчеләр юк дәрәҗәсендә. Әгәр без Русия төбәкләренә татар
192
телен камил белгән белгечләр әзерләп җибәрә алмыйбыз икән, яшьләрне
Татарстанга китереп укытуның мәгънәсе калмый. Без сезгә үтенеп
мөрәҗәгать итәбез: яшьләребездә туган телебезгә мәхәббәт тәрбиялик. Татар
мәктәпләрен
саклап
мөмкинлекләрдән
калу
тулысынча
өчен
Татарстан
файдаланыйк.
Республикасы
Бүген
тудырган
Бөтендөнья
татар
конгрссына күп төбәкләрдән еш кына татар теле укытучыларын җибәрүне
сорап мөрәҗәгать итәләр. Әгәр сездән бу һөнәр буенча укырга килүчеләр
булмаса, без аларны кайдан алырга тиеш соң?
Әйе милләтне саклау җиңел эш түгел, үзенә күрә инә белән кое казуга
тиңдер. Әмма Ходайның кодрәте киң, авырлык белән башланган бу эшләрнең
инде нәтиҗәләре дә күренә. Кайсы гына төбәккә барма, гөрләтеп татар
оешмалары эшли, милләттәшләребез бердәм рухи тормыш белән яши. Сез
үзегез дә шушы тормышның эчендә кайныйсыз. Шуңа да 450 дән артык
җирле
оешмаларны
берләштергән
Бөтендөнья
татар
конгрессының
эшчәнлеге турында күп сөйләп тормыйм, сез бу турыда хәбәрдар дип
уйлыйм. Тик шулай да милләтне берләштереп торучы мөһим чаралар
турында әйтмичә булмый. Иң мөһиме – без бүген милли тормышның
күпкырлы тулы бер челтәрен булдыра алдык. Моның нигезендә тарихи аң
тәрбияләүче Изге Болгар җыеннары булса, иң бөек нокталарында татар
тормышын әйдәп баручы Татар укытучылары съездлары, Татар имамнары
җыеннары, Бөтендөнья татар эшмәкәрләре ассоциациясе, Бөтенрусия татар
гаиләсе фонды, Бөтенрусия татарча көрәш федерациясе һәм бик күп башка
оешмалары. Шуңа өстәп күп төбәкләрдә татар тормышын яктыртучы газетажурналларны, радио-телевидение тапшыруларын, Интернет сайтларын атап
булыр иде. Болар барысы бергә милли тормышны тәшкил итә дә инде.
Халкыбызның милли бәйрәмнәре турында да әйтмичә булмый, чөнки
алар татарны дөньяга таныттыручы брэндларга әверелеп баралар. Бүген
Сабантуе дөньяның 35 илендә бәйрәм ителә, ә Русиядә ул инде бөтен халык
бәйрәменә әверелеп бара. Дини бәйрәмнәрдә катнашучылар саны да елдан-ел
193
арта, димәк милләтебез иманга кайта. Күп төбәкләрдә бәйрәм вакытында
мәчетләр халыкны сыйдыра алмый башлады инде.
Әйе, без бүген татарның яшәү көчен, аның елдан-ел куәтләнүен күреп,
сизеп торабыз. Шушы тормышның үзәгендә зирәк фикерле, көчле рухлы,
армый-талмый халкыбызга хезмәт итүче мөгаллимнәр һәм мөгаллимәләр.
Милләт сезгә мең рәхмәтле, киләчәктә дә без сезгә зур өметләр баглыйбыз.
Тиздән Бөтенрусия халык санын алу чарасы узачак, монда да укытучының
саллы сүзе иң үтемлесе булыр дип ышанабыз. Җанисәп бюллетененең 7
графасына һәркем үз кулы белән “татар” дип язып куйса, яисә шулай дип
язуны таләп итсә, бу милләтебезне югалтулардан саклаячак. Әйдәгез, бу
мәгълүматны
укучыларга,
укытучы
коллегаларыбызга,
авылдашларга,
күршеләргә, туганнарга, барлык милләттәшләргә дә ирештерик.
Бердәм, бергә, мәңгегә! Рәхмәт!
194
За единство и процветание народа!
Бюро Исполкома Всемирного конгресса татар на своем очередном
заседании единогласно приняло обращение к татарскому народу
Дорогие соотечественники!
В октябре 2010 года состоится Всероссийская перепись населения. Эта
статистическая процедура, которая призвана выявить основные тенденции
демографического развития страны, позволит строить планы социальноэкономического и культурного развития на ближайшие годы.
В этой связи перед нами стоит задача максимального охвата переписью всего
татарского населения, сохранения национальной идентичности одного из
многочисленных
и
древних
народов
Российской
Федерации.
Как известно, во время последней переписи были попытки политизировать
её, исказить результаты. Это выражалось как в стремлении разбить татар на
разные группы и народы, так и в намерениях переписывания татар
представителями других этносов.
Надо отдать должное, в этих условиях наш народ, выработавший богатый
литературный язык, свою систему национального образования, создавший
неповторимую культуру, искусство и литературу, через тысячелетия
пронёсший дух государственности и свою многогранную национальную
самобытность доказал своё единство и неделимость.
Однако и в преддверии новой переписи находятся деятели, навязывающие
своё видение некоторых групп татар как отдельного народа. Вносят
неразбериху
в
документы
Росстата,
где
различным
вариантам
идентификации национальных групп по географическим и этнографическим
195
признакам, присвоены свои коды. Привносят напряженность также и
инициативы, касающиеся сужения возможности национального образования
– отмена национально-регионального компонента, невозможность сдачи ЕГЭ
на родном языке и др. А ведь наш народ является одним из
государствообразующих, тем более, что большая часть татар проживает за
пределами Татарстана.
Очевидно, что есть политики и на местах, рассуждающие, так - уроним
численность татар (да и других этносов тоже) - не надо будет заниматься
национальным образованием, культурой – меньше проблем. Да, может быть
кому–то так проще, но вправе ли мы сами отказываться от своего богатого
культурного
наследия,
от
своего
собственного
татарского
«Я»?!
Дорогие соплеменники! Обращаемся к каждому из Вас - от мала до велика,
проявите мудрость, ответственность и принципиальность, не оставайтесь
безучастными к переписной кампании! В момент заполнения переписного
листа обязательно настаивайте, чтобы в пункте 7 графы «Ваша национальная
принадлежность» было четко написано «татарин/татарка»!
Учитывая значимость и важность предстоящей Всероссийской переписи
населения, мы призываем все татарские общественные организации и
объединения проявить максимальную активность в этот ответственный
период и всесторонне подготовиться к кампании уже сейчас. Необходимо
сделать всё необходимое, чтобы татары прошли эту процедуру как единый
народ.
Мы обращаемся к нашей молодежи – будьте активными, неравнодушными к
собственной судьбе и судьбе своей нации!
Понимая особую значимость и роль семьи, мы призываем почтенных
196
аксакалов, отцов и матерей мудрым, авторитетным словом помочь сделать
молодежи правильный выбор.
Мы верим, что наша интеллигенция, работники образования, культуры и
искусства, а также духовенство проявят активную и принципиальную
позицию в вопросе единства нации.
Мы убеждены, что татарский народ и в этот раз подтвердит свое
единство и неделимость!
За единство и процветание нашего народа!
В единстве! Вместе! Навсегда!
197
Халкыбыз бердәмлеге һәм гөрләп чәчәк атуы хакына!
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты бюросының татар
халкына мөрәҗәгате
Кадерле ватандашлар!
2010 елның октябрь аенда Бөтенроссия халык санын алу булачак. Илдәге
демографик үсешнең төп юнәлешләрен ачыкларга тиешле бу статистик гамәл
алдагы елларга социаль-икътисади һәм мәдәни үсеш планнарын төзү
мөмкинлеген бирәчәк.
Шуңа бәйле рәвештә, безнең алда татар халкы исәбен алуны мөмкин булган
кадәр тулырак колачлау, Россия Федерациясенең күпсанлы һәм борынгы
халыкларының
берсе
булган
татар
халкының
милли
тәңгәллеген,
тиңдәшлеген саклау бурычы тора.
Билгеле булганча, моннан алдагы халык санын алу вакытында аны
сәясиләштерү, нәтиҗәләрне бозып күрсәтү очраклары булды. Бу –
татарларны төрле төркемнәргә һәм халыкларга бүләргә тырышуда гына
түгел, татарларны башка этнос вәкилләре итеп язу ниятләрендә дә чагылыш
тапты.
Шунысы куанычлы: бай әдәби телен, үзенең милли белем бирү системасын,
кабатланмас мәдәниятен, сәнгатен һәм әдәбиятын булдырган, дәүләтчелек
рухын һәм күпкырлы үзенчәлеген меңәрләгән еллар аша бүгенге көнгә
җиткергән халкыбыз әлеге шартларда да нигездә сынатмады – үзенең
бердәмлеген һәм бүленмәслеген раслап чыкты.
Әмма тынычланырга иртәрәк әле: тиздән уздырылачак кабат халык санын
алуга әзерлек барышында татарларның кайбер төркемнәрен аерым халык
итеп күрсәтергә тырышучы һәм үз идеяләрен башкаларга да тагарга
198
омтылучы эшлеклеләр килеп чыкты. Алар Росстат документларына кеше
аңламаслык буталчыклар керттеләр, географик һәм этнографик билгеләр,
сыйфатлар
буенча
милли
төркемнәрне
тәңгәлләштерүнең
төрле
вариантларына аерып күрсәтүче кодлар куеп чыктылар. Милли белем бирү
мөмкинлеген киметү – милли-төбәк компонентын бетерү, БДИны (ЕГЭ) ана
телендә бирү мөмкинлеген алу һәм башка шундый мәсьәләләргә кагылышлы
инициативалар шулай ук киеренкелекне арттыра. Ә бит безнең халык –
дәүләтчелек төзүче халыкларның берсе. Ул гына да түгел: татарларның
күбесе Татарстаннан читтә яши.
Җирле сәясәтчеләр арасында, татарлар санын ( башка этносларны да )
киметсәк, милли белем бирү, милли мәдәният белән шөгыльләнү кирәк
булмаячак, шулай икән, эш тә, проблемалар да кими, дип уйлаучыларның да
булуы бик кызганыч. Әйе, эшнең болай куелуы кемгәдер кулайдыр да, әмма
гаҗәеп бай мәдәни һәм әдәби мирасыбыздан, үткәнебездән һәм башка бик
күп байлыгыбыздан, үзебезнең татарлыгыбыздан баш тартырга хакыбыз
бармы безнең?
Кадерле канкардәшләр! Милләттәшләр!
Олыгызга һәм кечегезгә - һәрберегезгә әйтәсе килгән сүзебез шул: зирәклек,
җаваплылык һәм принципиальлек күрсәтегез – сан алуга битараф калмагыз!
Сан алу кагәзен тутырганда бигрәк тә шуңа игътибар итегез: 7нче пунктның
“Ваша национальная принадлежность” дигән графасына үз кулыгыз белән
ачык итеп “татарин” йә “татарка” дип языгыз яисә шулай дип язуны таләп
итегез!!!
Алда торган Бөтероссия халык санын алуның мөһимлеген һәм әһәмиятен
исәпкә алып, без барлык татар иҗтимагый оешмаларын һәм берләшмәләрен
199
бу җаваплы көннәрдә иң югары активлыкны күрсәтергә һәм әлеге кампаниягә
инде бүгеннән үк һәрьяклап әзер булырга өндибез. Бу сынаудан татарлар
бербөтен халык булып узсын өчен бар тырышлыкны куярга һәм тиешле
гамәлләрнең барысын да вакытында эшләргә кирәк.
Яшьләребезгә мөрәҗәгать итеп, шуны әйтәбез – актив булыгыз, үз
язмышыгызга һәм милләтнең язмышына битараф булмагыз!
Гаилә роленең дә бу очракта гаять әһәмиятле булуын истә тотып, мөхтәрәм
һәм зирәк аксакалларыбызны, ата-аналарны акыллы, абруйлы сүзегез белән
яшьләребезгә дөрес юл сайлауда ярдәм итәргә чакырабыз.
Безнең зыялылар, мәгариф, мәдәният һәм сәнгать хезмәткәрләре, шулай ук
дин әһелләре милләт бердәмлеге һәм бербөтенлеге мәсьәләсендә актив һәм
принципиаль карашта булыр, дөрес юнәлеш алыр, дип ышанып калабыз.
Иманыбыз камил: татар халкы бу очракта да үзенең бердәмлеген һәм
бүлгәләнмәслеген раслар!
Бердәмлектә! Бергә! Мәңгегә!
200
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
киңәйтелгән утырышы
(24.12.2010)
Ринат Закиров: Мөхтәрәм милләттәшләр! Күпләрегез хәтерлидер, 2010
ел безнең өчен шактый катлаулы, төрле чараларга бай булды. Аларны
кыскача исегезгә төшереп китәм: I Бөтенрусия авыл сабантуе, Бөек Ватан
сугышының 65 - еллык юбилее, Изге Болгар җыены, Федераль Сабантуй,
Бөтендөнья татар яшьләре форумы, Татар дин әһелләре форумы, III
Бөтенрусия татар фольклор коллективларының “Түгәрәк уен” фестивале,
татар теле һәм әдәбияты укытучыларының V съезды.
Аңлашыла ки, шушындый
зур чаралар уздырганда,
безгә еш
очрашырга туры килде. Шуңа күрә без елда уза торган киңәйтелгән
утырышның форматын үзгәртергә булдык.
Әйткәнемчә, 2010 ел безнең өчен бик әһәмиятле һәм
аеруча
мәшәкатьле ел булды. Төп эшләребез Русиядә җан исәпне уздыру белән
бәйле иде. Бу беренче карашка гадәти санау кампаниясе безнең җирлектә
гел сәяси төсмер алганга, аны үз агымына гына кую беркатлылык булыр
иде. Җитмәсә, татарны бүлгәләү сәясәтен Мәскәү академиклары тагын да
зуррак масштабта, мәкерлерәк итеп әзерләп куйганнар иде. Шуңа да бу
кампания башланганчы ук без бик җитди әзерлек эшләре алып бардык.
Халык санын алу алдыннан
конгресс тарафыннан аерым план төзелде,
төбәкләргә барыр өчен махсус төркемнәр оештырылды. Милләтебезнең
күренекле галимнәре, язучылары, артистлары, җәмәгать эшлекләре кергән
утыздан артык төркем татарлар күпләп яшәгән Русиянең 44 субъектындагы
йөзләрчә шәһәр һәм авылларны йөреп чыктылар. Җирле оешмаларыбыз да
тырышып эшләделәр. Хәзер инде әйтергә була: конгрессның зур чараларын
махсус рәвештә җанисәпкә туры китереп уздырырга тырыштык. Бу безгә
халыкның төрле катламнарын активлаштырырга мөмкинлек бирде. Мондый
җыеннар-форумнар
милләтебезнең үзаңын күтәрергә, аны берләштерергә,
һәм иң мөһиме – битарафлыктан арындырырга бик кулай форсат булды.
201
Татар конгрессы бу чорда бер штаб-үзәк кебек кайнап торды: халыкка
мөрәҗәгать, махсус плакатлар, делегация барган урыннарга китаплар,
дәреслекләр өләшенде, кулдан килгән бөтенесен эшләргә тырыштык. Әле
йомгак ясарга иртәрәк, кем әйтмешли, чебешләрне санау дәвам итә, тик
беренче нәтиҗәләр татар үзен
йөзләгән төркемнәргә бүлгәнүләргә дучар
итмәде дигән фикерне бүген үк фаразлап була.
Без кат-кат горурланып әйтәбез: татар тырыш халык. Аның яшәү
рәвешен пропагандалау һәм үз-үзен тәэмин итәрлек дәрәҗәдә тырышып
эшләве үзенә бер күркәм тәҗрибә булып тора.
Менә I Бөтенрусия авыл сабантуе шаулап-гөрләп узган атаклы Гали
авылын
гына
алыйк.
Бу
сабантуйда
катнашкан
Россия
хөкүмәте
җитәкчесенең урынбасары, Идел буе округының тулы вәкәләтле вәкиле,
Самара өлкәсе губернаторы, Татарстан Президенты һ.б. Сабантуйга югары
бәя биреп кенә калмадылар, биредә яшәгән татарларның уңганлыгына
ихластан сокландылар. Ә инде
Рөстәм Нургалиевич Казанда йомгак
ясаганда, республикадагы район җитәкчеләренә мондый авылларның уңай
тәҗрибәсен өйрәнергә, файдаланырга дигән фәрманын җиткерде. Шундый
ук резонанслы чара – ул Ижаудагы X Федераль Сабантуй булды. Анда да
беренче җитәкчеләр – ике республика президентлары катнашуы, ямь өстенә
ямь өстәгәндәй булды. Сабантуйлар милләтләр дуслыгын гына ныгытып
кына калмый, ә Татарстаннан читтә яшәүче татарларның дәрәҗәсен күтәрә,
аларның милли-мәдәни ихтыяҗларын кайгыртуга игътибарны көчәйтә.
Ижаудагы Сабантуйга 40 тан артык Русия төбәгеннән делегацияләр килүе дә
милли бәйрәмебезгә якты нур өстәде.
Быел Бөек Ватан сугышының 65 - еллык юбилее узды. Татар конгрессы
һәм җирле оешмаларыбыз монда да ветераннарга хөрмәт күрсәтеп, төрле
чаралар
уздырдылар.
Алар
шулай
ук
Татарстан
Республикасы
Президентының милләттәш ветераннарга махсус бүләкләрен таратуда күп
көчләрен куйдылар.
Май аенда Казаныбызда Балтик буе һәм бәйсез
дәүләтләр берлеге илләреннән 29 сугыш һәм тыл ветераннарын кабул иттек,
202
аларга “Ливадия” шифаханәсендә реабилитация курслары оештырдык.
“Казан” милли мәдәни үзәгендә ветераннар хөрмәтенә махсус кабул итү
уздырылды.
2010 елда узган чаралар арасында аерым урынны IV Бөтендөнья татар
яшьләре форумы алып тора. Әйтергә кирәк, без үзебез дә шактый үзгәрдек
булса кирәк, Форумга килгән яшьләребез дә нык үзгәрде. Башка
форумнардан аермалы буларак, IV җыенда милли үзаңнары югары булган
яшьләребез катнашты. Аларны беренче чиратта, милләт мәнфәгатьләрен
чишү проблемалары борчыды. Хәзер яшьләребез үзләре төрле инициатива
белән чыгалар. Мәсәлән,
төбәкара
эшне алга таба нәтиҗәле алып барыр өчен
һәм дәүләтара оешмалар булдыру тәкъдимнәре яңгырады,
конгрессның үрнәген искә алып, форум бюросы 7 комиссия төзеде. Бер генә
мисал. Берничә ел элек яшьләр форумы активистлары, “Үзебез” хәрәкәте
тарафыннан башлап җибәргән “Чәк-чәк пати”, “Мин татарча сөйләшәм”
кебек акцияләрне күтәреп алдылар. Һәм алар бүген дулкын-дулкын булып,
Россиянең төрле регионарында, чит илләрдә уздырыла башладылар. Бу
чараларның мәгънәви ягын яшьләрне берләштерү, үзаңнарын күтәрү,
мәдәниятебезне,
гореф-гадәтләребезне
башка
милләтләр
алдында
халкыбызны таныту, аның рухи мирасын күрсәтү кебек җитди омтылышгамәлләр тәшкил итә. Күп кенә яшьләребез туган телебезгә, тамырларына
тартыла, милли эшләрдә заманча технологияләрне куллана башлады. Һәм иң
мөһиме - яшьләр оешмалары Казаннан ниндидер күрсәтмәләр көтеп
ятмыйлар, бу акцияләрне, кызыклы чараларны үзләре оештыралар, бер сүз
белән әйтсәк, акчасын да, бакчасын да үзләре табалар.
Мөхтәрәм милләттәшләр! Республикада яңа президент сайлануы һәм
аның
милләттебез проблемаларына җитди карашы безнең эшкә бик зур
этәргеч булып тора. Кая гына бармасын, Рөстәм Нургалиевич анда яшәгән
милләттәшләребез
турында
алдан
ук
мәгълүмат
туплап,
аларның
проблемалары белән кызыксына. Ә җирле татар җәмәгатчелеге белән
очрашулар тиз арада күркәм гадәткә әверелде. Президентыбыз җирле татар
203
оешмаларының проблемаларына төшенеп, аларны чишү юлларын ике яклы
төбәкара килешүләргә салырга тырыша. Бу һичшиксез төбәкләрдәге
оешмаларның абруен күтәрә, җирле хакимият белән хезмәттәшлек итүне
күпкә нәтиҗәлерәк ясый. Мәсәлән, быел Чиләбе, Екатеринбург шәһәрләрендә
меңәр кеше сыйдырган залларда милләттәшләребез өчен Р.Н.Миңнеханов
катнашында очрашулар чын бәйрәм төсен алды. Шундый ук истәлекле
очрашулар Мәскәү , Новосибирск, Красноярск, Уфа калаларында да узды.
Монда шунысы да әһәмиятле, Россия төбәкләреннән һәм чит илләрдән
хөкүмәт дәрәҗәсендәге делегацияләр килгәндә, аларның арасында милли
лидерларыбызның булуы да күркәм күренешкә әверелә башлады.
Менә
әле
генә
Башкортостан
Республикасына
барып,
Рөстәм
Нургалиевич ничәмә еллар дәверендә чишелми килгән бик мөһим
мәсьәләләрне күтәрде. Ике тугандаш республика арасында җитди килешүләр
төзелде. Башкортостан һәм Татарстан мөнәсәбтләренең яңа дәрәҗәгә күчүе
ике республика өчен, ике тугандаш халык өчен зур әһәмияткә ия икәне
турында күп сөйләп тормыйм. Шуны гына әйтәм, Бөтендөнья татар
конгрессы IV съездан башлап
ике тугандаш халык арасындагы
мөнәсәбәтләрне дустанә рәвештә кору сәясәтен алып бара. Нинди генә
каршылыклар, гаепләүләр булмасын, без бу юнәлештән тайпылмадык һәм
дуслык юлы иң дөрес юл икәненә бер вакытта да шикләнмәдек.
Зыялыларыбыз татар конгрессы һәм башкорт корылтае башлап җибәргән бу
игелекле эшне хуплап алып киттеләр. Моның инде беренче җимешләре дә
күренә башлады. “Татарстан- Яңа гасыр” телеканалының Башкортостан
җирлегендә
эшләп
сәнгатькәрләребезнең
китүе,
аралаша
театрларыбызның,
башлавы
бу
бик
язучыларыбызның,
мөһим,
сөенечле
күренешләр. Ләкин, дуслар, тынычланырга иртәрәк әле. Без өметле
хәрәкәтебезне һич кенә дә туктатырга тиеш түгелбез, чөнки бу зур эшләрнең
башы гына. Ике яклы хәрәкәт ул ике халык, ике республика өчен дә күптән
көтелгән һәм фәкать файда китерә торган гамәлләр. Без ничәмә еллар
дәверендә җыелып килгән үпкәләүләрне, аңлашылмаган хәлләрне онытып,
204
тарихыбызның яңа сәхифәсен ачарга тиешбез. Кулга кул тотынып бару
милли республикаларның бердәмлегенә, илнең иминлегенә
хезмәт итә
торган уңай күренеш.
Безнең катнашыбызда оештырылып килгән Изге Болгар җыены
турында әйтәсем килгәне шул, “Яңарыш” фондының төзелүе, аны
Татарстанның беренче президенты җитәкләүе, Болгар язмышында, аның
тарихында бик зур борылыш ясалыр дигән якты өмет тудыра. Шул ук
вакытта бу фондның Рәсәй күләме дәрәҗәсендә диннәрара мөнәсәбәтләрне
көйләүдә дә әһәмияте зур. Моңа кадәр уздырылып килгән
Изге Болгар
җыеннары, әлбәттә, үзләренең рольләрен үтәделәр. Киләчәктә алар тагын да
югарырак, дәүләти дәрәҗәгә күтәрелер, масштаблы чарага әйләнер. Чөнки
Болгар Русиядәге традицион исламның бишеге. Бу хакта беренче тапкыр
быел 700 дән артык мөфти һәм имамнарыбыз катнашында узган һәм Русия
күләмендә зур резонанс алган “Милли тормыш һәм дин” форумында да төрле
эшлекле тәкъдимнәр яңгырады. Биредә республикабызның Президенты
Рөстәм Нургалиевич Миңнехановның һәм Дәүләт Советы рәисе Фәрит
Хәйруллович Мөхәмәтшинның катнашуы бу чарага тагын да зур дәрәҗә
өстәде. Президент мондый форумнарны һәр елны уздыруны күркәм
традициягә кертергә тәкъдим итте.
Форумда җитди проблемалар, ачыктан-ачык уртага салып сөйләшенде.
Экстремистик агымнарга чик кую, татар руханиларын әзерләү, мәчетләрне
саклап калу, вәгазъләрне туган телдә алып бару, дини һәм милли
оешмаларның хезмәттәшлеген ныгыту һ.б. актуаль мәсьәләләр көчле
яңгыраш тапты.
Кыскасы, бу Форум белән Татарстан Русиядәге исламның үзәгенә
әверелеп килүен ачык исбатлады. Катнашучылардан конгресска бик күп
хатлар килде, тәкъдимнәр кертелде, рәхмәт сүзләре әйтелде. Иншаллаһ, әлеге
форумнарны Болгар җыены белән тәңгәл китерү дә изге гамәләбезне бер
чылбырга төзү булыр иде.
205
Безне берничә ел рәттән борчып килгән
мәгариф өлкәсендәге
проблемалар быел Бөтенрусия татар теле һәм әдәбияты укытучыларының V
съездында күтәрелде. Бу эшне без Мәгариф министрлыгы белән бергә
оештырдык, анда шулай ук республикабызның җитәкчелеге актив катнашты,
төрле актуаль мәсьәләр күтәрелде, мәгариф өлкәсендәге четрекле, авыр
проблемаларга бәя бирелде, аларны чишү юллары каралды. Хәзерге
вәзгыятьтә нинди механизмнар ярдәмендә, телебезне, милли мәгарифне
саклап калу, мәктәпләрне торгызу, заманча технологияләр, яңа методика,
әсбаплар, дистацион укуларны куллану турында эшлекле зур сөйләшү узды.
Бу мәсьәләләргә аерым тукталып тормыйм, ләкин монда да безгә
тынычланырга, тукталып калырга ярамый. Чөнки 309нчы Федераль закон
һаман да региональ компонентсыз яшәвен дәвам итә, гәрчә Дәүләт Думасы
якынарада аны яңадан кайтарачак дигән
өметле вәгъдәләр яңгыраса да.
Димәк, без үзебезнең позициядә нык торырга тиешбез! Әлеге эштә безнең
милли оешмаларыбыз
башлап йөрергә тиешләр. Бу нисбәттән, Ульян
өлкәсендәге татар милли – мәдәни автономия тәҗрибәсе күпләр өчен үрнәк
булып тора. Биредәге милли оешмабыз хакимиятләр белән уртак тел табып,
хәтта, бу авыр чорда да мәктәпләрне саклап киләләр, татар теле укытылган
мәктәпләр, класслар санын елдан-ел арттыралар. Бу хакта әле безнең арада
утырган мөхтәрәм кунагыбыз Ульян өлкәсе Мәгариф министрлыгының баш
белгече Феодосия Тимофеевна Улендеева да тәфсиләберәк сөйләр дип
ышанам.
Сез беләсез инде, безнең төбәкләрдә, төрле илләрдә дистәләгән милли
мәдәни чаралар узып тора. Төрле бәйрәмнәр, концертлар, сабантуйлар,
кичәләр, спорт ярышлары, яшьләр җыеннары – милләт тормышы кайнап
тора. Форсаттан файдаланып, мин җирле оешмаларга, бигрәк тә, җан исәбе
кампаниясе алдыннан үткәргән зур эшләре өчен ихластан рәхмәтләремне
белдерәм.
Милли
оешмаларның
җитәкчеләре,
активистлар,
барлык
милләттәшләребез бу нисбәттән олы рәхмәт сүзләренә лаек. Милләтнең
язмышы нәкъ менә шундый катлаулы вакытларда сынала да инде.
206
Башкарган эшләр байтак, ләкин алда торганнары да шактый. 2011 елда
узачак иң зур чараларның берсе II Бөтенроссия авыллар сабантуе киләсе
елда Чувашиянең Шыгырдан авылында узачак. Без бу хакта татар авыллар
оешмасының күптән түгел булып узган киңәйтелгән утырышында тәфсилләп
сөйләштек. Шунсын да әйтергә кирәк, оешманы хәзер яңа рәис – Чувашстан
егете, эшкуар Рәшит Санҗапов җитәкли. Татар авыллары оешмасы Мәскәүдә
регистрация узды, аның сайты да эшли башлады. Форсаттан файдаланып,
мин баргызны да
- Башкарма комитет әгъзаларын, җирле оешма
җитәкчеләрен, әлеге сабантуйда катнашырга чакырам. Беренче сабантуйда
алган биеклектән аска төшергә берничек тә ярамый, киресенчә,
бары
күтәрелергә генә кирәк. Ә чираттагы XI Федераль Сабантуй киләсе елда
Екатеринбург шәһәрендә узачак. Андагы оешмаларыбыз төбәкләрдәге башка
җәмгыятьләр белән бергәләп бик матур бәйрәм уздырырлар дип ышанып
калабыз.
Игътибарга лаек чаралдардан, дин әһелләре форумы һәм Болгар җыены
турында да әйтергә кирәк. Узган форумда килешенгәнчә, дин әһелләренең
җыелышын без Казанда уздырырбыз. Икенче көнне Изге Болгар җирендә
халык белән бергә бабаларыбызга, әрвахларыбызга дога кылырбыз.
Киләсе елгы олы чаралар арасында Габдулла Тукайның 125 еллык
юбилее зур урын алып тора. Шул уңайдан БТК БК һәм җирле оешмалар
дистәләгән чаралар оештыра. Алар татарның үзаңнын күтәрүдә, телебезгә
мәхәббәт уятуда, аны саклап калуда зур этәргеч булсын иде.
Билгеле инде, безнең һәр елдагыча махсус программа буенча Татарстан
югары уку йортларына абитуриентларны кабул итү шактый җидти бурыч
булып тора. Биредә укыган студентларны милли эшкә тарту да көндәлек
эшләребезнең берсе.
2013 елгы Универсиаданы
пропагандалау йөзенән татар яшьләрен
берләштерү һәм аларны тарихи ватанга китерү, спорт талантларын ачу
максатыннан,
Спорт һәм туризм министрлыгы белән берлектә без Татар
яшьләре спартакиадасын уздырырга ниятләнәбез.
207
Шулай ук үзган елны уздырылмый калган татар галимнәре форумын
2011 елның сентябрь аенда Татарстан Фәннәр Академиясенең 20 еллыгына
туры китерп, бергәләшеп үткәрергә планлаштырабыз.
2011 елга эш планы проекты сезнен кулыгызда, ул сайтта да бар, аның
белән якынрак танышырсыз, җирле оешмаларда карап чыгарсыз да, безгә
үзегезнең тәкъдимнәрегезне җиткерерсез дип ышанып калам.
Сез беләсез инде, без нигездә эшне конгресс каршында оештырылган
жиде комиссия аша алып барабыз. Ел дәверендә алар төрле чараларны
уздырганда актив катнашалар, үзләренең юнәлешләре буенча хисап тоталар.
Бүген сез аларның кайберләрен ишетерсез, ә кайберләрнең эше турында
мәгълүматны Башкарма комитетының бүлекләреннән алып була.
Сүземнең ахырында тагын бер мөһим темага тукталып китмичә булмый.
Ул да булса эшмәкәрләр турында. Без бүген татар капиталының бар икәнен,
аның милли эшләрдә мөһим роль уйнавы турында авыз тутырып сөйли
алабыз. Хәзер татар бизнесы мәчетләр төзү белән генә чикләнми, аның
ярдәменнән башка сабантуйларын да, күпсанлы мәдәни чараларны да,
гомүмән татарларның тормышын күзаллау мөмкин түгел.
Шөкер,
төбәкләрдә Нурулла Саттаров, Ринат Насыйров (Төмән), Камил Әбләзов,
Эдуард Ганеев (Сарытау), Фәрит Аюпов, (Ульян), Рәшит Сәнҗапов, Рамик
Гаделҗанов (Чувашстан), Альбер Авзалов, Ринат Садриев (Свердловск),
Шамил Акбулатов(С-Петербург), Тамир Алимбаев (Омск), Шамил Бикмаев
(Мордовия), Җәмил Вәлиуллин (Тольятти), Кязем Дебердеев (Пенза),
Фәхретдин Канюкаев (Самара), Җәүдәт Миннәхмәтов (Казан), Ильяс
Мөслимов (Мәскәү), Илшат Сәфәргалиев (Берләшкән гарәп әмирлекләре) һ.б.
кебек милли җанлы, киң күңелле меценатларыбыз көннән –көн артып бара.
Әле менә бу көннәрдә генә Ульян өлкәсендәге татар эшмәкәрләренең I
съездында катнашып, ихластан сөенеп кайттык. Сигез ел элек “Сембер татар
эшкуарлары клубы” булып оешкан (җитәкчесе Радик Гафуров) егетләрнең
милләт файдасына башкарган эшләре, өлкә элитасында тоткан урыннары,
208
җирле хакимият белән уртак тел табып хезмәттәшлек итүләре башкаларга да
матур үрнәк булып торсын иде.
Узган елгы йомгаклау утырышында Бөтендөнья татар эшмәкәрләрнең
ассоцияциясен төзү мәсьәләсе куелган иде. Бүгенге көндә БТК һәм татар
эшмәкәрләре тырышлыгы белән Бөтендөнья татар эшмәкәрләренә ярдәм итү
ассоцияциясе уставы регистрация узды һәм аның сайты да булдырылды.
Ассоцияциянең рәисе итеп БТК БК әгъзасы, Төмән өлкәсе татарлары
конгрессы президенты, эшмәкәр Нурулла Саттаров сайланды. Бүгенге көндә
Россиядә, чит илләрдәге эшмәкәрләр турында берләштергән информацион
база булдырылды. Һәм алар белән элемтәләр оештырылды, эш юнәлешләре
билгеләнде. Узып баручы елның тагын бер күркәм гамәле I халыкара Казан
хәләл ярминкәсенең узуы күп кенә милләттәшләребезне
тупланырга,
аралашуга этәрде. Киләчәктә бу юнәлеш тә яңа уңышлар алып килер дип
торабыз.
Хөрмәтле коллегалар! Гомүмән безнең эш турында иң тулы мәгълүмат
конгрессның
сайтында
урнаштырылган.
Яшьләр
тематикасы
Бөтендөнья татар яшьләре форумының сайтында чагылыш таба. Татар
конгрессының халыкара оешма икәнен истә тотып, 2010 елда без сайтның
инглиз вариантын да ясап җибәрдек. Бүгенге көндә конгрессның сайты
татар, урыс, инглиз телләрендә эшли. Әйтергә кирәк, сайтка, керүчеләрнең
саны да көннән-көн арта бара. Шулай ук зур чаралар турында конгрессның
Башкарма комитеты тарафыннан махсус нәшер ителеп килгән хәбәрләр
җыентыгыннан да–вестниктан да белеп була. Җирле оешмаларыбыз мин
әйтеп киткән сайтларга электрон почта аша
даими хәбәрләр җибәреп
торсалар, бу безнең эшне тагын да җайландырып, төрлеләндереп, баетып
җибәрер, ике яклы элемтәләрне ныгытуга хезмәт итәр иде.
Кадерле милләттәшләр! Мин бүген кайбер мәсьләләр хакында тәфсилләп
сөйләп тормадым. Безнең проблемалар, кайсын гына алма, галимнәр
әйтмешли, арифметикадагы икегә ике кебек гади генә түгел. Күреп торасыз,
илдәге эчке сәясәт, милләтара хәлләр зур борчу тудыра башлады. Соңгы
209
вакыйгалар илнең җитәкчелегенең дә, киң җәмәгатьчелекнең дә, кыскасы,
барыбызның да күзләрен ачты бугай. Инде ничәмә еллар буе чишелми
кичектерелеп килгән милли мәсьәләләр бер төергә укмаштылар. Шуңа күрә
аларны хәл итүдә бермә - бер катлауланды. Ә күпмилләтле илдә төпле милли
сәясәт булырга тиеш. Федераль һәм җирле хакимиятләр, вәзгыятьне дөрес
бәяләп, киң җәмәгатьчелек белән киңәшеп, акыллы адымнар ясарга тиеш.
Эмоцияләргә бирешмичә, Конституция, канун кысаларында хәрәкәт ясау,
җәмгыятьтә уртак тел табу, дәүләтебездә иминлекне, милләтара, диннәрара
дуслыкны саклап калу бүген иң актуаль мәсьләрнең берсе булып тора.
Бәлкем, бу ситуациядә Русиядә һәм һәр милли республикада милләтләр эше
буенча махсус министрлыкларны
оештыру бик урынлы булыр иде. Сез
каршы килмәсәгез, без бу уңайдан Русия җитәкчелегенә махсус мөрәҗәгать
белән дә чыгарга әзер. Мин ышанам, мондый вәзгыятьтә татар халкы үзенә
хас булган зирәклелекне, җаваплылыкны күрсәтер дип. Кардәшләребезне,
милләттәшләребезне бердәмлеккә, татулыкка, сабырлыкка өндибез! Бергә
булыйк, бердәм булыйк, кадерле милләттәшләр! Киләсе яңа еллар мөбәрак
булсын! Барыгызга да сәламәтлек, уңышлар, гаиләләрегезгә иминлек телим.
Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Разил
Вәлиев:
Бу
утырышның
министрлыгының коллегиясе башлана.
дәвамы
булып,
Мәгариф
Нәкъ шушы темага сөйләшергә
уйлыйбыз, милли мәгариф, киләчәгебез, халкыбыз язмышы турында. Бәлки,
ишеткәнсездер, бәлки, юктыр. Кичә Татарстан Дәүләт Советының сессиясе
булды, анда без күп закон проектларын карадык һәм безгә турыдан-туры
бүгенге сөйләшүгә кагылышлы булган ике мөрәҗәгать тә кабул иттек. Аның
берсе 11 декабрьда Мәскәүдә Манеж мәйданында булган вакыйгалардан соң
илдәге вәзгыять, милләтара, динара мөнәсәбәтләр турында. Бүгенге
Татарстаныбызда андый зур проблемалар юк. Без дус, тату яшибез, әмма
илебез, Татарстаныбыз күп милләтле, андый мәсьәлә теләсә кайчан, теләсә
кайсы вакытта килеп чыгырга мөмкин. Без шул мөрәҗәгатьтә үз фикеребезне
әйттек. Без дус, тату, бер-беребезне хөрмәт итеп яшәргә тиеш. Хөрмәт итү
210
бер яклы гына була алмый. Үзен хөрмәт иткән кеше генә башкаларны хөрмәт
итә ала. Шуңа күрә дәүләт безне, без дәүләтне хөрмәт итәргә тиеш. Тигезлек,
татулык булырга тиеш. Без Русия җитәкчеләре алдында.үзебезнең бер
таләбебезне куйдык. Ул да булса, берничә ел элек бетерелгән милләтара
мәсьәләләре буенча министрлыкны кире кайтару турында. Ул хакта сүзләр
Русия җитәкчелегендә дә бара. Без аны кичә бик принңипиаль рәвештә таләп
итеп куйдык. Бу таләбебезне Мәскәүгә җибәрәчәкбез. Һәм сез дә үзегезнең
җирле оешмаларыгыз исеменнән безнең таләпләрне хуплап, әгәр дә шундый
ук мөрәҗәгатьләрне кабул итсәгез, минемчә, бик яхшы булыр иде. Бу
Татарстан, татарлар өчен генә түгел, бөтен Русия халкы өчен кирәк.
Икенче
мөрәҗәгатебез
Польша
президентына,
халкына,
парламентына рәхмәт әйтү булды. Белгәнегезчә, үткән ноябрь аеның 25дә
Польшаның Гданьск шәһәрендә татар оланына, гаскәриенә һәйкәл куелды. Бу
Польша халкының татар халкына рәхмәте, чөнки моннан 600 ел элек булган
Грюнвальд сугышында татар
гаскәрләре соңгы ноктаны куйган оланнар.
Татар халкына искиткеч хөрмәт күрсәттеләр. Әгәр дә бу хөрмәт күрсәткәннән
соң без инде сүзсез, җавапсыз калган булсак, бу галәмәтсез булыр иде. Без
анда үз сүзебезне әйттек, бу мөрәҗәгать шушы көннәрдә Польша
президентына, парламентына китәчәк.
Милли мәгариф иң төп проблемаларның берсе булып тора, чөнки
милли мәгарифсез бер халыкның да киләчәге юк. Милли мәгарифсез милли
мәдәният, әдәбият, сәнгать, гомумән, халык
юк. Шуңа күрә без милли
мәгърифәткә соңгы елларда игътибар бирергә тырышабыз, шул ук вакытта
милли мәгарифкә һөҗүм дә көннән-көн арта бара. Билгеле, безнең файдага
түгел бу һөҗүм. 309 закон турында озаклап сөйләп тормыйм. Татарстан
инициативасы буенча Русия Дәүләт Думасында махсус эшче төркем
булдырылды. Без анда ай саен очрашабыз, бәхәсләшәбез, эш дәвам итә, әмма
бүгенге көнгә кадәр кадгый карар юк. 309 законны кичектерү турында
әйтелде, ул 2007 елның 1 декабрендә кабул ителеп, инде 2009 елдан гамәлгә
керергә тиеш иде. Татарстанның, Башкортостанның, башка төбәкләрнең
211
таләпләре, риза булмавы аркасында, хәзер бу эш 2011 елга күчерелде.
Димәк, анда да шикләнүләр, анда да икеләнүләр бар. Минем соңгы баруымда
Русия Дәүләт Думасында безнең позициянең көннән-көн көчәя барганын
күрдем. Безне яклаучылар бик күп һәм алар дәлилләп яклыйлар. Бигрәк тә
коммунистлар безне яклый. Ләкин коммунистларның фикерен үткәрү анда
бик тә авыр, бик катлаулы. Әгәр дә икенче елда 1 сентябрьдан 309 закон
гамәлгә керә башлый икән, зинһар өчен, бернәрсәгә игътибар итегез. Бүгенге
көндә Русия мәгариф стандартының яңа варианты эшләнде һәм шушы
мәгариф стандартының “базисный учебный план” документы әзерләнде.
Анда туган телне, әдәбиятны укыту өчен өч төрле вариант бар. I – 1 сәгать тә
укымасаң ярый, II – атнага берничә тапкыр, III – бик әйбәт. Без – Татарстан
шушы өченче вариантны сайлап алабыз дип уйлыйбыз, чөнки моңа безнең
хакыбыз бар. Без 2004 елны Русиянең Конституциясенә мөрәҗәгать иттек.
Татарстанның мәгариф законы Русия Конституциясенә туры киләме дип,
чөнки безнең татар һәм рус телләре бер күләмдә укытылырга тиеш диелгән
статья бар. 16 ноябрьда 2004 елда Русия Конституциясе суды карар чыгарды.
Әйе, Татарстанның мәгәриф турындагы законындагы бу статьясы “татар һәм
рус телләре бер күләмдә укытылырга тиеш” дигән, Русия Конституциясенә
каршы килми диелгән. Конституцион суд карары нигезендә Татарстанда ике
телне - рус һәм татар телләрен тигез күләмдә укыта алачакбыз. Шуңа күрә
шушы учебный планның өченче вариантына курс тотабыз. Менә сез дә
үзегезнең туган җирегездә, төбәкләрегездә шушы базисный учебный планны
эзләп табып, аның икенче вариантына тукталсагыз иде. Беренче вариант
безгә бөтенләй ярамый. Татар теле, туган тел бер сәгать
Күпме
вакыт
укытыласын
мәктәп
коллективы,
тә каралмаган.
мәгәриф
оешмасын
оештырган муниципаль органнар хәл итә. Ата-аналар, педагогик коллетив
һәм учредитель, муниципаль оешмалар хәл итә. Менә шулар белән бергәләп
шушы хакта фикер алышсагыз иде. Әгәр дә беренче вариантны сайлыйлар
икән, бу инде без беттек дигән сүз. Милли мәгарифкә урын юк дигән сүз.
212
Шушы көннәрдә президент белән очраштык. Очрашуда мин бер мәсьәлә
күтәрдем. Элек мәдәниятебезгә, сәнгатебезегә, фәнебезгә Татарстаннан читтә
яшәүче милләттәшләребездән безгә бик күп кешеләр килә иде. Безнең
шагыйрьләребез, искиткеч язучыларыбыз читтән килгән, күбесе шуннан.
Башкортостаннан, Мордовиядән, Оренбургтан башка бик күп төрле
төбәкләрдән килә иде. Һәрберсе монда килеп барды, моның төп мәсьләсе
милли мәктәп булмау. Президент белән шундый килешүгә килдек, Казанда
сәләтле татар балалары өчен Бөтенрусия күләмендә лицей, йә интернат ачу
һәм аңа шушы төбәкләрдән сәләтле балаларны сайлап алып укытырга.
Андый мәктәп бүгенге консерватория каршында музыкантлар өчен бар. Ә
гуманитар өлкәләрдә, менә шушы рәсем сәнгатендә, әдәбият буламы, сездән
дә шушындый теләкләр җибәрелсә, бик әйбәт булыр иде. Әле бу
принципиаль
килешү
генә,
карар
чыкмаган.
Сездән
дә
хөкүмәт
җитәкчеләренә шушындый мөрәҗәгатьләр булса, минемчә, бу мәсьәләне хәл
итү җиңелрәк булачак.
Рәфыйкь Мөхәммәтшин: Бисмиллаһир-рахманир рахим. Мөхтәрәм
җәмәгать, безнең конгресс каршында дини мәсьәләләр буенча эш комиссиясе
эшләп килә. Чыннан да мөһим, аның мөһимлеген без биш ел элек тә күргән
идек, чөнки Русиядә бүген 80ләп мөфтият бар, алар арасында эшләп килүче
өч үзәк. Уфада, Мәскәүдә, Төньяк Кавказда. Алар арасында уртак фикер
булмавы, иң гади, элементар мәсьләләрне уртага салып сөйләшү мөмкинлеге
булмау аркасында, конгресс бу өлкәдә үзенең сүзен әйтеп, һәрхәлдә, аларны
бер өстәл артына җыеп, безнең мөфтиләребез күзгә-күз карап, безнең
бүлешерлек проблемалар юк, шуңа күрә без бергә эшләрбез дигән фикергә
килгәннәр иде. Дөрес, аның нәтиҗәләре бик эффектив булды дип әйтмәс
идем, моңа кадәр инде монда төрле дини оешмалар арасында шушы каршы
тору, юк-бар
өчен үз-үзеңне гаепләү мәсьәләре юкка чыккан кебек иде.
Әмма шуңа күрә дә безнең кайбер уңышлар булды дип әйтер идем мин,
ләкин конгресс каршындагы дини комиссия мөфтиләрне бер өстәл арасына
утыртып, аларны берләштерү мәсьәләсен реаль хәл итә алмый түгел. Билгеле
213
булганча, инде ул исламның дини асылы белән дә бәйле. Исламда беркайчан
да каты вертикаль дигән әйбер булмаган. Шуңа күрә дә мөфтиләрне
бастырып,
православ
чиркәвендәге
кебек
төзеп
куеп,
менә
сезнең
башлыгыгыз, шуңа буйсыныгыз, дип әйтү, нигездә, исламның асылына
каршы килә. Әмма, һичшиксез, 80 мөфти ул күп тә, ләкин без моның белән
килешергә тиешбез. Вертикаль оештыру турында сүз бармый, һәрхәлдә ул
институциональ бер җирлек булмаса да, идеологик җирлек табып, безнең
булган бу дини оешмалар шушы идеологик, милли проблемаларны уртага
салып сөйләшерлек, бер уртак тел табырга тиешләр. Кызганычка каршы,
ансы да юк. Күптән түгел бу өлкәдә тагын яңа вакыйгалар куерылып китте.
РАИС Российская ассоциация
исламских сообществ IV Бөтенрусия
мөфтиятен оешты, кичә аны Сурков кабул итте. Ягъни инде бүген бу
хөкүмәт тарафыннан танылган оешма. Равил хәзрәт Гайнетдин аларны бик
каты тәнкыйть итте. Ләкин нишлисең инде, әйткәнемчә, исламда бу
оешмаларның килеп чыгуы мөмкин. Шундый оешма барлыкка килгән дип,
тәнкыйть итеп карау ул позитив позиция түгел. Биредә булган оешмалар
белән эшләү юлын эзләргә кирәк. Кызганычка каршы, бу оешманың
барлыкка килүе ул безнең өчен тагын бик күп проблемалар тудыра, инде
хәзер үзара капма-каршы тору ягы, яңадан шул 90 еллар дәрәҗәсенә төште
дип әйтер идем, бер-берсен тәнкыйть итү башланып китте. Тора-бара бу
өлкәдә дә безгә, мөгаен, конгресс аша да бергә җыелу проблемасын карарга
кирәк. Дини оешмаларның да нинди дә булса бер уртак оешма оештыру
мәсьәләсе куелып каралды. Узган ел да күтәргәннәр иде бу проблеманы.
Аның реаль түгеллеген танырга тиешбез. Бер мөфтият булыр дигән идея
хыял гына булып кала һәм ул, гомумән, кирәкме икән дигән сорау да тудыра.
Булганнары белән эшләргә кирәк, яңа оешмаларга деструктив карау
формаларының берсе, башка мөмкинлегебез юк. Бер яктан исламның көче,
икенче яктан исламның иң йомшак урыннарның берсе. Татарстанда да бу
җитди
проблемага
әйләнде.
Чистай,
Норлат
вакыйгалары,
биредә
кораллланган кешеләрнең күренә башлавы. Пермь белән Башкортостан
214
читтәш регионнарда булган вакыйгаларны күзәтә идек, Татарстанда да
мондый бер вакыйга булып алды. Әлбәттә, аны бер закончалык дәрәҗәсенә
күтәрергә дә ярамыйдыр, ләкин бу факт. Төньяк Кавказда булган вакыйгалар
Татарстанда кабатлана башлады дип, зур нәтиҗәләр ясаучылар да булды.
Кем белә, монда хаклык та бардыр инде. Татар конгрессының, татар
зыялыларының алдында торган бурычларның әһәмиятен
ассызыклап
күрсәтергә кирәк. Без ислам яңарышы, җәмгыяте әйләнеп кайта дип сөйләсәк
тә, ислам яңарышы бүген маргинальләшкән процесс. Интеллектуаль җирлеге,
эчтәлеге сай булуы аркасында зыялылар алдында торган проблемаларны
өстебездән төшерергә тиеш түгелбез. Бу бүгенге көндә иң мөһим
проблемаларның берсе. Вакытлы матбугат чаралары
бу хакта сөйләде,
ТНВдан берничә сюжет булды, проблемалар, яхшы сюжетлар күрсәтелә. Без
бу юнәлештә эшләргә, дөрес, уку йортларыда бу юнәлеш белән барырга
тиеш. Соңгы арада начар тенденция күренә башлады. Безнең каршыдагы
мәчетнең имамы Шәүкәт хәзрәт безнең газетага интервью биреп чыккан иде,
татарларда мирас булмаган, минем шкафтагы китапларым яртысына да
тормый дигән позиция. Бик куркыныч позиция. Алар бөтенесе дә без хәнәфи
диләр. Берсенең дә мин ваһаби дип әйткән юк. Алар әкренләп меңъеллык
традиция буенча килгән хәнәфи мәсхәбен таркаталар. Мәсхәб дигән нәрсә ул
аның эчтәлеге. Бу позицияне билгеләве ул тенденция, аның шәхси фикере
генә
түгел.
Яшьләргә
булган
Маргинальләштерү процессын
мирасны
күрсәтә
белү
кирәк.
мулла өстенә генә төшерергә ярамый, бу
өлкәдә эшләр җитәрлек, без алга таба да, киләсе елга да дин әһелләре белән
очрашуны әзерләгәндә шуңа игътибар бирергә тиеш. Быел беренче очрашу
булганга, гомумирәк проблемалар куелды, без бергә очрашу, күзгә-күз
сөйләшү мөмкинлеген күрдек, киләсе елга исә без проблемалар буенча
чыгышлар, докладлар планлаштырабыз һәм бу мәсьләләр буенча эчтәлекле
очрашулар булыр дип өметләнәм. Эшләү өчен җирлек бик зур.
“Антология Богословской мысли” китабын чыгара башладык, Татарстан
китап нәшриятендә шушы сериянең әһәмиятен аңлаган кеше юк.
215
Зыя
Камали, Муса Бигиев, Курсавины, Галимҗан Барудины тәмамладык. Бездән
тормый, без әзерлиәез, без елына кимендә ике китап чыгарабыз. Ике ел
чыкмады, туктаганыбыз юк.
Ирек Шәрипов: Мондый теләк бар иде, урыннарда мәсәлән, Удмуртия
республикасында сездә әзерләгән имамнар эшләми. Төрле җирдән кайткан
имамнар бар, шул исәптән, Гарәп иленнән. Шуңа күрә сез сөйләгән карашлар
тагын да караңгырак. Ничектер яшьләр арасында сезнең уку йортын
пропагандалыйсы иде. Бу әйберне уйларга кирәк, без төрле яктан ярдәм
күрсәтергә әзер. Максат итеп куйсагыз иде, имамнар сездән булсын, читтән
булмасын. Дин буенча бик күп сораулар туа, без аны үзебезнең имамнарга
бирәбез. Җаваплар кайвкыт гаҗәпләндерә. Шуңа күрә сорау-җавапны сезнең
университет аша оештырырга мөмкинме?
Рәфыйкь Мөхәммәтшин: Мөмкин, кызыксынсагыз без “ислам портал”
дигән сайт ачтык, интернет пространство салафи сайтлар белән тулган. Без
традицион яктан килеп, ислам порталда сорау-җавап формасын булдырдык.
Анда блоклар да бар, мин үзем дә яза башладым, галимнәр дә яза. Менә
шушы сайт аша эшләргә мөмкин.
Ринат Закиров: Менә телевидениягә килсәк, чыннан да без дә шуны
куәтлибез. Карагыз, аларның татарча сөйләтерлек бер кешесе дә юк. Бодров
урысча гына сөйли, ә татар кешеләре, татар имамнары, абзыйлар, шул ук
имамнар татарча сөйләргә тиешләр. Бүгенге көндә без-интеллегенция башка
карашны якласак, бу бер дә дөрес булмаячак. Үзегез кулларыннан тотып
Ислам университетына укырга алып килегез. Алар чакырганны көтергә
түгел, әгәр дә киләчәктә белемле, әзерлекле, үзебезнең милләтебез файдасына
фикерле яшь имамнар булсын дисәк, үзегез китерегез. Безнең икенче елга
беренче күчмә утырыш Ислам университетында билгеләнгән. Анда татар
телен укытуны игътибар үзәгендә тотарга тиешбез. Шушы мәсьәлә буенча
сөйләшербез. Һәрбер аудиториягә кереп, булачак имамнарны сөйләштереп,
татар телендә
укытуның
торышын карага җыенабыз. Бу өлкәдәге
проблемалар бүген безнең бөтен эшләгән эшләребезне юкка чыгарырга
216
мөмкин. Конгресс юкка гына дингә килеп кермәде. Дин эшләре комиссиясе
юкка гына оешмады, чөнки безнең эшли торган объект шул татар халкы.
Шөкер, ниндидер дәрәҗәдә уртак эшләребез барлыкка килде. Дин әһелләре
форумы, Изге Болгар җыены барлыкка килде. Безнең Башкарма комитеты
әгъзалары булып шушы дин өлкәсенә мөнәсәбәтләре булган кешеләр, безнен
хәтта лидерларыбыз арасында дингә керүе элемтәләребезне булдырды,
ныгытты. Бу өлкәдә эшлисе эшләр бик куп. IV мөфтият оешкан икән, аны бит
Мәскәүдә таныдылар да, шуның белән бетте дигән сүз түгел. Аның дәвамы
шушы сез эшли торган төбәкләрдә мөфтиятләр оешырга мөмкин. Ничек
булса да моңа ирек куерга ярамый. Халыкны бүлгәләргә ирек бирмәгез, без
берничә кеше генә җыелышып моны туктата алмыйбыз, әмма барыбер
тырышырга кирәк. Үзебезнең арада кемнәр булганын контрольга алырга
кирәк. Аларның эшчәнлегенә нык игътибар булдырырга. Бу өлкәдәге
эшчәнлек зур чаралар үткәрү кебек мөһим. Рәмзил Вәлиев белән килешәм,
Сабантуй үткәреп кенә, милләтне саклап булмый. Бу фикерне ул бик еш
кабатлый, без дә шулай дибез. Барысы да татар милләтен саклау өчен бик
мөһим. Дин өлкәсе бигрәк тә. Тиздән телевидениядә татар телендә сөйләүче
вәгазьләр дә барлыкка килер дип өметләнәбез. Без дә катнашырга әзербез.
Ирек Шәрипов: Ике темага тукталырга теләк бар иде. Беренчесе
киләсе елда үзебезнең республикада эшебез мәчеттәге имамнар белән эшләү,
мәчетләрдә миллилекне саклап калу хәрәкәте турында. Икенчесе татар
мәгълүмат чаралары турында. Без ике ел элек конгрессның матбугат
комиссиясе утырыршында “ТАТМЕДИА”да Илшат Әминов җитәкчелегендә
мондый сорау күтәргән идек. “ТАТМЕДИА” район газеталарын бик нык
күтәрде, чөнки материаллар Казанда әзерләнә, аларның сыйфаты, күләме
бик нык артты. Менә бу эшнең уңай һәм кире яклары булса да, күтәрелешне
танымыйча мөмкин түгел. Без Русиядә чыгып килүче 6 газетаның
редакторлары бу – “Бердәмлек” (Самара), “Өмет” (Ульян), “Яна вакыт”
(Оренбург), “Яңарыш” (Төмән), “Яңарыш” (Удмуртия), “Туган як” (Түбән
Новгород). “ТАТМЕДИА” район күләме статусында тэәмин итәрлек
217
материаллар, аларны бастыруларын, чыгуын бер өлешен үз өстенә алырга
әзерме. Ике ел элек без бу сорауны күтәрдек. Быел июнь аенда
“Всероссийский конгресс региональных и национальных средств массовых
информаций” вакытында бу мәсьәлә тагын бер тапкыр күтәрелде. Анда
катнашкан Руководитель Республиканского агентства по печати и массовым
коммуникациям "Татмедиа" Марат Муратов әйтте: “Решение по вкладышам
принято и идея скоро будет претворена в жизнь.” Кызганычка каршы, ел
ахырына кадәр берни эшләнелмәде, без 6 газетаның редакторлары яңадан кул
куеп, бу сорауны конгресс исеменнән тагын күтәрүне үтенәбез. Бу хәл
ителергә мөмкин нәрсә. Ул үзе чыга алмый, шушы өлешне раслауны күтәрү.
Без үзебезнең өлешне үзебез күтәрәбез. Әйтик, ТНВның эш тәҗрибәсе
күрсәтә. Урында әз генә эшне башлап җибәрсәң, ул танылып китә.
Беренчедән, бу газеталарны бик нык яклау булыр иде, ул газетаның
сыйфатын яхшыртуга да, уку ягыннан да язылучысын, укучысын арттыруга
китерә. Шушы юл белән китсәк, тиз арада Киров, Самара, Пермь,
Екатеринбург, Чувашия төбәкләрендә татар газеталарын ачып җибәрергә
мөмкин булачак. Инде 20 ел бу өлкәдә әшләү тәҗрибәмә карап, ныклап әйтә
алам. Менә шундый үтенеч. Үзегезнең контрольга алсагыз иде. Һәм тагын
бер яхшы яңалык белән сөендерәсем килә. Быел безнең 107 балалар
бакчасының тырышлыгы белән ул Татар бистәсендәге бакча тулысынча татар
балалар бакчасы булды. Исеме үзгәртелде. Без аңа “Энҗе” дигән исем
бирдек. “Энҗе” балалар бакчасының мөдире дә, тәрбиячеләре дә татар.
Дошкольный отдел карары буенча бакчага татар балалары гына кабул ителә.
Рус балаларын да алу очраклары, максатчан рәвештә удмурт, рус баларын
китерүчеләр дә бар.
Федераль Сабантуй өчен рәхмәт әйтәсе килә, сез безне күтәрдегез.
Роберт
Миңңнулин белән бер әйбер уйлап таптык, Тукайның 125 еллыгы
якынлашып килә. Шул уңайдан Удмуртия татараларының милли мәдәни
автономиясе Тукай әсәрләрен удмурт теленә тәрҗемә итеп, андагы
мәктәпләргә җиткерергә дигән идеяне алга сөрәбез. Тукайның 30 шигыре рус,
218
удмурт, татар телләрендә басылып, 2 мең тираж белән Удмуртия
мәктәпләренә һәм Татарстанда удмуртлар яшәгән авылларда таратылачак,
Алла бирсә.
Федосья Улендеева: Язык - это часть мирового культурного достояния,
и поэтому сохранение его и развитие действующим законодательством
признано одной из главных задач государства.
Наша область - многонациональный регион, в котором проживают
представители более 100 национальностей. Каждый народ стремится
сохранить свой язык, культуру, историю, обычаи и традиции.
Задача Министерства образования - поддержать земляков в этом
благородном деле, создать все условия для развития этнокультурного
воспитания и образования.
Министерство образования Ульяновской области, решая вопросы
развития этнокультурного образования, строит свою работу исходя из того,
что национальный вопрос является одним из самых актуальных и значимых,
широко обсуждаемых в различных аспектах: политическом, правовом,
нравственном, психологическом.
В настоящее время в Ульяновской области сформирована достаточно
развитая сеть образовательных учреждений, обеспечивающая запросы
нерусского населения в части предоставления права на изучение родного
языка и получения воспитания на традициях культуры своего народа.
В текущем учебном году через различные формы обучения язык, историю,
культуру родного (татарского) народа изучают 6693 учащихся (55% от детей
татарской национальности) в 223 общеобразовательных учреждениях.
2004 год вошел в историю татарского просвещения Ульяновской
области знаменательным событием - открытием татарской школы в
г.Димитровграде.
Это событие явилось результатом согласованных действий мэра
г.Димитровграда, сегодняшнего Губернатора Ульяновской области С.И.
Морозова,
областной
татарской
национально-культурной
219
автономии,
Управления образования г. Димитровграда и Министерства образования
Ульяновской области.
В 2006 году представители татарской общественности обратились в
органы законодательной и исполнительной властей с просьбой открытия в г.
Ульяновске школы с татарским этнокультурным компонентом.
Первого сентября 2006 года впервые в истории г. Ульяновска такая школа
была открыта. Она расположена в Заволжском районе, в микрорайоне с
компактным проживанием татарского населения.
Школа
полностью
отремонтирована,
укомплектована
высококвалифицированными педагогами, оснащена новой мебелью и
компьютерами.
МОУ СОШ №22 с татарским этнокультурным компонентом стала одной
из лучших школ не только г.Димитровграда, но и области.
Сюда приезжают учиться положительному опыту работы учителя
татарского языка и руководители школ с этнокультурным компонентом,
специалисты
органов
управления
образованием
и
представители
национально-культурных автономий.
Хочется отметить, что немалую финансовую поддержку при открытии
школ с татарским этнокультурным компонентом оказали Всемирный
Конгресс татар, Правительство и Министерство образования Республики
Татарстан.
Вопросы сохранения и развития языка, культуры, национальной
самобытности нерусского народа Министерство образования Ульяновской
области решает в тесном контакте с национально-культурными автономиями.
Ежегодно
со
всеми
областными
национально-культурными
автономиями разрабатывается и утверждается план совместной работы по
вопросам развития этнокультурного образования.
Заключены также Соглашения о сотрудничестве в сфере национального
образования между Министерством образования Ульяновской области и
Министерствами образования Республик Татарстана, Чувашии, Мордовии.
220
Проблемы по вопросам создания для изучения языка и культуры
нерусских народов регулярно рассматриваются на Совете по делам
национальностей при Губернаторе области С.И.Морозове.
Оперативному решению многих национальных вопросов оказывает
содействие советник Губернатора Рамис Сафин.
С целью своевременного решения проблем в вопросах развития
этнокультурного образования при Министерстве образования создана
рабочая группа, в которую входят председатели национально-культурных
автономий. Заседания рабочей группы проводятся 1 раз в квартал.
Формы работы разные: это и приглашения руководителей органов
управлений образованием муниципальных органов, в которых низкий охват
детей
изучением родного языка,
и рассмотрение текущих вопросов по
организации и проведению олимпиад, конкурсов, фестивалей и многие
другие.
Особо хочется отметить тесное и плодотворное сотрудничество с
татарской
автономией,
Ахмедулловым.,
который
лично
всегда
с
заместителем
поднимает
председателя
главные
проблемы
Р.Ф
в
преподавании родного языка и добивается их решения.
Так совместными усилиями Министерства образования и областной
татарской автономии в текущем учебном году в 76 школах г.Ульяновска из
81 организовано изучение татарского языка через различные формы
обучения.
Вопросы развития этнокультурного образования также регулярно
рассматриваются на Коллегии Министерства образования.
Согласно решению Коллегии от 17.12.2009 в 2010 году решены вопросы по
следующим направлениям:
1. Внесение в Уставы всех общеобразовательных учреждений
области
изменений (дополнений), регулирующих вопросы доступности и развития
этнокультурного образования.
221
2. Включение в анализ и план работы органов управления образованием,
общеобразовательных учреждений рассмотрение вопросов о состоянии
изучения языка, культуры, истории родного народа.
3. Создание во всех муниципальных образованиях районных методических
объединений учителей родного языка, руководителей кружков и
факультативов по изучению культуры и истории родного народа.
4. Разработка муниципальных планов мероприятий по предоставлению
гарантированных прав детям нерусской национальности на изучение
родного языка и получение воспитания на традициях культуры своего
народа.
5.
Назначение
во
всех
Управлениях
образований
специалистов,
ответственных за развитие этнокультурного образования.
6. Законодательно решён вопрос о 15%-ой доплате к зарплате учителей
родного языка.
7. При ликвидации и реорганизации общеобразовательных учреждений с
этнокультурным компонентом к муниципальным органам управления
образованием
Министерство
образования
области
предъявляет
требования об обязательном продолжении изучения родного языка в
базовых школах.
Ежегодно
Ульяновской
согласно
области
с
плану
работы
привлечением
Министерством
представителей
образования
национально-
культурных автономий, преподавателей национальных групп Ульяновского
государственного университета проводятся проверки по теме «Деятельность
муниципальных органов управления образованием и образовательных
учреждений в части предоставления гарантированных прав детям нерусской
национальности на изучение родного языка и получение воспитания на
традициях культуры своего народа».
Результаты проверок рассматриваются на Коллегии с приглашением
представителей автономий.
222
Итоги данных проверок свидетельствуют о том, что за последние годы
серьёзно
улучшилась
работа
по
созданию
условий
для
развития
этнокультурного образования.
На достаточно хорошем уровне проводится работа по возрождению,
сохранению и развитию языка, истории, культуры татарского народа
педагогическими коллективами школ Старокулаткинского, Цильнинского,
Павловского,
Новомалыклинского,
Николаевского,
Карсунского,
Чердаклинского, Старомайнского, Сенгилеевского, Ульяновского районов,
г.г. Ульяновска и Димитровграда.
Подготовка учителей татарского языка с 1993 года осуществляется на
базе Ульяновского государственного педагогического университета им.
И.Н.Ульянова.
В общеобразовательных учреждениях Ульяновской области работают
высокопрофессиональные учителя татарского языка.
Всего учителями татарского языка, руководителями кружков и
факультативов по изучению языка, истории, культуры своего народа в
области работают 248 человек. 22% из них (54 чел.) за большой вклад в дело
развития и сохранения родного языка удостоены различных наград
Министерства
образования
и
Правительства
Ульяновской
области,
Министерства образования Российской Федерации.
Ежегодно учителя родного языка участвуют в конкурсе «Лучший
учитель года» и становятся победителями.
Так стали обладателями Гранта Президента РФ в сумме 100 тыс. руб.
Ягудина Насихя Рафатовна, учитель татарского языка Большечирклейской
средней
школы
Николаевского
района,
и
Латыпова
Гельфария
Миннегалиевна, учитель Красногуляевской средней школы Сенгилеевского
района.
За заслуги в деле сохранения и развития родного языка Правительством
Республики Татарстана двум учителям татарского языка Ульяновской
области присуждены: почетный знак «За заслуги в образовании» 223
Джумаевой Мунире Мавлютовне и Абутдиновой Альфии Самиулловне, а
Хабибуллиной Зухре Рифкатовне
и Алимовой Альфии Анверовне –
почетное звание «Заслуженный учитель Республики Татарстан».
Учителя татарского языка Ульяновской области принимают активное
участие в областных, межрегиональных семинарах и конференциях.
Так 18 октября 2010 года в г.Ульяновске в Центре татарской культуры
провели межрегиональную конференцию учителей татарского языка.
Всем участникам конференции было приятно и полезно участие и
выступление представителей Всемирного конгресса татар, Министерства
образования, института повышения квалификации, отделов образования
Буинского, Алькеевского и Спасского районов Республики Татарстан.
В 2009-2010 учебном году учителя родного языка нашего региона
приняли участие в конкурсе проектов «Лучший учебный материал» и
«Лучшая модель преподавания родного языка», объявленном Советом
Европы.
Материалы высокого уровня были представлены учителями татарского
языка г.Димитровграда, Николаевского, Ульяновского и Сенгилеевского
районов.
С целью привития любви к малой Родине, к своему народу, воспитания
уважения к представителям других национальностей, усиления интереса к
историческому прошлому своей Родины и своих предков в истекшем
учебном году Министерством образования был проведен I областной
конкурс «Моё генеалогическое древо».
Нас очень обрадовали результаты данного конкурса, на областной этап
были представлены материалы до 13-го поколения, начиная с 1713 года.
Учащиеся писали, что конкурс помог им посмотреть на своих предков
совсем другими глазами, вызвал чувство гордости и уважения к ним.
Лучшие сочинения и материалы были опубликованы в областной татарской
газете «Өмет».
224
В целях создания оптимальных условий для выявления одарённых и
талантливых школьников нерусской национальности, их дальнейшего
интеллектуального развития Министерством образования в феврале 2010
года была проведена юбилейная 15-ая региональная олимпиада по родному
(татарскому, чувашскому, мордовскому)
языку и литературе и русскому
языку и литературе в школах с этнокультурным компонентом.
Согласно предложению Губернатора области С.И.Морозова 15-17
декабря 2010 года был проведён I областной конкурс «Учитель родного
языка – 2010», в котором участвовали 7 лучших учителей татарского языка.
Победители и призеры Конкурса в очередной раз получили ценные
подарки от Всемирного конгресса татар.
Буквально на днях, 21 декабря, провели I областную краеведческую
олимпиаду «Знаешь ли ты родной край?».
С целью оснащения и оборудования на современном уровне на 2011 год
Министерством образования запланировано проведение I
областного
конкурса на лучший кабинет родного языка.
В завершении своего выступления разрешите выразить от имени всех
ульяновских учителей татарского языка, от имени Министерства образования
искреннюю благодарность и признательность Всемирному конгрессу татар за
то огромное внимание, которое уделяете развитию этнокультурного
образования в школах Ульяновской области.
Всем участникам сегодняшнего Форума желаю мира и добра, тепла и
света, счастья и удачи, вдохновения и творчества, претворения всех лучших
пожеланий в новом 2011 году!
Ринат Закиров: Уважаемая Федосья Тимофеевна! Мы Вас пригласили
сюда не случайно. Мы очень благодарны Вам за то что вы несмотря на то,
что вы являетесь представителем другой народности, веры, вы настолько
правдивая,
любящая
людей.
У
вас
в
Ульяновской
области
все
национальности чувствуют себя комфортно и это отношение нужно
пропагандировать и в других регионах. Ищите таких людей, они не
225
обязательно должны быть татарами, они должны быть людьми высокой
ответсвенности, чувства долга, высокого понимания нашей истории,
сегодняшней жизни и на этом пути добьетесь успехов. Ваше руководство и
структуры образования Ульяновской области делают добрые дела. Нашим
общественным организациям тоже остается вас поблагодарить и от имени
Всемирного конгресса татар вручить вам наше благодарственное письмо и
альбом современного искусста Татарстана, чтобы вы свои познания по
истории и искусству татар еще более углубили.
Как вы уже знаете, мы в прошлом году при конгрессе татар образовали
Всемирную ассоциацию татарских бизнесменов. Она заработала, в Казане
имеет свое представительство, свой офис. Наши представители в последние
годы стремятся к объединению. Совсем недавно в Ульяновской области
татарские бизнесмены провели свой съезд. Он прошел при полном зале. Из
всех регионов, городов, районов области в зале собрались татарские
бизнесмены. Власти этому способствуют, поскольку это объединение
помогает налаживанию национальной жизни области. Мы считаем, что по
этому пути должны идти все другие регионы. К этому идет подготовка.
Важно, чтобы в этом деле появились лидеры, люди преданные свой нации,
свому народу и знающий свои истоки. Сегодня Нурулла Гарифуллович
Саттаров крупный бизнесмен, возглавляет эту ассоциацию. Где бы человек
не трудился,( живет в Тюмени, работает в Москве, а дело вообще на юге) но
мы когда бы его не приглашали, он всегда откликается, участвует,
поддерживает. Здесь его коллегия татарских бизнесменов, которые в свое
время уже стали на ноги. Хочу сказать Эдуард Ганеев, сам Нурулла
Саттаров, из Екатеринбурга Ринат Садреев. Они дали нам оргромнй пример,
они собрали у себя Всероссийский фестиваль татарских фольклорных
коллетивов “Түгәрәк уен”. Вот уже три года за их счет все коллективы
собирались то в Ульяновской области, то в Тюмени, то в Екатеринбурге.
Таким образом совместно с Министерством культуры сумели организовать
движение по сохранению и пропаганде фольклорного искусства татар,
226
которые есть в регионах РФ. Это замечательно, оно связано и сохраненим
традиции нашего Сабантуя. Слово Вам Нурулла Гарифуллович!
Нурулла Саттаров: Всемирная ассоциация совместно с татарскими
предпринимателями рождалась неоднозначно. Скажем, так мы много
собирались после того, как мы подали идею. Всемирный потому, что татары
живут по всему миру, поэтому мы пытаемся организовать съезды по всему
миру, а также регионами РФ. Об этом подробнее доложит Исполнительный
директор Фарит Уразаев.
Фәрит Уразаев: Хәерле көн кадерле милләттәшләр! Нәкъ бер ел элек
декабрь
аенда
2009
елда
Бөтендөнья
татар
конгрессы
йомгаклау
утырышында безнең икътисади комиссия эшчәнлеге 50ләп регионнардан
бизнесменнар, шуның 65 Русия төбәкләреннән, 10 СНГ илләренән
җыелышып, карар кабул иткән иде. Бөтендөнья татар эшмәкәрләренең
ассоцияциясен булдыру турында. Шушы ел эчендэ шактый гына эшләр
башкарылды.
Бүгенге
көндә безнең
эшмәкәрләрнең
ассоцияциясенең
учредителе Бөтендөнья татар конгрессы һәм татар эшмәкәрләре тора. Аның
уставы сентябрь аенда регистрация узды. Һәм бүгенге көндә офисы, штаты
булдырылды, сайты ачылды. Шушы 3-4 ай эчендә Русия регионнарыннан,
СНГ илләреннән, чит илләрдә булган татар эшмәкәрләренең бөтен
информациясе җыелды. Бүгенге көндә 10га якын кеше, аларның барысына
хатлар җибәрелде. Шушы Бөтендөнья татар эшмәкәрләре ассоцияциясе белән
элемтәгә керү эшләре алып баруы буенча 900гә якын кеше Русия
регионнарыннан булса, СНГ илләреннән безнең 25 кеше булды, 17ләп чит
илләрдәге милләттәлшәрбез безнең белән элемтәгә керделәр. Сайтка кереп
үзләре регистрация үтә башладылар. Сайтның эчендә 9 пунтк билгеләнгән.
Берсе шушы эшмәкәрләрнең информацион базары, ягъни “Татар базары”
булдырылды.
Һәрбер
татар
эшмәкәре
шушы
сайтка
кереп,
үзенең
информациясен бирә һәм татар дөньясы турынды хәбәр ала. Үзебезнең
беренче бурычыбызны информацион площадка булдыруны үти алдык.
Хәзерге татар эшмәкәрләренең төрле юнәлештә эш алып барулары: кемдер
227
сәүдә, кемдрер строительство, кемдер хәләл продукция, кемдер дини
юнәлештәге эшләр белән эшчәнлеген оештырган. Шуның инвентаризациясен
ясыйбыз. Кем нинди өлкәдә эшләр алып бара. Сембер өлкәсендәге узган
татар эшмәкәрләре съезды шуны күрсәтте. Ульян өлкәсендә 100гә якын
эшмәкәрләрен туплый алдык дип әйтәләр, чөнки татар эшмәкәрләре бүген
күп булсалар да, бер-берсен белеп бетермиләр. Берсе белән берсе аралашу
өчен элемтә юллары юк иде. Бөтендөнья татар конгрессы икътисади
комиссиясе карары нигезендә оешкан ассоцияциябез андый мөмкинлекне
татар эшмәкәрләренә бирә ала. Үзәгендә Бисмилла ята, чөнки регионнардагы
эшмәкәрләребез дин аркылы укмаша алдылар. Күпләре хаҗда булган,
күпләре мәчет салдырган һәм үзләренең хәләл көчләре белән тапкан
малларын милләтебезнең язмышын күтәрүгә, мәгрифәтен, мәдәниятен,
сәнгатен үстерергә әзер. 1917 елда булган Акчуриннар, Хөсәеновлар кебек
бүген дә татар эшмәкәрләребез Ходай ризалыгы белән, Бисмилла әйтеп татар
милләтенә хезмәт итә башладылар. Татар буржуазиясе булса, ул татар
элитасын да формалаштыра. Ул дини, сәяси, фән өлкәсендәге элитаны да
берләштерә ала. Бөтендөнья татар эшмәкәрләре ассоцияциясенә кереп,
киләчәктә һәрбер съездны шулай уздырыр өчен, милләттәшләрне тупларга
кирәк булачак. Моңа администрация белән бергә туры элемтәдә булу кирәк.
Һәм бу эшләрнең нигезендә Бөтендөнья татар конгрессы тора. Киләчәктә
безнең татарның хәрәкәте яна дәрәҗәдә булырга тиеш.
Ринат Закиров: Чыннан да эшмәкәрләрне үстерми торып, без татарның
саклау мәсьләсен мөмкин түгел икәнлеген тоеп яшибез. Бу мәсьәләдә, бигрәк
тә, хәзер авыл темасына күчкәндә шулай икәнен аңладык. Авылларда дин
көчле, икенче яктан халык эшмәкәрлек белән бигрәк көчле. Шушы ике әйбер
авылларны төзек, тормышка яраклы ясый. Тормышны алып барырлык
дәрәҗәгә җиткерә. Авылда яшьләрне калдыру дигән тема хәзер шактый
күтәрелә. Яшьләр үзләре кайта, әгәр дә анда яшәрлек шартлары тиешенчә
куелган булса. Гаилә бизнесы барысы өчен дә бер бизнес. Бу ассоциация
эшчәнлегенә һәрдаим игътибар бирәм.
228
Дамир Исхаков: Мин турыдан-туры резолюциягә генә мөрәҗәгать
итәм. Безнең анда бер пункт бар, “Исполкому Всемирного конгресса татар,
местным общественным организациям, предпринимателям в целях
преодоления кризисных явлений в системе национального образования
считать первостепенной задачей сохранение действующих школ и
открытие новых татарских классов (в том числе частных гимназий) в
местах компактного проживания татар РФ”. Хәзер бик күп урыннарда
татар мәктәпләре бетте. Бар мәктәпләр этнокультур компонент белән. Безгә
хәзер шул мәктәпләргә зур игътибар бирергә кирәк. Төмән өлкәсендә
Ассоциация татарских школ с этнокультурным компонентом оешты. Это
позволяет координировать действие, обращаться коллективно в случае
необходимости и в российские органы образования, и в татарстанские.
Думаю, надо вписать особый пункт и добавить, что во всех регионах создать
ассоциации школ с этнокультурным компонентом. Может при конгрессе
создать общую организацию.
Есть
пункт
“Одобрить
целенаправленную
работу
Всемирного
конгресса татар по налаживанию и укреплению связей между двумя
братскими
народами
республик
Татарстана
и
Башкортостана”.
Откровенно говоря, мы ничего не смогли сделать в предыдущие годы, хотя
пытались. Я предлагаю переформулировать и написть по-другому. Может
быть развивать братские отношения меҗду Татарстаном и Башкортостаном.
Вопрос возникает: “Почему меҗду двумя братскими народами?” И там, и тут
есть другие братские народы.
Есть пункт, “В целях консолидации татарского этноса, выработки
концепции развития нации в современных условиях организовать и
провести совместно с Академией наук Республики Татарстан II Форум
татарских ученых, приурочив его к 20–летнему юбилею АН РТ”.
Деятельности Академии наук не соответсвует выработка концепции для
нации. Центр, который занимался этим вопросом был закрыт год назад.
229
Предлагаю переформулировать. Форум, конечно, созвать, но с какой целью
надо уточнить.
Ринат Закиров: Резолюциягә шушы өстәмәләрне, тәкъдимнәрне
кертергә
һәм кабул итергә. Кемнәр кабул итәбез дигән теләктә,
кулларыгызның күтәрүен сорыйм, төшерегез. Кемнәр каршы, битараф. Юк,
бердәм резолюция кабул ителде.
230
РЕЗОЛЮЦИЯ
расширенного заседания Исполкома Всемирного конгресса
татар
от 24.12.2010
– Считать первостепенной задачей выполнение решений, поставленных IV
съездом Всемирного конгресса татар по актуальным вопросам развития
татарской нации;
– Исполкому Всемирного конгресса татар, местным общественным
организациям, предпринимателям в целях преодоления кризисных
явлений в системе национального образования считать первостепенной
задачей сохранение действующих школ и открытие новых татарских
классов (в том числе частных гимназий) в местах компактного
проживания татар РФ. Участвовать в создании Ассоциаций татарских
школ с этнокультурным компонентом в регионах РФ;
–татарским
общественным
организациям
активно
участвовать
в
проведении II Всероссийского сельского Сабантуя в д.Шыгырдан
(Чувашия), XI Федерального Сабантуя в г.Екатеринбург, II Форума
татарских религиозных деятелей, «Болгар жыены» и других мероприятий
в 2011 году;
– провести совместно с Академией наук Республики Татарстан II Форум
татарских ученых, приурочив его к 20–летнему юбилею АН РТ;
–
Исполкому
общественным
Всемирного
конгресса
организациям,
татар,
местным
молодежным
татарским
структурам,
предпринимателям принять активное участие в подготовке и проведении
мероприятий, посвященных 125–летнему юбилею великого татарского
поэта Габдуллы Тукая;
– активно взаимодействовать с местными татарскими молодежными
организациями, шире вовлекать их в дело сохранения национальной
культуры, языка и самобытности народа;
231
–
татарским
общественным
организациям
активно
осуществлять
информационный обмен, шире проявлять себя в виртуальном поле,
содействовать развитию татароязычного сегмента Интернет;
– татарским общественным организациям на местах шире внедрять
современные технологии в процесс дистанционного обучения основам
национальной
культуры,
образования,
религии,
истории,
языка,
искусства;
– в целях популяризации идей Универсиады–2013,
пропаганды
здорового образа жизни, выявления молодых талантливых спортсменов,
укрепления связей с исторической родиной провести совместно с
республиканским министерством по делам молодежи, спорту и туризму I
Всемирную спартакиаду татарской молодежи «Навстречу Универсиаде–
2013»;
–
одобрить
работу
Исполкома
Всемирного
конгресса
татар,
направленную на установление двухсторонних связей Республики
Татарстан и Республики Башкортостан, атмосферы дружбы и согласия
между народами двух республик;
– Вести подготовительную работу
по проведению съезда татар,
проживающих в Республике Башкортостан;
–
практиковать
проведение
различных
мероприятий
культурно–
просветительского и научно–образовательного характера Исполкомами
Курултая башкир и Конгресса татар, направленных на сохранение языка,
культуры, духовного наследия двух народов;
– местным организациям ВКТ, РНКАТ, общинам продолжить работу в
рамках программы по приему талантливой молодежи из регионов РФ и
стран ближнего зарубежья в вузы Татарстана, постоянно держать эту
деятельность под контролем, более активно участвовать в отборе и
подготовке абитуриентов;
232
– Исполкому ВКТ, местным татарским общественным организациям
активно
поддерживать
деятельность
Всероссийской
организации
татарских сел и проводить совместные мероприятия по сохранению
традиционного сельского уклада жизни и самобытности татарского
населения;
– Рекомендовать телерадиокомпании «ТНВ» организовать цикл передач
на татарском языке по пропаганде основ традиционного ислама;
– татарским общественным организациям и общинам стран зарубежья
активно
участвовать
в
открытии
воскресных
школ,
методически
совершенствовать работу существующих, при этом шире использовать
организационные и финансовые возможности Федерального агентства по
делам СНГ, соотечественников – «Россотрудничество» и Фонда «Русский
мир»;
– с учетом участившихся случаев обострения межнациональных отношений
в последнее время в стране обратиться от имени Исполкома ВКТ к
федеральным органам власти с предложением о создании общефедерального
министерства по делам национальностей и его региональных структур на
местах.
233
Россия Федерациясе регионнарындагы һәм чит илләрдәге
татар иҗтимагый оешмалары активистларының Татарстан
Республикасы Президенты Р.Н.Миңнеханов белән очрашуы
“Казан” милли мәдәният үзәге
25.04.2011ел
Р.З.Закиров: Хөрмәтле Татарстан Республикасы Президенты! Мөхтәрәм
милләттәшләр! Россия Федерациясе регионнарындагы һәм чит илләрдәге
татар иҗтимагый оешмалары активистларының Татарстан Республикасы
Президенты Р.Н.Миңнеханов белән очрашуы татар халкының бөек шагыйре
Габдулла Тукайның 125 еллык юбилее уңаеннан оештырылды. Белүегезчә,
юбилей чараларында җир шарының төрле почмакларыннан мәртәбәле
кунаклар, күп санлы милләттәшләребез катнаша. Бәйрәм чаралары һәм шуңа
бәйле буларак Татарстан Президенты эш графигы бик тыгыз булуга да
карамастан, безнең белән очрашуга вакыт табып килгәнегез өчен, Рөстәм
Нургалиевич, Сезгә олуг рәхмәтләребезне җиткерәбез.
Татарстан
илбашының,
кайсы
гына
төбәккә
бармасын,
милләттәшләребез белән аерым очрашулар үткәрүе матур
күренешкә
әверелде. Ул очрашулар төбәкләрдәге татар оешмалары өчен аеруча зур
әһәмияткә ия. Чөнки шул төбәкләрнең хакимиятләре кайбер урыннарда еллар
буе чишелмәгән милли проблемаларга игътибарын арттыра һәм аларны хәл
итү юлларын эзли башлый.
Соңгы бер ел эчендә генә дә Татарстан Республикасы Президенты
Мәскәү
шәһәре,
Свердловск
өлкәсе,
Чиләбе
өлкәсе,
Башкортостан
Республикасы, Новосибирск өлкәсе, Удмуртия Республикасы, Самара өлкәсе
һәм шулай ук Әзербайдҗан,
Германия, Финляндия, Америка Кушма
Штатларында яшәүче татарлар белән очрашты.
Республикабыз җитәкчелегенең әлеге сәясәте дөнья буйлап сибелгән
милләттәшләребезгә рухи мәркәзләре булган Татарстанның игътибарын тоеп,
бербөтен һәм бердәм халык булып яшәргә көч бирә.
234
Бүгенге очрашуыбызда Татарстан Хөкүмәте җитәкчеләре- Татарстан
Республикасы Дәүләт Советы рәисе Фәрит Хәйруллович Мөхәммәтшин,
Татарстан Республикасы Премьер-министры урынбасары Зилә Рәхимьяновна
Вәлиева, Татарстан Республикасы Президенты Аппараты җитәкчесе Юрий
Зимелевич Камалтынов,
Татарстан Республикасы Президенты ярдәмчесе
Тимур Юрьевич Акулов, Мәдәният министры Айрат Миңнемуллович
Сибагатуллин, Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министры Рафис
Тимерханович Бурганов, Русиянең Дәүләт Думасы депутаты, Федераль
милли-мөхтарият Шурасы рәисе Илдар Ирекович Гыйльметдинов, Россиянең
Дәүләт Думасы депутаты, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
әгъзасы Ильяз Булатович Мөслимов,
Татарстан Республикасы Фәннәр
академиясе Президенты, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
әгъзасы Әхмәт Мазгарович Мазгаров, Россия регионнарының Закон чыгару
җыелышы депутатлары, Татарстан Дәүләт Советы депутатлары, Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитеты әгъзаләре катнаша. Без бүген биредә
Финляндия татарлары җитәкчесе Окан Дахерны, Польша татарлары
җитәкчесе Еже Шахуневичны, Кытай татарлары җитәкчесе урынбасары
Турсунтай Галиевны кайнар сәламлибез. Россия Федерациясенең 41
төбәгеннән 127 милләттәшебез,
Татарстан шәһәрләре,
11 чит илдән
14
ватандашыбыз һәм
районнарыннан Бөтендөнья татар конгрессының
җирле оешмалары җитәкчеләре утыра.
Узган 2010нчы ел вакыйгаларга шактый бай булды. Татар халкы тагын
бер зур сынау узды. Халык санын алу кампаниясе тыныч кына, ыгы-зыгылар
чыгармыйча гына уздырылды. Татар конгрессы өчен бу бигрәк тә җаваплы
чор булды, Русиянең 44 төбәгендә безнең махсус төркемнәр эшләде, зур-зур
очрашулар уздырды. Узган ел шулай ук татар теле һәм әдәбияты
укытучыларының V Бөтенроссия съезды, Бөтендөнья татар яшьләре IV
форумы, I Бөтенроссия татар дин әһелләре форумы, Изге Болгар җыены,
Федераль Сабантуй һәм Самара өлкәсенең Гали авылында I Бөтенроссия
татар авыллары Сабантуе, Екатеринбург шәһәрендә “Түгәрәк уен” III
235
Бөтенроссия фольклор фестивале гөрләп узды. Болардан тыш һәр төбәктә,
чит илләрдә татар тормышына бәйле дистәләгән чаралар узып тора. Димәк,
кайда да татар тормышы кайный.
2011нче елда да әлеге һәм башка юнәлешләрдә эшләр алып барылачак.
Соңгы елларда конгресс каршында яңа структуралар барлыкка килде.
Бөтенроссия татар авыллары ассоциациясе, Бөтендөнья татар эшмәкәрләренә
ярдәм итү ассоциациясе, Бөтенроссия “Татар гаиләсе” фонды, Бөтенроссия
татарча көрәш Федерациясе Фонды, Бөтендөнья татар яшьләре Форумы.
Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич!
Президент булып эшләү дәверегез әле бик озын булмаса да, шушы бер
ел эчендә Сез татар дөньясы тормышына бик зур үзгәрешләр кертергә
өлгердегез. Бу төбәкләрдәге оешмалар белән аралашканда да, конгресс
почтасыннан
да
яхшы
күренә.
Сезнең
күпсанлы
очрашуларыгыз
милләттәшләребезнең рухын күтәрә, яңа максатларга дәртләндерә, шунда ук
шактый гына четерекле мәсьәләләр дә хәл ителә. Бүген инде татар дөньясы
Сезне үзенең чын милли лидеры итеп кабул итә. Шушы изге эшләрегездә
Бөтендөнья татар конгрессы Сезгә уңышлар тели.
Бүген бу залга халкыбызның лаеклы уллары һәм кызлары җыелган.
Һәрберсенең, һичшиксез, әйтер
сүзләре бар. Рөхсәт итсәгез, хәзер
төбәкләрдән килгән вәкилләргә сүз бирер идек.
Бүгенге очрашу 1 сәг.30 минутка планлаштырылды. Чыгыш ясаучылар
өчен регламент – 5 минут, өстәмәләр өчен – 2 минут.
Беренче булып сүз Финляндия татарларының “Исламия” җәмгыяте
рәисе, профессор Окан әфәнде Даһерга бирелә. Темасы: “Тукай иҗаты
нигезендә Европа илләрендә татар халкының телен, мәдәниятен, горефгадәтләрен саклау тәҗрибәсе”. Рәхим итегез.
О.Дахер: Мөхтәрәм Президент, милләттәшләр, дуслар, туганнар!
Беренчедән,
Габдулла Тукай туган көн уңае белән Сезне чын күңелдән
тәбрик итәсем килә. Сезгә Финляндиядә яшәүче татарлардан кайнар
сәламнәр җиткерәм. Мәгълүм ки, безнең әби –бабаларыбыз бу ил Россия
236
карамагына кергәннән, ягъни, 1809 елдан соң Түбән Новгород ягыннан күчеп
килә башлыйлар. Баштан алар килеп–китеп йөргәннәр. XIX гасырның икенче
яртысында, аеруча XX йөз башларында күпләп төрле шәһәрләрдә төпләнеп
калганнар.
Милләттәшләребезнең
күпчелеге
мәктәп–мәдрәсәләрдә
укыганнар, дини һәм милли тәрбия алганнар. Башка әдипләр белән бергә,
узган гасыр башларында ук Габдулла Тукай белән дә күпмедер күләмдә
таныш булганнар.
Г.Тукай 1912 елда Санкт–Петербург шәһәренә килә. Алдан килешенү
буенча ул Финляндиягә дә дәваланырга барырга тиеш була. Әмма, аерым
сәбәпләр аркасында бу теләк гамәлгә ашмый кала. Димәк, Г.Тукай исән
вакытта ук шагыйрь белән ниндидер бәйләнешләр булган. Шунысы мәгълүм,
Тукай үлгәч аның җеназасына бик күп төбәкләрдән милләттәшләребез
җыела. Алар арасында Финляндиядә дистә еллар укытучы булып эшләгән
Гибадулла Мортазин һәм башкаларның да булуы мәгълүм.
Фин татарлары Г.Тукай әсәрләрен гаиләдә, мәктәпләрдә һәм курсларда
өйрәнәләр. Шагыйрьнең балалар өчен һәм башка күп кенә әсәрләре, төрле
газет–журналларда, дәреслекләрдә басылып тора. Мәсәлән, үзе дә әдәбият
иҗат белән шөгыльләнгән Хөсәен Садыйк 1969 елда Габдулла Тукай
шигырьләре китабын бастыра. 1930 елда Финляндиядә мөгаллимәлек кылган
Сания ханым 1938 елда басылган уку китабында шагыйрьнең “Исемдә
калганнар”; “Пар ат”; “Эш” һәм башка әсәрләрен урнаштыра. “Мәктәптә”
исемле язмасында Тукайның балалык елларын сүрәтли. Бик күп китаплар
авторы булган Хәсән Хәмидулла үзе нәшер иткән газет–журналларда
Г.Тукайга
кагылышлы
язмалар
бастыра.
Үзенең
шигъри
иҗатында
Г.Тукайның әсәрләреннән өзекләр, мисаллар китерә, аның тәэсирендә
әсәрләр яза. Габдулла Тукайның шифалы йогынтысын Финляндиядә яшәп
иҗат иткән милләттәшләребез Гайшә Хәкимҗан, Садри Хәмит һәм Гәүһәр
Туганайның әсәрләрендә дә күрәбез. Бөек шагыйрьнең илдә чыккан
китаплары, шулай ук 1933 елда басылган 5 томлык Токио басмасы үзе бер
аерым игьтибарга лаек.
237
Безнең һәр буын Габдулла Тукай шигырьләрен укып, җырларын
җырлап үсте. Аның “И туган тел” җыры һәр төрле кичәләрнең, мәҗлесләрнең
бизәге
булып
тора.
Шунысы
куанычлы,
Финляндиядә
яшәүче
милләттәшләребез бөек шагыйрьнең әсәрләрен фин укучыларына җиткерү
өстендә дә нәтиҗәле эш алып баралар. Мәсәлән, 2009 елда Г.Тукайның “Су
анасы” шигыре фин теленә тәрҗемә ителде. Бу эшне милләттәшләребез
Фәридә Низаметдин һәм Фәгыйлә Насретдин ханымнар атаклы фин язучысы
белән бергәләшеп башкардылар. Габдулла Тукайның аерым парчалары фин
телендә дә бик матур яңгырыйлар. Хельсинки университеты студентларына
татар теле дәресләрендә Г.Тукай турында мәгълүматлар җиткерелә, аның
иҗатын өйрәнәләр. Хәзер кайбер фин язучылары, зыялылары белән Тукай
тормышындагы аерым мәгълүматларны һәм әдипнең әсәрләрен фин теленә
тәрҗемә итү турында сөйләшүләр алып барыла.
1967 елда Финляндиядә
әтием Гомәр Таһир җитәкчелегендәге
Габдулла Тукай исемендәге җәмгыять оештырылды. Алар төрле кичәләр,
концертлар оештыралар, шагыйрьнең истәлекле көннәрен искә алалар иде.
Тукай исемендәге җәмгыять эшләп китү белән Казан шәһәре, Татарстан
белән фәнни, мәдәни бәйләнешләр булдырылды. Күп кенә татар галимнәре,
артислары Финляндиягә чакырылды, төрле фәнни утырышлар, очрашулар,
концертлар оештырылды. Шуны әйтеп үтәсем килә, Тукай исемендәге
җәмгыять корылу да әтиемнең 1966 елда Казан шәһәрендә шагыйрьнең
тууына 80 еллык юбилей тантанасында катнашу тәэсирендә барлыкка килде.
Шулай ук, миңа да гаиләбез белән берлектә 1986 елда Казанда Тукайның
100–еллык юбилеенда катнашу насыйп булды.
Быел да, Финляндиядә Габдулла Тукай туган көн киң күләмдә
игътибарга
алына. Мәхәлләбез каршында булган
мәдәни оешмабыз
тарафыннан Хельсинкада 16 апрель көнне Тукайга багышланган чара үтте.
Кичәдә Тукайның тормышы рәсемнәр белән аңлатылды, балалар шагыйрьнең
әсәрләрен сөйләделәр, җырларын җырладылар. Шулай ук,
июнь аенда
оештырылачак Ана теле лагере Габдулла Тукайның юбилеена багышланачак.
238
Кыскасы, без Идел–Урал буйларыннан еракта, Финляндиядә яшәсәк
тә, Тукай һәрвакыт безнең белән. Ул безнең күңелләрдә, шигырьләре безнең
телләрдә. Ул безнең һәр күзәнәктә. Әгәр дә без бүгенге көнгә кадәр ана
телебезне,
гореф–гадәтләребезне,
моңыбызны
саклыйбыз
икән,
аның
нигезендә Тукайның да роле бик зур. Тукай дөньяның төрле төбәкләренә
сибелгән милләттәшләребезне туплаучы бер көч, татарның мәгънәле бер
символы, халыклар арасында күпер булып тора. Без аңа бүген баш иябез,
горурланабыз. Чыгышымны Г.Тукай сүзләре белән тәмамлыйсым килә:
“Халык зур ул, көчле ул, дәртле ул,моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул”.
Мөхтәрәм милләттәшләр! Г.Тукай яшәгән заман милләтебездә ислам
диненең шактый көчле заманына туры килә. Шагыйрь үз иҗатында да
диннең, халыкның рухи дөньясындагы урынын югары бәяли. Шуннан чыгып
әйтәсем килә, соңгы елларда Бөтендөнья татар конгрессы дини оешмаларга
йөз белән борылуы бик вакытлы һәм урынлы күренеш. Без, Финляндиядә
яшәүче татарлар, әгәр дә ислам дине белән яшәмәгән булсак, бүгенге көнгә
кадәр татар булып сакланып кала алмаган булыр идек. Динебез ана
телебезнең саклануына да уңай йогынты ясый. Шунлыктан, динебезнең татар
тормышы өчен таяныч булуына барыбыз да җаваплы. Бу изге эшебездә
Ходай барыбызга да ярдәм итсен. Игьтибарыгыз өчен бик зур рәхмәт!
Р.З.Закиров: Рәхмәт, Окан әфәнде. Чыгыш өчен сүз Чиләбе өлкәсе
татарлары конгрессы рәисе Лена ханым Колесниковага бирелә. Рәхим итегез,
Лена ханым.
Л.Колесникова: Уважаемый Рустам Нургалиевич, уважаемые друзья! Я
рада приветствовать Вас от имени Конгресса татар Челябинской области,
представляющего интересы более 220 тысяч человек. Сегодня татары
Южного Урала – это одна из самых мощных национальных сил на
территории региона и третья по численности после Республики Татарстан и
Башкортостана.
239
На сегодняшний день Конгресс татар Челябинской области имеет свой
стабильный
статус,
проявляет
себя
во
всех
сферах
общественной
деятельности.
Конечно же, основной целью для нас является сохранение и развитие
национальной культуры, а, значит, прежде всего, языка. Поэтому работа по
открытию классов изучения татарского языка, литературы и истории в
средней школе, открытие групп в детских дошкольных учреждениях стала
для нас уже системной. И мы очень гордимся, что в этом году, впервые
участвуя в межрегиональной олимпиаде по татарскому языку, мы привезли
второе почетное место. А наши бесплатные языковые курсы, именно
бесплатные, становятся все более популярными и востребованными с
каждым днем.
С таким ростом интереса к изучению родного языка приходится решать
вопрос о подготовке педагогических кадров, которых на сегодняшний день
уже не хватает. С этой целью, в этом году совместно с Министерством
образования
Челябинской
области
на
базе
нашего
педагогического
университета на одном из факультетов мы открываем дополнительную
специальность. И надеемся, что при содействии Министерства образования
Республики Татарстан мы скоро получим очень хорошие кадры.
Конечно, КТЧО является инициатором и организатором всех крупных
областных культурных мероприятий, фестивалей и концертов. Хорошим
показателем явился Областной Сабантуй-2010, который мы впервые вынесли
за рамки городской черты, и он собрал на свой майдан более 50 тысяч
человек.
Впервые проведен фестиваль татарского кино. Открыто несколько залов
для занятия национальной борьбой куреш.
Выбрав для себя девизом «Достучаться до сердца каждого татарина!» мы
запустили год назад свой медийный проект, включающий в себя
одновременно еженедельную передачу «Хазина» на областном телевидении,
240
газету с одноименным названием тиражом 10 тысяч экземпляров, и свой сайт.
Теперь мы имеем возможность масштабно освещать свою деятельность и
обратиться к каждому неравнодушному к татарской культуре человеку,
живущему в нашем регионе. Нас узнали, услышали, и это повысило
активность людей даже в самых отдаленных районах области. И теперь
Филиалы КТЧО стали открываться во многих городах и селах области. Это
хорошее подспорье в работе нашего Конгресса.
В ночь на 1 января 2011 года впервые в Челябинской области проведен
уникальный медиапроект - татарский новогодний «Голубой огонек» с
приглашением артистов, ведущих деятелей политики и культуры области и
региона.
Сейчас
мы
ведем
работу
над
изданием
«Энциклопедии
татар
Челябинской области», собирая по крупицам то, что еще помнят наши
предки, то, что помним и знаем мы и хотим передать нашим детям. Это будет
большое двухтомное издание, которым смогут гордиться и Челябинская
область и Татарстан.
Но и, самое важное, что в апреле этого года мы запустили свой новый,
тоже в своем роде уникальный телепроект. Это конкурс «Татар кызы -2011»,
целью которого является раскрытие не столько внешней привлекательности
татарской девушки, сколько
полноты
её духовных качеств, знание
национального языка, нашей уникальной культуры, соблюдение традиций
нашего народа. Проект продлится семь месяцев, охватит всю территорию
области. И все эти 7 месяцев жители региона смогут наблюдать за нашими
участницами в еженедельных выпусках «Дневника Конкурса» и принимать
участие в выборе финалисток. Финал конкурса в октябре в лучшем зале
Челябинска на 8 тысяч мест завершится гала-концертом.
Этим проектом заинтересовались и поддерживают Правительство
Челябинской области, Министерство культуры Татарстана и, я думаю, на
следующий год конкурс может стать межрегиональным.
241
Ваш приезд в Челябинск минувшей осенью, был воспринят всеми
татарами, проживающими на Южном Урале, как знак доверия и внимания к
нашим чаяниям и надеждам. Люди поверили в то, что их горячий интерес к
родному языку и возрождению традиций татар не пропадёт даром.
Характерным показателем духовного подъёма стало массовое участие татар
Челябинской области во Всероссийской переписи населения.
На сегодняшний день татары Южного Урала — одна из самых мощных
национальных сил на территории региона, сейчас мы имеем стабильный
самостоятельный статус, проявляем себя практически во всех сферах
общественной деятельности.
Достигнуто полное взаимопонимание с Правительством Челябинской
области, работа с которым осуществляется на постоянной основе по всем
основным направлениям деятельности, таким, как образование, культура и
другие. Все значимые национальные мероприятия мы проводим при полной
поддержке
регионального
Правительства,
что
является
показателем
грамотной национальной политики, проводимой на Южном Урале. Это в
полной мере способствует объединению всех народов, проживающих на
территории региона.
На последнем заседании президиума Госсовета, прошедшем в Уфе,
Президент
Российской
Федерации
отметил
необходимость
развития
национальной культуры народов, проживающих на территории России,
расширения культурного обмена между регионами нашей страны.
Сегодня мы отчетливо ощущаем, что татары Южного Урала испытывают
потребность постоянного соприкосновения с родной культурой. Выставки
произведений искусства, гастроли творческих коллективов, экскурсии, другие
акции в сфере культуры – всё это, безусловно, очень важно для челябинских
татар.
Татарская община Челябинской области — самая крупная в России, за
пределами Татарстана и Башкортостана, нас — более 220 тысяч. С ростом
242
национального самосознания и уровня общественной активности нам стали
тесны рамки существующего в Челябинске Дома дружбы народов. Именно
поэтому нам нужен отдельный Центр татарской культуры, где любой татарин
имел бы возможность самореализации.
Этот Центр должен стать источником духовного развития нашего народа,
местом размещения выставок татарских художников и фотографов, центром
проведения научных и культурных событий, семинаров, фестивалей, смог бы
стать сценой для постановки татарских спектаклей, репетиций детских
коллективов, местом размещения музейных экспозиций. Он смог бы стать
центром детского творчества, обучения и воспитания в русле национальных
традиций. На базе этого центра мы могли бы принимать артистов из
республики Татарстан.
Одним словом, этот центр должен стать для всех татар Южного Урала
объединяющей точкой, где сфокусируются лучшие творческие силы. Он
должен стать в прямом смысле слова родным домом, который соберёт под
одной крышей разные поколения и разные социальные группы татар.
Для решения этого вопроса нами уже проделана конкретная работа:
найден объект для размещения данного центра, проведены предварительные
переговоры с органами государственной власти, и для того, чтобы дело
стронулось с места, нам необходима Ваша помощь.
Одним словом, уважаемый Рустам Нургалиевич, для окончательного
решения
данного
вопроса будет достаточно
одного
вашего
звонка
Губернатору Челябинской области.
Авторитет Республики Татарстан для жителей Челябинской области, вне
зависимости от их национальности, сегодня высок, как никогда. Это связано с
тем, что в последние годы сотрудничество Татарстана и Челябинской области
поднялось на новые высоты, как в сфере культуры, так и в сфере экономики.
И Ваш последний приезд дал мощный толчок этому взаимодействию — чего
только стоит рост поставок металлопроката из Челябинской области в
243
Татарстан, что привело к строительному буму в Вашей республике. И мы
сегодня увидели это воочию.
Особенно все мы радуемся тому, что Татарстан на своей территории
принимает Универсиаду 2013 года, и у нас нет никаких сомнений в том, что
она пройдёт на высочайшем уровне. Уверяю Вас, что все татары Челябинской
области будут болеть за татарстанских спортсменов.
Еще одним важным вопросом, на котором я хотела бы отдельно
остановиться, является воспитание и обучение подрастающего поколения с
реализацией национального компонента. Как высказался на заседании
президиума
Госсовета
Президент
Медведев:
«по
вопросам
межнационального мира, межнационального общения – необходимо начинать
со школы, университета».
Хотела бы отметить, что в этом направлении мы плодотворно
сотрудничаем с Министерством образования и науки Республики Татарстан.
Мы чувствуем Вашу поддержку, получая необходимую учебную литературу,
наблюдается рост квалификации педагогов, преподающих татарский язык
нашим ребятишкам.
Считала бы важным и дальше развивать этот процесс, что возможно с
применением
технологий
дистанционного
повышения
квалификации
педагогов и обучения наших детей.
Согласно президентскому курсу, сегодня изучение национальных языков
привязывается не к административно-территориальным формированиям, а к
школам, привязывается к желанию родителей и учеников изучать тот или
иной язык.
Успешное изучение и понимание ребенком предмета зависит во многом
от того, насколько близким и понятным языком ему это подается. Но, к
сожалению,
современная
ситуация
в
образовании
характеризуется
недостатком образовательных программ, учебных фильмов, созданных с
использованием новейших компьютерных технологий.
244
В связи с этим, уважаемый Рустам Нургалиевич, позвольте обратиться с
предложением,
реализация
которого
позволит
вывести
преподавание
татарского языка нашим детям на качественно новый уровень.
Мы предлагаем силами наших специалистов реализовать пилотный
проект
по
оснащению
одной
из
Челябинских
школ
комплексным
стереоклассом с применением 3D-стерео технологий.
Совместно со специалистами Министерства образования Челябинской
области проведена большая работа. Разработана концепция по внедрению
данной технологии в образовательный процесс.
Доказано, что реализация 3D-стерео технологий в образовательном
процессе повышает его качество и эффективность, позволяет не только
усилить
мотивацию
учащихся,
но
и
воспринимать
информацию
в
интересной, нестандартной форме.
Уникальность проекта заключается в том, что подобные технологии
используются сегодня исключительно в развлекательной сфере, а мы
предлагаем направить их силу и мощь на развитие духовного
и
образовательного потенциала ребёнка.
Понятно, что для реализации такого серьезного проекта требуются
финансовые средства. Стоимость оборудования для такого класса составляет
порядка 3,5 млн. рублей.
Мы
очень
надеемся
на
поддержку
Ассоциации
татарских
предпринимателей, сильного и мощного Ак Барс Банка, республиканского
Министерства образования и науки. Мы понимаем, что это — немалые
деньги, однако та высокая цель, которую мы преследуем, и результаты,
которых мы сможем достичь, имея такое оборудование, несравнимы с этими
затратами.
Использование
данных
технологий
в
полной
мере
отвечает
президентскому приоритету реализации высоких технологий в сфере
245
образования,
Соглашению
о
торгово-экономическом,
научно-
технологическом, социальном и культурном сотрудничестве между РТ и
Челябинской областью, а также государственной программе развития
образования в РТ.
В случае, если наше предложение найдёт отклик у Вас, уважаемый
господин Президент, мы сможем создать на базе Челябинского татарского
класса экспериментальную площадку, которая будет единственной в своем
роде во всем Уральском федеральном округе. А в случае успеха проекта, в
чем мы нисколько не сомневаемся, можно будет реализовать его и на
территории Республики Татарстан.
Спасибо за внимание.
Р.Закиров: Рәхмәт. Сүз Россия ислам Университеты ректоры, сәясәт
фәннәре докторы, профессор Рәфыйк Мөхәммәтшинга бирелә. Рәхим итегез,
Рәфыйк әфәнде. Тема: “Русия Федерациясе татар мөселман җәмгыятьләре
бердәмлеге мәсьәләләре”
Р.Мөхәммәтшин:
Бисмилләәһир–рахмәәнир–рахииим!
Мөхтәрәм
Президентыбыз, бу җыелышта катнашучылар! Дин, милләт мәсьәләсенә
кагылышлы
үземнең
кайбер
фикерләремне
әйтеп
китәргә
телим.
Җәмгыятебездә барган вакыйгалар, дин факторының әһәмияте көннән–көн
артканын ачык ассызыклый. Бу мәсьәләнең тарихына, бүгенге тормышына
килгәндә, беренче чиратта түбәндәгеләрне әйтергә мөмкин.
Беренчесе, 90нчы еллар башында ук үзенең идеологик нигезләрен
билгеләргә ашыккан татар милли хәрәкәте бу мөһим эшне җиренә җиткереп
чыга алмады дияргә мөмкин. Милли хәрәкәт кичергән кризис сәбәпләренең
берсе – дини факторның әһәмияте нигезен тиешенчә аңламыйча, аны тиешле
файдаланмау булды.
Икенчесе, төбәкләрдәге татар оешмалары бүген дин факторының ролен
аңласалар да, аның милләт язмышында тоткан ролен теоретик яктан, бөтен
тирәнлеге белән аңламыйлар. Шунлыктан, төрле төбәкләрдәге дини
оешмалар белән мөнәсәбәтләр төрлечә формалаша. Һәм аларны эффектлы
246
дип
әйтергә
әле иртәрәк, минемчә.
Дөрес, дини
оешмалар
белән
мөнәсәбәтләрне төрле уртак чаралар уздырудан югарырак күтәрелгән
төбәкләр дә бар.
Милли һәм дини факторны бергә уртак итеп файдаланучы төбәкләрне
күрсәтергә мөмкин. Аларны санап тормыйм, шулай да, минемчә кызыклы
үрнәкләрнең берсе дип, татар мәхәлләсен оештыру тәҗрибәсен атарга була.
Ул Чувашстанда һәм башка төбәкләрдә бар. Үз вакытында юкка гына
мәшһүр Исмәгыйль бәй Гаспралы “Мәхәллә–ул мини дәүләт” димәгән.
Чөнки
мәхәлләнең
идеологик
вә
иҗтимагый
принциплары
да,
институциональ нигезләре дә бар.
Өченчедән,
дини
оешмалар
да
моңарчы
милләт
язмышына
мөнәсәбәтләрен анык кына итеп тиешенчә формалаштыра алмадылар дияр
идем. Ислам дине – безнең ата–бабаларыбызның дине дигән гыйбарәдән әллә
ни ерак китү булмады.
Бүген без милләт язмышы турында борчылабыз икән, әлбәттә, аны
саклап калу, халкыбызның мәдәниятен үстерү, мәгариф системасын
таркатмау юлларын да эзләргә тиешбез. Дин факторының әһәмияте үсә,
ләкин аны ничек файдаланабыз дигән сорауга мин, уңышсыз дип җавап
бирер идем. Моңа күбрәк объектив сәбәпләр йогынты ясый. Беренчедән,
ислам диненең бөтен нечкәлекләрен аңлап, аны милләткә хезмәт күрсәтә
алдырырлык
зыялыларыбыз
(дини
интелленгенция)
юк
дияр
идем.
Икенчедән, ислам диненең гасырлар буе конкрет милли җирлектә генә чын
асылын күрсәткәнлеге юк дияр идем.
Дин әһелләре гадәттә мөселман кавеме дин һәм сөннәт нигезендә
яшәргә тиеш дип аңлаталар. Ләкин алар диннең тирән асылыннан
читләшергә омтылалар.
Йола, гореф–гадәттән арынган ниндидер чиста
ислам дине табарга тырышалар. Шуның нәтиҗәсе буларак, телне, милли
тарихны санламыйча йөз чөерүче татар яшьләре формалаша башладылар.
Моны булдырмау өчен без, беренчедән, төбәкләрдә оешкан милли
оешмаларының мәчет белән, дин белән бергәләшеп эшләвен булдыруга
247
ирешергә тиешбез. Мәчетләр яшьләрне тәрбияләүче, милләтне борчыган
кайбер мәсьәләләрне хәл итәрлек мәхәллә үзәге булырга тиеш. Икенчедән,
мәчетләргә йөкләнгән әлеге бурычны үтәүне оештыра алырлык имамнар
әзерләү. Бүген без, чит илдән белемле яшьләр кайта, аларны файдаланып бу
мәсьәләне хәл итәргә мөмкинме дигән сорауны да куябыз. Җавап итеп, бу
юнәлешнең зур перспективасы юк дияр идем мин. Ул яшьләр дини яктан
укымышлы булсалар да, милли яктан, йола, гореф–гадәттән аерылган, башка
дини идеология нигезендә тәрбияләнгән яшьләр. Шуңа күрә аларны Россия
җирлегенә яңадан яраклаштыру өчен кабат укытырга кирәк. Шунлыктан,
үзебездә булган дини уку йортларын тиешле дәрәҗәдә оештыру, тиешле
дәрәҗәгә күтәрү мөһим. Бу өлкәдә эшлисе эшләр бик күп.
Өченчедән,
татарлар күпләп яшәгән төбәкләрдә дини уку йортлары җитми. Дөрес, Россия
Ислам университетында көндезге бүлектә 24 төбәктән, читтән торып уку
бүлегендә 45 төбәктән укучы яшьләребез белем ала. Без үзебезчә бу
проблеманы хәл итәргә тырышабыз, ләкин бу гына аз. Ниһаять, без, Төмән
өлкәсе
җитәкчеләре
соравы
буенча,
быел
көзгә
Россия
Ислам
университетының Төмәндә филиалын ачарга җыенабыз. Шулай ук, РИУ
каршында имамнарның белемен күтәрү үзәге оештырылып ул тиздән
ачылачак. Бу үзәктә төбәкләрдән имамнар килеп үзләренең белемен күтәрер
дип уйлыйбыз.
Бүген имамнарны гыйбадәт кылуны оештыручылар итеп кенә түгел, ә
мәчет каршында мәхәллә оештырып, икьтисадый–милли тәрбия бирүче, аң–
белем таратучы итеп тә тәрбияләргә, укытырга кирәк. Моның өчен мөселман
зыялылары булдырырга кирәк һәм зыялыларга булган мохтаҗлык тагын бер
тапкыр күренә. Дүртенчедән, безнең милләтнең дин әһелләре һәм дини
зыялылары оештыра алырлык милли, рухи мирасы бар. Дин әһелләре
яшьләргә җиткерерлек итеп, милли мирасыбызны барлап, аның юлларын
билгеләсәк безне борчыган күп кенә мәсьәләләрне – ислам диненең
интеллектуаль тирәнлеген аңлау, рухи асылына төшенү һәм башка
248
проблемаларын хәл итүдә бу мөһим юл булыр иде. Бу өлкәдә эш алып
барылса да, ул әле җитәрлек түгел. Безгә бу өлкәдә эшне җәелдерергә кирәк.
Йомгаклап шуны әйтәсем килә, дин һәм милләт мәсьәләсе ата–
бабаларыбызны гасырлар буе борчыган. Бу мәсьәләдә ата–бабаларыбыз
милләттәшләребез куллана алырлык модель булдырганнар. Бүген безнең
бурычыбыз ниндидер яңа модель оештыру түгел, ә булган тәҗрибәне
өйрәнеп, уңай якларын кулланып аны дәвам итү. Бу юнәлештә эш алып
барсак барыбызны да борчыган мәсьәләләрне чишү юлларын табу безгә
җиңелерәк булыр иде. Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт!
Р.Закиров: Ә хәзер чыгыш ясарга сүз Төмән өлкәсе татарлары
конгрессы Президенты, Бөтендөнья татар эшмәкәрләренә ярдәм күрсәтү
ассоциациясе рәисе Нурулла әфәнде Саттаровка бирелә.
Р.Саттаров: Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич һәм милләттәшләр!
Уважаемые Рустам Нургалиевич и соотечественники! Благодарю Вас за
представленную
возможность
выступить
перед
Вами
на
этом
общенациональном собрании, посвященном 125-летию Габдуллы Тукая, в
связи с чем хотелось бы всех поздравить с данным праздником и пожелать
Вам всем здоровья, благополучия и всяческих благ.
Я, как председатель Всемирной ассоциации содействия татарским
предпринимателям и председатель Конгресса татар Тюменской области,
хотел бы поделиться с Вами своими впечатлениями и некоторыми
проблемами развития татарского общества на современном этапе.
Отрадно, что последние десятилетия в области возрождения татарской
культуры сформировались целые направления по консолидации татарского
народа, такие как Федеральный сабантуй, Всероссийский фестиваль
фольклорных коллективов «Түгәрәк уен», «Болгар җыены», «Всероссийский
сельский Сабантуй», «Татар моңы», «Казанский фестиваль мусульманского
кино» и многие другие. Нам импонирует и то, что в проведении всех этих
мероприятий принимают участие татарские общественные организации
регионов Российской Федерации, СНГ и зарубежья, но самое главное – все
249
эти мероприятия поддерживаются правительством Республики Татарстан во
главе с её Президентом.
Нас радует, уважаемый Рустам Нургалиевич, что Ваше личное участие
подняло статус этих мероприятий на новый качественный уровень.
Мы, татарские предприниматели, также вносим свою лепту в
организацию и финансирование данных мероприятий в региональном и
общероссийском масштабах. Однако, сегодняшнее время требует от нас
более профессионального и системного подхода к проблемам сохранения
национальных ценностей и духовного развития татарского народа. В этой
связи в 2010 г. по инициативе бизнесменов из регионов РФ и стран СНГ при
содействии Исполкома Всемирного конгресса татар была создана Всемирная
ассоциация содействия татарским предпринимателям. При участии нашей
Ассоциации в регионах РФ и СНГ начали формироваться бизнес-клубы и
союзы татарских предпринимателей. Так в декабре 2010 г. в г. Ульяновске
создан областной бизнес-клуб «Сембер», в Казахстане (г. Алматы) – бизнесклуб
«Казан».
В
январе
этого
года
состоялся
съезд
татарских
предпринимателей Оренбургской области. Сегодня, 25 апреля, в Самаре
проходит учредительное собрание по созданию Ассоциации содействия
татарским предпринимателям Самарской области.
Нашей
ассоциацией
был
создан
сайт
для
формирования
горизонтальных связей между татарскими предпринимателями.
Также
содействия
хочется
отметить,
татарским
что
между
предпринимателям
Всемирной
и
Ассоциацией
Агентством
по
государственному заказу, инвестиционной деятельности и межрегиональным
связям РТ, возглавляемым господином Геллером Я.В., по линии Исполкома
Всемирного конгресса татар достигнута договоренность о сотрудничестве.
Благодаря чему любой татарский предприниматель может воспользоваться
этими услугами напрямую, перейдя по ссылке с нашего сайта на
Электронную Торговую Площадку.
250
На сегодняшний день во многих регионах РФ силами татарских
предпринимателей и общественных организаций разрабатываются проекты
культурного возрождения. Если в Челябинской области взял старт
проведение
фестиваля
мобилизовать
«Татар
кызы»
(«Татарочка»),
который
будет
большой потенциал артистов, композиторов и другой
творческой интеллигенции, то со стороны Ассоциации планируется выпуск
детского журнала «Тылсымлы куллар». В то же время, для проведения в
Челябинске масштабного мероприятия «Татар кызы», считаю необходимым
включение
информационного спонсора телеканала «Татарстан – Новый
Век». Со своей стороны, в Тюменской области подобные мероприятия мы
проводим уже в течение нескольких лет. В Тюмени открыт корпункт
телеканала «Татарстан - Новый Век». В 2013 г. планируется проведение
Федерального Сабантуя.
На
сегодняшний
день
ведется
работа
по
открытие
торгово-
экономического представительства Республики Татарстан в Тюменской
области,
а
также
университета.
-
филиала
Казанского
Вышеперечисленные
Российского
мероприятия
исламского
согласованы
с
администрацией Тюменской области. Данная работа ведется системно и
планомерно. Однако, есть и некоторые проблемы, которые, пользуясь
случаем, хотел бы озвучить перед собравшимися.
Уважаемый Рустем Нургалиевич! 21-22 апреля текущего года в г.
Казани в рамках нашей Ассоциации прошел бизнес-форум татарских
предпринимателей, занимающихся логистикой. Было принято решение при
Всемирной ассоциации содействия татарским предпринимателям создать
Координационный
грузоперевозки
совет
предпринимателей,
автомобильным
координационного
предпринимательства
совета
из
транспортом.
вошли
Ульяновской,
осуществляющих
В
состав
представители
Челябинской,
данного
татарского
Оренбургской,
Тюменской, Самарской областей. Некоторые из них уже ведут свою
деятельность с предприятиями, расположенными на территории Республики
251
Татарстан. Хотелось бы оказать им содействие в более объемном охвате
грузоперевозок. Например: с 2006г. на территории
ОЭЗ «Алабуга»
Елабужского района Республики Татарстан расположилась компания
“Роквул-Волга”, производство которой планируется к запуску в 2012 г. с
объемом продукции 110 тыс. тонн, для которого будет необходимо около 11
тысяч грузоперевозок.
Просим
Вас
оказать
содействие
транспортно-экспедиционным
компаниям, входящим в нашу ассоциацию, в заключении договоров
транспортной экспедиции с предприятиями, расположенными в ОЭЗ
«Алабуга» Республики Татарстан. Также к нам обратилось руководство ООО
«АК «ДОРСТРОЙАВТО», которое просит оказать содействие в получении
статуса дилера ОАО «КАМАЗ» и представительства (дилера) ОАО
«НИЖНЕКАМСКШИНА» по Северо-Западному региону, а также в открытии
кредитной линии для лизинговой компании «Лентранслизинг», созданной
для
более
полного
обслуживания
клиентов
при
ООО
«АК
«ДОРСТРОЙАВТО». На сегодняшний день данная организация является
официальным
Ленинградской
субдилером
ООО
области,
«КАМАЗ»
а
также
по
Санкт-Петербургу
представляет
и
ОАО
«НИЖНЕКАМСКШИНА», продукцию которого реализует в больших
количествах.
Хочется
отметить,
что
данной
организацией,
большая
часть
сотрудников которой являются татарами, на протяжении многих лет
осуществлялась финансовая и организационная помощь татарским диаспоре
в Республике Карелия и в г. Санкт-Петербург. В последние годы из регионов
РФ и СНГ, (таких как Средняя Азия и Сибирь) в Татарстан возвращаются
наши соплеменники. Было бы целесообразно по линии Координационного
совета по делам соотечественников при Президенте РТ
организовать
строительство домов совместными усилиями, как со стороны Республики
Татарстан, так и со стороны татарских предпринимателей из регионов. Нами
подготовлен проект с расчетом семей желающих переехать в регионы
252
Поволжья из зарубежных стран. Уже получено согласие руководства
Ульяновской области и Магнитогорска о бесплатном выделении земельных
участков для строительства домов для переселенцев. Есть правительственная
программа Российской Федерации о переселении соотечественников. Но, к
сожалению, она сих пор не действует. Решить эту проблему, на мой взгляд,
можно было бы на основе 3–х стороннего формата–Минрегион РФ,
Правительство
РТ
и
Всемирная
Ассоциация
содействия
татарским
предпринимателям. Напоследок, хочу еще раз пожелать всем вам здоровья и
всяческих успехов! Благодарю за внимание.
Р.Закиров: Спасибо. Сүз Кытай Халык Республикасы Колҗа шәһәре
Татар мәдәнияте җәмгыятенең рәис урынбасары, Кытайдан килеп Татарстан
хөкүмәте ярдәме белән Казан югары уку йортларында белем алучы татар
студентларының кураторы Турсунтай әфәнде Галиевкә бирелә. Рәхим итегез!
Т.Галиев: Мөхтәрәм Президентыбыз! Хөрмәтле Бөтендөнья татар
конгрессы рәисе! Кадерле милләттәшләр! Сезгә, Кытайда яшәүче татар
халкы исеменнән хөрмәт-ихтирамнарыбызны, Татарстан җитәкчелегенә һәм
Президентыбыз шәхсән Сезгә олуг рәхмәтләребезне җиткерәбез.
Язмыш җилләре безнең ата-бабаларыбызны туган җирләреннән Кытай
иленә барып урнашырга мәҗбүр иткән. Һәр җирдә булган кебек безнең
бабаларыбыз да үзләре килеп урнашкан төбәкләрдә иң әүвәл мәчетмәдрәсәләр, мәктәпләр төзегән, мәгърифәт нурын татарларга гына түгел,
уйгыр, казакъ, үзбәк кебек тугандаш халыкларга да җиткергән. Бу эштә
башлап йөрүчеләр арасыннан дөнья күләмендә танылган мәгърифәтче
галимнәр Габдулла Бубый һәм Морат Рәмзиләрнең исемнәрен атау да
җитәдер. Кайчандыр бистәләр, мәхәлләләр оештырып яшәгән халкыбыз
күченеп китүләр аркасында бүген биш меңнән аз гына күберәк. Кытайда
яшәүче татарлар илебездәге 56 милләт арасында иң аз санлы халыкларның
берсе.
Ләкин
хикмәт
санда
түгел,
хикмәт
сыйфатта!
Татарлар
укымышлылык ягыннан бөтен милләтләр арасында алдынгы урында тора.
253
–
Бүген Кытайда татар милләтеннән булган һәм ил күләмендә танылган
дистәләрчә фән докторлары, табиплар, эшмәкәрләр, җитәкчеләр һәм хәтта
генераллар бар. Милләттәшләребезнең күпчелеге уйгыр, казакъ, үзбәк кебек
тугандаш халыклар телендә генә түгел, кытайча да иркен аралаша, укый һәм
яза.
Татарлар утрау-утрау булып Кытайның күп кенә шәһәрләрендә яши.
Без миллиардтан артык Кытай, миллионлаган уйгыр, дүнгән һәм казакъ
халыклары арасында зур гөл-бакча эчендәге бер бөртек чәчәк кебек кенә.
Ләкин без булмасак ул гөл-бакчаның матурлыгы кимер иде мөгаен.
Кытайда яшәүче татарлар, бүгенге көнгә кадәр ата-бабалардан мирас
булып калган телебезне, динебезне, гореф-гадәтләребезне сакларга тырышты.
Әлбәттә, без беренче чиратта Кытай Халык Республикасы дәүләте һәм
хөкүмәтенә чиксез рәхмәтләребезне әйтәбез. Чөнки хөкүмәтебез илдә яшәүче
милләтләргә үзләренең телләрен, гореф-гадәтләрен саклап калсын өчен бар
ярдәмне дә күрсәтә.
Инде күп еллардан бирле татарлар тупланып яшәгән Өрүмчи, Колҗа,
Чәүчәк шәһәрләрендә, Алтай төбәгендә һәм бердән-бер татар авылы булган
Чишмә авылында хөкүмәтебез ярдәме белән Сабан туе бәйрәмнәрен гөрләтеп
уздырабыз. Соңгы елларда бу бәйрәмнәргә Татарстан хөкүмәте һәм
Бөтендөнья татар конгрессы вәкилләр юллый. Форсаттан файдаланып, Сезгә
зур рәхмәтләребезне җиткерәбез.
Сабантуйлардан тыш, һәр елны Тукай кичәләрен үткәрү, дини һәм
рәсми бәйрәмнәрне бергәләп җыелып уздыру, концертлар оештыру матур
гадәткә әверелде. Казаннан килгән һәр гәҗит-журнал, һәр китап кулдан-кулга
күчеп укыла, һәр кассета һәм диск өйдән-өйгә күчеп тыңнала һәм карала.
Мөхтәрәм Президентыбыз! Кадерле милләттәшләр! Боларның барсын
да бәйнә-бәйнә санап үтүемнең сәбәбе – милләтебезне саклап калу өчен
кулыбыздан килгәннәрне эшләвебезне күрсәтү
иде. Ләкин, үзегез дә
аңлыйсыздыр, бер зур диңгездәге тамчы хәлендә булган без татарлар өчен
болай гына милләтне саклап калу бик тә авыр. Нәкъ менә шуның өчен дә, без
254
ата-бабаларыбыз
Ватанында
балаларыбызны
укытырга
ярдәм
сорап
мөрәҗәгать иткәч, Татарстан җитәкчелеге үтенечебезне кире какмады, бар
җаваплылыкны үз җилкәсенә алып, аларны Казаныбызга чакыртты, иң яхшы
уку йортларына урнаштырды, түләүсез белем алу мөмкинлеген тудырды.
2005нче елда һәм 2009нчы елда укырга килгән барлыгы 48 баланың әтиәниләре, туган-тумачалары гына түгел, барлык Кытайда яшәүче татарлар
мөхтәрәм Президентыбыз Сезгә рәхмәтләр укый, исәнлек вә саулыгыгыз
өчен дога кыла.
Мөхтәрәм Президентыбыз!
Сезгә тагын бер үтенечебез бар. Ул да булса Казан белән Өрүмчи
арасында һава юлы сәфәрләрен башлату. Бу безнең араларны тагын да
якынайтыр, икътисадый яктан да файдалы булыр иде.
Без моннан соң да бөек татар халкының вәкилләре булып яшәргә
телибез. Телебезне, моңыбызны, гореф-гадәтләребезне моңа кадәр сакладык,
моннан соң да сакларбыз, Иншаллаһ!
Бүгенге очрашу бөек Тукаебызның олуг юбилеена багышланган. Тукай
ул безнең өчен шагыйрь генә түгел, ул безнең сөенечебез дә, куанычыбыз да,
таянычыбыз да.
Сүзләремне Кытайда яшәп иҗат итүче мөхтәрәм аксакалыбыз Ильяр
Габитовның шигыре белән тәмамлыйсым килә.
Тамырлы, гомерле, телдән–телгә
Күченсә саклана әгәр көн дә.
Теленнән аерылса, тел югала
Саклый күр телебез шөкер Аллаһ.
Телебез каерылган үткенләнгән
Телгәли, сокландыра тапкырлыгы
Гамьле дә, тапкыр да бу киң телем
Бу минем туган телем, татар теле.
Бишектә тибрәтеп Әллүки
255
Юата–юата, көйли–көйли,
Аякка бастырган сабыр фигыль
Дөньяны таныткан белемлеге.
Баеган, танылган моңлы көе
Шигьрият чишмәсе син Тукай теле
Тыңласаң тыңлыйсың бу киң телне
Бу минем туган телем –татар теле.
Син җаным, син тәнем, син барлыгым
Тавышы, сулышы милләтемнең
Кемлеген таныткан туган телем
Дип белеп, әй, татар, туган телем.
Алышма, ким итмә бүтән телгә,
Бабалар мирасы бит мәңгегә.
Саклансын күченеп телдән–телгә
Милләтнең сыйфаты тел белән бергә.
Рәхмәт.
Р.Закиров: Рәхмәт Турсунтай әфәнде. Без инде әйтеп үттек, Казанда 4
тапкыр
яшьләр
Форумы
җыелды. Соңгысында
катнаштылар. Шушы форумнар чорында
Россия
750
егет
һәм
кыз
төбәкләрендә һәм чит
илләрдә 100 дән артык яшьләр оешмалары барлыкка килде. Хәзер сүзне
презентация өчен Ильвир Махуровка бирәбез.
И.Махуров: Исәнмесез хөрмәтле иптәшләр! Мин бүген Сезгә Мәскәү
татар яшьләре оешмасы “Аргамак” турында сөйлисем килә. Чыгышымны
рәсемнәр һәм слайдлар ярдәмендә презентация итеп, рәсемнәр ярдәмендә
тәкъдим итәсем килә. Иң баштан әйтәсем килә, безнең эшчәнлегебезнең төп
нигезе–бердәмлек. Без, татар яшьләре, бербөтен буларак, барлык башкарган
эшләребезне бергә, күмәкләшеп алып барырга тырышабыз. Болар–бизнес–
проект, эшмәкәрләр белән очрашулар булсын, спорт, ял итү чаралары булса
да, бар эштә дә бердәм булырга тырышабыз. Безнең һәрберебез төрле эштә
эшли, профессиональ үсеш өчен файдалы мәгълүматка, информациягә
256
ихтыяҗ бар. Без аларны төрле тренинглар, семинарлар, ял итү кичәләре
үткәреп тормышка ашырырга, тәҗрибә уртаклашырга тырышабыз. Безнең
бөтен юнәлешләр дә төрле кешеләр арасында бүленгән, һәрбер кеше үзенә
бирелгән юнәлешне алып бара.
“Аргамак” оешмасының үз интернет–сайты бар. Яшьләребез турында
күп кенә мәгълүматлар тупланган. Кызыксынучылар кереп карый ала.
Сезгә тәкъдим ителгән слайдта без ел буена үткәрелгән чаралар
турында мәгълүматлар күрсәтелә. Безнең төрле җыелыш, семинарлар уза.
Күптән түгел “Ак Барс Банк” ягыннан, “Чулпан” имминиятләштерү
компаниясе
ягыннан
аларның
Мәскәү
филиалларында
эшләүчеләре
тарафыннан оештырылган семинарларда катнаштык. Ул безнең өчен
файдалы һәм аларның тәҗрибәләре безгә бик тә кирәкле. Бу семинарларның
иң беренчесе “Финансовый инструмент фондового рынка” исемендәгесе
Асадуллаев йортында үткәрелде. Асадуллаев йорты татар үзәге буларак безгә
һәрвакыт ярдәм итеп тора, кирәк чакта безгә төрле чаралар үткәргәндә бүлмә
бирәләр.
Мәскәү шәһәрендә күп кенә студент оешмалары бар. Алар күбрәк
дәрәҗәле ВУЗлар нигезендә корылган. “Якташ”, “Ялкын”, “Кардәшлек”,
“Мирас” исемлеләре бар. МГИМО, МГУ, Университет дружбы народов,
РГГУ һәм башка ВУЗлар нигезендә эшлиләр. Анда Татарстаннан килгән,
Россия төбәкләреннән килгән татарлар берләшеп шундый оешмалар
кордылар. Без аларга күпчелек спорт чараларында финанс яктан ярдәмче
булырга тырышабыз. Мәсәлән, ел саен узган футбол турнирында 16 команда
(1 команда составында 10 кеше) катнаша. Аларның 90% татарлар. Ел саен
үткәрелүче әлеге чрарада без аренда чыгымнарын, бүләкләрне, калган
чыгымнарны үзебез күтәрәбез.
9 май проекты – безнең өчен бик тә файдалы һәм кирәкле проект.
Безнең, татар сугыш һәм хезмәт ветераннарына ел саен үткәрә торган
проектларыбыз бар. Телефоннан шалтыратып, алдан көнен билгеләп 2 кеше–
бер өлкән кеше һәм бер яшь студентны җибәреп өйләрендә аралашып,
257
бүләкләр биреп бәйрәм белән котлыйбыз. Слайдта күренгәнчә, аларның үгет–
нәсыйхатьләрен, дога–теләкләрен ишетәбез. Алар безне якты йөз, тәмле
сүзләре белән каршы алалар. Тәҗрибә уртаклашып, тормыш юллары, сугыш
еллары турында сөйлиләр. Бу безне куандыра, көч, илһам бирә. Алар
арасында дәрәҗәле һәм тырыш кешеләр бик күп. Кызганычка каршы,
исемлегебез елдан–ел кими бара, шунлыктан без аларны бер елны да
игътибардан читтә калдырмыйбыз. Картларыбызның бүгенге хәле киләчәктә
безнең хәлебез. Шуңа күрә без аларга күпме игътибар итә алсак, ярдәм итсәк,
киләчәктә үзебезгә дә шушы игътибар булыр диеп уйлыйбыз.
Тагын бер проектыбыз- корбан бәйрәме. Ул кайбер кешеләр, оешма
әгъзаларыбыз өчен дини йоланы үтәү булса, кайберәүләребез өчен спонсор
буларак чыгыш ясарга мөмкинченлек бирә. Безнең өчен ике очрак та
файдалы.
2003–2010
елларда
узыдырылган
чараларны
карасак,
катнашучылар саны арта гына бара. 14 кешедән 350 кешегә арту зур
күрсәткеч дип уйлыйм. 350 кешенең чалган корбан итләреннән барлыгы 5
тонна
ит
таратылды.
Күбрәк
өлкәннәргә,
студентларга,
социаль
учрежденияләргә, балалар йортлары, картлар йортлары, татар мәктәпләре
аеруча зур игътибарга лаек. Студентлар шулай ук бу чарадан читтә калмый.
Дөрес, бу кешеләр арасында ярлы кешеләр дә юк, ләкин игътибар бик күп
очракта уңай тәэсир тудыра. Мәскәү һәм Мәскәү өлкәсендә яшәүче 400 өлкән
кешегә исемлекләр буенче корбан ите таратыла.
Ураза бәйрәме–шулай ук социаль һәм дини бәйрәм. Ел саен кешеләрне
чакырып, алар белән бергә авыз ачу ашлары үткәрергә тырышабыз. Кафе,
рестораннарда ел саен активларыбызны, зыялыларыбызны чакырып авыз ачу
ашлары үткәрәбез. Мәскәү буенча бик күп урыннарда авыз ачу ашлары
үткәрелә. Сез моны слайдта күрәсез. Ифтар ашларында кешеләр танышалар,
бер–берсе белән аралашып, үзара җылы мөнәсәбәттә булалар. Шундый
очрашулар нәтиҗәсендә биш татар гаиләсе барлыкка килде. Бу күренеш
безне бик тә шатландыра. Бу бик тә сөенечле күренеш.
258
Сабантуйлары үткәрергә шулай ук яшьләр үз өлешләрен кертергә
тырышалар. Шулай ук, яшьләребез аралашып, танышып, төрле уеннарда
катнашып күңелле итеп вакытны үткәрәбез.
Тәкъдимнәребез дә бар. Татарлар өчен, Мәскәү шәһәре өчен башка
төбәкләр өчен чит илдәге татарлар өчен файдалы булырлык татар интернет–
телевидениесе булдыру. Бу җиңел проект түгел, шулай да интернетны күп
кулланучы яшьләр өчен бер файдалы эш булыр дип уйлыйбыз.
Аннан соң, бөтендөнья социаль челтәрен булдыру. Бу безнең
тормышыбызга
көннән–көн
ныграк
үтеп
керүче
“Вконтакте”,
“Однокласники” челтәрләрен кулланып, үзара аралашуны булдырырга ярдәм
итә.
Аннан соң, төбәкләрдә татарларга татар телен укытучылары кирәк.
Бәлки, Татарстанда әзерләнеп төбәкләргә җибәрелсәләр, барлык төбәкләр дә
моның файдасын күрерләр иде. Чөнки бу татар телен саклау, өйрәтү, үстерү
өчен бик тә кирәкле әйбер дип уйлыйм.
Аннан соң, татар теленең статусын күтәрү өчен, Казанда Бөтендөнья
татар теле олимпиадасын оештыру файдалы булыр дип уйлыйм. Югары
дәрәҗәдә, Президент, төрле министрлыклар ярдәме белән оештырылса, бу
проект бәлки отышлырак булып, татар теленнең абруен тагында күтәрер, дип
уйлыйм.
Тагын бер тәкъдим - Мәскәүгә татар гастрольләрен арттырырга.
Аларның үткәрелүендә ярдәм итәргә кирәк дип уйлыйм. Попсовый
концертларга гына түгел, ә милли, татар халкының борынгы җырларына,
югары мәдәният чараларына күбрәк игътибар итәргәдер. Игътибарыгыз өчен
зур рәхмәт!
Р.Закиров: Чыгыш өчен сүз Свердловск өлкәсе татарлары конгрессы
рәисе Садриев Ринат әфәндегә бирелә. Рәхим итегез, Ринат әфәнде! Темасы
“Татары Среднего Урала: задачи и перспективы”.
Р.Садриев: Хөрмәтле президент! Хөрмәтле дуслар! Кайнар сәлам сезгә
Урта Урал татарларыннан!
259
Я представляю Конгресс татар Свердловской области. Исторически
сложилось так, что татары осваивали Урал с давних времен.
В архивах
Свердловской области имеется информация, что в восемнадцатом веке на
одной из центральных площадей города Екатеринбурга была сожжена
мусульманка-татарка, не пожелавшая менять свою веру. В уральские горы из
Татарстана приходили трудолюбивые, свободолюбивые люди, желающие
освоить новые земли, на Урал ссылали на каторги наших единоверцев. Урал
приютил большое количество татар, которые приехали на лесозаготовки,
шахты, металлургические заводы. Производства были построены и введены
при непосредственном участии татар. Во время Великой Отечественной
войны Урал стал кузницей танкостроения, производства артиллерии и других
товаров военного предназначения. И победу в тылу ковали наши земляки.
Поэтому в палитре городов населенных пунктов в названии Качканар,
Буланаш, Акбаш, Шокурово и другие исторически стали неотъемлемым
наследием Свердловской области.
Урал на сегодняшний день не только опорный край державы, но и
становой хребет индустрии Российской Федерации и серьезным вкладом в
это является труд наших соплеменников. На сегодняшний день в
Свердловской области проживает около 200 тысяч татар, они - неотъемлемая
часть народов Свердловской области. В наших городах и селах, где
компактно проживает татарское население, сохранены культура, обычаи,
религия. Это все нас идентифицирует как татарский народ. Татар уважают за
их трудолюбие, честность, порядочность, аккуратность, чистоплотность.
Веками эти качества
вырабатывались в нашем народе на основе
мусульманских ценностей и традиций. Это находит продолжение и сейчас. В
Свердловской области построено более 40 мечетей.
Мы проявляем достаточно большую активность в общественной и
политической жизни области. Выпускаем татарские газеты, проводим
значимые в областном и региональном масштабе мероприятия, как
фестивали, благотворительные акции по сбору средств на строительство
260
мечетей, конкурсы учителей татарского языка, семинары, концерты, Маулид
байрам, Джалиловские чтения и много других мероприятий. В сентябре
прошлого года проводили мероприятие федерального уровня «Тугәрәк уен».
Победители межрегионального фестиваля «Урал сандугачы» принимают
участие в международном телевизионном конкурсе молодых исполнителей
«Татар моңы». Вчера одна из наших участниц стала лауреатом в номинации
«Инструментальное исполнительство», другая - дипломантом.
В большинстве городов Свердловской области проводятся Сабантуи и,
как правило, кульминацией всего становится Свердловский Областной
сабантуй. В этом году мы, жители и руководство Свердловской области,
взяли на себя ответственность за проведение Федерального Сабантуя. 11-й
Федеральный Сабантуй в 2011 году будет проходить в Екатеринбурге 1-2
июля. Это знаковое событие. Мы приглашаем всех присутствующих к нам
на праздник. Надеюсь, вам у нас понравится.
Несмотря на
активную жизненную позицию татар Свердловской
области, есть проблемные вопросы, которые мы решаем на своем уровне.
Серьезное беспокойство вызывает у нас сегодня состояние родного языка,
его ослабевающие позиции в сфере образования и национальной культуры.
Нынешние подходы федеральных и региональных структур, к сожалению, не
способствует
изучению родного языка. Возня вокруг так называемых
стандартов образования до сих пор не дает понимания,
каким будет
региональный компонент образования. До сих пор у нас в Екатеринбурге нет
общеобразовательной школы с татарским этнокультурным компонентом. Мы
ведь не требуем ничего невозможного, такие школы успешно работают в
Москве, Саратове, Самаре, Ижевске и в других городах. Право на изучение
родного языка гарантируется не только федеральными законами, но и
Конституцией Российской Федерации.
Хотелось
бы
заострить
внимание
на
очень
важном
вопросе
взаимодействия татарских национальных организаций с местными органами
власти. Из своего личного опыта (я был депутатом ЗССО) такое
261
взаимодействие намного облегчается, если представители нашего народа
сами непосредственно присутствуют в законодательных и исполнительных
органах власти регионов, городов и районов. Мы знаем, что сегодня такое
представительство осуществляется через общефедеральные партии, в
руководство которых очень весомо слово Татарстана. Поэтому нам всем
было бы полезно выработать механизмы взаимодействия татарских общин
регионов с Республикой Татарстан для отстаивания своих интересов через
общефедеральные партии.
Одним из вопросов, требующих обсуждения, является вопрос
экономического взаимодействия наших регионов. Как человек, связанный с
бизнесом, я хочу отметить, что Татарстан со своим мощным экономическим
потенциалом довольно слабо представлен на рынке Среднего Урала.
Прошлогодняя встреча глав двух наших регионов Татарстана и Свердловской
области дают надежду, что в двухсторонних экономических связях будет
совершен прорыв. Безусловно, это позитивно скажется на положении татар
Свердловской
области.
Предыдущий
опыт
развития
экономических
отношений наших субъектов, на мой взгляд, не совсем удачен. Нужны новые
идеи, подходы и взаимоотношения.
Сегодня мы собрались для обсуждения насущных проблем татарского
народа. Но, по моему, слово «проблема» здесь неприемлемо. Есть задачи,
которые мы еще не решили. Таковыми, на мой взгляд, являются создание
мусульманских приютов для престарелых, чтобы одинокие престарелые
татары-мусульмане провели оставшуюся жизнь среди своих соплеменников,
совершая намазы, обряды, питаясь халяль пищей по законам ислама.
Старость вправе рассчитывать на уважение.
Изучения родного языка должно начинаться в детстве. Для этого
необходимо организовать работу по открытию детских дошкольных
учреждений с этнокультурным компонентом, чтобы дети с малых лет
впитывали в себя традиции предков и слышали родную речь. Этим мы
планируем заниматься в ближайшее время.
262
Дорогу осилит идущий. Когда-то, лет девять назад мы установили в
самых разных уголках области спутниковые комплекты в 42 населенных
пунктах для приема сигнала «Татарстан новый век». Тогда это было редкое
явление. А сегодня благодаря цифровым технологиям почти в каждом доме
показывает татарстанское телевидение. Однажды в одной из передач
ведущий озвучил привет из города Кушвы и сам же спросил «Кайда ул
Кушва шәһәре»? Я ему пытался подсказать с другой стороны экрана. Прошло
время. Я надеюсь, что теперь все татарстанское телевидение знает, где Кушва
и Свердловская область.
Хотелось бы привести еще один пример В 2005 году мы с удивлением
обнаружили, что у нас в стотысячном
закрытом административном
территориальном образовании (ЗАТО) проживает 10 тысяч татар и мы
провели там первый сабантуй в холодную погоду в спортзале. На
сегодняшний день Новоуральское отделение Конгресса татар является одним
из сильнейших.
Все что сделано, это уже история. Нас ждут новые дела.
Чыгышымны рус телендә сөйләргә туры килде. Мин читкә киткән
татарларның беренче буын баласы. Я не хотел бы, чтобы на мне закончился
мой татарский род. Югалмыйк. Милләтебезне бергәләп саклыйк. Рәхмәт.
Р.Закиров: Хөрмәтле милләттәшләр! Чыгышлар шуның белән бетте.
Кемдә нинди сораулар бар? Кемдәдер бәлки тәкъдимнәр бардыр? Рәхим
итегез.
–Председатель Астраханской общественной организации “Дуслык”
Анвер Ибрагимович Алмаев. –Я хотел бы в присутствии всех поблагодарить
Президента Республики Татарстан Рустама
Нургалиевича за памятник
Г.Тукая, который будет установлен в г.Астрахани. Спасибо Вам большое.
–Заместитель
председателя
Государственной
думы
по
информационным технологиям и связи Ильяз Булатович Муслимов. –
Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич, хөрмәтле милләттәшләр! Сегодня каждое
выступление было проникнуто чувством патриотизма и говорит о том, что
263
Исполком Всемирного конгресса татар многое сделал и делает для
консолидации татарской нации. Казань, Татарстан для каждого татарина, где
бы он не был, где бы он не жил, это всегда духовная Родина. Но, положа руку
на сердце, надо сказать, в Казани в Татарстане живет только ¼ часть всех
татар России. Так судьба сложилась, что судьба татар разбросало по всему
миру, по всему свету. И сегодня, Исполком Всемирного конгресса татар взял
на
себя
ответственность
быть
центром
всех
татар.
Но
для
коммуникационного центра сегодня выпускать одну газету уже очень мало.
Газета иногда идет месяц, два до адресата и сегодня назрела использовать
современные информационные технологии. Это для того, чтобы из Казани в
любую точку мира можно было каждому татарину придти в дом с новостями,
и самое главное иметь коммуникацию общения. Спутник позволяет войти в
каждый дом, но мы говорим о другом– говорим об общении. Мир не стоит на
месте и общаться, работать без IT-технологий невозможно. Татарстан здесь
лидер. Ринат Зиннурович, большая просьба, сделайте все, чтобы на
современном уровне нас вместе консолидировать.
Р.Закиров: Большое спасибо. Еще. Туфан Абдуллович, рәхим итегез.
Т.Миңнуллин. Хөрмәтле дуслар, туганнар! Сезне барыгызны да
иҗтимагый фикере формалашкан Казанга килүегез белән котлыйм. Бик зур
рәхмәт, бик зур эш башкарасыз. Минем бер тәкъдимем бар: монда бик башлы
кешеләр килгән, томаналар мондый эштә эшли алмый. Бик матур фикерләр
әйтелде рус телендә. Казанга килгән вакытта татарча сөйләшергә өйрәнеп
килсәгез иде. Милләткә хезмәт итүне үзеңнән башларга кирәк. Бүтәннәрне
өйрәтүдән түгел. Шуңа күрә, бу мәсьәлә – ул безнең телебезне саклау. Теле
булмаган
халык
ул
милләт
түгел.
чыгышларыбызны туган телдә сөйләсәк
Без
шуны
аңлап,
киләчәктә
иде. Әйтәләр, телне әйбәт
белмәгәнгә уңайсызланам диләр. Без бөтенесен дә аңлыйбыз һәм гафу итәбез.
Яртысын татарча, яртысын русча сөйләсәгез дә кул чабачакбыз. Шуны
үзебезнең гадәткә кертик әле. Рәхмәт.
264
Р.Закиров: Рәхмәт Туфан Абдуллович. Сүз Беларусьтагы татарбашкорт “Чишмә” оешмасы рәисе Эльвира Левшевичка бирелә.
Э.Левшевич:
Исәнмесез!
Сезгә
Белорусиядә
яшәүче
татарлар
исеменнән зур сәламнәр китердек. Габдулла Тукайның 125 еллыгын
Белорусиядә Россия Фән һәм мәдәният үзәгендә зурлап үткәрдек. Чараны
түгәрәк өстәл итеп оештырдык. Тукайның шигырьләрен укыдык, җырларын
җырладык. Белорусиядә яшәүче башка милләт вәкилләре, әдип турында
бернәрсәдә белмәгән идек, интернеттан карарбыз диделәр. Тукайның
әсәрләре, тормышы белән кызыксындылар. Рәссам Маргарита Сәйфелгалиева
“Тукай һәм шүрәле” рәсемен ясады. Мәгънәсе, Шүрәле җиңсә дә, Тукай
җиңсә дә Тукай яшәр, ул мәңгелек. Рәхмәт.
Р.Закиров: Хөрмәтле милләттәшләр! Чыгышларны дәвам итсәк тагын
шуның кадәр җыелыр иде. Тормыш булгач, һәр чыгышта сораулар да күп,
куелган сораулар барысы да читтә яшәүче татар тормышының авазы. Бүгенге
очрашуның төп мәгънәсе - Татарстан ил башы белән сөйләшү. Шуңа күрә,
Рөстәм Нургалиевич, сүз Сезгә.
Р.Миңнеханов: Хәерле көн, исәнмесез газиз милләттәшләр! Сезне
күрү безгә зур шатлык, әлбәттә. Мин бер ел президент булып эшлим. Шул
дәвердә күп кенә төбәкләрдә, илләрдә булдык. Һәр җирдә үзебезнең
милләттәшләр белән очрашырга тырышабыз. Шуңа күрә, беренчедән, Сез
кайда гына эшләсәгез дә, Сезне һәр җирдә хөрмәт итәләр. Сез барыгыз да
күренекле кешелер. Рәхмәт Сезгә! Икенчедән, менә Туфан абый тәнкыйть
итеп, татарча сөйләргә кирәк диде. Бөтен кеше дә татарча белмәскә дә
мөмкин. Аның җаны татар булырга тиеш. Ничек итеп татарча өйрәтергә - без
шуны уйларга тиешбез. Безнең үзебездә Татарстаныбызда әле шул проблема
бар.
Үзебезнең
балалар
татарча
сөйләшсеннәр,
гореф-гадәтләребезне
онытмасыннар, динебезне яратсыннар – менә шул мәсьәлә алдыбызда тора.
Ул
һәр
җирдә
бар.
Аны
республикабызда бу хәл
чишү
жиңелрәк,
юлларын
әлбәттә,
табарга
кирәк.
читтә авыррак.
Безнең
Аның
укытучылары да, бүтән мөмкинлеге дә юк. Шунлыктан, без үзебезнең татар
265
кешеләренә таянып, бу эшне үткәрергә тиешбез. Туфан абый, алай ук нык
сүкмәгез инде. Тел белү - ул бит мәктәптән генә тормый. Учебный компонент
дибез. Үзебездән тора. Өйдә татарча сөйләшү булмаса, бала мәктәптә генә
татарчага өйрәнә алмый. Балалар бакчасында татар телен бирергә кирәк,
башлангыч мәктәптә татарча булырга тиеш. Әлбәттә, беренчедән, язык
матери - ана теле. Шуңа күрә өйдә татарча сөйләшү - ул бер культура
булырга тиеш.
Бүген күп мөмкинлекләр, Интернет, телевидение бар. Әйтеп киттелар,
социаль сеть диеп. Бөтендөнья кайный анда. Ә нигә безгә татарча сеть
ясамаска? Ул зур проблема түгел, аны эшләргә була. Интернет-телевидение
төрле яшь категорияләренә карап, төрле файдалы программалар бирергә
була. Аның белән шөгыльләнергә кирәк. Сабантуй бәйрәме, мәсәлән, ул бит
татар халкының нинди көчле икәнен күрсәтә. Без күреп торабыз, Кытайда,
Финляндиядә яшәүче милләттәшләребез бернинди мөмкинлек булмаса да,
телләрен, гореф-гадәтләрен саклаганнар. Дөрес әйтелде, телне, гореф-гадәтне
саклауда диннең роле бик зур. Диндә дә тәртип юк. Бу мәсьәлә безнең
республикада да бар һәм борчый. Кайбер төбәкләрдә татар мәчетләре дөрес
булмаган кешеләргә күчеп бара. Монда безгә бердәм булырга кирәк. Горефгадәтне саклау тел аша, мәчет, мәктәп аша бара һәм бу мәсьәләгә нык
игътибар итәргә кирәк.
Я хочу сказать, уважаемые коллеги, не все могут знать татарский язык.
Но надо, чтобы душа была татарская, чтоб человек не стыдился. И нам
нельзя отвергать тех людей, которые где-то язык не выучили. И самое
главное, мы татары должны быть вместе. Если мы будем отделять тех татар,
которые не могут говорить по-татарски, это не правильно. Надо помочь тем
татарам, которые по воле судьбы не имели возможности получить те знания.
Их надо приблизить к себе, создать условия. Очень надеемся на наш
Федеральный университет. Там есть все условия и должны принимать тех
наших соотечественников, которые хотят получить знания. Отсюда
направлять тоже можно. Если бы к нам прислали молодых парней, девчат,
266
которые бы поступали в наши вузы и, получив образование и вернулись бы.
Это тоже путь. С соотечественниками из Китая такая работа уже ведется.
Любая форма должна быть приемлема. Я считаю, что Исполком конгресса
татар и Федеральная автономия должны активно работать. Любую
возможность мы должны использовать.
Праздник Тукая. Тюрксой его объявил практически везде годом
Тукая. Это же большое достижение. В Москве, Санкт-Петербурге будет
празднование. Это же мы все вместе должны показать.
Единение - это наша мощь. Мы вторая нация в России. Поэтому мы
должны создавать все условия, чтобы люди жили едино. Вот социальная
сеть, Интернет-телевидение-все это на самом деле не так уж и больших денег
стоит. Просто должно быть желание. И, самое главное, куда бы мы не
приехали, мы самые близкие люди. Мы все видим, какое отношение. С вашей
стороны огромное желание быть с нами в контакте. И вот эти желания
перевести и на бизнес отношения. Это усилит наши контакты. Это усилит
наших предпринимателей, которые больше могут вкладывать в эти школы, в
эти мечети и поддерживать наших соотечественников.
Единственное я немножко не согласен с коллегой из Свердловска, где
он сказал, что надо создавать приюты для пожилых людей. У нас у татар
никогда не было этого. И пожилые бабаи и бабушки - это основа семьи. Они
воспитывают внуков. Мы же все получили воспитание от наших бабушек.
Если в семье есть такие люди, они будут давать то, чем мы отличаемся от
других. Другое дело-это создавать условия для наших аксакалов. Это
специальные хаджи, льготы. Но, они должны быть в семье. Когда даже если у
человека родных нет, этого старика или старушку смотрели соседи. Поэтому
мы эту традицию должны сохранить. Я прошу прощения, но об этом тоже
должен сказать.
Я считаю, в наших отношениях, конечно же, многое нужно изменить.
Но и возможности республики огромные. Уважение к республике огромное.
Когда мы приезжаем в тот или иной регион, все руководители регионов
267
очень почтительно к нам относятся. И на самом деле многие ваши вопросы
мы вместе с вами можем решить. И самое главное, там, где есть мощные
татарские представительства – дела ладятся. Потому что татары успешные
бизнесмены, успешные ученые, активные избиратели.
Я хочу сказать, что все вы очень уважаемые и почитаемые люди на
своих территориях, в своих странах. Когда мы в Финляндии были,
выяснилось, что Президент Финляндии лично знает нашего уважаемого и
почитаемого лидера татар. Я думаю в любом субъекте все вы очень
узнаваемые лидеры татар, депутаты и многие из вас занимают высокие
должности, ученые, бизнесмены. Поэтому эти моменты мы тоже должны
использовать.
Я еще раз хочу всех вас поблагодарить за возможность встретиться. На
самом деле мы искренне радуемся что, есть наше единение и очень важно
нам сохранить наше единство во всем. Язык, культуру, обычаи нашей нации
и, конечно же, обратить внимание на нашу религию. Ислам -
нас
объединяет, является основой татарской культуры. И в исламе не должно
быть каких-то там течений. Что было от наших предков, вот это надо
сохранить. Не надо ничего придумывать. Это основа и все.
Тагын бер тапкыр
Сезнең барыгызга да исәнлек-саулык, уңышлар
телим. Бик зур рәхмәт!
Р.Закиров: Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич, Сезгә бик зур рәхмәт.
Хәзер, халкыбыз мәнфәгатьләре өчен күп хезмәт куйган милләттәшләребезгә
мөхтәрәм Президентыбыз Рөстәм Нургалиевич Миңнехановтан Татарстан
Республикасы Дәүләт бүләкләрен тапшыруын үтенәбез.
Бүләкләнүчеләр исемлеген уку өчен сүз Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының Россия Федерациясе регионнарындагы
татар
иҗтимагый оешмалар белән эшләү бүлеге мөдире Марс Тукаевка бирелә.
М.Тукаев: Татарстан Республикасы Президенты Указы нигезендә
- купьеллык нәтиҗәле хезмәтләре, татар милли музыка сәнгатен үстерүгә
һәм пропагандалауга зур өлеш кертүләре өчен Уфа шәһәренең “Фәридә һәм
268
Роберт Тимербаевлар” иҗат коллективы хезмәткәрләренә “Татарстан
Республикасының Атказанган мәдәният хезмәткәре” дигән мактаулы исем
бирергә:
- иҗат төркеменең директоры Тимербаева Фәридә Карый кызына.
- иҗат төркеменең сәнгать җитәкчесе Тимербаев Роберт Гафур улына.
- татар мәдәниятен торгызу һәм үстерү буенча мәдәни-мәгърифәтчелек
эшчәнлегендә, татар халкының рухи кыйммәтләрен пропагандалауда актив
катнашуы өчен Мәскәү шәһәре төбәк татар милли-мәдәни мохтәрияте Татар
мәдәни үзәгенең мәдәни-мәгърифәтчелек эшчәнлеге бүлеге башлыгы
Сәһабетдинова Зәмзәмия Баһаутдин кызына.
- Чит илләрдәге ватандашларны Татарстан югары уку йортларында
укытуны оештырудагы уңышларын исәпкә алып, татар халкының телен,
мәдәниятен, гореф-гадәтләрен саклап калуга зур өлеш керткәне өчен Кытай
Халык Республикасы Колҗа шәһәренең татар оешмасы рәисе урынбасары
Турсунтай Галиев Татарстан Республикасы Президентының Рәхмәт хаты
белән бүләкләнә.
Р.Закиров: Шулай ук тагын бер котлау Президент киңәшчесе Тимур
Юрьевич Акуловның да бүген гомер бәйрәме. Тимур Юрьевич, без Сезне
туган көнегез белән ихластан котлыйбыз һәм иң изге теләкләребезне
җиткерәбез.
Шулай ук, күптән түгел Польша Республикасы Гданьск шәһәрендә атлы
татар сугышчысына һәйкәл куелганны ишеттегез. Бүген биредә, шушы
һәйкәл куюны башлап йөрүче идея авторы Ежи Шаһуневич та бар. Тәбрик
итәбез Сезне. Тагын, Төркиядән Садрый Максуди оныгы Гөнүл ханым
Пултар килде. Шулай ук рәхмәт Сезгә.
Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич!
Бүгенге очрашу һәркемнең күңелендә илебез, дәүләтебез өчен горурлык
хисләре уятты. Татарстан – ул безнең ышанычлы терәгебез. Ул - атабабаларыбызның рухын саклаучы мәркәз. Шуңа да безнең барыбызга да бик
кадерле. Аның дилбегәсе бүген Сезнең кулда, Рөстәм Нургалиевич!
269
Киләчәктә дә шулай көчле, нык куллар белән милләт корабын алып барырга
насыйп булсын. Очрашуга килгәнегез өчен барыбыз исеменнән дә зур
рәхмәт.
Р.Миңнеханов: Зур рәхмәт барыгызга да, сау булыгыз!
270
“Милли тормыш һәм дин”
II Бөтенроссия татар дин әһелләре форумының пленар
утырышы
Алып
баручы:
Бисмилләәһир–рахмәәнир–рахииим!
Форумда
катнашучы кадерле дуслар!
Иң элек оештыру комитеты исеменнән һәммәгезне дә кайнар
сәламләргә, Казанга килү мөмкинлеге табуыгыз өчен рәхмәт әйтергә һәм
нәтиҗәле эш теләргә рөхсәт итегез.
Татар дин әһелләренең «Милли тормыш һәм дин» форумына
милләттәшләребез тупланып яшәгән төбәкләрдән татар мәчетләренең
абруйлы имамнары, имам-мөхтәсибләре һәм мөфтиләре чакырылды. Россия
Федерациясенең 55 субъектыннан 843 вәкил килде.
Форумны Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты, Татарстан
Республикасы Президентының Дини берләшмәләр белән үзара хезмәттәшлек
идарәсе оештырды. Форум эшенә шулай ук Россия мөфтиләр Шурасы,
Россия мөселманнары Үзәк Диния нәзарәте, Татарстан Республикасы
Президенты һәм Татарстан хөкүмәте җитди ярдәм күрсәттеләр. Моның өчен
аларга аеруча зур рәхмәтебезне белдерәбез.
Форумның төп максаты – ул татар халкының тотрыклы үсешендә,
милләтнең бердәмлеген ныгытуда мөһим фактор булган традицион рухиәхлакый һәм мәдәни кыйммәтләрне саклау, ишәйтү юнәлешендә татар
мөселман дини оешмаларының тырышлыгын берләштерү. Моннан тыш,
Россия
Федерациясе
территориясендә
татар
халкының
бай
мирасы,
традицион ислам кыйммәтләре нигезендә бердәм рухи һәм мәдәни даирә
булдыру максатында дини оешмаларның үзара багланышларын ныгыту
безнен өчен бик мөһим.
Безнең Форум эшендә Татарстан Республикасы Президенты Рөстәм
Нургали улы Миңнеханов, Дәүләт Советы рәисе Фәрид Хәйрулла улы
Мөхәммәтшин, хөрмәтле мөфтиләребез: Россия мөфтиләр Шурасы рәисе
Равил хәзрәт Гайнетдин, Россия мөселманнары Үзәк диния нәзарәте рәисе
271
Тәлгать хәзрәт Таҗетдин, Татарстан Республикасы мөселманнары Диния
нәзарәте рәисе
Илдус хәзрәт Фәйзов, Ислам килешүе буенча Россия
ассоциациясе рәисе Мөхәммәт хәзрәт Рәхимов, Россиянең һәм Татарстанның
дәүләт хакимияте органнарының башка вәкилләре, татар зыялылары
катнаша.
Форумның пленар өлешен алып бару, Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитеты каршындагы дин эшләре комиссиясе рәисе буларак,
миңа – Рәфыйк Мөхәммәтшинга йөкләнде, шуңа күрә тагын бер мәртәбә
исәнләшеп әссәләмәгалейкем вә рахматуллахи баракату.
Хөрмәтле җәмәгать, форумда катнашучылар, безнең зур җыеныбызны
изге Коръән сүрәләре уку белән башлап җибәрергә тәкъдим итәм һәм моның
өчен
Казан төбәге Баш казые, Шамил мәчете имам-хатыйбы Мәхмүт
Шәрәфетдиновны чакырабыз. (М.Шәрәфетдинов Корьән сүрәләрен укый)
Хөрмәтле форумда катнашучылар, безнең Форум эше 3 өлешкә
бүленгән. Без бүген ике пленар утырыш уздырырга планлаштырабыз.
Утырышның беренче өлешендә Татарстан Республикасы җитәкчелегенең,
Россия
мөселманнарының
үзәкләштерелгән
оешмаларының,
федераль
хакимият органнары вәкилләренең, шулай ук Форумны оештыручыларның
сәламләүләрен һәм чыгышларны тыңлау күздә тотыла. Пленар утырышның
икенче өлешендә милләттәшләребез тупланып яшәгән урыннардан вәкил
булып килүчеләр фикерләрен тыңларбыз. Утырышның беренче өлешен ике
сәгать эчендә, ягъни 12:00 сәгатькә кадәр, 14:30да башланачак икенче өлешен
сәгать ярым вакыт эчендә тәмамларга тәкъдим ителә. Ә иртәгә - 17 июньдә 8
сәгать 30 минутта секцияләр утырышы булачак.
Сезгә таратылган резолюция проектына игътибар итүегезне сорыйм.
Чыгышларыгызда аның эчтәлеге турындагы
фикерләрегезне дә әйтсәгез
яхшы булыр иде. Резолюцияне икенче пленар утырыш йомгаклары буенча
кабул итү күздә тотыла.
272
Хөрмәтле форумда катнашучылар, эшебезне башлап җибәрәбез һәм
сүзне
Татарстан
Республикасы
Президенты
Рөстәм
Нургалиевич
Миңнехановка бирәбез.
Рөстәм Миңнеханов: Бисмилләәһир–рахмәәнир–рахииим! Әссәләәмү
гәләйкүм, хөрмәтле форумда катнашучылар, кадерле милләттәшләр! Сезне
чын күңелдән кунакчыл Татарстан җирендә сәламлим. Узган елны форумда
без очрашуларны даими төстә уздырырга дип килешкән идек һәм бүген
сезнең белән кабат очрашуыма мин бик шат. Алдагы форумда дин әһелләрен,
милли мәдәни оешмаларны, дәүләт органнарын борчыган проблемалар
күтәрелде. Ел дәвамында аларның күбесе хәл ителде. Бу форумда да
мөселманнарның һәм татар милләте алдында торган проблемалар өйрәнелер.
Бүген без шуны ачык аңларга тиеш: рухыбызны, милли аңыбызны,
мәдәният һәм телебезне уртак тырышлык белән генә
үстерә алабыз.
Милләтебезне саклап калуда исламның роле искиткеч зур. Бүгенге
җәмгыятьтә исламның бай рухи потенциалын акыл белән файдалану турында
тирәннән уйларга инде вакыт җиткәндер. Моны без яшь буынны
тәрбияләүдә, социаль яктан әһәмиятле проектларда катнашуда һәм, гомумән,
җәмгыятебезгә тугрылыклы хезмәт итүдә кулланырга тиеш. Максатыбызга
ирешү өчен безгә мөселман инфраструктурасын төзергә, дини мәгариф
системасын камилләштерүдә интернетта үз позицияләребезне ныгытырга
кирәк. Бу бик мөһим. Милләт язмышы турында сөйләгәндә без һәрвакыт
динне дә истә тотабыз. Ислам халкыбызны берләштерә торган фактор.
Хөрмәтле форум кунаклары! Безгә татар мәдәниятын һәм гореф
гадәтләрен исламга нигезләнеп формалаштырырга кирәк. Исламның тыныч
һәм иминлек дине икәнен истән чыгармыйк.
Форумга уңышлы нәтиҗәләргә ирешүне телим. Һәммәгезгә дә исәнлексаулык, килгәнегез өчен зур рәхмәт!
Алып
баручы:
Рәхмәт,
Рөстәм
Нургалиевич.
Хәзер
халык
мәнфәгатьләре өчен күп хезмәт куйган хөрмәтле дин әһелләребезгә мөхтәрәм
Президентыбыз
Рөстәм
Нургалиевич
273
Миңнехановтан
Татарстан
Республикасы Дәүләт бүләкләрен тапшыруын үтенәбез.
Бүләкләнүчеләр
исемлеген уку өчен сүз Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
Россия Федерациясе регионнарындагы татар иҗтимагый оешмалары белән
эшләү бүлеге мөдире Марс Тукаевка бирелә.
Марс Тукаев: Татарстан Республикасы Президентының Рәхмәт хаты
белән бүләкләнә:
Мөхәммәт хәзрәт Галләмов - Уфа шәһәренең Киров районы “Ихлас”
мөселман дини оешмасы һәм “Ихлас” мәчете имам-хатыйбы;
Винир хәзрәт Гаязов - Коми Республикасы мөселманнарының Диния
нәзарәте рәисе;
Әлбир хәзрәт Крганов - Россия мөселманнары Үзәк Диния нәзарәте
рәисенең беренче урынбасары, Чувашия Республикасы мөселманнары Диния
нәзарәте рәисе, Мәскәү шәһәре һәм Россиянең Үзәк регионы Диния нәзарәте
рәисе;
Сәүбән хәзрәт Сөләйманов
- Ульяновск өлкәсе мөселманнарының
Региональ Диния нәзарәте рәисе.
Рөстәм Миңнеханов: Яңадан бер кат барыгызга да зур рәхмәт. Алла
теләсә, Болгарга да бергә барабыз. Ел саен шулай итеп җыелабыз, бөтен
мәсьәләләрне уртага салып сөйләшәбез, аларны хәл итүнең
юлын эзләп
табабыз. Барлык эшләребездә бергә булырга кирәк. Бергә булсак, бердәм
булсак, көчле булабыз. Рәхмәт сезгә!
Алып баручы: Хәзер сүзне Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты рәисе Ринат Зиннурович Закировка бирәбез.
Ринат
Закиров:
Бисмилләәһир–рахмәәнир–рахииим!
Газиз
милләттәшләр, дин кардәшләр! Без быел беренче тапкыр дәүләт күләмендә
Идел Болгарстанында Исламны рәсми дин итеп кабул итүне билгеләп үтәбез.
Дин
кардәшләребез
килешәдер,
бу,
минемчә,
соңгы
еллардагы
казанышларыбызның иң зурларыннан берсе. Бөтен илдән җыелган татар
имамнарының II форумын әлеге бәйрәмгә туры китерү дә үзе бер тирән
мәгънәгә ия. Шушы борынгы газиз җиребездә борынгы болгар бабаларыбыз
274
Ислам динең кабул итеп дәүләтне ныгыту белән бергә халкыбызга
ышанычлы рухи таяныч булдырганнар. Биредә кабул ителгән Ислам дине
нигезендә халкыбыз буыннан-буынга, гасырдан-гасырга татар милләте булып
яшәп килә. Ислам дине бүген дә халкыбызга нык таяныч. Милләтебезнең иң
асыл сыйфатлары: иманга тугрылык, намуслылык, эш сөючәнлек, чисталыкпөхтәлек, аек акыл, уңганлык, батырлык, болар барысы да ислам дине
нигезендә барлыкка килгән.
Әйе, халкыбыз иманга кайта. Әгәр җәмгыятьнең 20 ел элек булган
хәләтен бүгенгесе белән чагыштырсак, үзгәрешләр искиткеч. Аеруча бу дин
өлкәсенә кагыла. Иң куанычлысы – җәмгыятьнең шактый өлеше дини
яңарышта катнаша. Үзебезнең конгресс тормышын гына алыйк. Ике елга бер
уза торган татар яшьләре форумнарына килүчеләрнең дүрттән бере намаз
укый, ураза тота. Шунысын да әйтергә кирәк, быел беренче тапкыр
Татарстанда Ураза гаете ял көне сыйфатында бәйрәм ителәчәк.
Соңгы елларда халкыбызның борыңгыдан килгән яшәү рәвешенең тагы
бер матур күренеше әйләнеп кайта. Мин монда хәләл ризык турында
әйтмәкче
булам.
Ислам
кануннары
нигезендә
яшәргә
омтылган
милләттәшләребездә моңа ихтыяҗ елдан-ел арта. Күп кенә төбәкләрдә дин
кардәшләребез ата-бабалардан килгән традицияләрне кайтарып, хәләл ризык
җитештерү белән шөгылләнә. Аларда хәләл ризык белән сәүдә итүче
ширкәтләр дә барлыкка килде. Шуларга өстәп шәһәрләребездә мөселман
ашлары тәкъдим итүче ашханәләр, кафелар саны арта баруы да, минемчә,
уңай күренеш. Гомумән, мондый күренешләр илдә Ислам икътисады
барлыкка килүенә бер ишарә булып тора. Бүген Татарстан Ислам дөньясы,
аның банклары, ширкәтләре белән хезмәттәшлек итүдә Русиянең иң алдынгы
төбәкләренең берсе. Соңгы елларда бу эшләргә Бөтендөнья Ислам банкы да
үзеннән күп көч куя.
Шунысын да әйтергә кирәк, бүген җәмгыятебезнең бик мөһим социаль
катламы барлыкка килде: ул сез – дин әһелләре. Русиянең күп кенә татар
авылларында имамнар тырышлыгы белән мәхәллә тормышы җанланып килә.
275
Ә мәхәллә ул халкыбызның традицион яшәү рәвеше. Ул бигрәк тә
авылларыбыз базар шартларына күчкәндә милләтәшләребезгә зур таяныч
булып тора. Мисал өчен, Чуашстанның Тукай авылын алыйк. Биредә мәхәллә
халыкның мәнфәгатьләрен кайгырту белән генә чикләнмичә, хәтта бөтен пай
җирләрен дә үз карамагына рәсмиләштергән. Хәзер инде аларның җирләренә
төрле шикле инвесторлар да, читтән килеп сатып алырга теләүчеләр дә кул
суза алмый. Димәк, бүген базар шартларында халык үзенең иң зур
байлыгына – җиргә үзе хуҗа була алган. Моның нәтиҗәләре инде күзгә
күренеп тора: Тукай авылы гөрләп яши. Шундый матур үрнәкләрне
милләтәшләребез яшәгән бөтен төбәкләргә таратасы иде.
Бүген бу залга җыелган дин кардәшләребезгә “уяу булыйк” дип әйтәсе
килә. Чөнки әле бер, әле икенчесе төбәктә авыл җирләрен төрле юк кына
бәяләргә үзләштерегә теләүчеләр табылып тора. Сез беләсез, бүген дөньяда
иң кискен мәсьәләләрнең берсе – азык-төлек проблемасы. Күреп торабыз, ул
бүгенге
дөньяны
дер
китерә,
илләр,
континентлар
арасындагы
мөнәсәбәтләрдә дә зур роль уйный. Татар халкын җирдә эшләргә өйрәтәсе
юк, ул гасырдан-гасырга шуның белән көн күргән. Бүгенге Рәсәй базарына
бик күп чит илләр керергә омтыла, чөнки ризык ихтыяҗы искиткеч зур. Ә
татар авылларына, эшмәкәрләребезгә читкә чыгып йөрисе юк, ил базарында
үз урыныңны табу күпкә җиңелрәк. Саный китсән, андый татар авыллары
Рәсәй киңлекләрендә йөзләгән. Шулар арасында Пенза өлкәсенең Урта
Әләзән, Мордовиянең Әзюркәсе, Чуашстанның Шыгырданы, Самараның
Гали авылы, Татарстанның Вахит авылы һәм башкалар.
Мин боларны хәзрәтләр алдында юкка гына сөйләмим, чөнки сезнең
һәрберегез халык белән, авыл җитәкчеләре белән якыннан аралаша. Монда
янгыраган фикерләрне аларга җиткерсәгез иде, халык сезнең сүзегезгә
һәрвакыт колак сала.
Заманалар катлаулы, имамнарга да эшләү җиңел түгел. Тирә-юньдә
бөтен халык дөньясын онытып мал артыннан чапкан бер дәвердә, халыкны
дингә кертү, иманга кайтару бермә-бер кыенлаша. Моның өстенә тәүлегенә
276
24 сәгать радио-телевидение аша бара торган әһлаксызлык, төрле тискәре
йогынтылар да өстәлә. Ләкин, уңышларыбыз да юк түгел, күп кенә
авылларда совет чорында гөрләп чәчәк аткан эчкечелек чирен уңышлы гына
җиңеп киләләр. Мәсәлән, шушы ук Урта Әләзән авылын гына алыйк,
авылның утыздан артык кибетендә аракы бөтенләй сатылмый. Бу беренче
нәүбәттә халык диндәр булганга шулай. Моңа тагын бер матур күренеш
килеп тоташа. Русиянең бик күп җирләрендә Сабантуйлар хәмерсез, сырасыз
уза. Һичшиксез, бу инде татарның бүтән халыклар алдында абруен да күтәрә.
Без хаклы рәвештә татар халкы борынгыдан китаплы, мәгърифәтле
кавем дип горурланабыз. Моның нигезендә, әлбәттә, 1100 ел элек
бабаларыбыз кабул иткән Ислам дине ята. Әйе, Ислам дине белән Идел
буйларына гыйлем, мәгърифәт, мәдәният, язма әдәбият килгән. Татарның бик
борынгы традициясе – мәчетләр янында мәктәп-мәдрәсәләр оештыру. Ә
хәзрәтләребез, абыстайларыбыз Аллаһ сүзе белән бергә уку-язу белемен дә
таратканнар. Шуңа да татар җәмгыятендә аларга остаз, мөгаллим дип хөрмәт
белән караганнар.
Бүген дә мәгариф мәсьәләсе халкыбыз өчен иң мөһим проблемаларның
берсе булып кала. Сез беләсез, илнең мәгариф өлкәсендә барган туктаусыз
реформалар халыкның бик күп катламнарында ризасызлык тудыра. Әлеге
реформалар
бигрәк
тә
милли
мәгарифне
нык
какшатты.
Татар
җәмәгатьчелеге инде бик күптәннән моңа борчылып чаң суга, чарасызлыкта
бәргәләнә. Менә хәзер авыл мәктәпләренә “оптимизация” шаукымы килеп
керде. Шул сәбәпле мәктәпләрнең шактый өлешенә ябылу куркынычы яный.
Ә моның нәтиҗәсен фаразлау кыен түгел: мәктәп бетсә, авыл дә бетә. Безгә
бу хакыйкатьне яхшы аңларга кирәк. Хәтерегездәдер, 30-40 ел элек
перспективасыз дигән сылтау белән, күпме авылларны зур хуҗалыкларга
кушып, мәктәпләрен яптылар. Бу күп җирләрдә авылларның таралуына
китерде. Инде хәзер тагын шул хатаны кабатлыйбыз бугай.
Менә
шушындый
катлаулы
вәзгыяттә
без
хәзрәтләребездән,
мәчетләрдән туган телебезгә ярдәм көтәбез. Советлар чорының 70-80нче
277
елларында шәһәрләрдә татар мәктәпләре бөтенләй юкка чыгарылгач,
мәчетләребез, бик аз санлы булуларына карамастан, татар теленең
ныгытмасы булып тордылар. Анда туган телебез хакимлек итте, ул бүген дә
шулай булырга тиеш. Әгәр яшь имамнарыбыз гарәп, фарсы, төрек телләрен
өйрәнә алалар икән, димәк, алар өчен туган телне үзләштерү дә авыр булмас
дип уйлыйм. Бу иман эше, Аллаһының амәнәте.
Әлегә булачак имамнарны әзерләү мәсьәләсе дә зур кыенлыклар белән
бара. Әйе, Казаныбызда гына берничә мәдрәсә, Русия ислам университеты
эшли. Ләкин андагы шәкертләрнең шактый өлеше татар милләтеннән түгел.
Мин Казанда башка милләт вәкилләре укымасын дип әйтмим, укысыннар.
Әмма мондый тенденция дәвам итсә, киләчәктә Русия төбәкләрендәге
мәчетләрдә татар теле яшәячегенә өмет белән карап булмый. Инде бүген дә
Себер, Ерак көнчыгыш шәһәрләрендә милләттәшләребез татар имамнарын
таба алмыйча интегәләр. Алар да бит Аллаһ сүзенә мохтаҗ, димәк, монда
утыручылар да шушы хәл турында уйланырга тиеш. Биредә утырган
имамнарга
шуны
әйтәсем
килә, әгәр
һәрберегез Казандагы
Ислам
университетына ел саен бер генә шәкертен җибәрә алса, бу проблемаларны
инде хәл иткән дә булыр идек.
Хөрмәтле дин әһелләре! Ерак гасырлардан бирле халкыбыз Казанны
үзенең рухи үзәге, мәркәзе дип саный. Безнең элемтәләр елдан-ел ныгый
бара. Әгәр дә илнең 60 төбәгеннән халкыбызның ышанычлы вәкилләре
булган имамнар монда җыелган икән, димәк, милләт тормышында Казанның
әһәмияте тагын да арта дигән сүз. Безнең форум ул ил күләмендәге вакыйга,
чөнки Татарстан, татар халкы Русияне Ислам дөньясы белән бәйләп торучы
иң алдынгы төбәк. Димәк, безгә зур вазыйфалар да йөкләнгән. Шушы изге
юлда сезгә барыгызга уңышлар телим! Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
(“Милли тормыш һәм дин” форумының пленар утырышында ясалган
башка чыгышлар аерым җыентыкта бирелә)
278
РЕЗОЛЮЦИЯ
II Всероссийского Форума татарских религиозных деятелей
«Национальная самобытность и религия»
Делегаты
деятелей
Всероссийского
подтверждают
Форума
намерение
мусульманских
следовать
курсу
религиозных
сохранения
и
преумножения традиционных для татарского народа ценностей ислама,
обладающих мощным мобилизационным потенциалом. Несомненно, эти
принципы способствовали становлению национального самосознания татар и
являются одной из важнейших сфер общественной жизни, оказавшей
существенное
влияние
на
формирование
мировоззрения
миллионов
сограждан нашей страны. На протяжении многих веков национальное
образование, культура и обычаи формировались в рамках тюркской
цивилизации на основе исламских ценностей при тесном взаимодействии
мусульманских и татарских общественных организаций.
В настоящее время идёт процесс переосмысления исторической роли
ислама в татарском мире и в многоконфессиональном российском обществе.
Ведь ислам наложил неизгладимый след на этническую психологию
татарского
народа,
лёг
в
основу
формирования
этнонационального
самосознания татар. В этой связи с целью пропаганды ценностей ислама
необходимо продолжить проведение в регионах РФ чтений и научно–
практических
конференций,
симпозиумов
(«Фаизхановские»,
«Шыгырдановские», «Хансаваровские», «Сулеймановские», «Ягфаровские»
чтения и другие). Кроме того, большое содействие в деле распространения
традиционного ислама могли бы оказать информационные ресурсы
(телевидение, радио, газеты, интернет). Поэтому необходимо решить вопрос
об открытии общефедерального телевизионного канала с рабочим названием
«Мир ислам» (по примеру православного телеканала «Спас»). Кроме того,
поддерживая инициативу руководства Республики Татарстан об открытии
нового телеканала «ТНВ – Россия», следует предусмотреть в сетке вещания
канала размещение регулярных просветительских передач об исламе.
279
Благодаря своей гибкости и открытости, своему толерантному и
миролюбивому характеру традиционный ислам смог сохраниться и стать
базовой площадкой для мусульманского возрождения в современной России.
Именно ислам, основанный на религиозно-юридической школе (мазхабе)
Абу Ханифы, показал свою терпимость к другим религиям, одинаковую
восприимчивость как религиозного, так и светского образования, свою
лояльность к светским властям.
Несомненно, большую роль в этом процессе сыграло татарское
просвещённое
духовенство,
которое
имело
выстроенную
модель
религиозного образования. Знания и опыт татарских просветителей стали
известны и востребованы далеко за пределами страны. Однако за годы
атеистического правления, многое было утеряно. И востребованность в
системе мусульманского образования с каждым днём ощущается всё сильнее.
Поэтому было бы целесообразным активнее распространять положительный
опыт Российского исламского университета (г.Казань) в выстраивании
единой системы мусульманского образования, содействовать открытию его
филиалов в регионах компактного проживания мусульманского населения
страны.
Одним из значимых факторов, объединяющих весь татарский народ,
является сохранение и преумножение своего богатого самобытного наследия,
осмысление роли духовных и исторических центров татарского народа. В
этой связи актуальным становится проведение ежегодного «Изге Болгар
жыена», а также поддержка подобных мероприятий в городищах Искер
(Тюменская область). Укек (Саратовская область) и другие.
Для дальнейшего духовного развития татарского народа необходимо
тесное сотрудничество татарских мусульманских и национально-культурных
организаций. Это позволит укрепить единство татарской нации и будет
способствовать ведению целенаправленной работы по сохранению родного
языка, самобытности, культуры и духовного наследия нашего народа.
280
В настоящее время ислам претерпевает период своего возрождения и
укрепления позиций различных мусульманских институтов. С каждым днём
он проникает в различные сферы нашей жизни,
духовно
обогащая
их.
Принимая во внимание историческую приемлемость и вызовы современного
развития общества, было бы уместным обратить внимание на актуальность
вопроса
возрождения
института
армейских
мусульманских
священнослужителей.
Кроме того, необратимые процессы глобализации заставляют общество
искать наиболее оптимальные условия для своего развития, в том числе и в
социально-экономической сфере. Опыт последних лет демонстрирует
мировому сообществу эффективные результаты деятельности экономических
институтов, основанных на исламских принципах. В этой связи было бы
полезным изучение опыта развития исламского банкинга с целью создания
условий его развития в Российской Федерации.
Вместе с тем, с целью формирования продуктивной системы
самофинансирования мусульманских религиозных организаций был бы
полезен опыт по закреплению земельной собственности и недвижимости за
мусульманскими общинами, его применение в условиях нашей страны с
учётом российского законодательства. В этой связи необходимо выстроить
чёткую систему распространения халяльной продукции, обратив внимание на
качество изделий под торговой маркой «Халяль» и добиться обязательного
сертифицирования такой продукции.
Традиционный ислам за свою многовековую историю накопил
положительный опыт в деле духовного и нравственного возрождения, как
отдельного человека, так и общества в целом и способен создать условия для
противодействия радикальным проявлениям, терроризму и экстремизму.
Поэтому сегодня мусульманским деятелям в своей духовной практике
необходимо
вести
систематическую
профилактическую
работу
по
предупреждению этих негативных явлений и особенно обратить внимание на
молодёжную среду.
281
Участники Форума считают своей приоритетной задачей активное
участие в процессе формирования гражданского общества в Российской
Федерации. С этой целью необходимо дальнейшее продолжение работы по
консолидации религиозных и национально–культурных объединений татар
России.
282
Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының киңәйтелгән утырышы
Казан шәһәре
10.12.2011
Р.З.Закиров: Хәерле көн,
хөрмәтле Башкарма комитеты әгъзалары,
утырышта катнашучылар!
Бүгенге утырышта
житәкчесе Камалтынов
Татарстан Республикасы Президенты Аппараты
Юрий Зимельевич, Татарстан Республикасы
Президентының тышкы эшләр департаменты житәкчесе Мөфлиханов
Искәндәр Илдарович, Татарстан Республикасы Президентының эчке эшләр
сәясәте идарәсе җитәкчесе Терентьев Александр Михайлович, Татарстан
Республикасы Премьер-министры урынбасары Вәлиева Зилә Рәхимьяновна,
Татарстан Республикасының Россия регионнарындагы тулы вәкаләтле вәкиле
Равил Кәримович Әхмәтшин, шулай ук Татарстан Республикасының СанктПетербург шәһәрендәге вәкаләтле вәкиле Камил Шамилевич Әхмәтшин
катнаша.
Шулай
ук,
Республикасы
Казан
Дәүләт
шәһәре
администрация
Советы
депутатлары,
вәкилләре,
Татарстан
министрлар,
җәмәгать
эшлеклеләре, татар интелигенциясе, Россия Федерациясенең 37 төбәгеннән
123 оешма вәкилләре, 11 чит илдән килгән вәкилләр һәм Бөтендөнья татар
конгрессының Татарстан Республикасы җирле оешмалары җитәкчеләре
катнаша.
Бүгенге утырыш традицион – еллык эш нәтиҗәләренә багышлана. Көн
тәртибенә түбәндәге мәсьәләләр тәкъдим ителә:
1. “Бөтендөнья татар конгрессы” иҗтимагый берләшмәләренең Халыкара
берлегенең 2011 ел эшчәнлеге нәтиҗәләре.
чыгыш ясаучы Р.З.Закиров
283
2. Бөтендөнья
татар
конгрессы
Башкарма
комитеты
даими
комиссияләрендә каралган мәсьәләләр хакында комиссия рәисләренең
хисаплары.
комиссия рәисләре
3. Бөтендөнья татар конгрессы вәкилләренең чыгышлары.
4. Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының 2012 нче елга
эш планын кабул итү.
Р.З.Закиров
5. “Бөтендөнья татар конгрессы” иҗтимагый берләшмәләренең
Халыкара берлегенә татар иҗтимагый оешмаларын кабул итү
М.Р.Тукаев
6. Дәүләт һәм Бөтендөнья татар конгрессы бүләкләрен тапшыру
Р.А. Ратникова, Р.З.Закиров
Кем шушы көн тәртибе белән килешә?
Кем каршы?
Юк. Көн тәртибе раслана.
Регламент:
Төп докладчыга – 30 минут
Чыгыш ясаучыларга – 5-7 минут
Сәламләу өчен сүз Татарстан Республикасы тышкы эшләр департаменты
житәкчесе Мөфлиханов Искәндәр Илдаровичка бирелә. Рәхим итегез.
И.И. Мөфлиханов:
Хәерле көн, мөхтәрәм катнашучылар, мөхтәрәм
кунаклар, милләттәшләребез. Зинһар өчен, гафу итегез, мин рус телендә
дәвам итәм. Во - первых, позвольте произнести слова благодарности всем
участникам сегодняшнего заседания, нашим соотечественникам, всем кто
смог приехать. Приглашались еще больше, но не все смогли приехать. Вы все
284
наши соотечественники, в основном, работающие на благо Татарстана по
зову сердца, на благо татарского народа, на благо сохранения культуры,
традиций, языка. Каждый из вас вносит свой вклад посильный, в
установление, укрепление всесторонних связей с Республикой Татарстан.
Президент Республики Татарстан Рустам Нургалиевич Минниханов перед
всеми органами государственной власти и управления, ставит задачу
укрепления связи
с соотечественниками, об усилении работы по всем
направлениям и взаимодействия с татарами, проживающими в регионах
Российской Федерации и стран дальнего и ближнего зарубежья. Таким
образом, каждый из нас это органы государственной власти республики,
представительство Татарстана всех уровней. Полномочные, постоянные,
торгово-экономические представители Татарстана в виде торговых домов,
общественных организаций исполняют поручения президента.
планировании
подготовки
визита
президента,
сейчас
При
непременным
обязательным пунктом программы стала организация встречи с нашими
соотечественниками на местах, будь это в регионах России или зарубежья.
Определяются основные направления взаимодействия, даются конкретные
поручения по оказании помощи соотечественникам. Только за последние два
года, состоялись
встречи с татарами в Германии, Австралии, Финляндии,
Туркменистане, Узбекистане, Приморском крае,
в Санкт-Петербурге,
Москве, Московской области. И буквально несколько дней назад завершился
официальный визит, рабочая поездка делегации нашего Президента в
Польшу, где проходили также встречи с татарами. Координаты всего спектра
взаимодействия
соотечественниками,
проживающими
за
пределами
Татарстана, в регионах России, за рубежом. Президентом Республики
определен Департамент внешних связей президента. В рамках департамента
создано специальное подразделение по работе с соотечественниками. Таким
образом, создано иерархическая структура, которая должна повысить
эффективность работы всех нас. Естественно,
огромное
значение
имеет
Исполком
285
в этой структуре важное,
Всемирного
конгресса
татар.
Скоординированная
организаций
работа
должна
всех
органов
повысить
властей
эффективность,
и
общественных
расширить
сферы
взаимодействия. Зачастую в нашей работе не хватало именно координации.
Это не позволяло ввести систему планомерной работы, что вызывало
нарекания и у руководства республики и непосредственно, у вас. Мы
получаем отглоски, обратную связь, что вызывает частое недовольство или
недоумение татар на местах. Таким образом, в рамках предоставленного
слова позвольте поприветствовать вас, пожелать плодотворной работы, а
также пожелать в дальнейшем успешной скоординированной работы. И я
уверен, что все ветви исполнительной власти, общественные организации
республики в регионах, зарубежья, каждое ведомство будет и дальше вносить
свой вклад в работу с соотечественниками.
Вопросы координации взаимодействия с федеральными
органами, с
МИДом, непосредственно, с Советом при президенте России по делам
соотечественников, департамент внешних связей берет на себя. Позвольте
пожелать успехов и еще раз хочу заверить, что никто не забыт. Все регионы,
вся зарубежная диаспора нам дороги. Надеюсь, в дальнейшем работать со
всеми. Спасибо.
Р.З.Закиров: Спасибо Искандер Ильдарович, за добрые пожелания. Я
думаю то, что вы высказали ваши пожелания нашим руководителям, они
уместны, поскольку мы всю
координацию с зарубежными странами
фактически получаем через департамент Аппарата Президента по внешним
связям. Мы ежедневно с ними в контакте, любые поездки, любые обращения
ваши в республике очень четко координируются. У нас электронный обмен
документами, поэтому все ваши обращения под контролем, и мы выходим с
конкретными предложениями в департамент и
он всегда нас во всех
вопросах поддерживает. Поэтому все ваши предложения берутся на учет.
Пользуясь, случаем, я выражаю благодарность департаменту, то что ни одна
просьба наша не остается без внимания и это самое главное.
Позвольте приступить к докладу.
286
Газиз милләттәшләр!
Хөрмәтле коллегалар!
Узып бара торган елга йомгак ясау безнең матур традициябез. Ел
дәвамында эшләнгән эшләрнең нәтиҗәләрен күреп сөенми мөмкин түгел.
Быел эшләр аеруча тыгыз булды, моңа, әлбәттә, илдәге сәяси тормышның
шактый җанлануы да сәбәп булгандыр. Шунысын да әйтергә кирәк, быелгы
сайлаулар чорында илнең төрле төбәкләрендә татар факторы үзен нык
сиздерде.
Татарстанның
елдан
ел
үсә
барган
абруе
төбәкләрдәге
хакимиятләргә дә, федераль җитәкчелеккә дә ышанычлы таяныч булды.
Моның
ачык
мисалы
итеп
Мәскәү,
Санкт-Петербург
калаларында,
Владивосток, Ульян, Калининград, Ярославль шәһәрләрендә федераль
дәрәҗәдәге җитәкчеләр катнашында узган зур татар җыеннарын атарга була.
Ил тормышындагы мондый чараларда татар оешмаларының яхшы эшләвен
барысы да күрде һәм югары бәяләде. Шушы очрашулардан калган бер тәэсир
турында әйтмичә булдыра алмыйм. Ульян шәһәрендә 1200 кешелек тулы
залга мәрәҗәгать итеп легендар хоккейчы Владислав Третьяк болай диде:
“Татарлар арасында минем дусларым шактый, әмма иң сокландырганы –
сезнең халыкның бердәмлеге һәм көчле рухлы булуы”. Бу ихластан әйтелгән
сүзләрне мин соңгы ике дистә ел дәвамында татар дөньясында барган зур
үзгәрешләргә бәя дип, атар идем.
Илнең мәдәни тормышында да татар факторы үзен шактый нык сиздерә
башлады. Шул ук сабантуйларны гына алыйк, быелгы Екатеринбург
шәһәрендә үзган федераль Сабантуйның һәм Чуашстанның Шыгырданында
узган II Бөтенрусия авыл сабан туеның илкүләм бәйрәмгә әверелүе моның
ачык мисалы. Шунысын да әйтик, Сабантуйларны уздыру төбәкләрдә
шактый авырлыклар белән бара иде, күп җирләрдә бу бәйрәмнең асылын да
тулаем җуйганнар иде инде. Кайбер төбәкләрдә безнең милли бәйрәмне
“шәһәр көне”, “авыл көне”, “район көне” дип атый башладылар. Әйе, уңай
үзгәрешләр бар, әмма залда утырган җитәкчеләргә тынычланырга иртә әле.
287
Милләтнең гасырлардан килгән дистәләгән мең кешеләр җыя торган зур
бәйрәмен, башка атамалар белән билгеләргә беркемнең дә хакы юк. Әйдәгез,
үз-үзебезне хөрмәт итик, төрле башбаштаклыкка юл куймыйк. Йомгаклап
шуны әйтер идем: бәйрәмеңне ничек дип атыйсың, аның эчтәлеге, нәтиҗәсе
дә шундый була. Кыскасы, милли мәнфәгатьләребезне яклаганда тәвәккәл
һәм кыю булыйк.
Татар факторына кагылышлы тагын бер мөһим мәсьәлә турында әйтергә
кирәк. Татар дөньясын барлау, аның турында төгәл мәгълүмат туплау
барыбызның да мөһим бурычы. Шуны истә тотып соңгы вакытларда без
Русия төбәкләрендәге татар авыллары һәм дөньяга сибелгән татар галимнәре
турында мәгълүмат базасын булдырдык. Хәзер инде без төгәл әйтә алабыз,
Рәсәйдә 4200 татар авылы бар, һәм конгресс компьютерларында фән докторы
дәрәҗәсендәге 1100 татар галиме тупланган. Мондый статистика алга таба
эшне тагын да ышанычлырак нигездә корырга мөмкинлек бирә. Шул ук
вакытта бу эшнең әһәмиятен аңлап җиткермәүчеләр дә юк түгел. Кат-кат
кисәтүләргә карамастан, кайбер татар оешмалары инде менә өч ел эчендә
шушы эшне башкарып чыга алмыйлар.
Татар
факторының
көчәюен
без
беренче
чиратта
Татарстан
җитәкчелегенең актив эшчәнлеге белән бәйләп карыйбыз. Татарстан
президентының һәр барган җирдә татар җәмәгатьчелеге белән очрашулары
матур күренешкә әверелде. Бер яктан бу җирле татарларның абруен күтәрсә,
икенче яктан Татарстанга да урыннардагы көчле милләттәшләргә таянып
төбәк хакимиятләре белән ике якка да файдалы эшләр алып барырга
мөмкинлек бирә.
Татар факторы дигәндә, аның халыкара масштабта үсә баруын да күрә
белергә
кирәк.
Беренчедән,
Польшаның
Гданьск
шәһәрендә
татар
сугышчысына һәйкәл куелу милләтебезнең Европада танылуының бер
чагылышы булып тора. Быел гына да Татарстан Президенты Финляндия,
АКШ, Австралия, Германия, Әзербәйҗан, Төркмәнстан дәүләтләрендә булып
татар җәмәгатьчелеге белән очрашты. Әйтергә кирәк, мондый очрашуларның
288
андагы милләттәшләребезгә тәэсире искиткеч көчле, аларда Татарстан,
милләтебез белән горурлану күзгә күренеп арта. Гомүмән, күрәбез, әлеге
татар факторы Татарстанның халыкара элемтәләрендә дә мөһим роль уйный
башлады. Мин монда мисал өчен Финляндияне генә алыр идем. Бу ил
башлыгы Тарья Халлоненның Татарстан белән аеруча кызыксынуы, аның
Русиягә рәсми визиты вакытында ачык күренде. Финляндиянең рәсми
делегациясендә андагы татар оешмасы җитәкчесе Окан Дахерның булуы
гына да күп нәрсә турында сөйли. Тарья Халлоненның Казан кремлендә
очрашу вакытында чыгышының шактый өлешен татар тарихына, Финляндия
татарларының бүгенге тормышына багышланды. Кыскасы, Финляндия белән
Татарстан арасындагы соңгы еллардагы хезмәттәшлек татар факторы белән
дә ныгый.
Соңгы
вакытларда
Татарстан
җитәкчелегенең
татар
факторына
игътибарын арттыруы безне бик куандыра. Сез беләсез, быел татар дөньясы
бөек Тукаебызның 125-еллыгын билгеләп үтте. Бу олуг бәйрәм чын мәгънәдә
халыкара яңгыраш алды. Мәскәү, Санкт-Петербург, Әнкара, Чаллы,
Димитровград
шәһәрләрендә Тукайга һәйкәлләр
куелуы
гына татар
шагыйренең дөньякүләм шәхес булуын тасвирлый. Халыкара “Тюрксой”
мәдәни оешмасының 2011 елны Тукай елы дип игълан итүен дә татар
факторы белән бәйләп карарга кирәк. Тукай юбилееның Опера һәм балет
театрында узган иң төп чарасына татар дөньясының күпсанлы вәкилләрен
чакыру да татар милләтенә яңача караш урнашуы турында сөйли. Ә инде
чыгыш ясаучылар арасында мәртәбәле кунаклар, Финляндиядән Окан Дахер,
Кытайдан Турсунтай Габитовларның булуы бу кичәгә искиткеч үзенчәлекле
яңгыраш бирде. Татарстан Президентының тантанага килгән кунаклар белән
аерым очрашуы да күңелләребездә үзенең җылылыгы белән тирән тәэсир
калдырды.
Менә инде 20 елдан артык татар дөньясы рухи яңарыш кичерә, халкыбыз
иманга, дини асылына кайта. Шушы елларда меңләгән мәчетләр калкып
чыкты, меңләгән укымышлы, гыйлемле имамнар әзерләнде. Иң куанычлысы,
289
мәчетләргә күпләп яшьләр килә, димәк, татарда Ислам диненең киләчәге
өметле. Әйтергә кирәк, Ислам дине һәрвакыт милләтебезнең
нык,
ышанычлы ныгытмасы, иң авыр, хәвефле заманнарда да татарның рухи
нигезе булып торды. Бүген дә татарлар 20 миллионлы Русия мөселман
өммәтенең иң зур өлешен тәшкил итә. Әлбәттә, бу безгә аеруча зур
җаваплылык өсти, без илебез мөселманнары арасында үзебезнең лаеклы
урыныбызны алырга тиеш. Ә моның өчен гыйлемле, фикерле, иманлы булу
кирәк,
монсыз
тиешле
абруй
казанып
булмый.
Шөкер,
бу
юлда
уңышларыбыз да күренә башлады инде. Мин монда беренче чиратта
Казандагы Русия Ислам университеты эшчәнлеге турында әйтер идем. Соңгы
елларда бу уку йорты шактый әзерлекле имамнар чыгара башлады. Шуның
белән бергә Русия Ислам университеты илаһият гыйлемен үстерүдә дә
сизелерлек уңышлар күрсәтә. Биредә ел дәвамында төрле халыкара фәнни
конференцияләр уңышлы гына уза, анда мөселман илләреннән килгән галиммөгаллимнәр күпләп катнаша. Ә бит бу безнең Ислам университетының
халыкара күләмдә танылуы дигән сүз. Юкка гына бит бүген Татарстанны
Русия исламы витринасы дип әйтмиләр. Татарстанның Ислам яңарышы
юлындагы уңышларын күреп бирегә бик күп чит ил вәкилләре килә, алар
безнең республика белән эшлекле элемтәләр корырга тели. Монда без татар
факторын яңа сыйфатта күрәбез: Татарстандагы рухи яңарыш Ислам
дөньясының Русиягә ышанычын арттыра, ә шушыннан чыгып, мөселман
илләре Русия белән икътисади һәм сәяси хезмәттәшлекне арттыра. Бүген
Татарстанда Төркия, Малайзия, Иран, Гарәп илләре бизнесы республикабыз
белән уртак проектларны тормышка ашыра. “Татнефть” берләшмәсе дә төрле
мөселман илләрендә уртак проектлар алып бара.
Сез беләсез, соңгы елларда Үзәк диния нәзәрәте рәисе Тәлгать хәзрәт
Таҗетдин тырышлыгы белән Бөтендөнья татар конгрессы “Изге Болгар
җыеннарын” уздыруны гамәлгә кертте. Быелгы “Болгар җыенында” Русиянең
төрле төбәкләреннән килгән 20 меңнән артык кеше катнашты. Әлеге
җыенның бер үзенчәлеге турында да әйтмичә булмый. Быел аны оештыруда
290
эшләрнең күп өлешен Татарстанның беренче президенты Минтимер
Шәймиев җитәкләгән “Яңарыш” фонды үз өстенә алды. Борынгы Шәһре –
Болгарның бүген шундый күтәрелеше күңелләребездә зур өметләр уята,
һичшиксез бу масштаблы проект киләчәк буыннарда тарихи аңны үстерүгә
хезмәт итәчәк.
Әйе, соңгы ике дистә ел эчендәге татар күтәрелеше бик күп
юнәлешләрдә бара, һәм моны Русиядә дә, дөньяда да күрәләр. Ә әйтеп үткән
Болгар проекты шушы күтәрелешнең иң күркәм чагылышыдыр, мөгаен.
Инде традициягә әверелеп барган Бөтенрусия имамнар форумы да
илкүләм яңгыраш алды. Дин өлкәсендә җыелган күп санлы проблемаларны
хәл итүдә бу җыенның әһәмияте искиткеч зур. Узган ике җыенда да
Татарстан президентының катнашуы республика җитәкчелегенең динебезгә
карата никадәр игътибарлы булуын күрсәтә. Монда утырган милли оешмалар
җитәкчеләренә шуны әйтер идем, дин өлкәсе милләтебезне саклау эшендә иң
мөһим юнәлешләрнең берсе. Шуңа да сез читтән күзәтеп торучы сыйфатында
гына калырга тиеш түгел, ә үзегезгә дини тормышның эчендә кайнарга кирәк.
Халкыбызның гасырлардан килгән гореф-гадәтләреннән читләшергә ярамый,
монда дин кардәшләр белән бергә төрле чараларда, корбан ашларында, ураза
гаетләрендә актив катнашу да бик мөһим.
Узып барган елның иң әһәмиятле вакыйгалары арасында мин II
Бөтендөнья татар галимнәре форумын атар идем. Иң куанычлысы – дөньяга
сибелгән татар галимнәрендә милли рухның көчле булуы, шушы форумнан
алган тәэсирләр арасында бу иң көчлеседер, мөгаен. Фәнни нигезгә таянып
үсеш юлына баскан Татарстаныбызга ярдәм итәргә әзер торган мондый
галимнәрнең булуы күңелдә зур өметләр уята. Әлбәттә, мондый форумнар
безнең интеллектуаль потенциалны барлауга да ярдәм итә. Һәм әйтергә
кирәк, бу өлкәдә көчләребез шактый. Галимнәр форумын Казанда уздыру
белән генә эш бетми, аның төп мәгънәсе урыннарда яшь татар галимнәрен
тәрбияләү системасын булдыру, бу милли оешмаларның төп бурычы. Без
беләбез, галимнәр белән хезмәттәшлек итү эш сыйфатын һәм дәрәҗәсен
291
бермә-бер күтәрә. Милли лидерларның төп бурычы татарның интеллектуаль
көчләренә таянып эшләү. Һәр заманда милләтебез шундый зирәк кешеләре
белән көчле булган. Бүген дә татар халкы, исемнәре дөньяга билгеле булган
галимнәре белән дан тота: Рәшит Сөнәев, Роальд Сагдеев, Роберт
Нигматуллин, Кев Салихов – милләтебезнең горурлыгы булып торалар.
Конгресс алып барган иң зур проектларның берсе – татар яшьләренә
Татарстан югары уку йортларына юлламалар бирү. Бу проект инде беренче
ел гына башкарылмый, быелгы компания турында шуны гына әйтер идем:
чит илләрдән яшьләрне укырга китерү шактый нәтиҗәле булды. 200гә якын
егет һәм кыз җирле милли оешмалар тырышлыгы белән быел укырга керде.
Ләкин Русия төбәкләреннән килгән яшьләргә мондый бәхет елмаймады,
нибары 51 кеше генә укырга керә алды. Бу башка елларга караганда күпкә
кимрәк, ә моның сәбәбе – Татарстан фән һәм мәгариф министрлыгы
тарафыннан укырга кабул итү эшенә керткән үзгәрешләр. Шактый зур көч
куеп, кыенлыклар белән җайга салынган тәртипне тамырдан үзгәртеп алар
чын мәгънәсендә “каш ясыйм дип күз чыгару” гамәлен башкардылар. Иң
аянычы, шушы яшьләрне укырга китерүне оештыручы милли оешмаларга
бернинди хәбәр бирмичә бу мөһим эшне алар таркаттылар. Мәгълүм ки,
Татарстанның мәгариф һәм фән, мәдәният министрлыклары конституция
нигезендә читтә яшәүче татарларның да мәнфәгатьләрен кайгырту өчен дә
җаваплы. Ә быел без Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан мондый
җаваплылыкны сизмәдек. Әйтергә кирәк, безнең кайбер оешмаларыбыз да
әлегә бу мөһим эшне җиренә җиткереп башкармыйлар. Апрель-майлар
җиткәндә генә ашык-пошык яшьләрне эзли башлауны бирничек тә җитди
гамәл дип әйтеп булмый. Бу эшләрне яңа елдан соң озакка сузмыйча
гыйнварь-февраль айларында башкарып конгресска язма рәвештә мөрәҗәгать
итергә кирәк. Бу бигрәк тә “Татар телен укытырга укытучыбыз юк,
мәчетебездә татар имамы юк” дип көрсенеп йөргән оешмаларның
җитәкчеләренә кагыла. Сезгә татар тормышы өчен мөһим булган мондый
292
белгечләрне беркем китереп бирмәс. Мондый мәсьәләне хәл итү юлы бер
генә: үз яшьләрегезне Татарстан югары уку йортларында укыту.
Бу җәһәттән Кытайда яшәүче милләттәшләребез турында әйтәсем килә.
Соңгы җиде ел эчендә аларның милли оешмалары зур тырышлык һәм
үҗәтлек белән Казанга инде 3 төркем җибәрделәр. Быел килгән 22 кешене
исәпләсәк, аларның саны 70тән артты. Ә беренче төркемдә килгән яшьләр
инде укуларын тәмамлап, үз илләрендә һәм Татарстанда эшли дә
башладылар. Бу берничә телне белгән белгечләр, шул исәптән татар
телен,рус телен, кытай телен, инглиз телен белгән белгечләр бөтен яктан да
конкурентлык шартларында эшләргә мөмкин булган белгечләр булып
торалар. Шул ук вакытта кайбер өлкәләрдәге милли оешмалар Конгрессның
мөрәҗәгате булуына карамастан, хәтта хатларга җавап та бирмәделәр. Бу
уңайдан милли тормышлары әле генә җанланып килгән Ерак Көнчыгыш
төбәкләрендәге җитәкчеләргә дә шуны әйтәсем килә: сездә мондый
белгечләргә мөхтаҗлык аеруча зур. Биредә әле мәчетләр дә яңа гына салына
башлады, милли мәнфәгатьләрне кайгырта торган структуралар да юк
дәрәҗәсендә. Ләкин иң мөһиме – ул якларда милләттәшләребезнең көчле
рухы, бердәмлеге сизелеп тора. Әле күптән түгел генә Владивосток
шәһәрендә булып узган зур җыен турында аерым әйтәсем килә. 900 кешелек
залга җыелган милләттәшләребез белән очрашуга Татарстан президенты,
Приморье крае губернаторы һәм Русия хөкүмәте рәисенең беренче
урынбасары килделәр. Бу һичшиксез шушында яшәүче милләттәшләребезгә
булган хөрмәтне күрсәтә. Минемчә, бу җыенны киләсе елның 30 июнендә
Владивосток шәһәрендә узачак федераль Сабантуйга әзерлек йөзеннән
беренче чара дип карарга да була. Милләттәшлеребезнең рухи күтәренкелеге
безне бик куандырды, димәк, 2012 елгы федераль Сабантуйны уздыру эше
ышанычлы кулларга тапшырылган. Без аларга уңышлар телибез.
Татар милли тормышының чишмә башы безнең авылларда. Шуңа да
Бөтендөнья татар конгрессы авыл мәсьәләсен игътибар үзәгендә тота. Менә
инде 3 елдан артык Бөтендөнья татар конгрессы канаты астында Бөтенрусия
293
татар авыллары ассоциациясе эшләп килә. Җитәкчесе Рәшит Сәнҗапов
тырышлыгы белән шушы кыска гына вакыт эчендә шактый эшләр
башкарырга өлгерде. Әйткәнемчә, без Бөтенрусия күләмендә татар авыллары
мәгълүмат базасын булдырдык. Хәзер анда 4200 авыл теркәлгән. Бу бит,
уйлап карасаң, бик зур көч, чөнки татар авыллары арасында бөтен илгә үрнәк
булырлыклары да шактый. Алар чын мәгънәдә милләт горурлыгы. Инде
ничәмә еллар Русия авыл хуҗалыгында җитди үзгәрешләр бара, авыл
кешеләре базар шартларында яшәргә өйрәнә. Әлбәттә, бу җиңел эш түгел,
монда кешеләрдән тәвәккәллек тә, тырышлык та сорала. Биредә янә татар
факторы калкып чыга, чөнки уңышлы татар авыллары илнең авыл хуҗалыгы
тармагында әйдәп баручыларга әверелә. Уйлап карасаң, бу гаять мөһим сәяси
һәм икътисади мәсьәлә. Сез беләсез, 2009 елда Русиянең азык-төлек
иминлеге турында доктрина кабул ителде. Шушы доктрина нигезендә
федераль хакимиятләр авыл кешесенә ярдәм күрсәтә башладылар. Әлбәттә,
бу ярдәм теләсә кемгә түгел, ә беренче чиратта җитди идеяләрен тормышка
ашырырлык, булдыклы кешеләргә бирелә. Дөресен әйтергә кирәк, авыл
кешеләренең шактый өлеше, хәтта кайвакыт бөтен авыллары белән, мондый
эшкә әзер түгел. Бәхетебезгә, базар шартларына яраклашкан татар авыллары
да күп. Алар өстән боерык килгәнне көтеп ятмыйлар, ә киресенчә, үз
инициативалары белән тормышны алып барырга тырышалар. Бөтендөнья
татар конгрессы һәм Бөтенрусия татар авыллары ассоциациясе мондый
авылларның тәҗрибәсен бөтен татар дөньясына таратырга тырыша. Шушы
җәһәттән Шыгырданда узган II Бөтенрусия татар авыллары сабантуе турында
әйтәсе килә. Шыгырдан үзе сокланырлык матур, күркәм, җитеш тормышлы
зур авыл. Аның йөзен билгеләп, анда 5 иман нуры сибеп утыра.
Кибетләрендә хәмер дигән нәрсә бөтенләй сатылмый. Кыскасы, нәкъ
Шыгырдан кебек авыллар милләтебезнең бүгенге йөзе һәм ышанычлы
киләчәге.
Авылның үсеше, киләчәге белән бәйле сәяси проблемалар турында да
әйтәсем килә. Бүген дөньяда азык-төлек мәсьәләсенең кискенләшүе күзәтелә.
294
Ә мәгълүм булганча, дөньяның авыл хуҗалыгы җирләренең 20 проценты
Русиядә урнашкан. Димәк, азык-төлек мәсьәләсен хәл иткәндә Русиянең
әһәмияте арта. Шуңа да Русия Бөтендөнья сәүдә оешмасына кергәндә бу
әйберләрне истә тотарга кирәк. Һичшиксез, киләчәктә тагын да кискенерәк
конкуренция шартларында эшләргә туры киләчәк. Ә уңышлы татар авыллары
тәҗрибәсе шуны күрсәтә: тырышкан кеше теләсә-нинди конкуренция
шартларында да үз максатына ирешә ала.
Яңа информацион технологияләр тормышыбызга бик күп үзгәрешләр
алып килде. Бу бигрәк тә Интернет челтәре белән бәйле үзгәрешләр. Моның
шулай булуы Бөтендөнья татар конгрессы мисалында да ачык күренә. Бүген
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты бөтен дөньяга сибелгән
татар оешмалары белән даими элемтәдә тора, Интернет аша алар белән
хезмәттәшлек итә. Бүген Интернетта меңләгән татар ресурслары бар.
Шуларны берләштерү һәм координацияләү максатыннан республикада
“Татар иле” порталы проекты тормышка ашырыла Бу эшне оештыруда
Татарстан җитәкчелеге зур ярдәм күрсәтә. Әлеге проектның уңышлы булуы
бөтен татар дөньясы өчен зур әһәмияткә ия. Порталның үзенчәлекләре
турында шуны әйтеп була, биредә Татарстан дәүләте карамагында булган
бөтен
информацион-мәдәни
ресурслар
урнаштырылачак.
Бу
социаль
челтәрдә бөтен мәгълүмат һәм аралашулар фәкать татар телендә генә
барачак. Шуның өстенә “Вконтакте”, “Фейсбук”, “Твиттер” челтәрләрендә
эшләп килгән татар яшьләренә “Татар илендә” үз милләттәшләре белән татар
телендә аралашу форматы каралган. Шигем юк, “Татар иле” челтәре
милләтебезгә яңа үсеш мөмкинлекләре ачачак. Интернет аша татар дөньясын
берләштерү – ул заман теләбе. “Татар иле” киләсе елның март айларында
эшли башлаячак. Иң мөһиме бу порталда һәр төбәкнең үз урыны булачак,
һәм аны һәр төбәк, һәр оешма үз тырышлыгы белән булдырып,
тулыландырып торырга тиеш. Шуңа күрә март аена кадәр без штаттан тыш
хәбәрчеләр челтәрен туплау бурычын куябыз. Мондый кешеләрне табу һәм
әзерләү залда утырган милли оешмалар җитәкчеләренең изге бурычы.
295
Быел матбугат өлкәсендә дә шактый үзгәрешләр күренә башлады.
Ниһаять, Бөтендөнья татар конгрессы үз гәзитен булдырды. Быел “Халкым
минем” гәзитенең 7 саны дөнья күрде. Шуның өстенә “Татарстан – Яңа
гасыр” телевидение каналында “Халкым минем” тапшыруы чыга башлауга
да 5 ел тулды. Шушы вакыт эчендә 75 тапшыру дөнья күрде. Шөкер,
халкыбыз милләт тормышына битараф түгел, әлеге тапшыруның рейтингы
бик югары. Без бу бер исемдәге ике мәгълүмат чарасына киләчәктә дә
уңышлар телибез, ә аларның хезмәткәрләренә рәхмәтебезне җиткерәбез.
Татарстан
Яңа гасыр телерадиокомпаниясе шулай ук, үзгәреш алдында.
Киләсе елдан башлап телевидения каналының “ТНВ - Планета” дигән яңа
каналы ачылачак. Сез аны инде барыгыз да ишеттегез. Биредә шушы
каналның җитәкчеләре утыра. Сөйләшү вакытында бу мәсәләләргә тагын да
конкретрак ачыклык кертелер. Минем уйлавымча, ТНВ каналының шушы
юнәлештәге барган үзгәрүләре ул безнең барыбыз өчен дә, Татарстандагы
татарларның, читтә яшәүче татарларның
мәнфәгатьләренә аеруча җавап
бирә. Шуңа күрә дә шушы канал аркылы без яшьләргә, балаларга туган телне
өйрәтү проблемасын хәл итү өстендә киләчәктә тагын да активрак эшләү
мәсьәләләрен куябыз.
Быел төбәкләрдәге татар матбугатының матур юбилейлары да булды.
Пермь өлкәсенең Барда районы “Таң” гәзитенә 80 ел тулды. Удмуртия
татарларының “Яңарыш” һәм Оренбург өлкәсенең “Яңа вакыт” гәзитләренә
20 ел тулды. Без аларны чын күңелдән котлыйбыз һәм коллективларына яңа
иҗади уңышлар телибез.
Киләсе елның март аенда “Татар иле” порталы ачу уңаеннан Казанда
Бөтенрусия
татар
журналистларының
зур
җыенын
уздыруны
планлаштырабыз. Әлеге җыенда татар матбугатының проблемалары турында
җитди сөйләшү булыр дип ышанам.
Быелгы эшләргә йомгак ясаганда татар яшьләре арасында шактый
җанлану күренеше турында әйтергә кирәк. Бу бигрәк тә Саратов өлкәсендә
нык сизелә. Меңәр кешелек залларны тутырып егетләрне-кызларны җыя
296
алган татар яшьләре оешмалары ул бүгенге чынбарлык кына түгел, ул
милләтебезнең киләчәге. Киләсе 2012 елда без Бөтендөнья татар яшьләре
форумының бишенчесен җыячакбыз. Яңа еллар узганнан соң урыннарда
шушы форумга делегатлар сайланачак. Яшьләргә ярдәм күрсәтеп торучы
өлкән буын вәкилләренә шуны әйтер идем: бу форум делегатлары арасына
бер генә очраклы кеше дә булмаска тиеш. Һәр тарафтан милләт җанлы,
әзерлекле, фидәкарь, иманлы яшьләр килер дип өметләнәбез.
Илдә ике дистә ел дәвамында барган реформалар арасында мәгариф
өлкәсендәгеләрне иң катлаулы һәм четерекле дип атар идем. Җәмгыятьтә
әлеге реформалардан канәгатьсезлек елдан-ел арта бара. Аларга ризалык
белдергән милләт илдә калмады да бугай. Танырга кирәк, федераль
хакимиятнең мәгариф өлкәсендәге реформалары асылда милли мәгарифне
җимерүгә кайтып калды. Җитмәсә, әле бу эшләргә “оптимизация” дигән әфәт
килеп кушылды. Ә бит бөтен дөньяда “консерватизм” дигән саклану
механизмы эшләп килә. Юкка гына без әле дә патша гимназияләрендә булган
математика китапларыннан укымыйбыз, чөнки бу уку әсбаплары инде йөз ел
сыналып үзләренең югары сыйфатын күрсәткән. Монда сүз профессор
Киселевның “Геометрия” китабы турында бара.
Милли мәгарифнең бүгенге аяныч хәлдә калуында республика мәгариф
һәм
фән
министрлыгының
өлеше
аеруча
зур.
Әлеге
министрлык
Татарстаннан читтә татар балалары барлыгын бөтенләй онытты бугай. Ул
гына да түгел, министрлыкта бу юнәлештәге бүлекне дә бетерделәр, министр
урынбасарларын да кыскарттылар. Шулай ук шәһәр мәктәпләрендә милли
тәрбия өчен җаваплы булган директор урынбасарларын да кыскарттылар.
Бүген инде Татарстаннан читтәге 4200 татар авылындагы мәктәпләрдә туган
телне укыту өчен җаваплы кешеләр дә, структуралар да калмады.
Бәлки безгә мондый вәзгыяттә милли мәгарифне саклап калыр өчен яңа
технологияләргә таянырга кирәктер? Соңгы елларда дөньяның күп илләрендә
дистанцион укыту ысулы киң таралып бара. Шушы ысул нигезендә безгә дә
297
туган телне укыту эшен җайга салырга вакыт җиткәндер. Кыскасы, болай кул
кушырып утырырга ярамый, нәрсәдер эшләргә, җитди чаралар күрергә кирәк.
Бүген иртән конгрессның комиссияләре үз утырышларын уздырды.
Мәгариф комиссиясендә бу мәсьәләләр каралгандыр дип уйлыйм. Биредә бу
комиссиянең чыгышы планлаштырылган. Шуннан соң бу турыда, бәлки
фикер дә алышырбыз.
Мин чыгышымда татар оешмалары тарафыннан башкарылган эшләргә
бәя бирү максатын куймадым. Кайбер бик мөһим эшләр дә бәлки әйтелмичә
калгандыр. Хикмәт бит бөтен башкарган эшләрне санап чыгуда түгел, иң
мөһиме кайнап торган татар тормышының үсеш юлларын ачыклау. Безнең
максатларыбыз инде күптән билгеләнгән, шулай булгач дөрес юлны сайлап
җиң сызганып эшләргә генә кирәк. Бөтендөнья татар конгрессының 2012 елга
эш планы проекты сезгә таратылган. Бу планда бик зур һәм җитди чаралар
каралган. Иң мөһиме – киләсе елда Бөтендөнья татарларының V съезды.
Шулай ук V Бөтендөнья татар яшьләре форумы, III Бөтенрусия татар
имамнары форумы,
IV Бөтендөнья
русия
ватандашлары конгрессы,
Владивосток шәһәрендә XII федераль сабантуй һәм башка күләмле чаралар
үтәчәк. Кыскасы, планнарыбыз зурдан, максатларыбыз изге, барыбызга да
шушы юлда уңышлар насыйп булсын. Якынаеп килгән Яңа елда
һәркайсыгызга яңа очрашулар, яңа шатлыклар, саулык-саләмәтлек телим.
Киләсе елда да бергә-бергә зур эшләр башкарырга насыйп булсын. Юкка
гына бүгенге яшьләр горурланып”татарлар килә” дип җырламый. Димәк,
халкыбызның барасы юлы әле бик ерак. Бергә булыйк, бердәм булыйк.
Көн тәртибендә каралган икенче мәсәләгә күчәбез. Мәгълүм булганча,
бүген
Бөтендөнья
татар
конгрессы
Башкарма
комитетының
даими
комиссияләре үзләренең утырышларын уздырды. Анда бик күп кызыклы
чыгышлар, тәкъдимнәр яңгырады, резолюцияләр кабул ителде. Хәзер шушы
комиссияләрнең эшчәнлеге хакында хисап бирү өчен сүз аларның рәисләренә
бирелә. Татар мәгариф һәм фән комиссиясе җитәкчесе Мазгаров Әхмәт
298
Мазгар улы - фәннәр академиясе президенты. Рәхим итегез, Әхмәт
Мазгарович.
Ә.М.Мазгаров:
комиссиясенең
Хөрмәтле
ватандашлар!
Фән
һәм
мәгариф
бүгенге утырышында 36 галим һәм читтән килгән татар
мәгърифәтчеләре катнашты. Утырышта ике зур мәсьлә тикшерелде.
Беренчесе, Татарстан Фәннәр академиясенең эшчәнлеге,
бөтен дөньяда
сибелеп яшәгән һәм эшләгән татар галимнәренең эшчәнлеге, икенчесе
мәгариф мәсьәләләре. Татарстан фәннәр академиясенең эшчәнлеген кыска
гына әйткәндә, татар халкы өчен, татар тарихы өчен нәрсә эшләнде?
Беренчедән, әйтеп китәргә телим, 8 милионлы татар халкының, иншалла,
киләсе елга 6 томлы энциклопедиясе була. Биш томы рус телендә чыкты,
киләсе елда алтынчы томны чыгарабыз. Безнең меңәр ел дәвамында яшәп
килгән хыялыбыз чынга аша, татарларның бөтенесен барлаган энциклопедия
дөнья күрә. Башта русча, аннары татарча, иншалла, инглизчә дә чыгарырбыз.
Икенчедән, безнең патша вакытында, соңрак большевиклар
тарихыбызны чүплеккә чыгарып
бозып язган
ташлап, хәзер фәнни нигездә, тарих
институты 7 томлык хезмәт яза. Аның өч томы чыкты, тагын дүрт томы
чыгачак. Ул тарих Татарстан границасында гына түгел, Сахалин янындагы
татар бугазыннан алып Дунай елгасына кадәр менә шул территориядә безнең
тарихны өйрәнеп, археологик кулъязмалар
нигезендә, шул фундаментта
татарның дөрес тарихын яза. Аның да иң яхшысы булды. Безнең татар һәм
рус телендә язган әсәрләребез күп, тарих буенча да, тел буенча да, әмма
инглиз телендә язылганы юк иде. Узган елны без Истанбулда инглиз телендә
язылган татар тарихын чыгардык, ул китап бөтен дөньяга таралды. Безнең
тарихны теләгән кеше бөтен дөньяда
шул китап буенча укып белә ала.
Өченче зур вакыйга – ул бөек шагыйребез Габдулла Тукайның 125 еллыгына
үткәрелгән фәнни конференция. Күп кунаклар, зур белгечләр килеп, без аны
бик яхшы итеп үткәрдек. Татарстан Фәннәр академиясе, тел әдәбият һәм
сәнгать институты бу эшне күркәм үткәрде дип уйлыйм.
299
Инде
Ринат Зиннурович әйтеп китте,
быел Бөтендөнья татар
галимнәренең икенче съездын үткәрдек. Анда биш йөзләп делегат катнашты,
14 илдән, 24 республикадан. Татарның бөтен дөньяда эшләүче иң зур
галимнәре килде, бик көчле докладлар укыдылар. Безне
куандырган
вакыйгалардан – иң зур галимнәребезнең берсе академик
Роберт
Нигъмәтуллинның Америкада эшли торган Кәримә исемле кызы фәнни
доклад укыды. Дөньяда иң зур астрофизикларның берсе академик Рәшит
Сөнәевнең улы Шамил Сөнәев фәнни доклад белән чыгыш ясап китте.
Туган телдә алар бик матур сөйләшәләр. Безнең татар фәне югалмаячак,
үсәчәк. Без бөтен галимнәрне дә чакырдык, әйттек, без олыгаеп киләбез,
эшли торган улларыгызны, кызларыгызны китерә башлагыз. Танышсыннар,
үссеннәр. Безнең эшне алга алып барсыннар. Бу бик куанычлы эш булды.
Икенче
казанышыбыз, без Татарстан Фәннәр академиясенең эшен
Россиядә генә түгел, бөтен дөньяга таратырга тырышабыз. Бу елны октябрь
аенда ислам дөньясы академиясенең XVIII конференциясе булды. 55 ислам
иле моннан 25 ел элек үзләренә бер академия оештырдылар. Ул академиянең
әгъзалары итеп Татарстан Фәннәр академиясенең дүрт әгъзасы сайланды.
Беренчедән, академик Хадҗиев. Ул чечен егете- безнең академиянең
мактаулы әгъзасы. Ул Бөтендөнья ислам илләре академиясенең беренче
әгъзасы булды. Икенчесе – мин, Татарстан Фәннәр академиясе президенты.
Өченчесе – профессор Роберт Нигматуллин. Академик Нигъматуллинны без
Татарстан кешесе дип куйдык, шундый дөньякүләм китапта. Дүртенче,
мактаулы академигыбыз, академик Заеханов. Татар галимнәрен, Татарстан
фәннәр академиясен Россиядә генә түгел,
бөтендөньяда беләләр, ислам
дөньясында да һәм башка илләрдә. Шуңа дәлил итеп мин әйтер идем, ике
атна элек без Англиядә булдык. Россия Федерациясенең Лондондагы илчесе,
профессор Яковенко безнең академиянең әгъзасы,
безгә Бөекбритания
академиясендә утырыш оештырды. Ул академиядә Исак Ньютон эшләгән,
дөньяда иң зур, иң көчле, данлыклы академия. Без алар белән уртак тел
таптык һәм бергә эшлэргә, киләсе елда конференция үткәрергә килештек.
300
Аннары Шотландиядә Эренбург университетында булдык. Аларның тарихы
700 еллык, китапханәләрендә
безнең татарга бик кирәкле борынгы
кулъязмалар, китаплар исемлеген таптык һәм копияләрен алырга сөйләштек.
Чөнки академиянең төп вазыйфаларының берсе безнең читтә таралган
тарихны, кулъязмаларны кайтару. Безнең кремльдә кулъязмалар бүлеге эшли,
анда аларны җыярга һәм сакларга мөмкинчелек бар.
Инде мәгариф эшенә күчкәндә бенең мондый тәкъдимнәр булды:
1. Барлык чыгыш ясаучы галимнәр, укытучылар, кунакларның фикере
буенча ЕГЭ, кызганычка каршы, татар телен бетерергә юнәлтелгән, чөнки
балалар ун ел татар мәктәбендә татарча укыса, укып бетергәндә рус телендә
имтихан бирергә тиеш. Бу татар теленең, татар мәктәбенең тамырына балта
белән чабу дигән сүз.
2. Татарстандагы катнаш мәктәп директорлары ике тел белергә тиеш,
татар һәм рус телен.
3. Татарстандагы мәктәп директорлары зарлана: “Казаннан комиссия
килә, комиссиядә бер-ике татарча белмәгән кеше була, ә татар мәктәпләрендә
эш кәгазьләре татар телендә әзерләнгән һәм махсус алар өчен рус теленә
тәрҗемә итергә туры килә”- диләр. Аларның сораулары - татар телен
белмәгән кешеләрне татар мәктәпләренә комиссия әгъзасы итеп җибәрмәскә.
Бу хәлне мәгариф министрлыгы дөрес аңласын иде һәм татар мәктәпләренә
татар телен белгән комиссия әгъзаларын гына җибәрсен иде. Соңгы сүзем
итеп әйтергә телим, безнең академиядә семиотика институты оешты. Ул
институт белән академик Җәүдәт Сөләйманов
җитәкчелек итә. Җәүдәт
Шәүкәтович ул шагыйрь генә түгел, математик та. Университета физика,
математика буенча докторлык яклаган кеше. Менә шул институтта
компьютер аша татар балаларын читтән торып укыту буенча бик зур эшләр
алып барабыз. Татар телен хәзерге заман таләпләренә туры килә торган итеп,
яңа технологияләр, компьютер аша аларның барысын татарчалаштырып,
татар телен бөтен дөнья күләменә чыгарырга һәм татар балалары компьютер
аша читтән торып татарча белем алырга тиешләр. Шуны бер ел эчендә
301
төгәлләргә уйлап торабыз. Сезнең барыгызга да хәбәр итәрбез, биреп
җибәрербез.
Бүген кайгылы хәбәр килеп иреште: татар халкының бик зур югалтуы,
татар халкының зур шагыйре Фәнис Яруллин вафат булды. Бер минут
тынлык белән аны искә алыйк...Рәхмәт.
Р.З.Закиров: Рәхмәт, Әхмәт Мазгарович. Биредә чиратсыз гына Эдуард
Анварович Ганиев сүз сорый. Аны әйбәт беләсез, ул татар эшмәкәрләре
ассоциациясенең рәисе урынбасары. Рәхим итегез.
Э.А.Ганиев: Уважаемые руководители администрации Президента,
члены правительства, депутаты, муфтий хазрат Республики Татарстан,
уважаемые гости, коллеги! Сегодня трудовой коллектив «Халкым минем»
отмечает свой юбилей. Многие здесь сидящие были героями этой передачи.
Также татары Саратова и Ульяновской области были героями этой передачи.
От имени всех татар поздравляю коллектив передачи «Халкым минем» с
юбилеем. Желаю творческих успехов, и за их огромный труд, разрешите,
преподнести им наш скромный подарок.(вручает ноутбук)
Р.З.Закиров:
Вот
так
наша
Всемирная
ассоциация
татарских
предпринимателей - это конкретные вклады, поэтому мы поддерживаем и
желаем успехов в их дальнейшей деятельности. Рәхмәт сезгә.
Сүз массакүләм мәгълүмат чаралары комиссиясе җитәкчесе Илшат
Юнысович Әминовка бирелә. Рәхим итегез Илшат Юнысович.
И.Ю.Әминов:
Хөрмәтле ватандашлар, милләттәшләр! Чынлап та
безнең комиссиянең утырышы узды, бик кызык кына чыгышлар булды, төгәл
сөйләштек, буш сүзләр булмады. Безнең комиссия утырышында БТК
Башкарма комитеты әгъзасыннан тыш, регионнардан килгән газета, радио,
телевидения
журналистлары,
республиканың
татар
телендә
чыгучы
газеталарының баш мөхәррирләре катнашты. Сөйләшү бүгенге татар
журналистикасы алдында торган проблемаларга карады. Узган елда
башкарылган эшләргә нәтиҗә ясалды. Аеруча “Татар иле” дигән интернет
302
челтәре хакында сөйләшү катнашучыларда зур кызыксыну уятты.
Шуңа
күрә, рөхсәт итегез, мин сезне иң төп бурычлар белән таныштырып китәм.
1. “Татар иле” бөтендөнья мәглүмати ресурслы татар социаль челтәре
проектын оештыруда ярдәм күрсәтергә. Татар дөньясына танытырга. Портал
кысасында иҗат итүче яшьләргә виртуаль мөмкинлекләр булдырырга. Татар
журналистикасын берләштерү өчен кулланырга, виртуаль татар иле төзүдә
һәм координацияләүдә әлеге челтәрне кулланырга дип карар иттек.
2.
«Халкым
минем»
газетасын
Россия
каталогына
кертергә.
Татарстаннан читтәге татар мәглүмат чаралары хезмәткәрләрен Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитеты интернет сәхифәсенә кую өчен,
регионнардагы яңалыкларны, Башкарма комитетка җиткереп торуны сорарга.
3.
“Татмедиа”
республика
агентлыгы
белән
бергә
яшь
татар
журналистларының тәҗрибәләрен үстерү курсларын оештырырга.
4. Татарстанда нәшер ителүче газетларның Россия төбәкләренә үз
вакытында җиткерү чараларын күрергә.
5. Рус, инглиз, төрек һәм башка телләрдә иҗат итүче журналистларның
татар мәнфәгатен яклаучы басмалар белән хезмәттәшлекне көчәйтергә.
6. Гомуми мили мәглүмати мәдәни яссылыкны булдыру максатыннан,
спутник кабель телевидениесе һәм радио аша, татар телендә тапшырулар
оештыруны, шулай ук интернетта татар сигментын киңәйтергә.
7. “Татарстан – Яңа гасыр»
телерадиокомпаниясенең Россия
регионнарындагы корпунктларын ачуны дәвам итәргә.
8. Республикадагы татар матбугатында эшләүче җурналистларның
хезмәт хакларын арттыруны сорап ОАО “Татмедиа”га мөрәҗәгать итәргә.
Юрий Земельевич һәм Дәүләт думасы депутатлары булышса, без
уйладык,
Рәсәйдә мөселман спутник каналын булдырырга. Рус телендә
әйтәм, Юрий Земельевич, мы говорили на нашем совещании, о том, что если
нам
наши
депутаты
Государственной
думы
помогут,
господин
Гильмутдинов здесь сидит, мы хотели бы поставить вопрос об организации
мусульманского спутникового канала, который мог бы выходить у нас в
303
республике. То есть, иметь центр в республике и опираться на традиционные
исламские основы,
которые у нас существуют. Чынлап та без фикер
алыштык, акча бүлеп чыгарылды безгә. Киләсе елда Рәсәйдә яңа канал
булачак. Ул “ТНВ – планета” дигән канал. Анда бөтен татар милләтен
берләштерә торган мәдәният, сәнгать, дин мәсьәләләре күтәреләчәк. Татар
дөньясы программалары көн саен чыгачак. Бу концепция буенча сезнең дә
фикерләрне ишетәсе килә, шуңа күрә языгыз, әйтегез. Без бу каналны
бергәләп эшләсәк шәп булыр иде дип уйлыйм. Бик зур рәхмәт сезгә.
Р.З.Закиров: Рәхмәт. Сүз татар мәдәнияте рухи мирас комиссиясе
җитәкчесе урынбасары Шәрипов Марат Сабит улына бирелә. Рәхим итегез.
М.С.Шәрипов: Мөхтәрәм җәмәгать! Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының татар халкының мәдәнияте һәм рухи мирасы
комиссиясе үзенең утырышында төп докладны һәм аерым чыгышларны
тыңлаганнан соң түбәндәгеләрне билгели:
2011 елны “Төрексой” барлык төрки илләрендә татар халкының бөек
шагыйре Габдулла Тукай елы дип игълан итте. Әлеге башлангычның татар
дөньясы өчен никадәр мөһим, әһәмиятле икәнен ел барышында татарлар
яшәгән төбәкләрдә, якын һәм ерак чит илләрдә башкарылган эшләрдән,
уздырылган чаралардан ачык күренә. Шуларның иң әһәмиятлеләре дип
сөекле шагыйребезнең Мәскәүдә һәйкәле һәм Ульяновск өлкәсенең
Димитроград шәһәрендәге Г.Тукай исемендәге гимназиясе каршында бюст
ачылу тантаналарын санап була. Россиянең бик күп төбәкләрендә Г. Тукай
елына багышланган әдәби кичәләр, конкурслар узды. Тукай укулары, шигъри
бәйрәмнәр - болар барысы да Тукаебызның халык күңелендә саклануының
ачык мисаллары. Шуңа өстәп республикабыз президентының бүләге булган,
татар мультфильм студиясе тарафыннан эшләнеп, 18 000 тираж белән
Россиядәге барлык оешмаларга да таратылган, «Тылсымлы сәхифәләр»
дискалы китабының чыгуын да әйтергә кирәктер. Төбәкләрдән килгән
хәбәрләрдә әлеге китапка бик югары бәя бирелә. Үсеп килүче яшь буын өчен
телне өйрәнүдә зур этәргеч булуы әйтелә. Бүгенге утырышның нәтиҗәсе
304
буларак һәм Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының 2011 ел
йомгакларына багышланган киңәйтелгән утырышы резолюциясенә кертү
өчен түбәндәгеләр тәкъдим ителә:
1. Г. Тукайга багышлап 2011 елда башланган эшләрне алдагы елда да
дәвам итергә. Инде күптән планлаштырган эшне, Г. Тукайның Әстерхан
шәһәрендә һәйкәлен ачуны тизләтергә.
2.
Төбәкләрдә уза торган
бәйгеләрнең эчтәлеген баетырга, аларда
катнашучыларның географиясен киңәйтергә, үзенчәлеген булдырырга. Иҗат
коллективларының
Казанда,
Татарстандагы
чыгышларын
оештыруда
һәрьяклап ярдәм күрсәтергә.
3.
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты тарафыннан
таратыла торган татар китапларын бирү тәртибе үзгәртелү сәбәпле,
милләттәшләребез күмәк яшәгән урыннардагы китапханәләрдә татар китабы
бүлекләрен ачу эшен алып барырга. Татар мили-мәдәни үзәкләрендәге
китапханәләрдә хисап ягын җайга салырга.
4. Төбәкләрнең халкыбызның йолаларын, борынгы
йолаларны,
фальклорын торгызуга булган ихтыяҗын искә алып, Татарстан Республикасы
Мәдәният
министрлыгы
каршындагы
фальклор,
республика
методик
үзәкләре белән берлектә, аларны методик күрсәтмәләр белән тәэмин итү
эшен җайга салырга.
5. Ел да була торган халкыбызның мили бәйрәме Сабан туен оештыру
һәм уздыру эшләрендә ярдәмне арттырырга. Аларны билгеләнгән вакытларда
узуны ирешергә.
6. Татарстан иҗат коллективларының Россия төбәкләрендә, якын чит
илләрдәге гастрольләрен оештыру эшләрендә урындагы оешмаларның
ярдәмен активлаштырырга. Киң җәмәгатьчелекне җәлеп итәргә.
7.
Тарихи ватаныбызга сәяхәт итүче милләттәшләребезне рухи
мирасыбыз, истәлекле урыннар белән таныштыру эшен бай эчтәлекле,
географиясен тагын да киң итүгә ирешергә. Булган мөмкинлекләрдән
тулырак файдаланырга.
305
Хөрмәтле туганнар, ватандашлар! Резолюциягә Бөтендөнья татар
конгрессы планына язма рәвештә бик күп тәкъдимнәр тапшырылды. Шул
исәптән Чуашстан, Башкортстан татарлары исеменнән кызыклы тәкъдимнәр
бирелде. Алар комиссиянең махсус утырышында каралачак. Игътибарыгыз
өчен рәхмәт.
Р.З.Закиров: Сораулар юкмы? Рәхмәт. Сүз халыкара мөнәсәбәтләр
һәм
кеше
хокуклары
комиссиясе
җитәкчесе
Валиуллин
Җәмил
Рахимҗановичка бирелә. Рәхим итегез.
Җ.Р.Валиуллин: Хөрмәтле милләттәшләр! Уважаемые члены заседания.
Разрешите зачитать решение комиссии по международным отношениям и
по правам человека.
Всесторонне обсудив на своем заседании задачи
национально-культурных организаций татар зарубежья в преддверии V
съезда Всемирного конгресса татар и рассмотрев другие
вопросы,
касающиеся жизни соотечественников, проживающих в странах зарубежья,
Комиссия Исполкома ВКТ решила следующее:
1.
Национально-культурным организациям и общинам татарской
диаспоры, татарским молодежным организациям активно включиться в
подготовку проводимых в 2012 году крупных международных мероприятий:
V съезда Всемирного конгресса татар, V Всемирного форума татарской
молодежи. Провести страновые конференции и собрания по выборам
делегатов, согласно квотам Исполкома ВКТ.
2. Руководителям организаций и общин татар зарубежья активнее
использовать развивающийся ресурс этнического туризма в Татарстане и в
России в целом, чтобы
международном
активизировать
уровне,
использовать
межкультурные связи татар на
этот
фактор
как
источник
предпринимательской деятельности.
3. Руководителям татарских культурных центров и общин в странах
проживания
вести
целенаправленную
работу
по
налаживанию
межкультурных связей, побратимских отношений Казани с городами мира.
306
4.
Отметить,
что
наиболее
важной
формой
привлечения
соотечественников в Республику Татарстан является учеба талантливой
татарской молодежи в вузах РТ. Исполкому Всемирного конгресса татар
совместно с Департаментом внешних связей Президента РТ, Министерством
образования и науки РТ совершенствовать практику организации приема в
вузы РТ российских соотечественников в 2012 году. Считать важнейшей
задачей национально-культурных организаций татарской диаспоры подбор
достойных кандидатов к обучению в вузах РТ и их довузовскую подготовку.
При
этом
необходимо
наладить
тесное
сотрудничество
с
Росзарубежцентром.
С учетом тенденции сокращения выделяемых федеральных средств и
квот для обучения зарубежных соотечественников в вузах Татарстана
обратиться к Президенту РТ с предложением разработать органами власти и
управления
Татарстана
единую
концепцию
по
целевому
приему
абитуриентов-соотечественников в вузы республики на системной основе.
5. Татарским национально-культурным общинам стран зарубежья
активно включаться в создание и продвижение Всемирной информационноресурсной татарской социальной сети «Татар иле» (http://tatarile.org).
6. Зарубежным общинам татар шире использовать организационные и
финансовые
возможности
Правительственной
комиссии
Российской
Федерации по делам соотечественников за рубежом (ПКСДР), Федерального
агентства
по
сотрудничеству
делам
СНГ
и
по
(Россотрудничество)
международному
и
Фонда
гуманитарному
«Русский
мир»
для
осуществления своих культурологических проектов в рамках уставной
деятельности.
7. Отделу по работе с общественными организациями татар ближнего и
дальнего зарубежья Исполкома ВКТ довести результаты обсуждения и
принятые
на
заседании
Комиссии
документы
соотечественников и всех заинтересованных организаций .
307
до
зарубежных
8. Сохранить татарский национальный компонент в среднем и высшем
образовании в РТ и за ее пределами.
Спасибо за внимание.
Р.З.Закиров: Рәхмәт. Россия регионнарындагы татар эшмәкәрләре
белән икътисади багланышлар урнаштыру комиссиясе исеменнән Фәрит
Уразаев.
Ф.Я.Уразаев: Хәерле көн, газиз милләттәшләр. Безнең комиссия
утырышында 30 га якын Россия регионнарыннан милләттәшләребез
катнашты. Төп проблемалар булып бүген Россия регионнарында татар
эшмәкәрләре һәм Татарстан арасындагы икътисади багланышларны
урнаштыру, регионара татар эшмәкәрләре арасында багланышларны
булдыру проблемалары каралды. Безнең утырышыбыз сәүдә - икътисадый
министрлыгы бинасының утырышлар залында узды.
утырышында
4
проблеманы
тикшердек.
Ул
Без комиссия
безнең
узган
ел
эшчәнлегеннән чыгып билгеләнгән иде.
Беренчесе, Россия төбәкләрендә Татарстанның сәүдә-икътисадый
экономик берәмлекләрен ачу иде. Иң куанычлысы Башкортостан
Республикасында шушындый сәүдә-икътисадый берәмлеге ачылды. Һәм
ул уңышлы гына эшләп килә. Шулай ук ХМАО да безнең яңа рәисебез
билгеләнде. Бүгенге көндә шундый ук сәүдә-икътисадый берәмлекне
Төмән өлкәсендә ачу турында документлар әзерләнеп тапшырылса да,
безнең министерство һәм хөкүмәтебез тарафыннан әле ул кирәкле түгел
дип табылды. Һәм Хабаровск крае буенча да шушы ук хәл.
Икенчесе, мөселман хәләл продукциясе буенча ярминкә уздыру
проблемасы куелган иде. Аллага шөкер, безнең бу Болгар җыены
кысаларында үтәлде һәм беренче мәртәбә “Хәләл без границ” дигән
Россия төбәкләрендә һәм Татарстан җирлегендә җитештерелгән хәләл
азыклар ярминкәсе уздырылды. Без аны киләсе елда да кабатларбыз һәм
аны традициягә әйләндерербез дигән фикердә калдык.
308
Безнең тагын бер әйбергә тукталып китәсе килә, Бөтендөнья татар
конгрессының
карары
нигезендә
без
үзебез
Бөтендөнья
татар
эшмәкәрләренең ассоциациясен төзегән идек. Аның сайты, порталының
презентациясе булды һәм киң күләмдә нинди эшләр башкарыла, ул
яктыртылып китте. Һәм инде дүртенчесе, Рәсәй күләм дәрәҗәдә уздырыла
торган милли бәйрәмнәребезгә аны оештыруда, үткәрүдә ярдәм итү дигән
карар бар иде. Федераль Сабантуй буенча да, Бөтенрәсәй коллективлары
“Түгәрәк уен” буенча да, “Хәләл без границ” фестивале, Бөтенрусия татар
авыллары Сабантуе буенча да күренеп тора, безнең эшмәкәрләребез
биредә бик актив катнаштылар. Шушы эшләрнең барысын да күз алдында
тотып түбәндәге карарлар кабул ителде:
“Бөтендөнья татар эшмәкәрләре ассоциациясе” эшен киңәйтергә һәм
дәвам итергә. Аның эшчәнлегендә татар мәктәпләрен ачу һәм дини уку
йортларын киңәйтүне төп приоритет юнәлеш итеп билгеләргә. Чөнки
бүгенге көндә Кулатка районы Ульян өлкәсендә ислам дине буенча
колледж ачылып килә һәм Төмән өлкәсендә Ислам университетының
филиалын булдыру өчен бина сатып алынган. Бу безнең конкрет
эшмәкәрләребезнең өлеше һәм хезмәте. Шулай ук
безнең тагын бер
проблема куелды, тәкъдим ителде. Киләсе елда татар эшмәкәрләренең
хәйрия бәйрәмен уздыру, ягъни “благотворительный бал”, бу юнәлештә дә
мин уйлыйм, яңа башлангыч булыр һәм киләчәктә регионнардан килгән
эшмәкәрләргә, бер генә сүз әйтәсем килә, барчагызга да бик зур саулыксәламәтлек, озын гомерләр телим. Эшләрегездә уңышлар булсын.
Якынлашып килүче яңа еллар белән котлыйм. Рәхмәт сезгә.
Р.З.Закиров: Рәхмәт, Фәрит Язкәрович. Әйтергә кирәк, биредә
Татарстанда эшмәкәрлекне үстерү буенча Дәүләт комитетының рәисе
Ленар Габделнур улы Якупов катнаша. Мин аны сезгә тәкъдим итәм. Әгәр
дә чит җирләрдән, чит илләрдән эшмәкәрләрнең сораулары булса, аңа
мөрәҗәгать итәргә мөмкин. Ул әле бу вазыйфада яңа кеше, ләкин
309
тәҗрибәсе бик зур, чит илләрдә эшләп, укып кайткан кеше, шуңа күрә дә
сезгә ярдәм кулы сузырга әзер дип уйлыйм. Рәхим итегез.
Л.Г.Якупов:
Мин өстәп кенә китәр идем. Әссәламегаләйкем,
барчагызга да. Бераз дөрес әйтелмәде. Бүгенге көндә Татарстанда
инвестиция үсеше буенча агентлык ачылды. Ул хөкүмәтнең башкарма
хакимият оешмасы, мин шуның җитәкчесе.
Р.З.Закиров: Рәхмәт сезгә. Татар милләтенең үсеш стратегиясе
комиссиясе җитәкчесе Исхаков Дамир Мәвлявиевич. Рәхим итегез.
Д.М.Исхаков: Мөхтәрәм милләттәшләр. В работе нашей комиссии
участвовало до 30 человек. В том числе было много ученых, правда, из
Академии наук ученых было мало. Я думаю, что это связано с тем, что
многие наши ученые академические работают на запредельные гранты,
получают Американские гранты, Российские и слабо занимаются
проблемами Татарстана. Это мое личное наблюдение.
При обсуждении проблем возникали сложные позиции. Я не буду
скрывать, одним из наиболее
сложных вопросов был вопрос о
современной политической ситуации и место татар и Татарстана в этом
процессе. Однозначно были высказаны сомнения по поводу того, что не
слишком ли мы активно оказываем поддержку “Единой России”. Работает
ли это на поддержку татарской нации?
Не все что принимается в
Федеральном центре, идет на благо татар.
Пришло письмо из Тобольска, о том, что закрываются татарские
группы в системе высшего образования. Скоро спроса не будет на
учителей для работы в татарских школах в Российских регионах. И такой
процесс идет не только в г.Тюмени, но и в других городах. Поэтому было
сделано предложение - на следующий год созвать съезд учителей. Уже лет
десять не было съезда учителей. И поднять вопрос татарского сегмента в
системе высшего образования. Кроме того, был обсужден сложный вопрос
об участии татарских интеллектуалов в СМИ. ТНВ далеко не полностью
310
выполняет свою функцию. В общем, очень много развлекательных
программ, но очень мало интеллектуальных программ. В частности, по
татарской истории, глубоких обучающих программ по которым можно
было бы узнать интересные вещи по нашей истории, культуре мало. Тот
новый канал, который будет начинать работу должен ориентироваться
больше на освещение истории татар. Несмотря на все попытки татарских
исследователей
и татарских групп КАМТЕТ, татарский сегмент пока
слабый. Ряд малотиражных книг до читателей не доходят. А главное то,
что содержимое находятся
сейчас в малотиражных изданиях. Значит,
необходимо сканирование, подготовка книг и трансляция этих книг на
интернет. Все вы знаете, скоро печатной продукции вообще может не
быть. Это для нас важно. Потому что скоро может возникнуть вопрос и по
поводу содержания наших учебников. Далеко не все, что мы пишем
нравится в Федеральном центре. Если в школах невозможно будет
преподавать, надо будет выставлять книги в интернете. В том числе и
учебное пособие, которое мы здесь будем готовить. Также одним из
важных вопросов был вопрос о создании в Казани какого-либо центра, где
могли бы говорить между собой татарские интеллектуалы и ученые.
Очень странно, Ф.Мифтахов - руководитель Казанского отделения ВКТ
присутствовал в заседании. У нас, как-то Казань из процесса выпадает.
Мы все работаем с татарами за пределами республики, а как будто бы в
республике татар нет. Есть очень много ученых,
которые нигде не
задействованы, можно было их собрать и узнать их мнение. До сих пор в
Татарстане не создан Совет по культуре, которого хотели создать. Мне
кажется, необходимо оживить работу Казанского отделения ВКТ и при
нем создать Совет ученых и татарских интеллектуалов. Это может быть
пошло бы нам на пользу, потому что в ближайшее время мы не знаем, что
нам ожидать от России в целом, в частности Татарстану и татарам.
Ситуация очень сложная. Надо немножко собраться с мозгами. Тем
более год у нас съездовский и нам не помешает немножко поработать по
311
стратегии дальнейшей работы ВКТ. Так было высказано на
секции.
нашей
Кроме того, были конкретные предложения по поводу
необходимости освещения на телевидении юбилеев наших выдающихся
деятелей культуры. Я, завершая, хочу сказать, что следующий год - это
год нашей подготовки к съезду конгресса татар, и мы обязательно до
следующего нашего Испокома должны подготовить какие-то крупные
предложения по работе конгресса на следующую пятилетку. Так как
ситуация сложная это нелегко будет выработать. Спасибо.
Р.З.Закиров: Рәхмәт Дамир Мәүләвиевич. Дини берләшмәләр эшен
координацияләү
комиссиясе
җитәкчесе
Мөхәммәтшин
Рафыйк
Мөхәммәтшович. Рәхим итегез.
Р.М.Мөхәммәтшин: Мөхтәрәм җәмәгать! Дини комиссия эшчәнлеге
Россия ислам университеты бинасында булды. Кеше бик күп булмаса да,
ләкин күтәрелгән проблемалар бик мөһим иде. Иң беренче мөһим
проблемаларның берсе - дини оешмаларның, дин әһелләренең таркаулыгы
мәсәләсе күтәрелде. Чөнки нәкъ менә Бөтендөнья татар конгрессы үз
вакытында берләштерү юнәлешендә бик күп эш алып барган иде. Әлеге
безнең комиссия дә нәкъ менә шушы бердәмлекнең чагылышы нәтиҗәсе
буларак оешкан иде. Соңгы елларда бу бердәмлек бөтенләй юкка чыкты.
Шуңа күрә дә безнең комиссия эшчәнлеге барышында бүген без үзебез
шушы дини оешмалар белән эшләү, шушы юнәлештә эшне алып бару
өчен нинди мәйданчыкларны файдаланырга дигән проблеманы карадык.
Һәм шуларның иң беренчесе, әлбәттә, татар дин әһелләре форумы
әһәмияте хакында безнең комиссия утырышында сүз күп булды.
Форумның төп проблемаларының берсе киләчәк форумнарда ул дини
оешмаларны берләштерүнең стратегиясе булырга тиеш дигән фикер
яңгырады. Мөгаен, киләсе форумнарны әзерләгәндә, һичшиксез бу
проблемага әһәмият бирергә кирәктер. Аннан соң, икенче мәсьәлә, дини
оешмаларның, мәхәлләләрнең икътисадый мөмкинлекләрен барлау һәм бу
мөмкинлекләрнең моделен булдыруның әһәмияте хакында сүз булды.
312
Чыннан да, бүгенге көндә оешмаларның иң четерекле мәсьәләсе, аларның
икътисадый проблемасы. Бу өлкәдә, әлбәттә, ул модель булдырылырга
тиеш. Чөнки революциягә кадәр безнең ата-бабаларыбыз мәхәлләләрдә
үзләренең икътисадый мөмкинлекләреннән чыгып бөтен эшне башкара
алганнар, мәгариф системасын да булдырганнар, имамнарны да тотканнар
һәм башка мәсьләләрне дә хәл иткәннәр. Бу хакта да сүз булды. Бүгенге
көндә дини оешмаларны, Бөтендөнья татар конгрессының шушы
юнәлештәге
эшчәнлеген
борчыган
мәсьләләрне
хәл
итү
өчен
мәйданчыклар, площадкалар кирәк. Беренчесе ул форум булса, икенчесе
болгар җыены булса, шул ук вакытта бу мәйданчыклар турында да безнең
комиссия утырышында сүз булды. Мәсәлән, Шыгырданда барган
Шыгырдан укулары һәм андагы мәхәллә системасын өйрәнү бик мөһим.
Шулай ук Шыгырданда бу елны беренче мәртәбә сельский экономический
форум булып узды һәм биредә дә мөселман инфраструктурасын булдыру
хакында
шактый
кызыклы
фикерләр
яңгырады.
Әлбәттә,
дини
оешмаларны бик борчыган проблема ул бүгенге көндә татар авылларында,
шәһәрләрендә мәхәллә системасын торгызу. Бу беренчедән. Икенчедән,
халкыбызга хас дини йолаларны, традицияләрне саклау. Бу юнәлештә
һичшиксез, безгә тагын мәйданчыклар булдырырга кирәк.
Безнең
комиссия, Бөтендөнья татар конгрессы, җирле оешмалар тарафыннан
ниндидер эшчәнлек алып барыла. Мәсәлән, Кулаткада Эдуард әфәнде
Ганеевның тырышлыгы белән озакламый колледж эшли башлаячак.
Хәзерге көндә имамнар җитми, булган имамнарның да белемен күтәрү
проблемасы бик мөһим. Шулай ук, бүгенге көндә, Бөтендөнья татар
конгрессы әгъзаларының тырышлыгы белән, Төмән өлкәсендә Россия
ислам
университеты
филиалы
ачылу
алдында
тора.
Биредә
Екатеринбургтан президентның вәкаләтле вәкиле бар. Садреев Ринат
Риватьевич ярдәме белән без Екатеринбургта Горный университетта
теология факультетында ислам юнәлешен ачтык. Һәм ул да шулай ук бу
313
төбәк өчен, кадрлар әзерләү өчен, читтән торып укысыннар өчен үзенә
күрә бер мәйданчык булачак.
Бүгенге көндә Казанда Татарстан Диния нәзәрәте һәм Россия Ислам
университеты каршында имамнарның белемен күтәрү үзәге эшли
башлады. Хәзер без Татарстан имамнарының белемен күтәрәбез, иншалла,
озакламый без Россиянең башка төбәкләре белән дә эшләргә әзер.
Ульяновск белән килешү төзеп, киләсе ел дәвамында берничә төркем
имамнарның белемен күтәрү үзәгендә әзерләрбез дигән сүз дә булды
безнең комиссия утырышында. Сүземне йомгаклап шуны әйтә алам.
Чыннан да комиссия әгъзалары бүгенге көндә, иң беренче чиратта, дини
оешмаларның таркаулыгына бик борчыла һәм шуңа күрә дә Бөтендөнья
татар конгрессы һәм төбәкләрдә менә шушы мәйданчыклар табып, шул
мәйданчыкларда үзебезне борчыган проблемаларны хәл итәргә кирәк. Бу
площадкалар инде күренә башлады. Шуларны файдаланып, без үзебезне
кызыксындырган модельләрне барлап, ул модельләрне без бөтен татарлар
яшәгән төбәкләргә дә таратырга тиешбез дигән фикерләр яңгырады безнең
комиссиядә. Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт.
Р.З.Закиров: Рәфыйк Мөхәммәтшович, зур рәхмәт. Бу комиссиянең
эшчәнлеге безнең өчен искиткеч мөһим. Чөнки халкыбыз дин юлына бик
авырлык белән борыла. Теләмәгәннән түгел, бик күп традицияләре юкка
чыкканга күрә. Ләкин өметебез зур. Инде мәчетләрне торгыздык,
мәчетләрне иман нуры белән тутырасы халыкны җыясы гына калды. Буиң мөһиме. Мәчет төзү бу эшләрнең бер өлеше генә дип саныйм, ә иң
мөһимен халык белән эшлисе бар әле безгә. Халык белән эшләр өчен
имамнарның әзерлеге кирәк. Бездә әзерлекле имамнар бик аз, җитешми
бүгенге
көндә.
Зур
киңлекләрдә,
Себер
киңлекләрендә,
ерак
көнчыгышларда, чит илләрдә татар оешмалары Казаннан имамнар сорый.
Шуңа күрә дә милли оешмаларга бу эштән тайпылырга түгел, ислам
университетына укучыларны җыйнау безнең барыбызның да уртак
бурычы булырга тиеш. Ислам университеты безнең татар традицияләренә,
314
йолаларына нигезләнгән
уку йорты, гыйлемле, белемле кешеләр
җыйналды анда бүгенге көндә. Ышанып тапшырырга була анда яшьләрне
һәм олы яшьтәгеләрне дә. Шушы комиссиянең эшчәнлегенә бәйләп әйтер
идем, безнең Татарстанда мөфтиятнең эшчәнлеге шулай ук хәзер яңа
кулларда. Бүген мин сезгә шушы мөфтиятнең җитәкчесен Ильдус хәзрәт
Фәизне тәкъдим итәм. Хәзрәт сүз сезгә. Сез татар дөнәясының
җитәкчеләре арасында үз сүзегезне әйтерсез дип уйлыйм.
Илдүс хәзрәт Фәизов:
Бисмилләхиррахмәниррахим. Хөрмәтле
кардәшләребез. Шушы көннәрдә милләтебезнең асыллары булган ике
шәхес китеп барды, берсе Фирдания Садретдин кызы, икенчесе данлыклы
шагыйребез Фәнис ага Яруллин. Татар милләте дин белән берләшкән.
Икесе бер бөтен булып бара. Хәзер аларга дога кылып алыйк.
Ринат әфәнденең сүзләрен куәтләп әйтәсе килә, милләт һәм динебез
берләшеп, бер юлдан басып барырга насыйп булды. Бу очракта
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты да безгә бик ярдәм итте.
Бер һәрвакытта да эшләребезне бергә эшлибез. Ринат әфәндегә Алланың
рәхмәте яусын. Шулай ук инде Рәзил Исмәгыйлович белән дә бергәләшеп
эшлибез, шулай ук язучылар берлеге белән дә. Һәм инде бербөтен булып
без Россия Ислам университеты белән эшлибез. Башка үзәкләштерелгән
дини оешмалардан аермалы буларак, безнең уку-укыту һәм дини
оешмалар бик бердәм булып бара. Моны мин кисәтеп әйтәм. Чөнки башка
үзәкләштерелгән дини оешмаларда уку-укыту институтлар бер якка карап,
дини оешмалар икенче якка карый торган булса, бездә ул бербөтен булып
бара. Безнең Аллага шөкер, хәерле укучылар, аңлы-белемле һәм
традициябезне саклый торган укытучыларыбыз бар. Һәм инде тагын
исегезгә төшереп әйтәм, Ринат әфәнде әйткән сүзләрне, Россия ислам
университеты
безнең
үзәк
булып
тора.
Шунда
бүгенге
көндә
мөмкинлектән чыгып, араларыбыздан сайлап, шушында укучыларны
тупласак хәерле булыр иде. Чөнки без аннары кадрларны туплап чит
төбәкләргә дә җибәрә алыр идек. Һәрбер милләтнең үз мәгънәсе була.
315
Еврейларда Холокост булса, бездә инде милләт бетә дигән бер җылый
торган формулабыз бар, лозунгыбыз дип әйтик инде. Милләт бетә, харап
булабыз. Чиста милли телдә сөйләшә торган милли егетләребез бүгенге
көндә өлгереп җитте. Хәтта җитәкчеләребез арасында да милләтне, динне
дә кайгырта ала торган җегетләребез, кызларыбыз бар. Милләт бетә дип
әйтергә, әлбәттә, без үз-үзебезне бераз мактарга да тиеш. Конгрессыбыз
да, дини оешмаларыбыз да, шушы җитәкчелегебез дә бер-берсен аңлап,
бер-берсенең сүзләренә колак салып, берләшеп эшлиләр, Аллага шөкер.
Кайчан да булса да Аллаһы Тәгаләгә дә шөкер итергә кирәк. Һаман гына
милләт, дин бетә дип, елап кына утыру түгел. Безнең дә милләтне
берләштерә торган Казаныбыз бар. Дини, милли берләшүне алып бара
торган Болгарыбыз бар. Бик зур эшләр эшләнелгән. Бик зур вакыйгалар
булды. Аллага шөкердән башка бүтән бер сүз юк. Шушы юлда хезмәт
иткән, тырышкан кешеләргә рәхмәт әйтүдән башка сүзебез юк. Киләчәкне
дә онытмаска кирәк. Һәрдаим артка гына карап, артыбызда булганга гына
көенеп бара торган булсак, артка борылып кына бара торган кеше алдагы
чокырларны күрми, абынып егыла да харап була. Безгә инде янга да, алга
да, артка да карап, һәрдаим, алга барырга тырышырга кирәк. Аллаһы
Тәгалә һәрберебезгә дә шушы юнәлештә берләшеп эшләргә насыйп итсен,
инде Казан татарларның кыйбласы, ул шулай булып калсын.
Рәфыйк әфәнде тарафыннан дини оешмалар таркау дип әйтелде.
Ләкин мин алай дип әйтмәс идем, күрше Чуашстан, Ульяновск өлкәсе,
шулай ук Удмуртия Республикасы булсын, Марий Эл Республикасы
булсын, хәтта Ставрополь краенда да дини оешмалар эшләп килә.
Р.З.Закиров:
Һәрвакыт
шулай
андый
оешмаларның,
безнең
конгрессның да, мөфтиятнең дә, ислам дөньясының да яшәеше ул
процесс. Аңа һәркем үз күзлегеннән чыгып бәя бирә. Бүген ул таркау
булса, иртәгә бердәм булып күренә. Бүген бердәм булса, иртәгә таркау
булып күренә. Шуңа күрә дә барыбыз да бергә җыелгач, менә шушы
316
сөйләшүләрдән күренгәнчә, теләгебез бер, һәркем бу вәзгыятьне бердәм
итеп күрергә тели. Алла боерса, бу шулай булыр да.
Без комиссияләрнең эшчәнлекләре турында докладларны тыңлап
бетердек.
Комиссияләрнең
шартларыбызның
берсе.
эшчәнлеге
ул
Комиссияләрдә
безнең
төрле
иң
мөһим
илләрдән,
төрле
җирләрдән килгән фикерләр яңгырый. Шушы фикерләр нигезендә
резолюцияләр туа. Бу иң үтемле чара, халыкның, оешмаларның
фикерләрен туплау өчен, фикерләрен белү өчен. Без шушы резолюциягә
кергән пунктларны, үзебезнең зур резолюциягә кертеп, аны киләсе ел
планнарына кертәбез. Ул гына да түгел, әнә стратегия комиссиясе
киләчәккә үсеш юлларын билгеләү буенча төрле тәкъдимнәрен әзерли,
китаплар чыгара, фәнни статьялар яза. Бу безнең барыбыз өчен дә фәнни
нигезгә
корылган
эшчәнлек
буларак
бик
кирәкле,
урынлы
эш.
Комиссияләрнең эшчәнлеге безнең өчен бервакытта да формаль булмады,
без аны һәрвакыт сезнең белән бәйнә-бәйнә һәр елны тикшерәбез,
тыңлыйбыз һәм эшебездә кулланабыз. Бу өлешен тәмамлап безнең хәзер
тәнәфес каралган, тәнәфес алдыннан Татарстан дәүләт бүләкләрен һәм
конгрессның бүләкләрен тапшыру каралган, шуңа күрә дә мин сүзне
Татарстан дәүләтенең бүләкләрен
тапшыру өчен
Хөкүмәт рәисе
урынбасары Зилә Рәхимьян кызы Вәлиевага бирәм. Рәхим итегез.
М.Р.Тукаев:
Саратов
өлкәсе
Татар
милли-мәдәни
автономиясе
Башкарма комитетының рәисе урынбасары Сабантуй мәйданнарын әзерләү
һәм үткәрү бенча даими эшләп килүче әзерлек комитеты рәисе Садыйков
Рәфкат Равил улына Татарстан Республикасының атказанган мәдәният
хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелә.
Башкортстан республикасының Октябрск шәһәрендә яшәп иҗат итүче,
язучы, җәмәгать эшлеклесе Гарипов Марсель Мөхәммәтша улына Татарстан
Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исем
бирелә.
317
М.М.Гарипов: Мөхтәрәм милләттәшләр. Безнең Башкортстанда яшәүче
татарларның хезмәтенә шундый зур бәя бирү, безне, әлбәттә, шатландыра
һәм без моңа чиксез рәхмәтлебез. Бу бүләк безнең өчен киләчәктә дә җиң
сызганып зур эшләр башкарырга этәргеч булып тора. Рәхмәт сезгә.
М.Р.Тукаев: Томск өлкәсенең
татар мәдәнияте үзәге җитәкчесе
Сабирова Флера Гайфулла кызына Татарстан Республикасының атказанган
мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелә.
Ульяновск шәһәренең татар мәдәнияте үзәге җитәкчесе Сафина Рамилә
Хәйдәр кызына Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре
дигән мактаулы исем бирелә.
Хореография әсәрләрен үстерүгә зур өлеш керткән өчен Казан милли
мәдәният үзәге муниципаль мәдәният учереҗдениясенең “Казан” бию
ансамбле
артисты
Марияхин
Тимофей
Николаевичка
Татарстан
Республикасының атказанган артисты дигән мактаулы исем бирелә.
Р.З. Закиров: Аларны сез сәхнәдә күрергә күнеккән, бирегә чакырдык
шатлыкларын да уртаклашырга дип. Чөнки аларның сездән кайтып
кергәннәре дә юк, гел сезнең янда.
М.Р.Тукаев: Казан милли мәдәният үзәге муниципаль мәдәният
учереҗдениясенең “Казан” бию ансамбле балет артисты Мифтахова Татьяна
Ивановнага Татарстан Республикасының атказанган артисты дигән мактаулы
исем бирелә.
“ Казан” бию ансамбле балет артисты
Денис Алексадровичка
Татарстан Республикасының атказанган артисты дигән мактаулы исем
бирелә.
Р.З.Закиров: Әле менә ике генә көн элек Искәндәр Илдарович
Польшадан шалтыратып әйтте, бу ансамбль киләсе елда Польшада чыгыш
ясаячак дип. Президентның карары шундый. Алар әле президент белән бер
атна элек кенә Владивосток шәһәрендә зур җыенда катнашып, халкыбызны
куандырып кайттылар. Аларның иҗатлары халкыбызга тагын да күбрәк
барып җитсен өчен, шушы исемнәрне биргән президентыбызга алар
318
исеменнән дә, үзебез исеменнән дә рәхмәт әйтергә рөхсәт итегез. Без чыннан
да шушы милли эшләрнең иҗат эшләре белән бәйләнеп баруы белән без
бәхетле. Татарстанның профессианаль сәнгате иң югары дәрәҗәдә. Рәхмәт.
З.Р.Валеева: Мин бу сүзләргә кушылып тагын шуны гына әйтәсем
килә, чыннан да безгә һәр өлкәдә мәдәниятне, татарның рухын торгызган
кешеләрнең хезмәте кадерле. Шуның өчен мактаулы исемме ул, рәхмәт
хатларымы безнең һәр очрашуда шулай даими рәвештә тапшырылып тора. Бу
эштә алдагы көндә дә без һәр кешенең олы хезмәтен бәяләргә әзербез. Шул
исәптән, мактаулы исемнәр, рәхмәт хатлары гына түгел, хәтта тормышта
кайчакта бүтән туган мәсьәләләрне хәл итәргә әзербез. Президентыбыз
кушуы буенча, хәтта, мин инде Ринат Зиннуровичка әйттем мин аны, без
хәзер списоклар төзибез, безнең актив эшли торган олы яшьле кешеләр дә
бар, аларны да без Татарстанга китереп безнең Татарстан санаторияләрендә
дәвалап, сәламәтлекләрен ныгытып эшләргә әзербез. Шуңа күрә, андый
списоклар да озакламый барлыкка килер дибез. Андый мөрәҗәгатьләр
очрашуда яңгыраган иде.
Хәзер бүген бүләкләр алган лаеклы кешеләргә тагын бер алкышлап,
аларга исәнлек һәм бүтәннәргә дә нәтиҗәле эшләргә ирешергә язсын диеп
тәбриклик тагын бер аларны.
Р.З. Закиров: Санаторияләрдә ял итү Татарстан хөкүмәте исәбеннән
бушлай булачак. Шуңа күрә заявкаларыгызны әзерли торыгыз.
М.Р.Тукаев: Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты әгъзасы,
Татарстан Республикасы Дәүләт советы депутаты Валеев Разил Исмәгыйль
улы Бөтендөнья татар конгрессының “Татар милләтенә күрсәткән олы
хезмәтләре өчен” медале белән бүләкләнә.
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты әгъзасы, Әюпов Фәрит
Шакир улы, Бөтендөнья татар конгрессының “Татар милләтенә күрсәткән
олы хезмәтләре өчен” медале белән бүләкләнә.
319
Татарстан Республикасының Урал төбәгендәге даими вәкиле, Садриев
Ринат Риват улы, Бөтендөнья татар конгрессының “Татар милләтенә
күрсәткән олы хезмәтләре өчен” медале белән бүләкләнә.
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
Апас районы
җирле оешмасы җитәкчесе Шәрифуллин Фәнис Вәкил улы Бөтендөнья татар
конгрессының “Татар милләтенә күрсәткән олы хезмәтләре өчен” медале
белән бүләкләнә.
Мордовия республикасының “Татар аксакаллар шурасы” миллиагарту иҗтимагый җәмгыяте рәисе Бикмаев Шамил Зәкәрия улына
Бөтендөнья
татар
конгрессы
Башкарма
комитетының
рәхмәт
хаты
тапшырыла.
Ялта шәһәренең Татар-башкорт оешмасы рәисе Алексеева- Шәрипова
Рәисә Мөнир кызына Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
рәхмәт хаты тапшырыла.
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының
Менделеевск
районы җирле оешмасы җитәкчесе Галиева Лилия Федр кызына Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитетының рәхмәт хаты тапшырыла.
Бөтендөнья татар конгрессының Башкортстан республикасындагы
вәкиле Локманов Алик Харис улына Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитетының рәхмәт хаты тапшырыла.
Калининград өлкәсе “Туган тамырлар” татар иҗтимагый оешмасы
җитәкчесе Сәлахов Вензел Тәкый улына Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының рәхмәт хаты тапшырыла.
“Халкым минем” телевизион тапшыруы авторы Садретдинова Ләйсәнә
Илгиз кызына Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының рәхмәт
хаты тапшырыла.
Калининград
шәһәре
“Кардәшләр”
иҗтимагый
оешмасы
рәисе
ЯҺудина Сәлимә Абдулла кызына Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитетының рәхмәт хаты тапшырыла.
320
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының Баулы районы
җирле оешмасы җитәкчесе Шараева Рәзинә Закирҗан кызына Бөтендөнья
татар конгрессы Башкарма комитетының рәхмәт хаты тапшырыла.
Р.З. Закиров: Баулылар һәр эштә мактаулылар дип юкка гына
җырламыйлар җырларда. Сез дә мактаулы. Менә шушы бүләкләр безнең
традциягә әйләнде. Без хөкүмәтебезгә, республика җитәкчелегенә, Татарстан
президентына рәхмәтләребезне белдерәбез. Рәхмәт әйтүдән, иманны күп
тапкыр кабатлаганнан әҗере арта гына бара диләр. Һәм тагын бер кат
Татарстан җитәкчелегенә үзебезнең рәхмәтләребезне җиткерәбез. Эшләгән
кешегә бәя бирү, эшләгән кешенең эшен күрү ул булган коллективларның,
булган җәмгыятләрнең эше. Шуңа күрә безнең милләттәшләребез чыннан да
кайда гына барсак та шундый тырышып, шундый үҗәтлек белән татарны
сакларга тырышу хисләре ул таныш хисләр.
Шуңа күрә дә эшләгән
хезмәтләрегез өчен барыгызга да бик зур рәхмәт. Әле мондый бүләкләр
соңгысы булмас. Киләчәктә дә була торсын, ә инде булган кадәргесе
халкыбызга хезмәт итү юлында тагын бер стимул булсын.
Сүз Сафиуллина Фәвия Әхтәмовнага бирелә. Рәхим итегез.
Ф.Ә. Сафиуллина: Хәерле көн, мөхтәрәм кардәшләр, милләттәшләр!
Сезгә Урал татарларыннан олы сәламнәр алып килдек. 2011 елга йомгак
ясаган вакытта ул безнең Свердловск өлкәсе татарлары өчен милли тормыш
дөньясына бик бай вакыйгалар булып узган дисәк ялгыш булмас. Безнең
билгеле инде татар тормышында бик зур вакыйгабыз булып Федераль
Сабантуй торды. Сабантуйда 60 меңнән артык кеше, шул исәптән Россиянең
34 төбәгеннән җыелган милләттәшләребез катнашты. 2011 елда уздырылган
11 нче федераль сабантуйның иң төп үзенчәлеге – бәйрәмнең башыннан
ахырына
кадәр
чарада
Татарстан
президенты
Рөстәм
Миңнеханов,
Башкортстан президенты Рөстәм Хәмитов, Свердловск өлкәсе губернаторы
Александр Мишарин катнашуы булды. Федераль Сабантуйны оештыру
дәрәҗәсен бик югары бәяләделәр. Оештыру мәсьләләренә килгәндә, билгеле
инде, Татарстан Республикасыннан шундый зур ярдәм күрсәтелмәсә, безнең
321
бәйрәм
андый
ук
күркәм,
матур
булмас
иде.
Бүгенге
комиссия
утырышларында, тыңлаган вакытта да исем китеп утырам, Татарстан
хөкемәтенә бик зур рәхмәтебезне белдерәсем килә. Ни өчен дигәндә
Татарстан Республикасы конституңиянең 14 нче маддәсе нигезендә без
һәрдаим Татарстаннан ярдәмне тоеп яшибез. Ә Федераль Сабантуй ул үзенә
күрә татарның дәрәҗәсен, абруен күтәрә торган, башка милләт вәкилләре
алдында да, бик олы чара. Халкыбызны бер мәйданга туплаучы Федераль
Сабантуй үзен акларлык иң әһәмиятле чара икәнен раслады. Бу уңайдан
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетына, Татарстан Республикасы
хөкүмәтенә, шәхсән Президент Рөстәм Нургали улы Миңнехановга олы
рәхмәтләребезне белдерәсебез килә. Бу чара татарларны бер түбә астына
гына җыеп калмый, ул җирле хакимият органнарын татар белән бергә
эшләргә мәҗбүр итә һәм инде алар безнең мәнфәгатьләргә башкачарак карый
дигән фикер туа. Сабантуйның кайтавазы бүгенге көнгә кадәр яңгырый,
хакимият органнары да бу чараны башка милләтләр алдында үрнәк итеп
куйдылар.
Федераль Сабантуйны әзерләүнең мәшәкате күп. Вакытны һәм
көчне бик күп алса да, татар милләте тормышында безнең башка чаралар да
үтәлми калмады. Гадәттә, ел саен уздырыла торган Муса Җәлилгә, Габдулла
Тукайга багышланган шигърият бәйрәмнәре гөрләп үтте. Безнең өлкәнең
татар мәктәпләрендә һәм Свердловск өлкә милләтара китапханәсе катнашы
белән ел башыннан ук Г.Тукайга багышланган сочиненияләр, эсселар
конкурсы булды. Бу конкурста татар балалары гына түгел, рус халкы бик
теләп катнашты. Бу инде безнең бөек шагыйребезне популяризацияләү,
татарның дәрәҗәсен күтәрүдә бер чара булды. Ел башында ук “Урал
сандугачы” исемле татар җырын яшь башкаручыларның төбәкара фестивале
узды. Чарада Свердловск, Оренбург, Курган, Пермь, Чиләбе, Төмән
өлкәләреннән һәм Чувашия республикасыннан яшь талантлар катнашты.
Фестиваль югары дәрәҗәдә узды. Элегрәк ике елга бер тапкыр үткәрелә
торган чараны, без һәр ел саен үткәрергә дигән карарга килдек һәм бу ел да
рәхим итегез безнең өлкәгә, февраль аенда “Урал сандугачы” фестивале
322
булачак. Ул ачык фестиваль, яшь
талантлар фестивале. Быел да аны бик
күңелле үткәрербез дип ышанам. Бөтен башкарган эшләребезне бәйнә-бәйнә
сөйләп торуның кирәге юктыр дип уйлыйм. Безнең Урал татарлары
конгрессының үзенең сайты бар Татары Урала.ру адресы белән кереп көн
саен безнең башкарган эшләребезне карый аласыз. Интернет челтәреннән
файдаланып, әлеге яссылыкны без зурлап эшләргә тырышабыз. Татар
яшьләрен үзара таныштыру, аралаштыру нияте белән тат.салям.ру дигән
социаль челтәр булдырдык. Әле ул яралгы хәлендә генә. Бергәләшеп эшләсәк
интернет челтәрендә татар темасын булдыруны көчәйтүне зурайтыр дип
ышанып калам.
Без эшне төрле юнәлештә алып барырга тырышабыз. Урал татарлары
конгрессы каршында Аксакаллар шурасы, Яшьләр Конвенты, Эшмәкәрләр
партнерлыгы эшләп килә. Бу ел ахырына кадәр безнең тагын бер хыял бар,
Урал татарлары конгрессы Татарстанның Уралдагы даими вәкиллеге белән
бик тыгыз элемтәдә эшлибез. Тамырларында татар каны булган яки
Татарстан белән бәйләнештә булган җурналистларны җыеп аерым бер союз
оештырырга уйлыйбыз. Татар мәктәпләре, директорлары белән тыгыз
элемтәдә эш алып барабыз. Ел ахырына кадәр аларның зур утырышларын
үткәрергә җыенабыз. Соңгы вакытта хакимият органнары белән тыгыз
элемтә булдыру өстендә эш алып барабыз. 2011 елда Каменск-Уральский,
Новоуральск, Артемовский 7 шәһәрләре хакимиятләре җитәкчеләре белән
очрашулар узды, алар катнашында уртак чаралар оештырылды. Бу эшне
дәвам итәргә уйлыйбыз. Хакимият органнары белән уртак тел табу татар
тормышын энтузиазм дәрәҗәсеннән югарырак дәрәҗәгә күтәрергә ярдәм итә.
Бу чор күптәннән башланды, үзебезнең татар депутатларын сайлап эшли
башлаганнан ук бу мәсьләне үктәрү, минемчә, милли лидерлардан тора.
Көчле милли лидерлар табу билгеле җиңел эш түгел. Монда утырган һәрбер
кеше үзенә күрә шундый зур, көчле шәхес дип уйлыйм мин.
Свердловск өлкәсендә шундый шәхес, кыска гына вакыт эчендә татар
тормышын күтәреп җибәрүче, тынгысызлыгы, төрле идеяларны тудырып
323
кына түгел, аларны тормышка ашыруда иң зур көч куючы, бер ел эчендә
“Түгәрәк уен” Бөтенроссия фольклор фестивале белән Федераль Сабантуй
кебек олы масштаблы чараларны уздыруда матди яктан да, оештыру ресурсы
белән дә иң зур өлеш кертүче Ринат Садриев бүгенгесе көндә Татарстанның
Уралдагы даими вәкиле итеп билгеләнде. Бу вакыйга Урал татарлары өчен
куанычлы хәл, без тагын да үзебезнең ресурсларны көчәйтеп, тагын да зур
уңышларга ирешербез дип уйлыйм. Яңа елда планнарыбыз бик күп. Киләсе
яңа елда май аенда зурлап Свердловск өлкәсе татарларының съездын
үткәрергә җыенабыз. Бу эшкә әзерлек группасы төзелеп эшли башлады.
Башка эш планнарыбызны сезнең белән бергәләшеп, аралашып эшләргә
язсын. Игътибарыгыз өчен бик зур рәхмәт. Яңа еллар белән. Татар
тормышында бергәләшеп хезмәт итик.
Р.З.Закиров:
Рәхмәт
Фәвия
Әхтәмовна.
Сүз
Бөтендөнья
татар
конгрессының Башкортстан Республикасындагы вәкиле Алик Харисович
Локмановка бирелә. Рәхим итегез.
А.Х.Локманов: Исәнмесез, газиз милләттәшләр! Менә
елдан артык
Башкортстан светофорларында яшел утлар татарларга күбрәк яна башлады.
Бу республика хакимиятендәге үзгәрешләр белән бәйле. Милли чараларны
үткәрү шактый җиңеләйде. Күз алдыгызга китерегез! Моңа кадәр Казанда
үткән, бернинди сәясәт белән дә бәйләнмәгән мәдәни чараларга, фәнни
конференцияләргә безнең президент аппараты белән килешмичә кешеләрне
җибәреп булмый иде. Мәсәлән, Актанышта үткән татар авылларының
Бөтенруссия ассоциациясен оештыру җыенына бер генә авыл хакимияте
башлыгын да җибәрә алмадык.
Бөтендөнья татарлары конгрессы белән тыгыз элемтәдә булып без
быелгысы елны бергәләп шактый гына эшләр майтардык. Конгресс үткәргән
барлык чараларда да иң күп катнашучылар бездән булды. Эшләгән эшләрнең
барысын
да санап
чыгу мөмкин
әһәмиятлеләрен атап китергә кирәктер.
324
түгел.
Шуларның
берничә
иң
Без ике елга бер мәртәбә татар җыры башкаручыларының “Туган тел”
исемле республика конкурсын үткәрәбез. Быел ул тугызынчы тапкыр
оештырылды. Соңгы елларда бу бәйге чын-чынлап зур халык бәйрәменә
әверелде. Җиңүчеләргә Бөтендөнья татар конгрессының, Татарстан мәдәният
министрлыгының махсус бүләкләрен булдыруы бәйгенең дәрәҗәсен күтәрә,
аңа ямь өсти. Һәр конкурста 60-70 ләп җырчы катнаша. Ул талантлы
яшьләрне
табарга
ярдәм
итә.
Җырчыларның
башкару
осталыгын
камилләштерергә булыша. Ә инде җыр сәнгатен үзенең төп һөнәре итеп
сайларга
теләге
булган
яшьләргә
махсус
уку
йортларына
юллама
булдырабыз. Бүгенге көндә татар җырларының сәхнә түрендәге җырчылар
Рөстәм Асаев, Светлана Матвеева, Радик Байнезаров, Филүс Каһировлар
башлап безнең “Туган тел” бәйгесендә фатиха алган җырчылар. Берничә
елдан татар җыр сәнгате тагын да бер исем ишетер. Ул быелгы конкурс
җиңүчесе, бүген Казан консерваториясендә укучы Артур Шучаипов.
Ел саен без, Бөтендөнья татар
конгрессының юлламалары белән
Татарстанның югары уку йортларына керү өчен 120-150 абитуриент
хәзерлибез. Аларның күпчелеге студент булып китәләр. Әмма шундый шик
туа. Алар укып бетергәч туган якларына кайтырлармы? Кайтмасалар без
үзебез яшәгән республикада татар милләтеннән булган белгечләргә кытлык
ясамабызмы? Бәлки, югары сыйныф укучыларының иң сәләтлеләрен генә
сайлап, берничә ел хәзерләп, алар сайлаган уку йортларына кертергәдер.
Безнең шартларда, безнең өчен уйланырлык нәрсәләр бар.
Быел Башкортстан татарлары тормышыда күп
вакыйгалар
булды.
Ниһаять,
Уфада
“Татарстан
кенә куанычлы
”Яңа
гасыр”
телерадиокомпаниясенең хәбәрчеләр үзәге ачылды. Ул үзенең эшен матур
гына башлап җибәрде. Без Татарстан җитәкчелегенә, үзәкне оештыруда
ярдәм иткән әлеге телерадиокомпаниягә бик тә рәхмәтлебез. Әмма
ни
өчендер башта сөйләшенгән штатлар санын әлегә алалмадык. Шул кадәр
татар яшәгән республикада татар вакыйгалары көн дә булып тора һәм бу
халыкның милли-мәдәни, сәяси тормышын чагылдыру өчен 2 генә кеше аз.
325
Конгрессыбызның мәдәният һәм сәнгать комиссиясе үзенең тирәсенә
иҗат кешеләрен тупларга, алар белән эш алып барырга тырыша. Әдипләрнең
иҗат
кичәләрен, халык белән очрашуларын оештыра. Драматургларның
пьесаларын тикшереп, аларга бәя бирә. Ел саен Г. Камал театры “Яңа татар
пьесасы”на конкурс үткәрә. Өченче ел бу конкурста безнең бер авторыбызӘлфис Гаязов «Урманнарга керсәм» пьесасы белән беренче урынны яулаган
иде. Шушы ук авторның быел да бер әсәре өченче урынны алды. Әмма
шунысы кәефне җибәрә- бу әйберләр театр сәхнәләренә куяр өчен һаман
тәкъдим ителмәгәннәр. Урыннар яулаган пьесаларга да сәхнә тормышы
бирмәгәч, конкурс үткәрүнең ни кирәге бар? Бу эштә тәртип булдырылсын
иде. Бер уңайдан шуны да әйтеп китим, әле татар әдәбиятын барлаганда
башлыча Татарстанда иҗат итүче әдипләрне күз алдында тоталар. Ә бит
Башкортстанда да татар әдәбияты бар. Ул бик үзенчәлекле. Татар әдәбиятын
барлаганда бүтән өлкәләрдә яшәүчеләрнең иҗатларын да исәпкә алсыннар
иде. Аларның язган әсәрләрен бастырып гомум татар әдәбияты дөньясына
кертеп җибәргәндә безнең иҗади мирасыбыз баер гына иде.
Без ислам динебезне үзебезнең асылыбызны саклауда төп идеология
итеп карыйбыз. Шуңа да Башкортстан татарлары конгрессының дин эшләре
буенча комиссиясе бар. Бу комиссияне Уфаның “Ихлас” мәчете имамхатыйбы Мөхәммәт хәзрәт Гәлләмов җитәкли. Әйтергә кирәк, ул хезмәт
иткән гыйбадәтханә Аллаһы тәгалә белән аралашу урыны гына түгел, ул
төрле мәдәни чаралар, конференцияләр, күренекле шәхесләр белән очрашу
урыны да булып тора. Бу чараларга әлегә Аллаһыга юл тотмаган бәндәләр дә
килә. Әмма андыйлар да шушы чараларга йөри-йөри тора-бара намазга баса.
Менә анда үткән быелгы чараларның кайберләре: Республика укытучылары
өчен “Әхлак дәресләре” һәм Ислам нигезләрен өйрәнүгә багышланган
атналык курслар, барыбызга да
билгеле булган Владимир Ждановның
эчкечелек һәм наркоманияга каршы лекцияләре, “Ризаэтдин Фәхретдинов
укулары”, “Мөселман зыялыларының яшь мөселманнарны тәрбияләүдәге
роле”дигән Бөтеруссия фәнни- гамәли конференцияләре, Г.Тукайның тууына
326
125 ел тулуга багышланган әдәби- музыкаль кичә, күренекле галим Рафаэль
Хәкимов белән очрашу һәм аның “Татар рухы” дигән китабы буенча әңгәмә
һ.б. бик күп чаралар. Мөхәммәт хәзрәт һәр
пәнҗешәмбе көнне РН ТВ
каналында дини тапшырулар алып бара.
Быелгысы елны Башкортстанда 28 мәхәллә теркәлде. Без мәчет ачу
тантаналарында даими катнашабыз, халык белән очрашабыз. Аллага шөкер,
мәчетләр төзелә, ләкин шунысы борчый – анда йөргән кешеләрнең күбесе
олы яшьтә. Ничек итеп балаларны исламга каратырга дип баш ватабыз. Бу
уңайдан шуны әйтергә кирәк, “Кадры решают все” дигән шигарь һәрчак көн
үзәгендә. Белемле имамнар мөдәрисләр хәзерләргә кирәк, ә динебезне
өйрәтергә аларга барыбер һәр авылда балалар табыла.
Ислам кануннарына таянып, аны яшәү рәвеше итеп көн күргәндә генә
тормышыбыз матур барачак икәненә без күптән түгел тагын бер кат инандык.
Ноябрь
башларында
Пенза
өлкәсенең
Урта
Әләзән
авылына
Башкортстанның 7 районыннан 19 кеше бу авылның яшәү рәвешен күрергә,
өйрәнергә бардык. Делегация төркемендә район хакимияте житәкчеләре,
мөхәрирләр, мәдәният хезмәткәрләре, имамнар, эшкуарлар булды. Урта
Әләзән турында ишеткән, телевизордан караган бар иде. Әмма анда йөргәндә
без үзебезне әкият илендә булган кебек хис иттек. Эш сөючәнлек, матур
тормыш, рухи тазалык, иман ныклыгы болар барысы да ислам дине
җимешләре. Кушканны үтәп, тыелганнан тыелып яши халык. Һәрбер
делегация әгъзасы
кайту белән урыннарда матбугатта, халыкны җыеп Урта
Әләзән феномены турында әңгәмәләр корды. Болардан соң безнең конгресска
бик күп мөрәҗәгатьләр булды. Бу сәяхәтне һаман сорыйлар, мондый
тәҗрибәне үзләштерү кирәклеген әйтәләр.
Ринат Зиннурович! Бу уңайдан шундый фикер туды. Татарның мондый,
матур тормышлы, данлыклы авыллары күп бит. Бәлки Шыгырдан, Иске
Кулатка, Урта Әләзән авылларын өйрәнү буенча БТК туристик юллар
оештырыр? Чөнки йөз кат тыңлаганчы, бер тапкыр барып күрү бөтенләй
белән башка тәэсир бирә.
327
Бу сәяхәттә булган кешеләр аны оештырган өчен Бөтендөнья татар
конгрессына,
Урта
Әләзәндәге
кунакчыл
“гид”ыбыз
Кязым
әфәнде
Дебердеевка рәхмәтләрен җиткерүне сорадылар.
Әлеге көндә Башкортстан татарларын иң борчыган нәрсә - ул да булсател мәсъәләсе. Бу проблема буенча борчулы сорауларны якын көннәрдә
үтәчәк Башкортстан татарлары съездында да куячакбыз.
Республикада татар телен башкорт һәм рус телләре белән бер рәттән
дәүләт теле итеп кую безнең максатыбыз, бурычыбыз!
Республика казнасының 1/3 ен булдырган татар халкы балалар курчак
театрыннан да, яшьләр театрыннан да, радио-телевидение тапшыруларыннан
да мәхрүм. Бу гаделсезлек безне канәгатьләндерми. Ә проблемаларның
чишелеш тапмавы милләтара мөнәсәбәтләрне катлауландыра. Республикада
татар теленең даирәсе көннән-көн таркау. Мәктәпләрнең саны кимегәннән
кими. Татар телендә укыган балалар бары 8%
гына тәшкил итә. Татар
районнары булган Тәтешле, Шаран, Балтач, Кыйгы, Туймазы районнарында
бер генә татар мәктәбе дә калмады. Илеш, Уфа районнарында, Стәрлетамак,
Нефтекама шәһәрләрендә нык кимеде. Кызганычка каршы, безнең башка
афәт булып төшкән милли телләрне бетерергә юнәлтелгән 309нчы федераль
канун да үзенең кара эшен эшли. Әмма бу канунның бер уңай ягы да бар. Ул
безнең республикадагы төрле милләт вәкилләрен берләшергә ярдәм итте.
Соңгы
елларда
без
Башкортстан
Мәгариф
министрлыгында
телләр
мәсьәләсендә уртак фикерләргә килдек, уку-укыту эшләренә күзәтү ясыйбыз.
Ел саен бергәләп татар укучыларының
олимпиадасын, татар теле һәм
әдәбияты укытучыларының “ Ел укытучысы” конкурсы, фәнни-гамәли
конференцияләр үткәрәбез. Апрель аенда “Кызыл таң” редакциясендә
укытучылар, җәмәгать оешмалары, Мәгариф министрлыгы вәкилләре түгәрәк
өстәлгә җыелып тел хакында зур әңгәмә кордык. Шундый ук түгәрәк өстәлне
төрле милләт вәкилләре катнашында киләсе елның гыйнвар азагында
телевидениядә
Мәгариф
оештырырга
министрлыклары
ниятлибез.
арасында
328
Башкортостан
хезмәттәшлек
һәм
турында
Татарстан
килешү
хәзерләнде. Ул якын көннәрдә ике яктан да имзалар белән беркетеләчәк. Бу
килешү туган телебезне укыту мәсьәләләрен хәл итәргә мөмкинчелекләр
тудырыр дигән өметтә калабыз.
Үткән елда Татарстан һәм Башкортостан Республикалары арасында
хезмәттәшлек турында килешү кабул ителгән иде. Бу килешү дә миллимәдәни тормышыбызны җанландырырга бер этәргеч һәм таяныч.
тәлинкәгә
салып
китереп
бирмәячәкләрен
истә
тотып,
Әзерне
үзебезнең
мәнфәгатьләребез турында үзебез кайгыртып, бернинди зарлануларсыз алга
барырга кирәк! Исәнлектә, киләчәктә дә очрашырга насыйп булсын.
Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Д.М.Исхаков:
Зиннурович!
Менә
Минем
безгә
доклад
Алик
ясаучыга
әфәнде
сорау
бик
бар
матур
иде,
итеп
Ринат
сөйләде
Башкортостандагы вакыйгаларны. Һәм шундый шөбһә белдерде, монда
килеп укучылар кире кайтырлар микән дип. Ләкин мәсьәләнең башка ягы да
бар. Безгә килеп укучыларның кайберләре кире кайта, әмма алар анда эш
таба алалармы? Менә бер конкрет мисал. Безнең зур тырышлык белән,
Башкортостан университетына эшкә алдылар бездә укып бетергән Кадрия
Габбасованы. Ул Тукай турында диссертация яклады. Башкортостанда
бердәнбер. Шуны алдылар лаборант итеп, бер ел тоттылар 5 меңгә. Аның
акчасы җитми иде, ул Уфадан ераграк тора. Шул акча юлына китә иде. Ринат
Зиннурович белән кереп сөйләштек Башкортостан университетына, мин
аерым кердем ректор янына. Соңрак безнең Исполкомның әгъзасы булган
Асадуллин янына бардык. Ул кызга эш табылмады. Бүген дә эшсез утыра.
Безнең каршыда утырган Шарипов бер урын бушагач, ул кызга эш бирмәүгә
каршы тавыш бирде, кафедраларында. Менә бездә татарларга мөнәсәбәт
шундый. Шуннан соң нәрсә көтәсез? Без хәзерләп җибәрәбез, сез ничек
каршы аласыз аларны? Мин уйлыйм, Алик әфәнде, бездә укып кайткан
яшьләрне эшкә урнаштыру турында уйларга кирәк. Һәм карарга кирәк,
андагы татар җитәкчеләре нәрсә эшләп яталар. Мин аңлыйм, башкортларга
329
урын бар, ә татарларга? Ул бит сезнең республикада бердәнбер Тукаевед.
Бәлки ул Казанга килер. Ул вакытта безгә зарланып йөрмәгез, кеше юк дип.
Р.З.Закиров: Рәхмәт. Җавап бирегез, Алик әфәнде.
А.Х. Локманов: Миңа бу турыда мөрәҗәгать булмады, мин Кадрия
ханым турында да беренче генә ишетәм. Республикада татар факультетлары
булган ВУЗларыбыз күп. Ничек инде без бер кешегә эш таба алмыйк, ди.
Д.М. Исхаков: Сүз бер кеше мәсьәләсе турында гына бармый.
А.Х. Локманов: Хәл итәргә тырышырбыз бу мәсьәләне.
Р.З.Закиров: Дискуссияләшмибез, Дамир Мәүләвиевич. Рәхмәт сезгә.
Сүз Бөтендөнья татар конгрессының “Татар иле” порталының координаторы,
җитәкчесе, бүлек мөдире Раил Мәүлитович Гатауллинга бирелә.
Р.М. Гатауллин: Хәерле көн газиз милләттәшләр, татар халкының асыл
затлары! Мин шундый зур залда, түгәрәк өстәл артында утыручы кешеләр
алдында чыгыш ясавыма шат. Раил Гатауллин дигән кеше булам. әлеге
“Татар иле” концепциясе авторы. Ләкин мин уйлап тапкан гына әйбер дип
уйламыйм,
бу инде татар җанлы булган һәркемнең күңелендә, рухында
булган мәгълүмат. Әмма ләкин аны хәзер сүздә генә түгел, эшкә дә
әйләндерергә кирәк. Менә конгресс базасында бу эш башланып китте, быел
яз аенда. Инде җәй аенда Татарстан Республикасы Министрлар кабинетында
Премьер- министр каршындагы киңәшмәдә әлеге эшкә хуплау бирелде. Менә
кыскача гына әйтеп китәм. Нинди бурычлар без үзебезнең алдыбызга куябыз.
Әлбәттә, мин Ринат Зиннуровичның тәмамлаган сүзләрен искә төшерәм.
Бергә булыйк, бердәм булыйк дип. Интернет челтәре хәзерге вакытта татар
халкын да, гомумән, кайсы милләт бар ул берләштерү, аларны бердәм булып
үсешкә илтә торган ниндидер бер корал дип саныйбыз һәм инде бу коралны
оста файдаланырга кирәк. Кайбер максатларны әйтеп китәм. Әлбәттә,
бүгенге көндә бик күп мәсьәләләр килеп туа. Балалар бакчаларында,
мәктәпләрдә татар телен укыту, ә менә хәзерге вакытта югары уку
йортларында татар телен укыту бөтенләй юк дәрәҗәсендә. Ә менә Фәннәр
академиясе дәрәҗәсендә, галимнәр дәрәҗәсендә, мәсьәлән, квадрат тамыр
330
дип эзәп карагыз, ул гади ниндидер мәктәп укучысы рефератында очрарга
мөмкин, интернет челтәрендә бер генә татар галименең дә ресурслары татар
телендә юк дәрәҗәсендә.
Шуңа күрә безнең максатларда киләчәк буын
интернет челтәрендә югары, аңлы дәрәҗәдә мәгърифәтле булып аралашу
ресурсларын булдыру тора.
Икенче слайдка күчәбез. Менә монда иң беренче чиратта татар теленә
игътибар, татар телендә аралашуга игътибар. Шушы юнәлештә махсус
методикалар булдырылды. Татар теленә өйрәтү дистанцион курслар буенча,
аларны сезгә таныштырып үтермен. Киләсе слайд. Безнең бик зур әдәби
мирасыбыз бар. Хәзерге вакытта таткнигафонд дигән проект бар. Шундый
проектлар интернет челтәрендә әкрен генә арта бара. Әмма ләкин аларның
хәзерге вакытта, мәсәлән без инде ярдәм итеп торабыз Башкортостаннан бер
аспирант кыз гади генә бер язучының әсәрләрен таба алмый ди. Интернет
челтәрендә без аңа ярдәм итәбез. Бу ресурсларны халыкка җиткерүне максат
итеп куябыз. Киләсе слайд. Әйтеп киттек инде тарих мәсәләсендә. Хәзерге
вакытта тарихны бер кеше бер төрле аңлый, икенчесе икенче төрле аңлый.
Шуңа күрә бу дәрәҗәдә эшләнгән төгәл проектлар булырга тиеш. Киләсе
слайд. Безнең медиаконтент хәзерге вакытта интернет челтәрендә килдекитте аудио- видеолар гына түгел, әдәби мирасны да урнаштырырга кирәк.
Мәсьлән, шул ук туган телне, аны И. Шакиров та җырларга мөмкин, укытучы
да җырларга мөмкин, гади укучы да җырларга мөмкин. Әмма аның кайсысы
үрнәк, кайсысына карап җырларга, максат шуның буенча куела. Киләсе
слайд. ВЕП каталог. Менә бүген иртә белән генә кереп чыктым Татары
урала.орг дигән сайтка. Анда Ф. Яруллинның туганнарының
кайгысын
уртаклашалар. Татарларның, гомумән, Австралия татарларының, Германия
татарларының кайда гына булмасын, Аллага шөкер, сайтлары эшләп килә.
Кайдадыр ул немец телендә, кайдадыр рус телендә. Әмма ләкин шул ук
татарлар кайдадыр бар икән, аларга хәзерге вакытта Казан ягыннан,
Татарстан ягыннан татар телендә дә үз ресурсларын алып барып, аларга
ресурсны, мәсәлән, “Урал сандугачы” ниндидер бәйге була икән, гомумән
331
аны танытырга кирәк бөтен дөньяга. Һәм безнең Уралдагы тугандаш
халкыбыз шундый чаралар үткәрә икән дип бергә- бергә эшләргә мөмкинлек
булсын өчен, интернет челтәрендә бөтен ресурсларны туплап, аны танытырга
кирәк булачак. Киләсе слайдка күчик. Әлбәттә, инде әйтеп киттек, татар
халкы бер- берсен белеп, танышып, үзләре генә түгел, ә гомумән, дөньяда
күп икән бергә дуслашып яшәү өчен менә мондый чаралар да кирәк. Инде
төп өлешкә әкеренләп күчәбез. Интернет челтәрендә шундый ресурсны
булдыру өчен махсус инде бик күп министрлыклар, ведомстволар
тарафыннан бергә җыелып техник заданиясе документы булдырылды.
Монда мәгариф министрлыгы да, мәгълүматлаштыру министрлыгы да дип
әйтик, “Татмедиа” да, “Яңа гасыр” да, татар конгрессы белән берлектә шушы
өлкәдә бергә эшләп, бу юнәлештә үз хезмәтләребезне, көчләребезне туплап
эш алып барырга планлаштырабыз. Март- апрель айларында без бу проектны
ачырбыз. Интернет челтәрендә “Вконтакте” дигән социаль челтәр бар.
Августның 31көнне 100% әлеге социаль челтәрне без, энтузиастлар хезмәте
белән, 17 яшь егет- кыз студентлар дәрәҗәсендә, алар эшләп шушы челтәрне
үзлектән профессиональ дәрәҗәдә татар теленә тәрҗемә итеп бетерделәр.
Һәм инде интернет челтәрендә бу сайтка кереп татарча аралашырга мөмкин.
Киләсе слайдка күчик. Каталогка килгәндә, без инде күпмедер дәрәҗәдә
татар интернетында нинди сайтлар бар, аларны күзаллап, туплап барабыз.
Хәзерге вакытта 500 дән артык интернет проект тупланган. Аның турында
мәгълүматны без инде татарча, русча, инглиз телләрендә бирәбез, бөтен
дөнья танысын өчен. Киләсе слайд. Безнең хәзерге вакытта татар теленә
укыту өчен махсус методиканы без инде эшкәрттек. Менә
Фәннәр
академиясе дә кабатлап безнең эшне эшләп башкара икән. Бу методика
тулысынча
Казан дәүләт федераль университеты галимнәре, галимәләре
белән берлектә инде эшләнде, инде интернет челтәрендә әзер. Гомумән, бераз
техник эшкәртүдән соң татар теленә дистанцион укыту курсын шушы берике айда гамәлгә кертергә
мөмкиндер. Киләсе слайд. Һәрбер проект
профессиональ белгечләр тарафыннан документлана. Кыскача менә шулар.
332
Мин сезне шушы өлкәдә нинди эшләр алып барганын әйтеп киттем.
Тагын әйтәсе килә, хәзерге вакытта интернет челтәрен үстерүдә нәкъ менә
татарлар тарафыннан энтузиазм кирәк. Безнең бар татар википедиясе, шунда
ук яшьләр эшли. Хәзерге вакытта энциклопедия институты белән берлектә
Фәннәр академиясенең
шушы социаль челтәр кысаларында мәгълүмати
ресурслы социаль челтәр, ресурслар алып аралашу чарасы, шушы проектның
бер өлеше булачак. Киләчәктә бергә-бергә матур итеп эшләргә язсын. Шушы
юнәлештә эшләү өчен кайсы төбәкләрдә нинди яшь белгечләрегез бар,
мәгълүмат туплау буенча сез аларны әзерли торыгыз. Зур рәхмәт.
Р.З.Закиров: Сания
Вахитовна Шевченко Чиләбе өлкәсе татар
конгрессы рәисенең урынбасары. Рәхим итегез! Чиләбе өлкәсе безне
куандырып бик матур эшләр башкара башлады, соңгы ике ел эчендә бик зур
үзгәрешләр бар- үзе сөйләп бирер.
С. В. Шевченко: Хәерле көн, хөрмәтле милләттәшләребез! Хәерле көн,
Ринат Зиннурович, Зилә Рәхимьяновна! Рөхсәт итегез, сезгә Чиләбе
өлкәсендә яшәүче татар халкы исеменнән, Чиләбе өлкә татар конгрессы
әгъзалары исеменнән, шәхсән аның Башкарма комитеты рәисе Колесникова
Лена Рафыйк кызы исеменнән ялкынлы кайнар сәлам тапшырырга. Бүген
миңа бик җаваплы вазыйфа тапшырылды. Рөхсәт итегез сезне Чиләбе
татарларының бүгенге көндә яшәеше белән сезне таныштырып үтәргә.
Чиләбе өлкәсе Русия Федерациясенең
иң зур индустриаль төбәкләренең
берсе булып кына калмый, ул сан буенча татар халкының Татарстан һәм
Башкортостаннан кала иң күп яши торган урыны. 220 меңнән артык
милләттәшләребез өлкәбездә гомер итә. Соңгы елларда өлкә Татар конгрессы
башкарма
комитеты
рәисе итеп милләтпәрвар Лена Рафыйк кызы
сайланганнан соң милли-мәдәни эш җайланып кына калмады, ул бүгенге
көндә җитди үзгәрешләр кичерә. Шулай дисәм дөресрәк булыр. Өлкәбезнең
татарлар яши торган һәрбер почмагында эшлекле һәм мәдәни хезмәттәшлек
киңәйде. Ә бу үз чиратында татар халкының рухын яңартуда, аны үстерүдә
нигез булып тора. Бүген Чиләбе татарлары үзләренең татар милләтеннән
333
булулары белән горурланып яшиләр. Ул гына да түгел башка милләт
кешеләре дә үзләренең тамырларыннан татар канын эзлиләр.
Чиләбедә 30 лап шәһәр һәм 27 район үзәге бар. Һәрберсендә өлкә татар
конгрессы җитәкчелегендә татар оешмалары эшли. Һәрбер милләт, беренче
чиратта, үзенең туган теле белән көчле. Шуңа күрә өлкә татар конгрессы
өлкәбезнең төрле төбәкләрендә татар телен укытуны бик җанландырып
җибәрде. Магнитогорск, Златоуст, Еманжелинск, Югары Уфале районы
үзәгендә һәм аның авылларында, шәһәрләрдә факультатив буларак татар теле
укытыла. Ә өлкәбезнең башкаласы Чиләбе шәһәренең 81 нче санлы
мәктәбендә быел беренче сыйныфтан татар теле предмет буларак керә. Ә
югары сыйныфларда факультатив формасында укытыла.
Укыту югары
сыйфатта бара. Чөнки безнең укучыларыбыз татар теле һәм әдәбияты буенча
өлкә һәм региональ олимпиадаларында катнашып, мактаулы урыннар алалар.
Шул ук мәктәптә һәм 20 нче санлы мәктәптә
балалар ансамбле дә
оештырылды. 14 нче октябрьдә бу мәктәпкә Татарстан Республикасы
Премьер министры урынбасары Зилә Рәхимьяновна Валеева үзенең килүе
белән безне шатландырды, абруебызны күтәрде. Татар телен өйрәнүче 30
беренче сыйныф укучыларына бүләкләр тапшырды. Бүген өлкәбездә татар
телен өйрәтү челтәре киңәя. Дөресен әйтергә кирәк, укытучылар җитми.
Ләкин бу проблеманы да без үзебез чишәбез. Педагогия университетында
өстәмә белем бирү институтында булачак укытучылар төп дипломнары белән
бер рәттән, татар теле һәм әдәбияты укытучысы дигән тагын бер диплом
алачаклар. Берничә ел элек безне мәктәп директорлары бик салкын каршы
алсалар, хәзерге көндә үзләре безнең арттан йөриләр. Ни өчен дисезме?
Чөнки быелдан яңа стандартлар кертелде. Анда дәрестән тыш чаралар өчен
күп вакыт бирелгән. Бу эшләү өчен бик уңай. Нык итеп, акыл белән эш
иткәндә барысын да эшләп була. Иң беренче чиратта Өлкә татар конгрессы,
дөресрәге Лена Рафыйковна мәктәпкә тулысынча җиһазландырылган татар
теле
кабинетын бүләк итте. Аннан соң без ата-аналарны, балаларны
кызыксындыру чаралары өстендә эшли башладык. Балалар бакчаларында да
334
милли группалар эшли. Аларның саны турында кычкырып мактанырлык
булмаса да, алар бар, аларның челтәре киңәя. Чиләбенең үзендә 414 нче
балалар бакчасы, Көнашакта, Златаустта һәм башка шәһәрләрдә. Ә кичләрен
теләүчеләр өчен татар телен өйрәтү буенча курслар ачтык. Халкыбызда
кызыксыну артты, милли үзаң күтәрелә. Барлык яңалыкларыбызны,
үткәрелгән чаралар турында безең “Хәзинә” газетабыз һәм тапшыруыбыз
һәрбер кешенең өенә җиткереп тора. Бүген сез аларның барысын да күрдегез.
“Хәзинә” телевизион тапшыруда без милли ашлар турында да, яңалыклар
турында да, күренекле милләттәшләребез турында да сөйлибез. Балалар
рубрикасында татарча А,Б,В,Г,Дейка да бар. Без чынлап та тик ятмыйбыз,
җиң сызганып эшлибез.
Дәүләт мәдәният һәм сәнгать академиясенда
Татарстан Республикасының атказанган артисты Нәзифә Хәбибуллина
җитәкчелегендә “Гүзәл” фольклор төркеме үзенең эшен яңартып җибәрде.
“Айгөл” халык ансамбле балалар төркеменә татар конгрессы милли
костюмнар да тектерде. Әгәр дә өлкә хакимиятебез, өлкә губернаторыбыз
тарафыннан аңлашу булмаса, бер ни дә эшләп булмас иде. Алар белән уртак
тел табу безнең җитәкчебезнең акыл белән эш итүе, сөйләшә белү таланты
нәтиҗәсе дә ул. Берничә көн элек Шәехзадә Бабич исемендәге Татар-башкорт
китапханәсенең 105 еллыгын үткәрдек.
Бөтендөнья татар конгрессына үзебезнең рәхмәтебезне җиткерәсем килә.
Чөнки балалар бүлегенә конгресс китаплар бүләк итте. Без югалып барган
татар авылларын да эзлибез, аларны табып торгызу буенча да конгресс зур
эш алып бара. Узган ел Чисно районында Редутово дигән саф татар
авылында каз өмәсе үткәреп кайттык. Халкыбызның үз тарихын, атабабаларыбыздан калган һөнәрләренең ничек саклауларын күреп сокланып
кайттык. Кайсы гына төбәктә яшәсә дә безнең татар халкы үзенең
тамырларын югалтмый, саклый, үстерә. Андагы яшәешне, авыл
музеен,
мәктәбен, ничек итеп туган телләрен өйрәнүләрен күргәч, өлкә татар
конгрессы өлкәбезнең күренекле кешеләре турында энциклопедия өчен
материаллар җыя башлады. 2 томнан торган энциклопедиянең беренчесе әзер
335
дияргә була. Ләкин 2 том белән генә тәмамланмас дип уйлыйбыз. Эзләнә
башлагач,
күренекле,
талантлы,
тарихта
үзенең
эзен
калдырган
милләттәшләребез бик күп булып чыкты. Озакламый Чиләбе татарларының
энциклопедиясе дөнья күрәчәк.
Үткән елның октябрь аенда Татарстан Республикасы Президенты
Р.Н.Миңнеханов килүе дә Чиләбе татарлары өчен зур вакыйга булды. Чиләбе
өлкәсе
буйлап
бөек
шагыйребез Г.Тукайның
125
еллык
юбилеена
багышланган чаралар зур итеп үткәрелде. Ә инде иң күләмле, иң оригиналь
бер бәйгегә дә охшамаган чарабыз “Татар кызы - 2011” бәйгесе. Бу гүзәллек
һәм эчке матурлык бәйгесе булып өлкәбездә танылды. Без моны яшьләр
белән эшләүнең бер формасы дип саныйбыз. Кызларыбыз белмәгәннәрен белделәр, күрмәгәннәрен - күрделәр, татар дөньясын үзләре өчен өр яңадан
ачтылар дисәм дә була. Ярты елга сузылган бу бәйгедә кызларыбыз чын
татар кызы булырга өйрәнделәр, хәтта йөрешләре дә үзгәрде. Киләсе бәйгедә
катнашырга теләүчеләр саны шул тикле күп, ничек бәйге кысасына
сыйдырырбыз дип уйлыйбыз.
Әлбәттә, эшләгән кешегә эш җитәрлек. Тагын бер мөһим казанышыбыз
турында әйтеп китәсем килә. Ул өлкә татар конгрессы таләбе дисәм бик
дөрес булмас, ләкин соравы буенча Чиләбе шәһәренең ике урамы күренекле
әдипләребез Г.Тукай һәм М.Җәлил исемен йөртәчәк. Бу карарга инде кул
куелган.
Безнең планнар бик зур. Серләребезнең барысын да ачып бетермибез, иң
элек эшләргә, соңыннан сөйләргә дигән принцип безнең конгресста. Шулай
да аларның берсен сезгә җиткерәсем килә. Чиләбедә Г.Тукайга һәйкәл кую
буенча бүген
сөйләшүләр бара. Форсаттан файдаланып, Татарстан
Республикасы Президенты Р.Н.Миңнехановка, БТК Башкарма комитеты
рәисе Р.З.Закировка, Чиләбе өлкәсе Татарлары конгрессы рәисе Лена
Рафыйковна исеменнән, конгресс хезмәткәрләре исеменнән зур рәхмәтебезне
әйтәсебез килә. Чыгышымны шуның белән тәмамлыйм, һәммәгезгә дә бәхет,
ныклы сәламәтлек, уңышлар телим. Рәхмәт сезгә.
336
Р.З.Закиров:
Рәхмәт Сания Вахитовна. Соңгы 10 ел эчендә бу
ханымның кәефе 180 градуска үзгәрде. Әле 5–6 ел элек кенә аның йөрәктән
әйткән сүзләрен хәтерлим мин: “Чиләбедән башка татарлар юк мени соң,
нигә соң доклад саен безне сүгәсез”- дип әйткән иде. Бүген без бу мәсьләдә
координально үзгәрдек, аларны сүкмибез, аларны мактауга күчтек. Чөнки
мактарлык эшләре, чыннан да бик күп, чыннан да Чиләбе татарлары уянды.
Соңгы 10 ел эчендә нинди үзгәреш. Димәк, барыбызга да эшләргә генә кирәк,
эшләгән җирдә нәтиҗәсе күренә. Бу Чиләбе татарлары эшендә бөтенлеге
белән расланды. Сезгә исәнлек-саулык. Лена Рафыйковнага зур сәламнәр
җиткерегез. Тагын да зуррак эшләр насыйп булсын үзегезгә.
Безнең соңгы чыгыш. Монысы Бөтендөнья татар яшьләре форумы рәисе
урынбасары Яруллин Тәбрис Мөдәрисович. Киләсе елда безнең V
Бөтендөнья татар яшьләре форумы булачак, шуңа күрә, әйдәгез, яшьләрне
тыңлап карыйк. Нинди планнар белән яшиләр икән, нинди планнар белән
форумга җыеналар икән.
Т.М.Яруллин: Кадерле милләттәшләр һәм кунаклар!
Сезне Бөтендөнья татар яшьләре җыены исеменнән сәламнәргә рөхсәт
итегез! Соңгы елларда Казан каласында бик күп халыкара конференцияләр,
корылтайлар, форумнар үткәрелә, ләкин Бөтендөнья татар яшьләре җыены
һәммәсеннән дә аерылып тора. Бүгенге көндә Форум йөздән артык татар
яшьләре җәмгыятен берләштерә һәм алар белән һәрдаим эшләп килүче
бердәнбер оешма. Җыеннарның нәтиҗәсе шунда: беренче форум делегатлары
бер-берсе белән фикер алышып, танышып кына киткән булсалар, хәзер алар
иҗтимагый оешмалар төзеп, шуларны җитәкли, төгәл эшләр башкара.
Соңгы форум бер ел элек узды - бик җитди, мөһим мәсьәләләр каралды.
Һичшиксез, бүген без олыларга рәхмәт әйтеп, йөкнең авыр өлешен үз
җилкәләребезгә алырга тиеш. Ләкин эшне тоткарлаучы очраклар да хәйран.
Соңгы айларда миңа берничә төбәктә булырга туры килде, күп җирдә яшләр
белән олылар бергә эшли, моның уңышлы үрнәкләре бар (мәсәлән Ижау,
Ульян, Иваново һәм Новосибирск), ләкин кайбер очракта олылар яшьләр
337
оешмасын үзләренә көндәш итеп күрә һәм уртак тел таба алмый. Аларны
бинасыз, бүлмәсез калдырырга да мөмкиннәр. Яшьләргә тулы канлы эш алып
барыр өчен мөмкинлекләр чикләнә. Өлкәннәрнең яшьләр белән идарә итү
теләге зур. Гадәттә бу яшьләрдә протест тудыра, аларның үзенчә эшлисе
килә. Өлкәннәр моны өнәп бетерми һәм үзләренә уңайлы кешеләрне
сайлауны кулай күрә. Еш кына яңа оешма барлыкка килә һәм алар капмакаршы
куела.
Мондый
хәлне булдырмас өчен
яшьләрләрне
милли
мәсьәләләрне чишкәндә күбрәк җәлеп итәргә, проектларын тормышка
ашырыр өчен инфраструктура булдырырга ярдәм итәргә кирәк.
Билгеле, Форумның иң төп максатларының берсе - ул туган телебезне
саклап калу, аны үстерү. Шул уңайдан, Форумның “Үзебез” яңа буын
хәрәкәте белән берлектә оештырылган «Мин татарча сөйләшәм!» чарасы
турында әйтмичә булмый. Бу акция елдан-ел камилләшә һәм киңәя бара,
аның мәртәбәсе үсә һәм яңа чаралар өстәлә бара. Әйтик, быел ул берничә
этапта узды.
1.
Интернетта татарча аралашуны пропагандалау - 20-26
апрельдә “Интернет татарча сөйләшә!” акциясе оештырылды.
2.
Шул ук вакытта, 23 апрельдә “Татар-дозор” маҗара
уенында 7 команда катнашып, Габдулла Тукай, Фатыйх Әмирханның
125 еллыгына һәм татар тарихына бәйле сорауларга җавап эзләде, үз
белемнәрен тикшерде.
3.
Яр Чаллыдагы татар яшьләре тәҗрибәсенә таянып, 25
апрельдә “Мин татарча сөйләшәм!” автохәрәкәте узды. Җиңү көнендә
яки
ниндидер
футбол-хоккей
матчлары
булган
чакта,
башка
бәйрәмнәрдә байраклар белән бизәлгән машиналарның урам буйлап
үтүе һәм халык игътибарын җәлеп итүе – гадәти хәл. Телебезне дә шул
рәвешле пропагандалап, халык игътибарын җәлеп итеп була бит.
Акция барышында катнашучылар берничә тукталыш ясап, халык белән
татар телендә аралашты, ябыштыргычлар, түштамгалар бүләк итте.
Татарча белмәүче казанлыларга исә татарча-русча сүзлекләр бирелде.
338
Инде бу акциягә йомгак - 26 апрельдә Бауман урамында
4.
гала-концерт рәвешендә оештырылды. Акциянең төп фишкасы яңа
агым музыка вәкилләренә сәхнә бирү дә иде. Беренче елларны алар
ике-өч кенә булсалар, быел 14 шундый төркем әлеге акциядә катнашты.
Быел чараларга эре бизнес ширкәтләре дә кушылды. Мәсәлән, «Билайн»
кәрәзле элемтә ширкәте «Татар дозоры» уенында һәм “Мин татарча
сөйләшәм” акциясе катнашучыларына бүләкләр бирде.
Акция нәтиҗәләре сөендерә-гала концертка без биш меңнән артык кеше
җыя алдык. 5 ел рәттән узган чара яшьләр арасында үз телләренә карата
хөрмәт арттыра алды, кызыксыну уятты. Инде шәһәр яшьләре элеке кебек
туган телләрендә сөйләшергә оялмыйлар, көндәлек тормышта ешрак куллана
башладылар. Бу психологик киртәне җимерүнең үтемле бер юлы.
Инде ничә ел рәттән шушы уңышларны аеруча Сарытау һәм Әстерхан
өлкәләре, якын чит илләрдәге оешмалар кабатлап килә. Ләкин шул ук
вакытта кайбер төбәкләрдә акциянең эчтәлеген бозалар. Мәсәлән, акцияне
мәдәният йортында үзара гына уздыралар, концерт форматы белән
мавыгалар. Ә бит “Мин татарча сөйләшәм”нең төп максаты - милли эшкә
яшьләрне җәлеп итү генә түгел, татар һәм башка милләт вәкилләренә туган
телебезнең
өстенлекләрен
ассызыклау:
татар
телен
белсәң
-
сиңа
күпмиллионлык төрки дөнья ачыла, дистәдән артык милләт вәкилләре белән
уртак тел табып була һ.б һ.б. Акциянең үзенчәлеге – яшьләрне кызыктырыр
өчен яңа ысуллар куллану, татар телен җиңелчә-уен формасында тәкъдим итү.
Без эшчәнлегебездә тупланган белемнәребезне, кулланган технологияләрне
татар яшьләре белән уртаклашабыз, алар белән аңлату эшләре алып барабыз.
Сез беләсез, Татарстан бүген алдынгы төбәкләрнең берсе дип санала.
Казанда дөньякүләм спорт чаралары узачак, шуларның берсе - 2013 елның
Универсиадасы.
Форум
Универсиада
дирекциясе
белән
уңышлы
хезмәттәшлек итә: агымдагы елда татар яшьләре оешмалары “Универсиаданы
каршылап!”
дигән
акция
-
презентациясе
339
үткәрделәр.
Эстафетаны
Екатеринбург яшьләре кабул итеп калды - байраклар, китаплар, презентацион
материаллар, сувенирлар җибәрдек, алардан хәбәр көтеп калабыз.
Әлбәттә, татар яшьләрен кызыксындырган мәсьәләләрнең берсе һәм иң
четреклесе - дин һәм җәмгыять, аның яңарышы. Безнең тарихи тәҗрибә
күрсәткәнчә, татар яшьләрен борчый торган күп кенә проблемаларны, ислам
яссылыгында чишеп булыр иде, татар җәмгыятендә революциягә кадәрге
чорда шулай булган да. Аның мисаллары хәзер дә бар, кайбер төбәкләрдә
милләттәшләребез авылда да, шәһәр җирлегендә дә мәхәллә, үзидарә
системасы эшләп килә. Бүгенге көндә бу модельны яңадан өйрәнеп, татармөселман яшьләренең дөньяга караш системасын булдырырга кирәк.
Шул
уңайдан
киләсе
елда
Форум
тарафыннан
фәнни-гамәли
конференция уздыру каралган. Бу эшне Татарстан Республикасы Диния
нәзарәте каршындагы мөселман яшьләре, Россия Ислам университеты,
Нижгар,
Чуашстан,
Пенза
өлкәләрендәге
һәм
Финляндиянең
шәһәр
мөхәлләсе үрнәгендә алып барырга кирәк.
Мөхтәрәм кунаклар! Безнең киләсе елга төп чара – V Бөтендөнья татар
яшьләре форумы узачак. IV Форум бик эшлекле узды һәм килгән
делегатларның әзерлекләре югары дәрәҗәдә иде. Бу юлы да сезнең ярдәмегез
белән шулай булыр дип өметләнеп калабыз!
Җөпләп шуны әйтәсем килә - татар яшьләре өчен өстән әмер бирүне
көтеп тормыйча, үз теләге белән эшләүчеләргә ярдәм итәргә кирәк. Билгеле,
бары тик яшьләр тырышлыгы, дәрте, өлкәннәрнең акыллы киңәшләре белән
генә безнең милләтне саклап калып була! Игътибарыгыз өчен рәхмәт!
Р.З.Закиров: Тәбрис, бер сорау бар. Сез исәбен алып барасызмы, быелгы
елда Татар яшьләре форумына кергән яшьләрдән ничә кеше татар гаиләсе
корды.
Т.М.Яруллин: Төрле-төрле төбәкләрдән безгә хәбәрләр килеп тора. Әле
генә Казахстанда булдык. Форумда беренче тапкыр танышып киткәннәр һәм
Казахстан Татар яшьләре форумы оештырганнар. Аларның төп чарасы шул
340
яшьләрне таныштыру. Үткән елда алар 18 гаилә кавыштырганнар. Мин моны
зур уңыш дип уйлыйм.
Р.З.Закиров: Алар өчен, ә сезнең барысы? Исәбен алып барасызмы?
Т.М.Яруллин: Андый статистика юк.
Р.З.Закиров: Юктыр. Бер генә теләк. Сез бу проблеманы ниндидер
юллар белән хәл итү өстендә эшләргә тиеш. Безнең яшь кәләшләрне, яшь
кияү егетләрен экспортировать итә башласагыз– ерак Себерләргә, ерак
Астралияләргә, Финляндиягә. Алар көтеп торалар. Сез бу мәсьәләдә дә
югалып калмаска тиеш. Форумның йогынтысы моңа уңай булырга тиеш.
Чөнки татар гаиләләре корылмаса, татар балалары тумаса, милләтне
конференцияләр үткәреп кенә саклап булмый. Конференцияне күбрәк агайлар
үткәрсен, сез күбрәк йөгерегез.
Булдыралар бит, ничә ел эчендә 100 дән артык татар яшьләре оешмалары
барлыкка килде. Димәк, активлык көчле. “Татар Иле” порталында да яшьләр
тулысы белән үзләренең урыннарын алырлар дип уйлыйбыз. Хәзер
яшьләрнең кызыксынуы бик көчле. Күп кенә шәһәрләрдә хәзер татар
яшьләрен меңәр кеше җыялар дискотекаларга. Әйе, Данир Галимҗанович,
аптырап карап тормагыз. Сезгә дә хәзер шушы эшләрне эшләргә вакыт
җиткәндер. Конференциягә китаплар бик әйбәт ул, иптәш Закиров. Анысы
шулай ук әйбәт. Ләкин яшьләрнең үз мәнфәгатьләре, бер караганда болар юк
кына чаралар кебек, ә нигезендә яшьләрнең шушындый эш формалары алар
өчен бик үтемле. Алар шундый әйберләрне кабул итә, шуны ярата. Сезгә
уңышлар телибез.
Безнең чыгыш ясаучылар исемлеге шуның белән бетте. Чыгышлардан
күренгәнчә, халкыбыз тырышып эшли. Уңышларыбыз сөендерә, әлбәттә,
җитешсезлекләре дә җитәрлектер. Булган проблемаларны хәл итү үзебезнең
өстендә. Без глобаль проблемаларны да беләбез, ил сәясәте аркылы бара
торган проблемаларны да беләбез. Барысының да йогынтысы бар, без шул ук
җәмгыяттә яшибез. Шуңа күрә, дә ул проблемалар турында сөйләмәү, әле
алар юк дигән сүз түгел. Бу проблемаларны хәл итү, нигездә, безнең
341
барыбызның да өстебезгә төшә. Һәр
регионның үз проблемалары, һәр
регионда татар балаларын туган телдә укыту проблемалары. Ләкин җәмгыять
яши. Шуңа күрә дә аларны хәл итүнең юллары табылачак. Без барыбыз да
шушы юлда. Чиләбе өлкәсендәге
млләттәшләребез, куанып, уңышлары
турында сөйлиләр икән, димәк, уйланырлык әйберләр бар.
Бөтен
җирләрдә
президентыбызның
дә
Татар
мәдәният
үзәкләре
ачу
турындагы
карары юкка чыгарылмаган, без аларны ачу белән
шөгыльләнәбез. Һәрберегез дә аларны булдыру өстендә эшләргә тиеш. Булган
кыенлыкларны без бергәләшеп җиңәрбез дип ышанам.
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының киңәйтелгән
утырышында яңгыраган чыгышлар һәм докладта күтәрелгән мәсьләләр
буенча сезнең игътибарыгызга резолюция проекты тәкъдим ителгән. Сез ул
резолюция белән таныштыгыз. Әзерләнгән резолюция проекты өстенә төрле
комиссияләрдә яңгыраган фикерләрдән комиссия резолюцияләре игълан
ителде. Без аларның барысын да исәпкә алып, бөтен резолюцияләрне яңа
баштан карап чыгып, киңәйтелгән утырышның резолюциясен яңадан эшләп
бетерергә вәгъдә итәбез. Әгәр дә каршы килмәсәгез, бөтен фикерләрне дә
туплап бетереп киңәйтелгән утырышның резолюциясен кабул итәрбез дип
уйлыйм.
Залдан тавыш: Исхаков Дамир Мәүләвиевич сүз сорый.
Р.З.Закиров: Дамир Мәүләвиевич, рәхим итегез!
Д.М. Исхаков: Резолюциянең икенче битендә икенче кызыл юл бар. Ул
читтән торып дистанцион укыту турында. Мин монда тагын бер пункт
өстәргә тәкъдим итәм. Безнең хәзер Идел буе федераль университеты бар.
Анда татарларны укыту буенча аерым программа ачып җибәрергә мөмкин.
Анда татар тарихы, татар этнологиясе, татар социологиясе буенча аерым
проектлар эшләп шунда читтән укытучыларны китереп, мәктәп һәм югары
уку йортында укытучыларны, аннары җитәкчеләрне укытырга мөмкин булыр
иде.
342
Р.З.Закиров: Минем уйлавымча, тәкъдим бик урынлы. Идел буе
федераль универстеты бүгенге көндә үзенең эш формаларын формалаштыру
белән шөгыльләнә. Чыннан да, без аларга Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитеты исеменнән мөрәҗәгать итсәк дөрес юнәлеш булыр.
Чөнки Идел буе регионнарында туган университетның шушында яшәгән
милләтләрнең мәнфәгатьләрен искә алуы мөмкин әйбер.
Кемнәрдә тагын нинди тәкъдимнәр бар?
Резолюцияне тавышка куям:
Кем риза?
Кем каршы?
Битараф?
Каршылар юк. Резолюцияне бердәм кабул итәбез. Резолюция кабул
ителде.
Көн тәртибенең 5 пункты безнең 2012 елга эш планы. Сез барыгыз да эш
планнарын алдагыз. Ул сезгә проект хәлендә тәкъдим ителде. Проектка
кергән чараларны сез үзегез тәкъдим иткән идегез. Без бу планны сездән
алган планнар буенча төзедек. Әгәр дә бүгенге сөйләшүдән соң өстәмәләр
туса, яңа чаралар килеп чыкса 20 декабрьгә кадәр сездән тәкъдимнәрне
көтәбез. Аннары планны тулаем раслап конгресс сайтына эләчәкбез. Шушы
эш режимына каршылар юкмы? 20 декабрь үтеп киткәч аннары елап йөрергә
калмасын.
Аннары
чараларыгызны
планга
принципиаль
рәвештә
кертмәячәкбез. Чөнки план болай да бик зур. Планга керә икән, анда безнең
кешеләрнең баруы мәҗбүри. Без группа җибәрәбезме, кешеләр барамы, без
сезнең белән ул чараларны уздыруда тулаем катнашабыз. Ул шулай кабул
ителгән. Шуңа күнегергә кирәк, 20 сеннән соң әйдәгез планнарны раслыйбыз.
Төп чаралар инде монда яңгырады. V съезд ел ахырында, Бөтендөнья
татар яшьләре форумы август аенда узачак. Без моны махсус Республика
343
көненә куйдык.
Чөнки узганында килгән яшьләрнең шушы бәйрәмдә
катнашып, күреп ничек рухланганнарын күргәннән соң без, ул чараны бүтән
датага куя алмыйбыз. Алар бу бәйрәмне республикабызның, халкыбызның
милли бәйрәме итеп кабул итеп киттеләр. Алар үзләренә зур энергия алып
киттеләр.
Шулай ук дин әһелләре форумы. Бу инде өченчесе. Ул президентның
имамнар белән килешүе нигезендә туган
проект. Һәр елны үткәрергә
сорадылар. Һәр елны без диния нәзарәтләре белән, Үзәк Диния нәзарәте
белән, Мөфтиләр шурасы белән берлектә шушы дин әһелләренең форумын
үткәрәбез. Быелгысында мең кеше катнашачак.
Март аенда Бөтендөнья татар журналистларының форумын уздырырга
һәм шуның кысасында “Татар иле” порталын тәкъдим итергә уйлыйбыз.
Минем уйлавымча, әле сезгә барыгызга да әлеге чарада катнашып, әлеге
порталны таныту буенча бик зур эш башкарырга кирәк булачак. Социаль
челтәрне булдыру буенча барыбызга да җиң сызганып эшләргә туры киләчәк.
Эш планы буенча без сөйләштек. Кабул иттек. Инде көн тәртибенең 6
нчы соңгы мәсьәләсе, Бөтендөнья татар конгрессы иҗтимагый берләшмәләре
Халыкара берлегенә кабул итүне сорап 2011 елда 7 оешмадан гариза керде.
Шулар арасында 2 яшьләр оешмасы бар, алар Владимир өлкәсеннән һәм
Новосибирск шәһәреннән. Бу уңай күренеш. Чөнки чыннан да бу соңгы
елларда барлыкка килгән оешмалар. Сез аларны үзегез булдырдыгыз. Шушы
оешмаларның инде шактый тәҗрибә туплап, өлгереп җиткәннәре конгресска
кабул итүне сорыйлар. Без моны мөһим әйбер дип саныйбыз. Конгресс ачык
оешма, без бу оешмаларның барысы белән дә эшлибез. Әгъза булып керергә
телиләр икән, без каршы түгел.
Шушы оешмалар арасында Иркутск өлкәсе регионара “Татар-башкорт
яшьләр үзәге” иҗтимагый җәмгыяте, Самара өлкәсенең “Дуслык” региональ
иҗтимагый җәмгыяте, Тула өлкәсенең Новомосковск Җирле татар милли344
мәдәният мохтарияте, Мордовия Республикасының “Татар аксакаллар”
шурасы милли-агарту иҗтимагый җәмгыяте, “Башкортостан татарлары”
иҗтимагый җәмгыятьләре берлеге, Тамбов өлкәсенең “Яңгыраз татар
мәдәнияте үзәге” иҗтимагый җәмгыяте,
Владимир өлкәсенең “Бәхет”
региональ иҗтимагый яшьләр җәмгыяте. Барысы 7 оешма. Аларның
барысының да документлары тәртиптә. Үзләрендә юстиция органнарында
теркәү
узганнар.
Шушы
иҗтимагый
оешмаларны
Бөтендөнья
татар
конгрессына кабул итәргә дигән тәкъдимне тавышка куям.
Кем риза? Каршы? Битараф? Юк.
Рәхмәт. Бу оешмалар Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетына
кабул ителә. Без аларның барысына да хәбәр итәчәкбез.
Кадерле миләтәшләр! Шуның белән Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитетының чираттагы утырышын ябык дип игълан итәм.
Катнашуыгыз һәм нәтиҗәле эшегез өчен рәхмәт. Барыгызга да эшегездә
уңышлар, иминлек, исәнлек-саулык телим. Барыгызны да житәчәк яңа еллар
белән сезне. Бу елны, бәлки, бүтән очрашып тормабыз. Хатлар язышыйк, берберебезне котлыйк. Чөнки шушы аралашулардан татар дөньясы кайнап тора.
Без сезнең белән бергә булганда, кулга-кул тотышып эшләгәндә көчле
булырбыз, уңышларга ирешербез.
Биредә безнең җыелышта катнашкан Татарстан вәкилләренә рәхмәтемне
җиткерәм. Алар килмәсәләр дә бер сүз дә әйтә алмыйбыз, алар хөкүмәт
даирәләрендә
эшләүчеләр.
Биредә
Равил
Калимуллович
та,
Камил
Шамилович та, яшь вәкил Ринат Реватьевич та, ХМАОдан Булат әфәнде,
Түбән Новгород вәкиле дә безнең чакыруны кабул итеп барысы да килделәр.
Шушы вәкилләргә килергә рөхсәт биргән Татарстан Республикасының
Тышкы эшләр департаменты җитәкчесе Искәндәр Илдарович Мөфлихановка
бик зур рәхмәт. Аның конгресска мөнәсәбәте бик җылы. Бик зур рәхмәт
сезгә.
345
И.И.Мөфлиханов: Сезгә дә рәхмәт. Биредә тагын чит илдән килгән ике
кунак бар, берсе чит илдән Ринат Хисамов- ул Нью Йорк татары, икенчесе
Рамил Миңнуллин - Лондон татары.
Р.З.Закиров:
Искәндәр Илдарович, биредә катнашырга сезнең
үзегезнең теләгегез барлыгын әйтте. Без сезне бик теләп чакырдык. Татар
конгрессының эшчәнлеге әкрен генә чит илләрдә йогынтысы үсә баруы безне
бик куандыра. Англияда да, бигрәк тә Америка җирлегендә дә. Без Америка
татарларын берләштерү буенча шактый эшчәнлек алып бардык. Андагы
безнең вәкилебез шушы Американың төрле штатларга таралган оешмаларны
барысын да туплап гомум Америка татар ассоциациясе оештыру белән
шөгыльләнә. Бу андагы оешмаларның көчәюе өчен кирәк. Америка
конгрессы тарафыннан
оешмаларын
шактый
федераль дәрәҗәдәге оешмаларны, милләтләрнең
финанслау
мәсәләләре
каралган.
Шушы
программаларда, проектларда катнашу өчен без бүген Америка татарлары
ассоциациясен кору белән шөгыльләнәбез. Шуңа күрә сезне шушы эшләрдә
катнашырга чакырам. Бу безгә бик кирәк әйберләр, чөнки эмиграция бик
көчле бара. Безнең соңгы вакытларда Америкада да, Англияда да яңа яшьләр
барлыкка килде, алар Урта Азиядән бик күп күчәләр. Шуңа күрә аларның
берсен дә югалтмыйча, вакытында оешмаларга тартып, анда да татар
тормышын тәэмин итергә безнең тулы мөмкинлегебез бар. Һәм
сезнең белән бергә эшләрбез дип уйлыйм.
без моны
Бик зур рәхмәт сезгә, килгәнегез
өчен.
Без хәзер 1 сәгатьлек тәнәфес игълан итәбез, аннары шушы залда аш
мәҗлесе булачак. Безнең иҗат коллективлары концерт программасы
әзерләде, рәхәтләнеп сөйләшү, аралашу мөмкинлеге булачак. Барыбыз да
шушы залда җыелабыз, рәхмәт сезгә. Уңышлар телибез.
346
РЕЗОЛЮЦИЯ
расширенного заседания Исполкома Всемирного конгресса
татар по итогам работы за 2011 год
г. Казань
Заслушав
10.12.2011
и
обсудив
выступления
и
предложения,
участники
расширенного итогового заседания решили:
– Считать приоритетным направлением деятельности Всемирного конгресса
татар дальнейшую работу по сохранению и консолидации татарского народа,
возрождению национального образования, языка и традиций;
– Членам Международного союза общественных объединений «Всемирный
конгресс татар» строить свою работу с учетом подготовки к предстоящему V
съезду Всемирного конгресса татар. В рамках подготовки провести
конференции на местах по выборам делегатов на основании квот Исполкома
ВКТ. Организовать широкое обсуждение предложений и замечаний местных
общин по улучшению деятельности ВКТ. В ходе подготовительной работы
внести предложения по организации работы Исполкома ВКТ на период
2012–2017 гг.;
–
Исполкому Всемирного конгресса татар, местным общественным
организациям,
предпринимателям,
в
целях
преодоления
негативных
последствий реформы системы образования Российской Федерации считать
главной задачей сохранение действующих школ и классов с татарским
этнокультурным компонентом. Поддерживать опыт создания частных
татарских и мусульманских учебных заведений с изучением родного языка,
культуры и традиций;
– татарским общественным организациям и общинам активно участвовать в
подготовке и проведении
V съезда Всемирного съезда татар, XII
Федерального Сабантуя в г.Владивосток, III Всероссийского сельского
Сабантуя в селе Кунашак Челябинской области, III Всероссийского Форума
347
татарских религиозных деятелей, V Всемирного Форума татарской молодежи
и других мероприятий 2012 года;
– активно взаимодействовать с местными татарскими молодежными
организациями, шире вовлекать их в дело сохранения и возрождения
национальной культуры, языка и самобытности народа;
– татарским общественным организациям активно участвовать в
создании Всемирной информационно–ресурсной татарской социальной
сети портала «Татар иле». Осуществлять информационный обмен, шире
проявлять
деятельность
своих
организаций
в
виртуальном
поле,
содействовать развитию татаро-язычного сегмента Интернет;
– татарским общественным организациям на местах шире внедрять
современные технологии в процесс дистанционного обучения основам
национальной
культуры,
образования,
религии,
истории,
языка,
искусства;
– одобрить целенаправленную работу Всемирного конгресса татар по
налаживанию и укреплению связей между татарским и башкирским
народами;
–
практиковать
совместное
культурно–просветительского
проведение
и
различных
мероприятий
научно–образовательного
характера
Исполкомами Курултая башкир и Конгресса татар, направленных на
сохранение языка, культуры, возрождения духовного наследия двух
братских народов;
– местным организациям ВКТ, РНКАТ, общинам продолжить работу в
рамках программы по приему талантливой молодежи из регионов РФ и
стран ближнего зарубежья в вузы Татарстана, постоянно держать эту
деятельность под контролем, более активно участвовать в отборе и
подготовке абитуриентов;
348
– Исполкому ВКТ, местным татарским общественным организациям
активно
поддерживать
деятельность
Всероссийской
организации
татарских сел и проводить совместные мероприятия по сохранению
традиционного сельского уклада жизни и самобытности татарского
населения;
– татарским общественным организациям и общинам стран зарубежья
активно
участвовать
в
открытии
воскресных
школ,
методически
совершенствовать работу существующих, при этом шире использовать
организационные и финансовые возможности Федерального агентства по
делам СНГ, соотечественников – «Россотрудничество» и Фонда «Русский
мир».
349
Бөтенроссия татар авыллары эшмәкәрләре җыенының
пленар утырышы
“Казан” милли мәдәният үзәге
24 март 2012ел
Алып баручы: Хәерле көн хөрмәтле президент, хәерле көн утырышта
катнашучылар. Бөтенроссия татар авыллары эшмәкәрләре җыенын башлап
җибәрергә рөхсәт итегез.
Рөстәм Миңнеханов: Хәерле көн, исәнмесез! Һәммәгезне дә безнең
Татарстанның башкаласына
килүегез өчен рәхмәт әйтәсем килә
һәм
дөрестән дә бу җыен бик кирәк. Без һәммәбез дә үзебезнең милләтебез,
динебез, гореф-гадәтләр турында истә тотарга тиеш һәм аны сакларга тиеш.
Бүген хөкүмәт тарафыннан да бу мәсьәләгә игътибар җитәрлек түгел. Без
күрәбез, әгәр дә авыл булмаса, авылда хезмәт булмаса, безнең телебез дә,
динебез дә, гореф- гадәтләребез дә югалырга мөмкин. Менә шушы форма, эш
формасы – ул бик әйбәт. Безнең татар милләте эшмәкәрләре алар Рәсәй
күләмендә дә, чит илләрдә дә үзләрен уңай күрсәтәләр һәм шушындый
җыенга килеп,
нинди проблемалар бар, алар турында сөйләшеп, нинди
юнәлештә безгә хәрәкәт итәргә, ничек эшебезне оештырырга дигән
сорауларга җавап табу өчен бу бик уңай форма. Әлбәттә, безнең күбрәк
сезнең таләпләрегезне ишетәсебез килә. Мин үзем бүтән регионнарга барган
вакытларда да, чит илләргә чыккан чакта да милләттәшләр белән очрашуны
бик кирәк дип саныйм. Әле күптән түгел Австралиягә баргач,
безнең
милләттәшләребезнең анда бик дәрәҗәле урын тотканын күреп, ихластан
сөендек. Башка илләрдә дә, төбәкләрдә дә безнең татар кешесе үзенең телен,
гореф - гадәтләрен саклап калуда зур тырышлык һәм хезмәтен куерга
тырыша. Әлбәттә, бу мәсьәләдә безнең Татарстан Республикасы, Казаныбыз
татар халкы өчен бер кыйбла. Шуңа күрә, безнең соңгы вакытта тел өйрәнү,
аны саклап калу, яңа технологияләрне, интернетны куллану игътибар
үзәгендә тора.. Хәзер менә безнең укытучылар өчен инглиз телен өйрәнү
үсеш ала. Шул ук программаны үзебезнең татар теле укытучылары һәм татар
350
телен өйрәнергә теләүче кешеләр өчен дә ясарга исәпләп торабыз. Әлбәттә,
моның барысы да булырга мөмкин, әгәр авылда хезмәт булса. Шуңа күрә
бүгенге көндә безгә авылда ничек итеп хезмәтне
оештырырга, нинди
эшмәкәрләрнең үрнәкләрен бүтән регионнарга таратырга, Татарстан белән
ничек элемтәләр корырга дигән сорауларга җавап эзләргә кирәк. Бүген
шушындый сөйләшүләр булырга тиеш. Безнең сезгә әйтәсебез килә - хуш
килдегез! Сезгә бүгенге эшегездә уңышлы эшләр, яңа контактлар булсын.
Татарстан Республикасы җитәкчелеге исеменнән әйтәм: безнең
нинди
ярдәм
кирәк
-
барсын
да
күрсәтергә
тарафтан
тырышырбыз.
тормышыгызда, эшегездә уңышлар юлдаш булсын!
Сезгә
Барыгызга да зур
рәхмәт!
Марс Тукаев: Татар мәдәниятен халык традицияләрен үстерүгә һәм
саклап калуга зур өлеш керткәне, милләтара татулыкны ныгытканы өчен
Башкортстан Республикасыннан шәхси эшкуар, крестьян фермер хуҗалыгы
башлыгы Идиятуллин Хәсән Сәгыйтҗан улына Татарстан Республикасы
президентының рәхмәте белдерелә.
Татар мәдәниятен халык традицияләрен үстерүгә һәм саклап калуга зур
өлеш керткәне, милләтара татулыкны ныгытканы өчен Курган өлкәсеннән
шәхси эшкуар, крестьян фермер хуҗалыгы башлыгы Хәбибуллин Әхмәдулла
Шәйдулла
улына
Татарстан
Республикасы
президентының
рәхмәте
белдерелә.
Татар мәдәниятен халык традицияләрен үстерүгә һәм саклап калуга зур
өлеш керткәне, милләтара татулыкны ныгытканы өчен Оренбург өлкәсеннән
шәхси эшкуар, крестьян фермер хуҗалыгы башлыгы Хәсәнов Хөсәен
Әхмәтсафа
улына
Татарстан
Республикасы
президентының
рәхмәте
белдерелә.
( Р.Миңнеханов эшмәкәрләргә Рәхмәт хатларын тапшыра)
Алып баручы: Әлеге кыска гына видеоязмада Россия төбәкләренең 35
татар
авылларының
яшәеше белән
таныштык.
Ә сезгә
таратылган
материаллар арасында Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
351
тарафыннан әзерләнгән «Халкым минем» тапшыруының татар авылларына
багышланган
8 чыгарылышы тупланган диск бар. Андагы мәгълүматлар
тәҗрәбә өчен файдалы булыр. Ә хәзер чыгышларга күчик. Сүз Самара
өлкәсенең танылган Гали авылындагы “Хәләл” ширкәтенең генераль
директоры,
“Бөтенроссия татар авыллары” иҗтимагый оешмасы рәисе
урынбасары Расыйх Мөҗәһит улы Латыповка бирелә. Ул туган авылында
хәләл ризык җитештерү цехын ачып 60 тан артык авылдашын эш урыннары
белән тәэмин итте. Гали авылында 2010 елда беренче Бөтенрусия татар
авыллары Сабан туе, аның башлангычы нигезендә һәм финанс ярдәме белән
узды. Туган авылында «Халкым минем» иҗат фестивален уздыру да аның
хезмәт җимеше.
Расыйх Латыйпов: Хәерле көн, хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич,
президиум, бүгенге җыенда катнашучы милләттәшләр!
Үземнең чыгышны мин Самара өлкәсендәге Гали
авылы турында
сөйләргә телим. Соңгы елларда БТК БК булышлыгы белән безнең авыл
турында телевидениедә күп күрсәтелде, газеталарда еш язылды. Россия
буенча татар авыллары арасында беренче Сабан туе да бездә үтте. Татарстан
президенты Рөстәм Нургалиевич теләге буенча, Татарстанның Премьерминистр урынбасары, авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры Марат
Готович һәм Татарстанның күп районнарыннан делегацияләр безнең Галигә
килеп, авылдагы фермерларның, эшмәкәрләрнең, теплицада эшләүчеләрнең
эшләренә зур бәя биреп киттеләр. Дөрестән дә, Россиядәге 4200 татар авылы
арасында, Гали авылы үрнәк итеп куелды. Без генә түгел, Россиядәге башка
татар авыллары да соңгы елларда Татарстанның ярдәмен тоя. Моның өчен
Рөстәм Нургалиевич сезгә, БТК БК рәисе Ринат Закировка “Бөтенроссия
татар авыллары” иҗтимагый оешмасы рәисе урынбасары буларак, барлык
татар авыллары исеменнән рәхмәтебезне җиткерәм.
Бүгенге көндә авылыбызда ике зур Крестьян фермерлык хуҗалыгы, ит
комбинаты, май сыгу цехы (маслобойка), пилорам, профнастил цехы, СТО
эшли. Фермерлар үзебезнең авыл егетләре. Мәсәлән, Исхаков Камилдә 45
352
кеше эшли. Анда 3500 гектар җир эшкәртелә, фермерның 800 баш сыеры, 100
баш аты бар. Шуларның 100 савым сыеры. Үткән елда ике сыер фермасы
салынды. Эшләгән тәвәккәл, булдыклы кешегә, бүгенге көндә Хөкүмәтебез
дә булыша.
Ун елга якын ит комбинаты эшләп килә. Без җитештергән хәләл
колбасалар, казылыклар, полуфабрикатлар, тушенкалар Россиянең күп
регионнарына, мәсәлән Татарстан, Башкортостан, Чиләбе, Төмән һәм башка
төбәкләргә таратыла. Елына якынча 500 тонна хәләл ризык эшләнә. безнең
ит комбинатында бүгенге көндә 60 кеше эшли, барысы да үзебезнең авыл
кешеләре. Аларның уртача хезмәт хакы 15-20 мең сум. Елдан ел хәләл
ризыкка
ихтыяҗ арта. Шул уңайдан, Рөстәм Нургалиевич, безнең бер
тәкъдимебез дә бар. Казанда
Россия төбәкләрендә эшкәртелгән хәләл
ризыкны туплап, күпләп сата торган логистика үзәге булдыру мөмкинчелеген
карасак иде.
Галидә ике май сыгу цехы эшли. Көнбагыш маен тирә як районнардан
килеп алалар. Шулай ук Галидә профнастил цехы эшли, шунда ук төзелеш
материаллары: цемент, такта, труба, штакетниклар сатыла. Өй төзүче кешегә,
әллә кая барып материал эзләргә дә түгел, пиларама эшли, агачның да,
тактаның да төрле сыйфаттагысын табып була. Кирәк булса бурап та
бирәләр. СТО эшли.
Галидә 715 йортта 1200 машина бар, димәк СТО эшсез ятмый. Бүгенге
көндә авылыбызда, хуҗалыкларда 20 гектар җирдә 230 теплица корылган.
Сезонына 1000 тоннадан артык помидор, 500 тонна чамасы кыяр үстерелә.
Бу җиңел хезмәт түгел. Яшелчәләрне бала караган кебек карап үстерергә
кирәк. Менә соңгы елларда яшелчәләрнең реализацияләү проблемасы туды.
Безнең авыл элек бер зур оптовый район кебек иде, төрле яктан килеп кыяр,
помидорны алып китәләр иде.
Бүгенге көндә яшелчәләр базарларында кытай, төрек яшелчәләре
сатыла,
ә үзебездә үскән экологик яктан чиста яшелчәләргә реализация
кимеде. Бу безнең өчен зур проблема. Галилеләр сату өчен договорлар
353
төзергә әзер, Рөстәм Нургалиевич, Татарстан белән бу эшне җайлап
булмасмы икән? Ничек тә бу проблеманы бергәләп ачыкларга иде.
Рөстәм Миңнеханов: Сүзегезне бүләм, беренчедән, хәләл ризык буенча
безнең “Хәләл хак” Ленар Якупов монда. Аерым җыелып, нинди тәртиптә,
ничек эшләргә кирәк – сөйләшегез, бу беренчесе. Икенчесе, хәзер бик зур
агропромрынок төзибез, әлбәттә, анда
үзебезнең Россиядәге татар
эшмәкәрләренең продукциясен кабул итү һәм урыннар бирү булачак.
Республика көненә ачабыз, сезне чакырабыз. Барыгызны да чакырып булса,
барыгызны да чакырабыз. Шул чакта сөйләшәбез, ничек итеп бу
агропромрынок эшлиячәк, ничек продукция китерергә, бездән нинди ярдәм
күрсәтеп була, күрсәтербез.
Расыйх Латыпов: Рәхмәт, Рөстәм Нургалиевич.
Бер белдерү дә ясыйсым килә. Быел безнең Гали авылында 7 июль
көнне, Бөтендөнья татар конгессы кубогына Бөтенроссия
күләмендә ат
чабышы узачак. Барыгызны да шуңа чакырам.
Чыгышымның азагында әйтәсем килә, авылларда бүгенге көндә яхшы
итеп яшәп була, кече бизнес ачуы да шәһәргә караганда җиңелрәк.
Фермерларга да хөкүмәт ярдәм итә, тырышлык, уңганлык, тәвәкәллек кирәк.
Ә татар халкында болар барысы да булырга тиеш. Игътибарыгыз өчен зур
рәхмәт.
Алып баручы: Бик зур рәхмәт Расыйх Мөҗәһитович. Сүз Башкортстан
Республикасы Ильин районыннан килгән Крестьян фермер хуҗалыгы
башлыгы Хәсән Сәгыйтҗан улы Идиатуллинга бирелә. Хәсән ага һәм аның
гаиләсе җир кишәрлекләрен генә түгел, 700 баш нәселле ат фермасын да тота.
Башка маллары да җитәрлек. Сабантуйларда тырыш уллары, кызлары җайдак
булып дан, шөһрәт казана. Рәхим итегез.
Хәсән Идиатуллин: Туганнар. Туганнар дип әйтәм инде, без бит бер
милләт, бер гореф-гадәт кешеләре. Рөхсәт итегез сезгә Башкортостан
делегациясе исеменнән, Башкортостанда яшәгән барлык халыктан йөрәктән
ургылып чыккан кайнар сәламнәрне җиткерергә. Әйе, без Татарстан
354
өлкәсенең ут күршесе Башкортостан өлкәсендә яшибез. Без татарлар. Мин
32 ел өзлексез авыл хуҗалыгында җитәкче булып эшлим. 25 ел ат үрчетәм.
Хуҗалыгым зур, киң, иркен, дәрәҗәле һәм әйтергә кирәк бездә бик еш
кешеләр була. Галимнәр булмасын, җитәкчеләр, эшкуарлар булмасын, алар
йөреп карап чыгалар да минем шәм кебек төз, матур, эшчән балаларны
күрәләр дә миңа сорау бирәләр. Сораулары аларның шулай, җавап көтәләр
миннән, мин ИПмы, ЧПмы, КХмы, КФХмы,ОАОмы ? Ә минем җавап Бер:
мин татармын димен. Алар барысы да сүзсез калалар, нәтиҗәсен аңлыйлар.
Чынбарында татар халкы тырыш халык, без аны беләбез. Уңган халык.
Минем бертуган энем дә атлар үрчетә, зур хуҗалыгы бар. Бер карасаң безнең
кебек кешеләр булмаса авыллар әкеренләп кими. Менә бүген Казанда җыелу
зур вакыйга. Мин әйтер идем вакыйгаларның вакыйгасы. Чөнки әле безне
бөтен Рәсәй татарларын Казанга, үзәккә Рөстәм Нургали улы дөрес әйтте,
татарның кыйбласына чакырып, бәһалап, яңа эш башларга чакыру дәрәҗәсе
булмаган иде. Мин бүген бик зур көч белән кайтырга уйлыйм. Бик зур көч
белән кайттым мин Казанның 1000 - еллыгына делегат булып килгәндә.
Минем аяк җирне ныграк тоя башлады, ат тоягы кебек һәм кирәк чакта
минем арка терәр җирем бар. Әйтәсе килә, Татарстан
җитәкчеләренә,
чынбарында безнең башка барыр җир юк бит инде ул. Ни булса да без
Татарстанга карыйбыз, ни булса да Татарстанга сөенәбез. Без Татарстанга
кинәнеп, куанып яшибез. Соңгы 20 елда Татарстанның алга китеше, төзелеше
башка өлкәләр арасында бик нык шатландыра һәм безгә бик зур рухи көч
бирә. Миндә шик юк, безнең киләчәк зур. Безнең халык бердәм, тырыш һәм
Татарстан белән Рәсәйнең бөтен өлкә татарлары бәйләнештә булыр, аңлаешта
булыр, бер юнәлештә булыр дип уйлыйм. Без хуҗалык белән елның елында
зур итеп татарча Сабантуй үткәрәбез. Татар телендә. Меңләгән кеше килә,
уйный,
гөрли.
Кулдан
килгән
тикле
мәчетләргә
ярдәм
итәбез.
Балаларыбызны, оныкларыбызны татар телендә гореф- гадәтләргә өйрәтәбез.
Шуның белән шатбыз. Әлеге дә баягы мин кагыйдә итеп әйтәм инде: “Татар
булса ул эшләр”- ди.
355
Алып баручы: Рәхмәт, Хәсән әфәнде. Ә хәзер сүз ерак Омск өлкәсе
Большеречье муниципаль районы Үләнкүл авылы җирлеге башлыгы Ләйлә
Мәүлетдин кызы Мөхәммәтшинага бирелә. Күп еллардан бирле БТК БК
белән хезмәттәшлек итеп, Себер төбәгендә үз авылын рухи, мәдәни яктан
күтәрә. Мисал өчен Себер төбәгендә генә түгел, ә бөтен татар дөньясына
танылган «Назар» татар халык фальклоры ансамбле нәкъ менә Ләйлә ханым
җитәкләгән Үләнкүл авылында эшләп килә. Рәхим итегез.
Ләйлә Мөхәммәтшина: Кадерле милләттәшләрем, хөрмәтле Рөстәм
Нургалиевич, бүгенге җыенда катнашучы кан кардәшләр, сезгә Ерак Омск
өлкәсе Большеречье
районы татарларыннан
түкми- чәчми кайнар
сәламнәремне тапшырам. Безнең ерак Себердә татар авыллары бик күп.
Үләнкүл авылы Омск шәһәреннән 300 чакрым ераклыкта урнашкан.
Авылыбызның исеме үләнле күл дигәннән алынган. Большеречье районы
тарихчысы Аношин язып калдырган мәгълүматлар буенча Үләнкүлгә 1651
елда нигез салынган. Администрациягә караган Каракүл, Чарналы, Тусказан
авылларында 410 хуҗалыкта 1063 кеше яши. Күпчелегебез Себер татарлары.
Ләкин 1921 елда Татарстанның Апас районыннан күчеп килгән Казан
татарлары да яшәп калганнар һәм бүгенге көндә бик матур тормыш алып
баралар. өлкә район күләмендә Үләнкүл авылы идарәсе эше беренчелектә
була алмаса да, төшеп калганнардан түгел. Үзенең эш тәртибен үзгәртмичә
алга бара. Хуҗалыкта бүгенге көндә эре мөгезле малларның саны 525 башны
тәшкил итә, савымлык сыерлары 225 баш. Сөт җитештерү буенча 2010 елга
караганда 65 тоннага артык савылды. 2011 елны хуҗалыгыбыз һәр сыердан
уртача 3500 литр сөт савуга иреште. Хуҗалыкта чәчүлек басулары 1240
гектар. Шулар арасыннан 400 гектарда бөртекле культуралар игелә, яшел
азык 620 гектарда үстерелә. Шул эшләрне хуҗалыкта 45 кеше башкара.
Шулай ук шәхси хуҗалыкта авыл кешеләре мал үрчетү белән шөгыльләнә.
Бүгенге көндә аларда 475 сыер, 700 баш мөгезле эре терлек, кәҗә-сарыклар
саны 400 ләгән, кош-кортлар 5000 нән артык һәм ат саны 300 баш. Шушы
залда утыручыларга, кайберләрегезгә бу саннар бик әз кебек тоелыр. Ләкин
356
шуны онытмагыз Себер шартларында булганны саклап калу һәм үстерү
безнең өчен зур казаныш. Уңыш булдыру Себер климаты шартларында
җиңелдән түгел. Өлкә хакимияте авылда яшәүче эшмәкәрләргә һәрвакытта
ярдәм кулын суза. Грантларда катнаша безнең эшмәкәрләр, субсидияләр
алалар. Мәгариф өлкәсенә кагылганда идарә җирлекләре кечкенә булуга
карамастан һәр авылда укыту процессы бара. Мәктәпләр оптимизациягә
бирелмәде, берсе дә ябылмады, барысы да сакланып калды. Казаннан бик
еракта булуга карамастан, без элемтәне беркайчан да өзмәдек. Чөнки
мәктәпләрдә элек- электән татар теленә игътибар зур булды. Бүгенге көндә дә
беренче сыйныфтан башлап татар теле һәм әдәбияте дәресләре укытыла.
Шуның нәтиҗәсе булып өлкә олимпиадасы җиңүчеләре һәм призерлары
төбәкара олимпиада призерлары һәр елны булып тора. Элеккеге елда татар
теле дәресләре факультатив буларак укытылса, быелгысы елдан базис укыту
планының
федераль
өлешенә
кертелде.
Бу
бик
зур
казаныш.
Укытучыларыбыз 1990 елларда Казан дәүләт педагогия институтын
тәмамлаган югары категорияле белгечләр. Мәктәпләр белән беррәттән татар
теленә мәхәббәтне, ихтирамны татар үзәге алып бара. Кече һәм урта яшьтәге
мәктәп балалары өчен ике фальклор ансамбль эшли. «Гөлләр» һәм «Сәйлән».
«Назар» ансамбле 20 елдан артык татар халык җырларын туплаган
программасы белән төрле өлкәләрдә бдан казана. Конкурсларда катнаша.
«Түгәрәк уен» фестивалендә беренче елдан ук катнашып, 2010 елны гранприга лаеклы булды. Сәхнәдә йон тетү өмәсе дигән фальклор этнографик
күренеш куелды. Себер татарлары телендә башкарылган үзәк өзгеч көйгә
салынган фаҗигале тарих күпләрнең күңелләренә кереп калды. 2011 елның
июнь аенда авылыбызның 360 еллыгы уңаеннан тантаналы бәйрәм чаралары
булып узды. Шулай ук 350 еллык бәйрәмне кечкенә авылыбыз Каракүлдә
бәйрәм иттек. Авылыбызда дүрт музей эшләп тора. Шуның өчесе мәктәптә,
берсе татар үзәгендә. Барлык эшебез халык өчен, кеше өчен. Эшләгән
эшләрне санап чыгарырлык түгел. Кирәге дә юк. Ләкин тагын бер күңелле
вакыйганы әйтәсем килә. Авылыбыз мәчетендә балаларыбыз өчен дин
357
дәресләре оештырылды. Укытуны әби-бабайлары 1907 елда күчеп киткән
Төркиядән Әнвәр хәзрәт Йолдырын алып барды. Балалар әти-әниләре, авыл
халкы алдында имтихан тотты. Яхшы традициягә әверелгән хәтер көннәре
һәр елны, һәр авылда үткәрелә. Зират янында корбан чалып, догалар укыла.
Соңгы елда да монда бик күп яхшы үзгәрешләргә ирештек. Безнең өчен
власть түгел, югары трибунадан үзебезнең проблемаларны әйтеп тору кирәк
дип тапмыйм. Безнең өчен зур булган проблеманы әйтмәскә мөмкин түгел.
Ул 48 чакырым юл проблемасы, бездә юллар бик начар хәлдә. Авылда
яшьләр калсын өчен, йортлар төзергә төрле программаларга керергә
тырышабыз. Үткән елны биш гаилә яңа йортка керде. Авылыбызның
экономик,
мәдәни-социаль
багланышларын
ныгыту
өчен
Татарстан
Республикасы, Рөстәм Нургалиевич, берәр районны, я авылны билгеләсә без
бик шат булыр идек. Мәркәзебез Казан һәм Татарстаныбызга һәрвакытта
мин горурланып яшим. Без эшебезне башкарабыздыр үлеп яратканга күрә.
Халык санын алу
нәтиҗәсе буенча да өлкәбездә татарлар саны икенче
урында. Шушы санауларда без үзебезне татарлар дип яздык.
Нинди
диалектларда гына сөйләшмик, без бердәм, бербөтен булырга тиеш.
Татарстан безне гел чакырып тора. Әле минем хәтеремдә Актаныш
урамнарында йөргәннәрем. Бу конгресс эше, правительство эше - изге эш.
Бу эшне шулай ук дәвам итегез.
Безнең читтә яшәүче тугандаш
татарларыбызны һәрвакыт күрәсебез килә. Инде күңелләр тула. Шундый
трибунада мин беренче тапкыр чыгыш ясыйм. Шигырь юллары әйтәсем килә,
озак түгел.
Кил әле Иделнең җиләс җиле,
Юлларга чәчәкләр сип әле.
Ак булып, саф булып истә калсын
Казанның кадерле кичләре.
Рәхмәт.
Рөстәм Миңнеханов: Хөрмәтле милләттәшләрем ахырга кадәр сезнең
белән була алмыйм. Менә Марат Готовичны калдырып китәм. Барыгызны да
358
күрүгә бик шат, бик зур рәхмәт.
Әлбәттә, монда әйткән сүзләрне,
сорауларны барысын да өйрәнербез. Көчтән килгән ярдәм күрсәтербез.
Сезнең килүегез безнең өчен зур бәйрәм. Зур рәхмәт, сезгә уңышлар!
Алып баручы: Дәвам итәбез. Сүз Татарстан Республикасының Бөгелмә
районыннан килгән фермер хуҗалыгы башлыгы Фәрит Мөсәбих улы
Нәбиуллинга бирелә. Ул татар атларын тәрбияләү остасы. Татарстанда
кымыз җитештерүне башлап җибәргән кешеләрнең берсе. Фәрит әфәнде яшь
милләттәшләребез
өчен
«Сәләт»
Бөгелмә
ял
лагерын
оештыручы,
финанслаучы һәм үзе биш бала әтисе. Рәхим итегез.
Фәрит Нәбиуллин: Рәхмәт. Хәерле көннәр барыгызга да хөрмәтле
милләттәшләр, Марат Готович, президентыбыз китте. Мин чыннан да килдем
Татарстанның таулы якларыннан. Менә монда Омск өлкәсеннән сөйләделәр,
безгә дә кыш көне Себер суыклары килеп җитә. Җәй көне Оренбург сухавей
җилләре исә. Шуңа күрә безнең зонабыз зона рискованного земледелия дип
атала. Җиребездә кара җир генә түгел,ташлар күбрәк. Ун елга бер- ике елы
уңышлы була, калган елларны уңыш күрмибез. Сорау туа, ничек безнең
бабаларыбыз яшәгәннәр. Менә кыскача гына информация биреп китәсем
килә.
Перепись буенча Бөгелмә өязендә 1853 елда 53000 кеше яшәгән.
Шулар 55000 ат, 32000 баш сыер асраганнар. Ярморка в Бугульме проходила
с 14 октября в течении двух недель. На этой ярморке прибывало
постороннего народа до 30 000 человек. Примечательно, что на ярмарку
пригоняли до 1000 и более степных татарских табунных лошадей. Для
испытания устраивали скачки ( бәйге) по Бугульминскому, Бугурусланскому
тракту. (Самарские губернские вести, 1854 год). Менә руслар әйтәләр бит
әле «Новое - это хорошо забытое старое». Без дә шул атларыбызны
онытмаганбызмы? Аларны кайтарырга вакыт түгелме? Юкка әйтелмәгән бит,
татар атсыз канатсыз.
Башкортстаннан
Менә мин дә Чиләбе, Омск өлкәләреннән,
үзебезнең татар атларын җыеп алып кайттым, бүгенге
көндә ике өер. Экономикага килсәк, менә иртән чыгарып җибәрәбез, кич
белән генә кайталар. Көненә 1 кг солы бирәбез. Түп- түгәрәк булып йөриләр.
359
Алар үзләренә көне буена ашарга табалар. Узган елны кымыз да ясый
башладык. Чын кымыз Татарстанда Ютазы районында һәм бездә генә дип
әйтәләр. Шуңа күрә мөмкинлек белән кулланып, Марат Готович, шуны
әйтәсем килә, кымызны санаторияләргә кертү турында. Кымыз йөрәккә,
үпкәгә файдалы, ашказанына нык ярдәм итә. Әйттеләр бит логистиканы
оештырырга, бу бик дөрес фикер, бездән дә ул яңгырый. Татар аты һәм
кымыз бу безнең бренд булырга тиеш. Татар бренды. Менә безгә югалмаска,
безне барыбызны да җыерга, шулай җыеннар оештырып, бәйгеләр ясап
атларны Себер, Оренбург якларыннан татарларыбызны шул ук БөгелмәБугуруслан тракты буламы ул, икенче җирме, шулай җыелышып халкыбызга
бәйрәм ясасак әйбәт булыр иде. Мин уйлыйм глобализация заманында татар
аты татарны, татар атны саклап калырга тиеш тә һәм калачак та. Рәхмәт.
Алып баручы: Рәхмәт, Фәрит әфәнде. Чыгыш ясау өчен сүз Пенза
өлкәсенең Каменск районыннан «Кувака» компанияләре төркеме генераль
директоры Камил Абдулла улы Давлекамовка бирелә. Аның ширкәтендә
тутырылган тәмле чишмә суы Пенза өлкәсендә генә түгел, Мәскәүдә дә
кулланыла. Камил Абдулла улының туган авылы Кикинда зур мәчет төзетүе,
мәктәбенә ярдәм итүе, ел саен Сабантуйларының төп иганәчесе булуы аның
милли җанлы шәхес икәнен күрсәтә. Рәхим итегез.
Камил Дәүлекамов: Кадерле дуслар, кадерле президиум. Мин русча
әзерләдем докладымны, гаеп итмәгез. Я думаю, тут все понимают значение
этого схода предпринимателей, который является для нас объединяющим
фактором. В каждом деле, чтобы достичь успеха, важно знать с какими
проблемами придется
столкнуться и как с ними справиться.
Любой
предприниматель потвердит, когда открываешь свое дело сложности
больше чем кажутся на первый взгляд. Но их можно успешно преодолеть,
если готовиться заранее. Не ошибается тот, кто ничего не делает. Главное –
ставить перед собой конкретные цели, четко понимать, как нужно строить
свое дело. Желание работать и зарабатывать одно из главных, но далеко не
360
единственное условие успеха. Строить бизнес нужно не только ради денег,
но и ради удовольствия, и для людей.
Я родился и жил в Москве. Через определенное время оказался в Пензе.
Здесь жили наши бабушка и дедушка. Настоящее время население пензяков
составляет 1 386 000 человек. В том числе татар около 90 000. это около 7%
населения. Если взять перепись 2002 года татары в нашей области составляли
6%.
После учебы в школе закончил совхоз – техникум, затем
сельскохозяйственный институт. Работал в родном селе механиком, главным
инженером. Служил на флоте 3 года. После службы женился. После 1980
года резко изменилась моя судьба и в отношении родного села. Я был
приглашен работать в город Каменка Пензенской области управляющим
сельхозтехникой. Где проработал около 25 лет. За эти годы было создано
уникальное предприятие, которое являлось последние перестроечные годы
базовым хозяйством Росагроснаба. В начале 2000 годов земля не пахалась,
селы были заброшены. Совместно с руководством области было создано и в
настоящее время успешно работает ООО «Пензенская зерновая компания».
За 5 лет было освоено 350 000 гектаров земли. Из них 100 000 гектаров в
Пензенской области, остальное в Воронежской, Тамбовской, Самарской,
Ульяновской областях. Было инвестировано на эти земли около 7 млрд.
рублей. На сегодняшний день только комбайнный парк
в компании
начитывается 150 единиц. 100 единиц тракторов. В настоящее время мы
работаем в нескольких направлениях. Это производство минеральной
столовой воды. Завод является нашим семейным бизнесом.
Вода проходит ежегодное обследование в института РФ. Химический
состав “Куваки” остается постоянным на протяжении века. Торговый бренд
“Кувака” на сегодняшний день входит в десятку качественных экологически
безопасных вод России. Потверждение качества доказано независимыми
экспертами международных выставок. Производство минеральной воды в
год составляет более 150 000 тонн. Это 500 тонн ежедневно. Ассортимент
выпускаемой продукции
более 50 наименований. Продукция заводов
361
поставляется в магазины Пензы, Саратова, Саранска, Тольятти, Тамбова,
Белграда, Волгограда, Москвы.
Второе
направление
–
это
создание
оленеводческих
ферм.
Производство пятнистых оленей. Начали мы это около 20 лет тому назад. На
сегодняшний день на ферме
около 2000 голов пятнистых оленей. Это
бизнес очень интересный. Понты используются, как первичное сырье для
фармацевтических предприятий и в виде полуфабрикатов поставляем в
Южную Корею. Второе направление очень выгодное, это чисто продажа
поголовья. Оленеводческая ферма огорожена. Олени живут на свободном
выпасе, в огромных загонах лесистой местности. Это красивое животное
стало украшением Пензенского края.
На территории завода построено уникальное форелевое хозяйство.
Запустили проект в том году.
Для выращивания
в промышленных
масштабах с мощностью около 500 тонн в год рыбы – форели. Наш завод
находится в одном из самых живописных экологически чистых мест района.
Сама природа подсказала создать здесь пасеку. И сегодня мы имеем 200
пчел семьи и будем его наращивать, где пчелы собирают экологически
чистый,
натуральный,
ароматный
мед,
который
расфасовывается
в
собственные мелкие тары и отправляется в торговлю.
Введен в эксплуатацию комплекс дорожного сервиса, автозаправочной
станции Пенза-Тамбов. При комплексе имеются магазины по продаже
необходимых товаров. Представляется автосервис
и в настоящее время
построены, вводится в строй гостиницы, дорожный ресторан с боулингом.
Ведем мы очень интересный проект совместно с москвичами и фирмой из
Германии по обеспечению высокопроизводительными машинами, запасными
частями к ним и самое главное, обучением персонала, механизаторов для
работы на этой технике.
В 2009 году в селе Кикино Каменского района, где родились и жили
мои предки, построил соборную мечеть на собственные средства, и это
мечеть стала центром села. В стенах мечети разместились школа начального
362
исламского образования, библиотека с богатым выбором религиозной
литературы. Много приезжают гости из других регионов к нам, которые с
удовольствием посещают мечеть. В нашем селе проживают около 3000
жителей. Все земли обрабатываются. Есть школа, дом культуры, медпункт,
магазины. Все дороги асфальтированы, есть газ, свет, вода. Одним словом,
народ живет, более в достатке и больших вопросов по нашему селу нет.
Ежегодно в селе проходит праздник Сабантуй. Все жители с нетерпением
ждут его и готовятся целый год. На праздник приезжают компоньоны не
только из Российских, но и из иностранных предприятий. Это Германия,
Англия, Дания, Украина, Белорусия, Арабские эмираты. Гости, увидев, как
проходит народный праздник, восхищаются самобытностью культуры,
традиций татарского народа. На празднике выступают артисты, поэты, что
способствует
сближению, взаимообогащению
культуры наций
и
народности. Два года назад на праздник Сабантуй были приглашены артисты
Тататрстана. Они выступили с большим концертом, пели татарские песни.
Если бы вы видели, как после концерта наши бабушки, матери горячо и
сердечно со слезами на глазах благодарили организаторов за то, что они
услышали песни на родном языке, увидели настоящих артистов Татарстана.
У меня есть просьба к руководству республики, Министерству культуры
Татарстана и в дальнейшем более активно вести работу в этом направлении с
субъектами РФ. Так же хотелось высказать слова огромной блогадарности
руководству Татарстана, людям, работающим
на телевидении “ТНВ”
Татарстан, который транслируется по всему миру
и представляет
телезрителям канала полный спектр программы. Это бесценный труд во имя
Татарстана и всего татарского народа.
Уважаемые коллеги, мы участники этого форума очень благодарны
руководству республики, что дали нам такую возможность
обменяться
опытом.
Здесь
сидят
бизнесмены,
и шанс
предприниматели,
предприимчивые люди. Три дня активно общаться друг с другом, найти
363
общее понимание в наших партнерских отношениях, в результате которого
появятся дополнительные возможности в бизнес проектах. Рәхмәт.
Алып баручы:
Рәхмәт Камил әфәнде, хәзер сүз Татарстан
Республикасы Премьер- министр урынбасары авыл хуҗалыгы һәм азыктөлек министры Марат Әхмәтовка бирелә.
Марат Әхмәтов: Бик зур рәхмәт. Хөрмәтле милләттәшләр, мин дә үз
чиратымда,
сезне
республикабызның
күпләгән
авыл
исеменнән кайнар сәламлим. Күпләрегез белән инде
хезмәтчәннәре
күрешкән бар.
Күңелебездә сезнең гамәлегезгә, үзегезгә гаҗәп соклану, чөнки үз
төбәкләрегездә милләтебезнең йөзен, рухын аны бизәп, үрнәк яшәү рәвеше
күрсәтеп, дөнья куып яшәп ятасыз. Милләтебезне, татарны илгә, дөньяга
матур итеп таныта беләсез. Татар чыннан да һөнәрле, эшле, кәсепле, эшлекле,
тәвәккәл. Һәрберегез сезнең шушы сыйфатларны үз гамәле тормышы белән
кыю раслый белә. Инде ирексездән күңелгә шундый каршылыклы уйлар да
килә, менә без Татарстанда тарихи ватаныбызда яшәп, үзебез сезгә үрнәк
күрсәтәсе урынга, күп нәрсәне сездән өйрәнәбез. Инде бу биредәге, төп
ватаныбыздагы милләттәшләр төшеп калганнар дип уйлый күрмәгез, без
андый
түгел. Мөмкин
булган чараларны сезнең дә йөзгә кызыллык
китермичә шулай эшләргә тырышабыз. Республикабызның авыл җирлегендә
1 млн. га якын халык яши. Авылларыбызда икътисад
шулай ук хәйран
тотрыклы. Илнең 2 % тан әз генә артыграк күләмдә җирен биләп
республикабыз Россиянең 5% тан артыграк авыл хуҗалыгы продукциясен
җитештерә һәм табигать шартлары уртача уңай килгән елларда без тотрыклы
рәвештә 5 әр млн. т. икмәк үстерәбез, 2 млн. т сөт җитештерәбез, 0,5 млн. т
ит, шикәр чөгендере, бәрәңге һәм башка бөтен кирәкле азык- төлекне без
республикабызны үзебез тәэмин итәбез. Ә менә бу саннарны инде сез гади
арифметика дип кабул итә күрмәгез, һәр санның артында авыл җирлегендә
эшләп яшәп ятучы безнең кешеләребезнең, милләттәшләребезнең шул
исәптән тырыш фидакарь хезмәте, ул тир түгеп эшләп булдырган
күрсәткечләр. Без республикабызның икътисадында 90 елларда язмышта
364
киеренке чорларда да җирне ташламадык. 3 млн. гектардан артык безнең
сөрелү җирләре гамәлдә һәм эштә. Ул нәкъ менә безнең авыл җирлегендә
яшәүче хезмәтчәннәребезне эшле һәм ашлы тәрбияле итә. Хуҗалык итүче
субъектлар баланста. Бездә әле холдинглар да бар, 300-400 мең гектар җире
булган. Дөрес хәлләре төрлесенеке төрлечә. Чөнки бик күп кредитлар алып,
бик күп инвестиция кертергә туры килде безгә авыл хужалыгына. Соңгы 5-6
елда гына да 150 млрд. сумнан артыграк без авыл хуҗалыгына инвестиция
кертә алдык. Аны хәйран техник һәм технология ягыннан җиһазландырырга
тырыштык. Чөнки көндәшлек тотарга кирәк, әле җитмәсә Бөтендөнья сәүдә
оешмасына керәсе бар бит. Шул ук вакытта республикабызда гамәлдә урта
кул хуҗалык итүчеләр дә, ә менә соңгы елларда президентыбызның фәрманы
нигезендә без шәхси хуҗалыкларга күбрәк игътибар бирергә тырышабыз.
Чөнки алар безнең нәкъ авыл җирлегендә тормыш укладын, аның ныклыгын
тәэмин итә торган безнең нык җирлегебез, шуңа күрә аларга игътибарыбыз
соңгы елларда аеруча артты. Инде күп төрле республика һәм федераль
программаларда без өлгер катнашырга тырышабыз. Күп гаиләләрне
ташламалы
кредитлар
белән
үгетләп
тәэмин
итеп
барабыз.
Республикабыздагы авыл җирлегендә яшәүче гаиләләрнең һәр бишенчесе
безнең кредитлы. Бу инде эшле гаилә, ашлы гаилә, тәрбияле гаилә дигән сүз.
Аның өстенә лизинг гранд программасы эшли һәм федераль мәшгүльлек
программасында соңгы елларда без өлгер катнашып алдык. Ә инде авыл
җирлегендә эшне газап чиккеч һәм гайрәт чигерерлек булмасын өчен, соңгы
ике елда без бик актив рәвештә югары технологик яктан җиһазландырылган
гаилә фермалары төзү белән мавыгабыз. Инде 400 дән артык җиһазланган
гаилә фермалары бар. Күбесе шәхси эшмәкәрнең яки актив гаиләләрнең
үзләре яши торган йортлардан да матуррак. Алдагы ике елда андый гаилә
фермаларын без меңгә тутырырга җыенабыз. Безнең төп принцибыбыз эшле
гаилә ул – ашлы гаилә, эшле гаилә- тәрбияле гаилә һәм социаль яктан
җәмгыять алдында җаваплы гаилә. Мин сез үзегез һәрберегез шушы
сыйфатларның үрнәге дип бәялим. Шуңа күрә һәрберегезгә исәнлек-саулык
365
телим. Без бергә булыйк, исән-сау булыйк һәм шулай тупланып бергә
милләтне бизәп яшик. Рәхмәт барыгызга да.
Безнең менә шулай булдырып, дөньяга барча кешене мөкиббән китереп
эшләп ята торган кайбер милләттәшләребезгә рәхмәт хатларыбыз бар иде,
хәзер рөхсәт итсәгез иде шуларны тапшырырга.
Марс Тукаев: Татарстан Республикасы авыл хуҗалыгы һәм азык- төлек
министрлыгының рәхмәт хаты белән Россия татар авыллары иҗтимагый
оешмасы рәисе,
“Агрофирма –жизнь” ширкәте генераль директоры
Сәнҗапов Рәшит Шәйхулла улы бүләкләнә.
Хөрмәтле
Рәшит
Шәйхуллович!
Татарстан
Республикасы
авыл
хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы коллегиясе исеменнән һәм шәхсән
үзем сезгә республикабыз белән татарлар яшәгән төбәкләр арасындагы
бәйләнешләрнең үсешенә керткән фидакарь хезмәтегез өчен олы рәхмәтемне
белдерәм. Бүгенге көнгә сез халкыбызның фидакарь улы буларак милләт
мәнфәгатьләрен кайгыртучы, киләчәк буыннарга мирас итеп тапшыручы
өлгергән сәясәтче буларак килеп җиттегез. Халкыбызның рухын күтәрүдә,
мили үзаңын
тәрбияләүдә, мәдәниятен саклауда һәм үстерүдә сез алып
барган күпкырлы эшчәнлек бәһаләп бетермәслек югары дәрәҗәдә. Киләчәктә
дә шундый булып калырсыз дип ышаныч белдерәм. Сезгә
ныклы
сәламәтлек, иминлек, гаилә бәхете һәм татар рухын үстерүдә тагын да зур
уңышлар теләп калам.
Шундый ук рәхмәт хаты белән Самара өлкәсе Похвестнево районының
“Туган тел” җәмгыяте рәисе,
“Хәләл” ширкәте генераль директоры
Латыйпов Расыйх Мөҗәһит улы бүләкләнә.
Марат Әхмәтов: Моннан берничә ел элек, мөхтәрәм җәмәгать, без бер
төркем район башлыкларын мин алып барган идем Самара өлкәсенең Гали
авылына. Беләсегез килсә, Гали авылы ул безнең Балык бистәсенең Күгәрчен
авылыннан киткән Гали дигән абзыйга патша хәзрәтләре, минем аңлавымча,
җир бүләк иткән булган һәм Самарада менә шул җирлеккә урнашып алар
гомер итә башлаганнар. Алар безне шундый гаҗәпкә калдырдылар, мин бер
366
үрнәк мисалын әйтми кала алмыйм, Расыйх безне үз йортына кунака
чакырды һәм шунда безгә нәрсә ди менә бу йортны әти белән әнинең бергә
гомер итә башлауларына багышлап туган җирдә йорт салып биргән идем ди.
Бу йортка бер шешә аракы да кергәне юк ди.
Марс Тукаев: Шундый ук рәхмәт хаты белән Оренбург өлкәсе Әсәкәй
районының
җирле татар мили- мәдәни мөхтәрияте
рәисе
“ Мастер”
ширкәте генераль директоры Дәүләтов Илдус Ядъкәр улы бүләкләнә.
Шундый ук рәхмәт хаты белән Түбән Новгород өлкәсенең Пилнә
районы Сафаҗәй авылы күмәк хуҗалык җитәкчесе Нуриманов Шамил Әнәс
улы бүләкләнә.
Шундый ук рәхмәт хаты белән Оренбург өлкәсенең “Мишәр” ширкәте
генераль директоры Яһудин Газинур Рәфкать улы бүләкләнә.
Алып баручы: Бүләкләнгән милләттәшләребезне котлыйбыз. Рәхмәт
барыгызга да. Сезгә шушы изге эшегездә яңадан-яңа уңышлар теләп калабыз.
Ә хәзер чыгыш ясау өчен сүзне Татарстан Республикасының муниципаль
берәмлекләр советы рәисе Минсәгыйть
Закир улы Шакировка бирәбез.
Рәхим итегез.
Минсәгыйть Шакиров: Мөхтәрәм җәмәгать, кадерле милләттәшләр,
кунаклар сезне рөхсәт итегез республикабызның муниципаль берәмлекләр
советы исеменнән бүгенге мәртәбәле җыен белән котларга. Уңышлар,
исәнлек-саулык телим. Без муниципаль берәмлекләр советы дигәч инде сез
уйлыйсыз бу җир биргәндә озак бирми йөртә торган, налоглар сала торган,
төрле чаралар безгә карата куллана торган кешеләр дип әйтеп күз алдыгызга
китермәгез.
Чөнки
сез
һәм
без
аерылгысыз.
Каршылыклар
безне
берләштерми, безне бер төбәк, бер җирлек берләштерә. Икечедән, күбегез
сезнең актив кешеләр буларак- депутатлар. Сез менә шул советларда депутат
буларак катнашасыз. Һәрберегез үзегез яшәгән авылларда иң абруйлы,
дәрәҗәле кеше. Шуның өчен сезнең белән сөйләшенмичә җирле үзидарәләр
нинди дә булса карарлар кабул итүдән, әлбәттә, тыелалар. Бөтен кеше ул
эшмәкәр. Мин анны сезнең белән очрашуга әзерләнгәндә уйлыйм, мин әйтәм,
367
без дә эшмәкәрләр бит. Мин озак еллар
район җитәкчесе булып эшләгән
кеше. Чирек гасыр чамасы инде ул. Без дә эш өчен акча алабыз. Әгәр безгә
эшкә барган өчен үзебездән акча түләтсәләр, беребез дә ул эштә әшләмәс иде.
Так что, без дә ниндидер табыш алу өчен эшлибез ул эштә. Сез шул ук
юнәлештә эш алып барасыз. Сезне саф табыш алган өчен, эшкуарлык белән
шөгыльләнгән өчен
бүләклиләр, ә безне хөкемгә тарталар. Шундый
аерымлык безнең сезнең белән бар. Шулай да, әйтәсем килә озак еллар
сезнең кебек эшмәкәрләр белән аралашу тәҗрибәсеннән чыгып бүгенгесе
көнне, әлбәттә, авылларның стержене инде ул менә сез. Ул бер яктан безнең
Татарстан президентының юлламасында дәүләт советында мондый сүзләр
бар авыл ул безнең өчен эшмәкәрлек, ул безнең өчен аның экономикасы
гына түгел, ул аның рухи халәте дигән сүзләре бар. Һәркайсыгыз бу
җөмләнең астына кул куя ала торган сүзләр. Налогларга килгәндә, сезнең
белән без бергә. Чөнки җыела торган налоглар нигездә югарыга китеп
бетәләр. Сезнең түлисе килми ул налогларны, безнең түләгән налогларны
үзебездә калдырасы килә. Ул юнәлештә дә без сезнең белән гел бергә
эшлибез. Аннан соң авылда нинди генә чаралар үтсә дә, сез беренче аның
спонсорлары. Безнең Татарстанда барлыгы 976 муниципаль берәмлек бар.
Без Россия Федерациясендә иң күп муниципаль берәмлекләре булган совет.
Аның 800 дән артыгы авыл җирлеге. Республикада 43 муниципаль район, 2
шәһәр округы. Казан белән Чалы алар шәһәр округлары. 43 се муниципаль
районнар,
аларның
муниципалитетлары
башкаласы
ничек
яши
да
күбесе
дигәндә,
шәһәрләр.
нәкъ
сезнең
Татарстан
шикелле.
Каршылыклар, нужалар белән, но шулай да яши һәм моннан 20 ел элек белән
чагыштырсаң, әлбәттә, уңай якка үзгәрешләр бик зур. Шуны әйтеп китү
җитәдер дип уйлыйм, барлыгы Рәсәй буенча муниципаль берәмлекләрнең
бөтенесенең 3%ы гына финанс белән үзен үзе тәэмин итә. Татарстанда бу
күрсәткеч бераз зуррак, 5%. Ә калган бөтен муниципалитетлар алар
субсидия, дотация хисабына яши торган берәмлекләр. Әгәр Татарстан
бюджеты 120 млрд чамасы икәнен күз алдына китерсәгез, безнең бер
368
“Татнефть” кенә Мәскәүгә 350 млрд налог түли,. Шуның белән әйтеп була
инде безнең налоглар үзебездә практик рәвештә калмый. Шуның өчен безне
һәм сезне дә дип уйлыйм шатландыра торган әйбер бер: хәзерге вакытта
вәкаләтләрне киредән бүлү турында сүз бара федераль центр белән
регионнар һәм
муниципалитетлар арасында. Без инде бу сүзләрне озак
еллар ишетәбез, тормышка ашканы юк. Но бусын инде биш вакыт намаздан
калдырмыйбыз, барып чыгар әле дигән хыял белән яшибез. Теләгән теләк
нәрсә сезгә. Менә бервакыт Самара өлкәсендә булганда мили үзәктәге иптәш
әйткән иде менә безнең власть начар дип. Яхшы власть дөньяга килмәгән.
Яхшы булса ул
власть булмый инде. Чөнки ул бөтен кешеләрнең
интересларын берләштереп тора торган орган. Ул органда агы да, карасы да
бар. Шуның белән инде мин әйтәсем килә, власть нинди бар шуның белән
эшләргә туры килә, анда кем утыруы, мин җирле үзидарәләр турында сөйлим
инде, ул күбесенчә сездән тора. Чөнки сез сайлаган депутатлар, сайлыйлар
район һәм авылның хакимият башлыгын. Шуннан чыгып сез нинди актив
буласыз, шуның белән сезнең белән властьның мөгалләмәләре турырыак һәм
сезнең теләкләрне дә искә алып эшли торган власть була. Калганнары инде
аның тормышта бар да була, но соңгы елларда, соңгы заманда татар
тормышында, татар мохитендәге үзгәрешләр мине бик шатландыра. Чөнки
без Казанда трамвайда татарча сөйләшә башласак безгә борылып карый
торганнар иде, хәзер карамыйлар инде. Бу юнәлештә җитешмәгән яклары да
бардыр. Бар да булыр. Дөнья инде ул шуның өчен. Чөнки
дөньяны бер
көндә дә, ун елда да үзгәртеп бетереп булмый. Кешенең дә карашы дистә
еллар буе формалаша. Бер кешегә дә 17 яшендә мудрый булган дип
әйтмиләр. 70 кә җитеп үзең белгән әйберләрне тормышка ашыра алмый
башлагач кешегә мудрость килә.(көләләр) Минем бертуган энем сезнең кебек
үк эшкуар. Но аның тормышын мин шатлыклы, бәхетле тормыш димәс идем.
Тамагы тук булса да, төн йокысы юк аның. Көне-төне чаба торган, җаваплы
эш. Шуның өчен сезгә хезмәтегездә иң кирәге исәнлектер ул. Мин сезгә
369
барлык Татарстан муниңипаллары исеменнән исәнлек, саулык, уңыш,
шатлык, бәхет һәм байлык телим.
Марс Тукаев: Татарстан Республикасы муниципаль берәмлекләр
советының рәхмәт хаты белән Татарстан Республикасында җирле үзидарә
үсешенә керткән шәхси өлеше өчен Татарстан Республикасы Акташыш
муниципаль районы фермер хуҗалыгы җитәкчесе Гыйльметдинов Хәмзә
Хәсәнҗан улы бүләкләнә.
Минсәгыйть Шакиров:
Бүләк алырга монда чыккан арада әйтеп
калыйм әле, мин бүләкләрнең барын да татарстанлыларга биргән өчен
ачуланмагыз. Мин нәрсә өчен моны шулай эшлим, чөнки сезнең
һәрберегезнең
регионында
совет
бар,
ул
совет
җитәкчесе
минем
полномочияләргә тыгыла бу дип әйтмәсен өчен барлык бүләкләрне дә
татарстанлыларга бирергә булдым.
Марс Тукаев: Шундый ук рәхмәт хаты белән Татарстан Республикасы
Кукмара муниципаль районы гаилә сөтчелек фермасы җитәкчесе Дмитриев
Роберт Павлович бүләкләнә.
Шундый ук рәхмәт хаты белән Татарстан Республикасы Бөгелмә
муниципаль районы фермер хуҗалыгы җитәкчесе Нәбиуллин Фәрит Мөсәвих
улы бүләкләнә.
Шундый ук рәхмәт хаты белән Татарстан Республикасы Әгерҗе
муниципаль районы фермер хуҗалыгы җитәкчесе Сәхипов Илнур Илшат улы
бүләкләнә.
Алып баручы: Бик зур рәхмәт сезгә, Минсәгыйть Закирович. Ә хәзер
сүзне Татарстан Республикасының инвестицион үсеш агентлыгы рәисе Ленар
Габделнур улы Якуповка бирәбез. Рәхим итегез, Ленар Габделнурович.
Ленар Якупов: Бөтенроссия татар авыллары эшмәкәрләрен күрергә
бик шатмын һәм кайнар сәламлим. Шушылай бергәләп җыелу ул,әлбәттә,
бик мөһим хәл. Хөкүмәт тарафыннан килгәндә авыл, район җирлеге
эшмәкәрлеген үстерү мәсьәләләре беренчеләрдән булып тора. Әлбәттә, монда
безнең авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы үзенең эшен башкара.
370
Шуңа өстәп без Татарстан Республикасының инвестицион үсеш агентлыгы
авыл хуҗалыгы эшмәкәрлеген үстерүдә актив кына эшләрне алып барабыз.
Төрле - төрле программалар, лизинг грандлар, бүтәннәре эшләп киләбез.
Ләкин, кызганычка каршы, бу программалар гына тиешле дәрәҗәдә җитеп
бетми. Бүгенге көндә без үзебезгә шундый бурычлар куйдык: булган
инфраструктураны әйбәтләп яңартып җибәрергә. Һәм президентыбыз әйтеп
китте, бүгенге көндә бик кызу темплар белән республикабызда агросәнәгать
паркы төзелеше тәмамланып килә. Ул 2012 елның июль-август тирәләрендә
эшли башларга тиеш. Парк төзүнең төп максаты – авыл җирлегендә
җитештерелгән продукцияләрне сатуда ярдәм күрсәтү. Чөнки без беләбез,
күп кенә эшмәкәрләргә булган базарларга кереп үзләренең җитештергән
продукцияләрен сату ул бик авыр мәсьәлә булып тора. Шуның өчен хөкүмәт
тарафыннан бик зур акчалар тотып, шушы зур гына
агросәнәгать паркы
төзелеше бара. Проект кысаларында 12000 м2 сату- алу мәйданнары, якынча
ул 500 сату модуле була, 11000 м2 склад мәйданнары, 7500 м2 җитештерү
мәйданнары, 8600 м2 урамда сату- алу урыннары, ул 130 сату- алу урыны
булачак. 664 урынлы парковкалар оештыру каралган. Әлбәттә, беренче
аудитория ул Татарстан эшмәкәрләренә, ләкин сораганнар иде ул гел
Татарстан эшмәкәрләренә генә буламы дип, әлбәттә, ул бүтән регионнар
өчен дә булачак. Чөнки без күрәбез, күрше регионнарда күп кенә сыйфатлы
продукцияне җитештерәләр. Нәрсә әйтеп үтәсе килә, без бу тарихта
беренчедер, шушындый зур объектны төзегәндә башыннан ук, технический
задание ясаганда ук бөтен хәләлнең булган требованияләрен монда күздә
тоттык. Ул бөтен техзаданияләрдә күрсәтелгән. Виртуально
бөтен
территория хәләл һәм хәләл булмаган территорияләргә бүленәчәк. Намаз уку
урыннары да булачак. Шушы агросәнәгать паркына сезнең барыгызны да
чакырабыз. Бу безнең бердәм площадка булыр дип ышанып калабыз. Аннан
тыш, ел саен Казан- хәләл дигән халыкара ярминкә үтеп килә. Ул Казан –
саммит рамкаларында үтә торган вакыйга. Быел 19-20 майда булачак. Анда
кайберләрегез булгандыр да. Ләкин менә нәрсә әйтәсе килә, ул 2010 елны
371
шушы логистика мәсьәләсен чыннан да
аңлап, күреп хәләл хаб дигән
шундый бер структура ясап җибәргән идек, тәнәфестә сезгә аның турында
мәгълүматны бирерләр. Укыгыз. Чынлап та бүгенге көндә Татарстан үзенең
инфраструктурасы белән, үзенең халыкара юнәлештә алып барган эшләре
белән, регионнар арасында
чынлап та логистик үзәккә әйләнеп киләбез.
Логистик үзәк булу инфраструктура ягыннан да чыгымнар тәлап итә. Шушы
чыгымнар ясалгач, аны бергәләп кулланырга кирәк. Чөнки Татарстанны сез
күрергә тиеш, үзегезнең җитештергән продукциягезне монда алып кереп
сатып кына түгел,
монда ул
агросәнәгать паркы булсынмы, хәләл хаб
булсынмы, шушылар аша бүтән регионнарга, илләргә
җитештергән
продукциягезне җиткерергә мөмкинлек бирергә тиеш. Сату урыны белән генә
урта һәм кече эшмәкәрлек мәсәләләрен чишеп булмый. Шуның өчен без
промышленные парки муниципального уровня
дигән концепцияне эшли
башладык, өч- дүрт ай элек. Аның төп мәгънәсе һәрбер район үзәгендә
шундый бер площадка ясарга. Ул площадкада бөтен булган барьерларны
алып, шушында эшмәкәрләрне кертеп, аларга мөмкин булганча шартлар
тудырып, эшләтеп җибәрергә. Чит регионнардан килеп Татарстанда нәрсәдер
эшләргә теләгегез булса, әлбәттә, без бик шат булабыз. Чөнки бергәләп
җитештергәндә тагын да безнең аралар ныгыр
дип саныйм. Әлбәттә,
Бөтенрәсәй татар эшмәкәрләрен җыю ул, минемчә, ел саен үткәрелергә
тиешле чарадыр. Ул шулай резолюциядә дә каралгандыр. Без үз көчебездән
килгән ярдәмне күрсәтәчәкбез. Тагын бер нәрсә әйтеп үтәсе килә. Без хәзер
корпорация продвижения экспорта и инвестиции дигән яңа оешма ясыйбыз.
Аның төп максаты бездә җитештерелгән продукцияне бүтән өлкәләргә
җиткерү.
Татарстанның продукциясе башка регионнарга чыгырга, ә башка
регион продукциясе Татарстанга керергә тиеш. Шушы корпорация белән
сезне бик актив эшләргә чакырабыз. Чын күңелдән сезгә үземнең рәхмәтемне
белдерәсем килә. Бергә җыелгач, бергә мәсәләләрне дә хәл итәргә
мөмкинчелек
булгач, без дә сезне ишетә алабыз, сез дә безнең
372
планнарны, теләкләребезне, ниятләребезне ишетә аласыз. Татар эшмәкәре
үссә, авыллар да, динебез дә үсәчәк. Барыгызга да бик зур рәхмәт.
Алып баручы: Бик зур рәхмәт сезгә Ленар Габделнурович. Чыннан да
сезнең агенство тарафыннан бик зур эшләр башкарыла. Ленар Габделнурович
үзе дә әйтеп узды. Ислам һәм хәләл структураны үстерү буенча да. Чөнки
безнең регионнардагы авылларда ул шулай ук киң җәелеш таба бара. Ул
мәсьәлә буенча бик зур рәхмәт сезгә җылы, матур сүзләрегез өчен. Ә инде
хәзер сүзне безнең бирәсебез килә Татарстан Республикасы Актаныш
муниципаль районы башлыгы Ингиль Нәвап улы Фәттаховка. Рәхим итегез,
Ингиль Нәвапович. 2008 елда безнең “Бөтенроссия татар авыллары”
оешмасының оешуы һәм аның беренче җыены нәкъ менә Актаныш
җирлегендә булды. Чыгышларда да ул яңгырады, чыннан да Актаныш бик
җылы хисләр калдырган иде. Рәхим итегез.
Ингиль Фәттахов: Исәнмесез! Хәерле көн хөрмәтле милләттәшләр,
хөрмәтле президиум.
Актаныш муниципаль район советы, аның башкарма
комитеты исеменнән, эшегездә уңышлар телим. Инде безнең районга
килгәндә, ул безнең Башкортстан республикасы, республиканың иң
кончыгыш
чигендә
республикасының
урнашкан
Инеш,
Бакалы,
район
булып
Краснакама
тора.
Башкортстан
районнары.
Удмуртия
республикасының Каракөл районы һәм Татарстанның Минзәлә, Мөслим
районнары белән чиктәш. Мәйданы 203000 гектар. 110000е авыл хуҗалыгы
җирләре, 93000 сөрем җирләре. Районда 26 авыл җирлеге,
муниципаль
берәмлекләр, 87 авыл бар. Барлыгы 32000 кеше яши. Аның 97% татарлар, 1
мари авылы бар- Марисукса авылы. Нигездә без тыгыз татарлар яши торган
Татарстанның сирәк районнарның берсе булып торабыз. Шулай ук
Татарстанда безнең район аша гына Агыйдел елгасы, Ак сөн елгасы ага.
Болар бөтенесе дә безнең район халкының яшәү рәвешен билгели торгандыр
инде. Бәлки шуңа да күрә районыбызның, татар халкының мили горурлыгы
булган
Татарстан
Республикасының
беренче
президенты
Минтимер
Шәрипович Шәймиев, РФнең атказанган ТР ның халык артисты Әлфия
373
Авзалова, һәм бик күп дәүләт эшлеклеләре, язучылар, шагыйрьләр, артистлар
безнең районнан чыкканнардыр да. Дөрестән дә без татар булганыбыз белән
горурланып, шул ук вакытта районыбызда булган 87 авылыбызның берсен дә
бетермәенчә, сакларга тырышып яшәп ятучы халык булып торабыз.
Үзебезнең мирасыбызны, гореф- гадәтләрне саклау үзебезнең бурыч дип тә
исәплибез.
Үсеп килүче талантларны, шәхесләрне бирүне максат итеп
куябыз. Бу форсаттан бик зур рәхмәт әйтәсем килә минем республика
җитәкчелегенә. Әле беренче тапкыр республикада быел
президентыбыз
фәрманы нигезендә татар гимназиясе - интернаты ачылды. Иң ерак булса да
Казаннан, татар мохите бездә. Бүгенге көндә анда Татарстан районнарыннан
гына түгел, Самарадан бер егетебез укый, Гали авылыннан, Тадҗикстаннан
бер кызыбыз укый, Оренбургтан. Алла бирса, гимназия - интернат киләчәктә
татар дөньясына шәхесләр бирүче, татарның зыялы кешеләрен бирүче белем
учагы булырга тиеш дип планлаштырабыз. Әле беренче генә ел. Быел җәй
көне без татар конгрессы белән берлектә җәйге лагерның бер сменасын анда
багышларга планлаштырабыз һәм киләсе елга җиденче класска Татарстаннан
һәм Рәсәй регионнарыннан балаларны алырга планлаштырабыз. Бу турыда
кайткач җиткерсәгез иде. Безнең Интернет - сайт бар гимназия турында,
моның белән без үзебезнең элемтәне ныгытсак иде. Шулай ук монда
катнашучыларның күбесенең Актанышта
булганы да бар. 2008 елда
Бөтенрәсәй татар авылларының оештыру җыены Актанышта үтте.
Без
районыбызны чиста авыл хуҗалыгы районы дисәк тә, аның структурасында
ул 29% кына тәшкил итә. Шул ук вакытта без төзелешкә игътибар итәргә
тырышабыз. Файдалы казылма нефть чыгарабыз әле без, елына 200000т га
якын. Соңгы елларда сәнәгать, промышленность, эшкәртү өлкәсендә дә уңай
үзгәрешләр күренә башлады. Ничек кенә әйтсәк тә, без үзебезне чиста авыл
хуҗалыгы дип йөрибез. Элек- электән булган Актаныш игенчесе дигән исем,
элек- электән безнең бабайлар икмәк җитештергәннәр, бигрәк тә салам бодае
җитештергәннәр.
Без икмәк җитештерүне үзебезнең горурлыгыбыз дип
саныйбыз. Ул булмаса, безнең бер генә сферада да хезмәтебез күренмәс иде
374
дип исәплибез. Еллар әйбәт килгәндә без елына 180000-200000 т икмәк
җитештерәбез. 2010 ел корырак булды. Узган елны 201000 т икмәк җыеп
алдык, һәр гектардан 45 центнер уңыш
җыя алдык. Соңгы елларда без
терлекчелеккә бик игътибар итәбез. Чөнки авыл кайчан бетә, әгәр анда
мәктәп ябылса һәм соңгы ферма да калмаса. Шуңа күрә бу принцепны без
сакларга тырышабыз. Рәхмәт әйтәсебез килә президентыбыз Рөстәм
Нургалиевичкә, ул үзенең каты сүзен әйтте, һәрбер авылда башлангыч
мәктәпләр булырга тиеш диде.
Шул ук вакытта авыл хуҗалыгы
министрлыгына үзебезнең терлекчелек һәм аның һәр авылда сакланышы
буенча безгә авыл хуҗалыгы хезмәтчәннәренә зур ярдәмен бүгенге көндә
күрсәтеп килгәне өчен. Күрәсез, сөт буенча да безнең динамика,
хуҗалыкларда
без 47000т сөт җитештердек, шулай ук шәхси секторда
15000т без сөт җитештерәбез. Авыллардагы халыкны эш белән тәэмин итик
дисәк, анда терлекчелек инде, шуңа күрә без максат куябыз хуҗалыкларда
терлекне 40000гә чыгарырга, бүгенге көндә шәхси сектор белән бергә 44000
баш. Аның 31000 е хуҗалыкларда, шәхси секторда 13000 гә якын крс бар.
Шул ук вакытта районда 30000 гә якын сарык бар. Нигездә ул безнең шәхси
секторда. Шәхси секторда шулай ук 13000 крс бар, 6000 гә якын савым
сыерлары.
Шул ук вакытта без ат асраучы районнарның берсе булып
торабыз. Хуҗалыкларда 1200 баш ат, шәхси секторларда 700 гә якын ат бар.
Шәхси сектордан узган ел без 156 млн сумлык ит саттык, 102 млн сумлык сөт
саттык. Бу бик зур керем. Авылларда личный подсобный хозяйстволарны
үстерү исәбенә халыкны эш белән тәэмин итергә җыенсак, Марат Готович та
әйтеп ките, соңгы елларда аның буенча зур эш эшләнелә, соңгы 3 елда гына
безнең районда 3400 кеше 620 000 гә якын лпх кредиты алды. Шул ук
вакытта лизинг гранд, аның буенча безнең 40 тан артык
техника
кайтарылды. Сама занятость дигән программа буенча 27 млн кайтарылды
районга. Шул ук вакытта республика җитәкчелеге тарафыннан гаилә
фермалары крс 25 башка куясың икән 1 млн безвозмездный акча бирә
республика җитәкчелеге. Ничек шуннан файдаланмаска кирәк? Бүген 16
375
гаилә фермасы эшләп килә районда, тагын 22 се төзү стадиясендә.
Высокотехнологический гаилә фермалары булып торалар. Безнең бар сөт
буенча да, откорма крс, сарык буенча, даҗе тәвә кошы үрчетү буенча
шөгыльләнүче гаилә фермалары бар.
Шуңа күрә,
Камаз белән эшли башладык соңгы 3 елда. Камаз
машиналарына без 3 төрле деталь эшләп тапшырабыз. Болай гына әйткәндә,
бик матур эшләп барабыз. Узган ел 366 млн.сумлык продукция, бүген анда
110нан артык кеше эшли, хзмәт хакы 15 мең. Киләчәктә дә эшчәнлегебезне
үстерергә уйлыйбыз. Кооперация итәргә, чөнки чит ил тәҗрибәсе зур
йогынты ясый, тагын да ныграк эшләргә планлаштырабыз. Эш белән
халыкны тәэмин итү, шәһәр-район үзәген әйтәм. Стройиндустрия. Ел саен
без күп эшләр алып барабыз. 600-650 млн. капиталын үзләштерәбез, бездә
генә 15 тән артык төзелеш оешмасы эшли. Республика программалары авыл
җирлекләре өчен бик күп. Әлбәттә, беренчедән юл төзелеше булса, аннары
торак төзелеше. Беркайчан да шулай авыл программалары булган юк иде. Ел
саен без 16 кв. м. йорт төзеп тапшырабыз. Әйтергә кирәк, чиста хуҗалыклар
(ОАОлар) бүгенге көндә 15 хуҗалык. 2 агрофирама эшләп килә, нигездә, үз
көчләре белән клиентларны эзлиләр. Алар белән эш итәләр. Элекеге
предприятияләрне саклап калырга тырыштык. СельхозСнипо, Агроснаб
предприятияләре, алар бүгенге көндә эшләп килә. Аларны киләчәктә дә
үстерергә планлаштырабыз. СельхозСнипо прелприятиясе эчендә технопарк
ачу идеясе белән янып йөрибез. Шулай ук безнең элекеге Этнап
предприятиясен киңәйттек. Он, ярмалар, комбикорма җитештерә. Узган ел
280 млн. сум акча кертте дип әйтеп була. Вамин составына кергән коры сөт
заводы үзенең эшчәнлеген дәвам итә. Екатеринбурглар белән сөйләшеп алар
бездә тагын бер сөт заводын ачтылар. Ваминга конкуренция буларак сөтнең
бәясен тотуда алар үзләренең салу өлешен кертәләр. Алар белән киләчәктә
берлектә сөтне тирәнтен эшкәртү буенча эшчәнлегебезне алып барабыз. Ипи
пешерү, Актаныш Хлеб. Узган елны ЧП Фардеева 128 мең башка якын кош
җитештерде һәм сатты. Бүген ул инвестиция кертүне дәвам итә. “Дуслык”
376
предприятиясе бар. Бергә башкорт дуслар белән без Лесничесхозяйство ачып
җибәрдек. Самараның Гали авылына барып кайтканнан соң, безгә шушы
фикер килде. Аны без 10 Га кадәр җиткерәсебез килә. Бу юнәлештә әле
безнең эшлисе эшләребез тагын да күбәйде. Крупный инвестицион
проектларны без районга кертү ягында, шуңа күрә Ресурс Холдинг 2500
млрд. инвестициягә кертергә җыена, елына 20 мең тонна кош ите җитештерү
буенча Актанышта фабрика төзергә планлаштырабыз. Ленар Габдуллович
биредә утыра,
беренче тапкыр Актанышта инвестицион площадка эшли
башлады. 22га мәйданга бүген 7 резидентыбыз бар һәм без аларга льготлы
шартларда җир бирәбез. Әйтергә кирәк, электроэнергия кертелгән, газ
китерелгән һәи “Лизинг Гранд” агентсвосы аша оборудование сатып алуны
сорыйбыз. Эшмәкәрләргә һәм аларның үзләренең производстволарына уңай
шартлар тудырабыз, киләчәктә тагын да үстерү ягында.
Татар халкын атлардан башка күз алдына китерергә мөмкин түгел, шул
ук республика программалары, мәсәлән, атны үрчетү буенча. Без дә бу
программага кердек. Кумыз, казылык җитештерү, атта йөгерү буенч спорт
мәктәбен төзү, хуҗалыкларда атны үстерү бу программа нигезендә эшлибез.
Без бик Урта Әләзән авылына кызыгып карыйбыз. Шулай ук Гали авылын
барып карадык, алар белән аралашабыз. Тәҗрибәләрен өйрәнеп, киләчәктә
без югары дәрәҗәдә эшмәкәрлекне үстерү ягында. Мин исәплим, бу залда
татар эшмәкәрләре утыра. Без сезне үзебезгә чакырабыз. Сайтка куелган
корупция буеча без иң түбән 43 урында торабыз. Җир, милек мәсьәләләре
бездә тиз хәл ителә. Татар булганыбыз белән горурланабыз, безнең
документооборот, киңәшмәләр үзебезнең
туган телебездә алып барыла.
Шундый шәхесләр биргән район буларак татар дөньясы алдында үзебезнең
бурычыбызны да әйбәт аңлыйбыз. Киләчәктә үзебездән булган бөтен нәрсәне
эшлиячәкбез, Алла бирсә! Сезнең белән бергә элемтәдә булыйк. Тыңлаган
өчен бик зур рәхмәт.
Алып баручы: Хәзер сүзне Татарстан республикасы мөселманнары
казые, Балтач районы имамы Җәлил хәзрәт Фазлыевка бирәсем килә, чөнки
377
ул безнең авылларыбызда мөһим урынны алып тора. Рәхим итегез, Җәлил
хәзрәт.
Җәлил хәзрәт Фазлыев: Әгүүзү билләәһи минәш-шайтаанир-раҗиим.
Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахииим! Әссәләәмү гәләйкүм үә рамәтүлләәһи үә
бәракәәтүһ, газиз дин кардәшләрем! Бик шат монда сезнең белән очрашуга!
Аллаһы Тәгалә җәннәттә дә очрашырга насыйп итсә иде. Бик зур рәхмәт
шушы җыенны оештыручыларга. Моннан ничәдер ел элек бер конгрессның
җыелышында мин авылларны сакламыйча милләтне саклап булмый дигәч,
берәү моңа көч әрәм итәсе дә юк дип надан җавап биргән иде. Әлбәттә,
телне, милләтне саклыйк дисәк, авылны сакламыйча булмый. Бүген әйттеләр,
авылны сакларга җайсыз, авылда эш юк диләр. Менә мин 55 ел авылда яшим,
эшнең беткәне юк. Авылда эштән күп нәрсә юк. Менә безнең элекеге
системаның зур бер кимчелеге булды дип саныйм. Совет системасынның
әйбәт яклары да бар иде. Иң беренче, безне ул заманда “каждому по
способностям, каждому по потребностям” дигән нәрсә бар иде бит. Безне
акчага эшләргә түгел, “заработанная плата” алырга өйрәттеләр. Әлбәттә,
менә бүген әзерләп куйган зарплаталар ала торган урыннарда зарплата алу
юк, әмма ләкин авылда эш бар. Ул эшне алып бару өчен йөрәкле егетләр
кирәк.
Шундый
егетләр
булсын
өчен
авылны
аракы
сөременнән
арындырырга кирәк. Кеше нәрсәгә дә булса инанмыйча, табынмыйча яши
алмый. Аллаһы Тәгалә безгә Коръәндә әйтте: “Җирне мин сезгә шулай итеп
яраттым, җирдә йөрегез! Әмма минем турында онытмагыз”, - ди. Кеше
Аллаһы Тәгаләне онытып, Аллаһ Тәгаләдән гыйбадәт алудан туктый икән, ул
әлбәттә, аракыга табына башлый, йә, булмаса бүтән әйбергә. Менә безнең иң
күп төп бәлабезнең берсе шул. Беренчесе акча эшләргә өйрәнмәгән, каядыр
барып, ничәдер сәгать эшләп теге зарплата алырга өйрәнгән кеше булсак,
икенчесе без менә динсез заманда яшәп, динсез тәрбия алып, бүген дә
шушының җимешләрен татыйбыз. Төшенкелеккә бирелеп, тормышның
шатлыгын аракыдан башка күрми торган һәйран буын барлыкка килде. Ул
авылда бигрәк тә авыр. Бу хәл аркасында безнең бүген бөтен авылларда да
378
терлек бардыр ул. 40-60 яшькә кадәр семьясын кормаган, анасының
пенсиясенә эчеп ята торган шундый бер буын барлыкка килде. Бүген инде
аларны яучылар диеп телевизордан күрсәтәләр. Яучылар белән генә аларны
өйләндереп булмый. Әмма бүгенге үсә торган яшь буынга дини тәрбия
бирергә мөмкинлекләр бар. Гали авылын
мактап киттеләр, Шыгырдан
авылына барырга җыенасыз, Әләзән, болар барсы да мәчетләр эшләп торган,
төп халкы аракы эчми торган иманлы халык. Мин 90нчы елны Уфага
имтиханга барганда Гали авылыннан Нотфулла хәзрәт укырга килгән иде
мәдрәсәгә. Мин аларга сокланып, кызыгып карап тордым. Ул вакытта безнең
районнардан, безнең тирәдән мәдрәсәләрдә шәкертләрне күрүне күз
алдыбызга китерә алмый идек. Ул бездә гел 2 мәчет эшләп торды дип әйтте.
Менә бүген алда нык торган авыллар - мәчетләре ябылмаган, әйбәт эшләгән
авыллар. Бездә бүген 2 меңнән артык мәчет бар, һәр мәчеткә 1 млн. гына сум
акча киткән дисәк тә 1 млрд. капиталовложение салынган, хөрмәтле
эшмәкәрләр, күп өлешегез керде. Мәчетләрне бастырдыгыз, төзекләндереп
куйдыгыз. Кайберләрегез исемнәрегезне дә бирдегез. Ул бит мәчет фәлән, ул
фәлән дигән һәйкәл түгел, ул эшләргә тиеш, капитал халыкка хезмәт итәргә
тиеш. Машина алгач, ул бит шоферсыз йөри алмый. Бер җирдә дә спорт сарае
төзеп куеп кына бөтен кеше спортчы була дип уйламый бит тренерлар.
Миллион сумнар тапкан кешеләр ничектер шунда халкыбызның горефгадәтен, телебезне белгән, тарихыбызны хөрмәт иткән, дине, гыйлеме булган
бер егетне тотарга елга бер 60-70 мең акча табалмыйбыз. Һәм мәчет тора
инде һәйкәл булып, фәлән-фәлән төзеде дип. Менә безгә авылларыбызның
тизрәк күзе ачылсын, киләчәгебез булсын дисәк, менә шуның хәтле салынган
капитал халыкка хезмәт итәр өчен сездән ярдәмегез кирәк. Шуларны яхшы
кадрлар белән тәэмин итик! Бүген тагын бер зур мөмкинчелек ачыла. 1
апрельдән әти-әни теләсә, ислам культурасы дигән фән укытып була
балаларга. Үзебезнең районда мөселманнар җыеныныда шундый бурыч
куйдык. Әгәр районның киләчәге өметле булсын дисәк, 12 яшьтәге һәрбер
татар баласы намаз укырга белергә тиеш. Мин шушы мөрәҗәгатькә
379
кушылырга сезне дә чакырам. Аракы эчеп яткан кешегә берни дә кирәкми.
Расыйх әфәнде бик дөрес әйтте. Авылда яшәп була бүген, юллар бар, газ
кергән, Алланың рәхмәте булсын, сулар бар. Эшләмичә булмый, эшләргә
кирәк. Мин сезгә куркмыйча әйтәм, үзем 55 ел авылда торам. Минем ике
малаем да авылда торалар. Олысы башка йортта торса, кечесе безнең белән
тора. Без әти-әни белән тордык. Безнең бүген, кызганычка каршы, авылны
кайгыртучы
кешеләрнең
балалары
шәһәрдә
яши,
татар
телен
кайгыртучыларның балалары татарча белми, шуңа күрә безнең алга
китешебез дә булмый. Без алга китик дисәк, сезсез булмый, җәмәгать! Шуңа
күрә мин сездән шушы мәчетләребез эшләп, балаларга мәктәпләрдә шундый
мөмкинлек хөкүмәт биргән икән, 4-5 классларга дин дәресе керә ала икән,
нәрсәдән куркабыз без? Әхлаклы балалар Лев Толстой: “Ислам динен мин
аракы проблемасын хәл иткән өчен генә хөрмәт итәр идем”, - дигән.
Эчүчелек дигән проблеманы чишкән җир йөзендә бер генә тәгълимәт тә юк
исламнан башка. Эшмәкәрлекне дә алып барып булмый, милләтне дә саклап
калып
булмый, бу мәсьәләдә тырышырга кирәк. Һәм инде без районда
шушындый мөрәҗәгать кабул иттек. Һәр татар гаиләсендә 3 бала, мөселман
гаиләсендә 6 бала кимендә булырга тиеш. Монысын безгә күтәреп алырга
кирәк. Хәзер РФ буенча демографик яктан начар булган регионнарны 3 бала
өченме өстәмәләр кертергә дигән карар чыкты. Без татарлар читтә
калмабызмы? Авылда яшәгән кешегә мин 3,4 баласының ай саен ким 5 мең
пособия бирергә кирәк, авыл яшәсен дисәк. Авылда эш урынын булдырган
эшмәкәрләргә, әлбәттә, газны, утны, суны сузарга кирәк дип ярдәм итәргә
һәм 3 ел налогтан азат итергә кирәк дип саныйм үзем. Авылда кибет ачкан
кешеләргә түгел, менә эш урынын булдырып, җитештергән кешеләр турында
сүз бара. Безнең авыл халкы сөйләшә, тырыша инде ул. Өй салабыз,
телевизордан күрсәтәләр, авыл җирендә түбәсеннән су акса, ЖКХны
гаепләмиләр, авылда булдыксыз кеше дип атыйлар. Түбәсеннән су акса һәм
үзебез төзегән өй өчен налог та түлибез хәзер. Шуңа күрә, Марат Готович,
сез булганлыктан файдаланып, хәтта ул гаилә фирмалары, 25 башлы
380
пчеловод фирма, но бит 500-300 сыер асраган 50-60 кеше эшләгән
фирмаларның юлга асфальт җәю хакы бардыр бит инде. Ул фирмаларны да
сакларга кирәк. Мин үзем 18 ел экономист булып эшләдем, үзем бүгенге
көндә
әгәр
сөткә
10
сум
түләргә
кирәк
булса,
бүтән
бернинди
капиталовложение кирәк түгел.
Марат Әхмәтов: Син бит бисмиллалы кеше.
Җәлил хәзрәт Фазлыев: Но 8 сум инде алайса, 2 сумына бисмилла.
Марат Әхмәтов: Монда җитештерелә торган 2 млн. тонна сөткә 10 сум
тапкырлап карыйк әле. Күпме субсидий кирәк булыр икән? Син мине түгел,
президентны егарга мөмкин.
Җәлил хәзрәт Фазлыев: Ул барыбер теге гаилә фирмалар киткәннән
чыгым күп китми бит, барыбер бераз кала, бездә кала бит.
Рәхмәт безне дин әһелләрен кешегә санап, сүз биргәнегез өчен! Бергә-бергә
авылыбызны саклап калуда матур итеп эшләсәк иде, шунда очрашуларны
Аллаһы Тәгалә насыйп кылса иде. Әссәләәмү гәләйкүм үә рахмәтүлләәһи үә
бәракәәтүһ!
Алып баручы: Сүзне Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты
рәисенең беренче урынбасары Ренат Нәкыйф улы Валиуллинга бирелә.
Ренат Валиуллин: Кабаттан сезне сәламлим, хөрмәтле кунакларыбыз!
Җәлил хәзрәт әйткән сүзләргә килешәм. Аларның Борбаш авылы үрнәк
авылларның
Чувашиянең
берсе.
Безнең
иртәгә
программа
Шыгырдан, Урмай һәм андагы
буенча
кунакларны
Тукай авылларына алып
барабыз. Дини аспект белән караганда, Тукай авылының мәхәллә сисемасын,
диннең ничек итеп яшәешен, гомумән, кибетләрендә алар аракыны ничек
саттырмаска тырышуны җиткергәннәр. Без сезгә аны күрсәтербез. Шул
тәҗрибәне күрергә ирешерсез. БТК БК рәисе Р.З.Закиров булырга тиеш иде,
монда ул чыгыш ясарга тиеш иде, ләкин, ни кызганыч, аның сәламәтлеге
какшап ките һәм дә ул сезгә үзенең исеменнән шәхсән сәламләрен җиткерде.
Без аңа барыбыз да тиз арада аякка басуын һәм сәламәтлек телик. Мин үзем
381
чыгышымны
БТК
исеменнән
хәзер
сезгә
үзебезнең
теләкләребезне
җиткерәсем килә.
Авыл гомер-гомергә татар милләтенең иң ышанычлы терәге, тормыш
чыганагы булды. Ә бүген, шушындый ыгы-зыгылы заманда татар авылы үзе
яклауга һәм ярдәмгә мохтаҗ. Һәм моны аңлап Бөтендөнья татар конгрессы
ике ел элек Бөтенрусия “Татар авыллары” оешмасын төзеде. Аның төп
максаты авылны саклау һәм аның икътисади нигезен булдыру, ныгыту. Әгәр
XXI гасырда татар милләте яшәп килә икән, без беренче чиратта шушы татар
авылларына бурычлы. Авыл җирлегендә туган телебез дә, динебез дә,
халкыбызның гореф-гадәтләре дә, тәрбия системасы да сакланып килә.
Шунысы куанычлы, төрле төбәкләрнең базар шартларында яши
башлаган аерым авылларында күпмедер дәрәҗәдә уңай тәҗрибә тупланган.
Алар илнең бүгенге базарында үз урыннарын таба алганнар. Соңгы елларда
татар дөньясында дан казанган Самара өлкәсенең Гали авылын гына алыйк.
Әле унбиш ел элек кенә эшмәкәрлекнең нәрсә икәнен дә белмәгән авыл
халкы һәр хуҗалыкта бүген яшелчә үстерә, мал асрый, кыскасы, авыл
халкының күпчелек өлеше үз бизнесын башлап җибәргән. Гомүмән, биредә
халыкның тормышка мөнәсәбәте тамырдан үзгәргән. Һәр хуҗалыкның
уңышлы булуы гомүм авыл тормышына да нык тәэсир итә. Бүген Гали
авылының йөзен төзек, матур йортлар, яктыртылган такыр юллар, зәвык
белән эшләнгән җәмәгать биналары, берсеннән берсе матур мәчетләр
билгели. Юкка гына бу авылга соңгы елларда төрле төбәкләрдән зур-зур
делегацияләр агылмый. Татарстан Президентының да шушы авылны күреп,
мондагы тәҗрибәгә югары бәя бирүе дә күп нәрсә турында сөйли. Гали
авылы тәҗрибәсе Татарстанда да авыл эшмәкәрлеген үстерүгә бер этәргеч
булды. Бүген республикада гаилә фермаларын үстерү программасы гамәлгә
ашырыла.
Гомүмән,
уңышлы
авыллар
тәҗрибәсе
шуны
күрсәтә,
аларда
эшмәкәрлекнең үзенчәлекле төрләрен таба алганнар. Әйтик, Чуашстандагы
татар авыллары мал үстерә, күпләп ит сату белән шөгыльләнә, Мордовиянең
382
Әзүркәсе ярты Рәсәйне көнбагыш белән тәэмин итеп тора. Аларның
уңышлары шундыйга барып җитте ки, Әзүркәдә матур итеп капланган
көнбагыш инде чит илләргә дә сатыла. Пенза өлкәсенең Урта Әләзән авылы
да үз бизнесын таба алган, меңләгән КАМАЗларда бөтен Рәсәй буйлап йөк
ташыйлар. Авылда 12 мәчет эшли һәм бер генә кибеттә дә исерткеч
эчемлекләр сатылмый. Гомүмән, мондый күренеш барлык уңышлы татар
авылларында да күзәтелә. Шундый ук диндарлыгы белән аерылып торган
тагын бер авыл турында әйтәсем килә. Ул Пенза өлкәсенең Гөлбестан авылы.
Алар да Рәсәй базарында үз урыннарын таба алганнар, кое казу эшендә ил
буенча дан казанганнар. Бу авылда шушы эш белән шөгыльләнмәгән ирләрне
табуы да кыен.
20
ел
барган
реформалар
шуны
күрсәтте,
бүгенге
шартларда
эшмәкәрлек авылны саклау эшендә иң төп юллларның берсе булып тора.
Шуңа да бүгенге җыенга без күпмедер тәҗрибә туплаган кешеләрне
чакырдык.
Элек-электән, Русиядә базар икътисады, капитализм мөнәсәбәтләре
барлыкка килү белән татар сәүдәгәрләре, эшмәкәрләре калкып чыга. Атаклы
Хөсәеновлар, Рамиевлар, Акчуриннар, Субаевлар, Юнусовлар, Апаковлар,
Апанаевлар, монда дистәләгән, йөзләгән исем-фамилияләр китереп була. Ул
вакытта да татар авылларыннан бик күп булдыклы, тырыш кешеләр
эшмәкәрлеккә кереп китеп, үзләренең уңышлары белән милләткә хезмәт
иткән. Алар тырышлыгы белән мәчет-мәдрәсәләр, мәктәпләр, китапханәләр
салынган, миллионлаган китаплар, уку әсбапләры нәшер ителгән. Беренче
Коръән китабы татарлар тарафыннан инде XVIII гасырда ук бастырылган. Ә
инде XIX гасыр – XX гасыр башында татарлар үзләренең тырышлыгы белән
илнең иң укымышлы халкы дигән дәрәҗәгә ирешә. Һәм моның матди нигезен
татар эшмәкәрләре булдыра. Дөрес, без татарлардан артык зур байлар
(хәзергечә
әйтсәк,
олигархлар)
булмый,
әмма
кече
эшмәкәрлек,
“кырыктартмачылык” киң таралган була. Авылларда да тырышып эшләгән,
383
хәлле кешеләр саны арта. Соңырак, Совет чорында шушы кешеләрне
“кулаклар” дип эзәрлеклиләр, авыл эшмәкәрлегенең тамырын корыталар.
Менә инде 20 ел Русиядә икътисади үзгәрешләр бара. Базар шартларына күчү
халыкка җиңел бирелми, бу аеруча авыл җирлегендә нык сизелә. Әйе, Совет
чорында авыл халкын колхозларга куып кертеп, хуҗалык эшен алып барудан
шактый читләштерделәр. Кеше үзенең чын хуҗа була алмавын аңлап
битарафлыкка тәртипсезлеккә, ялкаулыкка, эчүчелеккә бирелде...
Базар икътисадының төп шарты көндәшлек – конкуренция. Бүген
кешеләр чын конкуренция шартларына куелды һәм, танырга кирәк, күпләр
моңа әзер түгел булып чыкты.Әле монополизм дигән нәрсә дә әллә кая
китмәде.
Әмма минем дә бит җитештергән продукцияне сатканда төрле
сатып алучылар арасыннан үземә отышлырагын сайлап алу мөмкинлегем
булырга тиеш. Дәүләт, һичшиксез, мондый нәрсәләрне уңай рәвештә
көйләргә, монополизмга юл куймаска тиеш.
Минемчә, төрле монополия күренешләре авыл хуҗалыгына зур зыян
китерә. Әйтик, шул ук фермерлар техника, ягулык, орлык, ашлама һәм башка
кирәк
яракны
монополист
аша
түгел,
ә
махсус
эшләнгән
базар
механизмнарына аркылы алырга тиештер. Монополист яшәгәндә авылда
базар икътисады барлыкка килә алмый. Шулай итеп авыл эшмәкәрләре,
фермерлар дәүләт белән бергәләп монополизм күренешләреннән арыну
юлларын эзләргә тиеш.
Әлбәттә, мин кемгәдер акыл өйрәтергә җыенмыйм, сез авыл җирлегендә
хуҗалык итү шартларын үзегез дә яхшы беләсез. Шуңа да без бүген бирегә
җыелдык та инде, булган проблемаларны уртага салып сөйләшеп, аларны
чишү юлларын эзләргә. Монда мин Татарстан җитәкчелегенә рәхмәтебезне
әйтергә телим. Бөтендөнья татар конгрессының бу җыенны уздыру
башлангычын хуплап, алар безгә зур ярдәм иттеләр.
Без күреп торабыз, Татарстанда авыл хуҗалыгына игътибар бик зур, ел
саен республика бюджетыннан бу тармакка шактый зур акчалар да бүленеп
бирелә. Әлбәттә инде, хөкүмәт авыл хуҗалыгына шундый күләмле чыгымнар
384
тоткач, ул ярдәмнең нәтиҗәле булуын барыбыз да телибез. Һәм менә сез,
хуҗалык итүче эшмәкәрләр, дәүләт ярдәмен ни рәвештә күрәсез, аның
механизмнарын нинди итеп күзаллыйсыз, ничек итеп тискәре күренешләрдән
арынып була, болар турында без бүген җентекләп сөйләшербез дип уйлыйм.
Бүген авыл эшмәкәрләре тарафыннан шактый продукция җитештерелсә дә,
әлегә аларны эшкәртеп тауар сыйфатына китерү юк
дәрәҗәсендә.
Татарстанның кайбер авылларында эшкәртү цехлары күренә башлады, әмма
бу эшләр әлегә башлангыч чорда гына. Ә бит эшмәкәрләр бу эшне җайга сала
алсалар,
аларның
табышлары
бермә-бер
артыр
иде.
Димәк,
авыл
эшмәкәрлеген үстерү эшендә урыннарда эшкәртү цехлары булдыру
киләчәктә авыллардагы бизнесның төп юнәлешләренең берсе булырга тиеш.
Бу залда Кытайдан килгән милләттәшебез Турсунтай Габитов утыра, ул
җитәкләгән ширкәт нәкъ шушы технологияләрне тарату, тиешле җиһазларны
сату эше белән шөгыльләнә. Кызыксынган кешеләр аның белән танышып
кирәкле элемтәләр урнаштыра ала.
Хөрмәтле милләттәшләр! Бер буынның гомере эчендә генә дә татар
авылы искиткеч зур үзгәрешләр кичерде. Кайчандыр, гөрләп торган татар
авылларының бер өлеше бүген XXI гасырда үлем көтеп яткан картлар
йортын хәтерләтә. Кайбер җирләрдә 200-300 йортлы зур авылларда да яңа
туган балалар саны елына 5-6дан артмый. Ә балаларың тумый икән, синең
нинди киләчәгең булсын. Шунысын да танырга кирәк, бүген хатыннарны
бала табарга өндәп кенә демографик мәсьәләне хәл итеп булмый. Соңгы
елларда татар авыллары тормышында бер нәрсә күзгә ташлана: авылның
тормышы никадәр уңышлырак һәм халыкта диндәрлек никадәр көчлерәк,
шул авылда балалар саны да күпкә артыграк. Иң мөһиме андый авылның
үсеп җиткән яшьләре дә авылны ташлап китәргә ашыкмый. Шунысын да
әйтергә кирәк, мондый авылларда эчкечелек дигән афәт күптән юкка чыкты,
иманлы кешеләрнең аракыга мохтаҗлыгы калмады. Әгәр дә сез минем
сүзләремә ышанмыйсыз икән, сораштырып карагыз, шушындый авыллардан
килгән вәкилләр бу залда сезнең арагызда утыра.
385
Килешәм, эшмәкәрнең төп максаты табыш алу. Әмма авыл тормышы
мал табуга гына кайтып калырга тиеш түгел, аның рухи ягы да бик мөһим.
Без беләбез, элеккеге авыл байлары авылның рухи тормышына ярдәм итеп
яшәгәннәр, мәчетен дә, мәктәп-мәдрәсәләрен дә, китап-белем таратуны да үз
өсләренә алганнар. Бу безгә барыбызга да матур үрнәк булсын иде.
Тарихтан беләбез, татар авылы гомер-гомергә үз көченә таянып яшәргә
мәҗбүр булган. Ә бит уйлап карасаң, бу безнең өчен бик отышлы фактор.
Димәк, татар авылларында эшмәкәрлек хәрәкәте үсүгә тулы нигез бар.
Күпләр авыл җирендәге эшмәкәрлекне ит-сөт җитештерү дип кенә беләләр. Ә
бит биредә эшмәкәрлекнең мөмкинлекләре күпкә зурырак. Әйтик, Пенза
өлкәсендәге Камил Давлеткамов бизнесын гына алыйк. Ул авылы кырындагы
шифалы чишмәләр суын шешәләргә тутырып зур-зур шәһәрләргә озата.
Суның сыйфатын танып аңа хәзер хөкүмәт йортларыннан да заказлар ява.
Әле ул шушы бизнес белән чикләнмәгән, саф чишмә суында затлы форель
балыклары үрчетеп, аларны Мәскәү рестораннарына сата. Аның тагы
авылдан ерак түгел меңләгән баштан торган болан фермасы да бар.
Әйтергә кирәк, һәр төбәктә шушындый үзенчәлекле бизнес алып бару
өчен
мөмкинлекләр
җитәрлек,
фантазияң
генә
эшләсен.
Мондый
эшмәкәрлекне башлаганда беренче чиратта үз төбәгендәге бай традицияларга
таянырга кирәк. Әйтик, Оренбург авылларында шәл бәйләсәләр, Кукмара
яклары итекчеләре белән данлыклы. Иң мөһиме, бүгенге ил базарында үз
урыныңны таба белергә кирәк.
Соңгы елларда Илебездә Ислам яңарышы белән бергә хәләл ризык
базары тернәкләнеп килә. Ә бу күренеш авыл эшмәкәрлегенә зур
мөмкинлекләр ача. Без моны татар авылларында уңышлы эшләп килгән төрле
ширкәтләр, эшмәкәрләр мисалында да күрәбез. Әйтик, зур шәһәрләрнең
кибетләрендә, хәтта супермаркетларында, Түбән Новгород, Пенза якларында
эшләнгән казылыкларны, Питрәч, Актаныш якларыннан, Гали авылыннан
китерелгән ит ризыкларын халык бик яратып ала. Күрәбез, илдә хәләл
ризыкка мохтаҗлык бик зур, һәм ул елдан-ел арта гына бара. Димәк, илнең
386
азык базарында Сез – Русияның 4200 татар авылында яшәгән эшмәкәрләре,
хәләл ризык сегментын үз кулыгызда тота алыр идегез. Монда яңа
мөмкинлекләр да ачыла, әйтик, Казан читендә корыла торган күпләп сату
базарына таянып, илдә хәләл ризык сату челтәрен булдыра алсак, Идел-Урал
буйларында урнашкан меңләгән татар авылларындагы эшмәкәрләргә бу зур
ярдәм булыр иде. Әлбәттә, бу эшкә алынган очракта, логистика мәсьәләсе дә
калкып чыга. Шуның өстенә Татарстанда зур логистика үзәге корылуын
исәпкә алсак, бу проектның уңышлы булачагына өметләр шактый зур.
Соңгы елларда республикада хәләл ризык базарын булдыру эше белән
Татарстанның инвестицияләр агентлыгы да актив шөгыльләнә башлады.
Алар оештырган хәләл ризык күргәзмәләрендә илнең күп төбәкләреннән,
хәтта чит илләрдән төрле ширкәтләр катнаша. Елдан-ел бу күргәзмәләрдә
катнашучылар саны артуы, әлеге эшнең бизнес өчен дә, халкыбыз өчен дә
бик кирәк булуын күрсәтә.
Танырга кирәк, бүген хәләл ризык базарында шактый гына күңелсез
күренешләр дә күзәтелә. Халыкта булган зур ихтыяҗны файдаланып кайбер
әрсез сәүдәгәрләр үзләре җитештергән сөт, бал, кондитер ризыкларына да
хәләл мөһере сугып сатарга тырышалар. Бу, әлбәттә, халыкта ризасызлык
тудыра, димәк, әлеге эшне тәртипкә салырга кирәк. Бәлки, Татарстан Дәүләт
Советына закон чыгару инициативасыннан файдаланып, илдә җитештерелгән
хәләл продукцияне федераль күләмдә сертификацияләү эшен гамәлгә куярга
вакыт җиткәндер. Бүген ризык базарында бик сәер күренешләр күзәтелә,
халык ышанычыннан файдаланып зур-зур ит комбинатлары хәләл мөһере
белән продукция чыгара башладылар. Ә минемчә, хәләл ризык продукциясен
кечкенә ширкәтләр һәм аерым эшмәкәрләр генә ясый ала, чөнки аларда
Ислам кануннарын төгәл үтәүне һәм җитештерүнең һәр өлешен контрольдә
тотып була.
Әлбәттә,
бер
җыен
белән
генә
авыл
эшмәкәрлегенең
бөтен
проблемаларын хәл итеп бетереп булмас, әмма бу хәрәкәтнең юнәлешен
билгеләү бүген бик мөһим. Булган проблемаларны хәл итүгә киң
387
җәмәгатьчелекне җәлеп итү дә бик файдалы булыр иде. Әйтергә кирәк, авыл
җирендәге эшмәкәрлек бүгенгә әле бик зәгыйфь хәлдә. Моны тану да зур
әһәмияткә ия, чөнки үзеңнең нинди хәлдә икәнеңне белми торып алга китеп
булмый. Сез сайлаган юл татар
авылларының киләчәген, язмышын хәл
итәчәк. Мин сезнең барыгызга да шушы юлда уңышлар телим.
Алып баручы: Хөрмәтле җыенда катнашучылар, хәзер мин сүзне
күренекле драматург, җәмәгать эшлеклесе Туфан Абдулла улы Миңнуллинга
бирәсем килә.
Туфан Миңнуллин: Кадерле туганнар, милләттәшләр! Мин сезне
барыгзны да бүгенге бәйрәм белән котлыйм. Бу чыннан да бәйрәм. Әгәр дә
100 ләгән татар бергә җыела икән, ул бәйрәм. Аннары татарның бәйрәме
шуның белән аерылып тора, алар бәйрәмнәрдә дә эш турында сөйләшәләр.
Хәтта мәчетләрдә дә намаз вакытында саҗдәгә киткән татар бер-берсенә күз
салып, монардан нәрсә алып була икән дип уйлап куялар. (Кул чабулар)
Безнең татар акыллы халык. Әлбәттә, илдә безнең формацияләр үзгәрү
нәтиҗәсендә без бераз каушап калдык. Бигрәк тә күп кешеләр каушап калды.
Колхозлар таралды, ничек итеп көн итәрбез дип, шуны уйлап торганнан соң
бик күп авылларда эшкә алындылар, эш юлларын таптылар. Мин әле
хәтеремдә Самара өлкәсенең Иске Җөри авылында булган идем. Шушы 90
елларда колхоз таралгач, болар шактый нишләрбез дип уйлап йөрделәр. Әле
үткән ел сорашкан идем, Җөри нихәл, авыл таралдымы дип, юк алар Самара
шәһәрен үзләренә алдылар, Самараны бүлеп алып һәрбер йортка хәзер сөт,
каймак, катык ташыйлар диделәр. Димәк, татар кайда гына яшәсә дә, менә
шушы мәсьәләне чишәргә юл таба. Мин бервакыт Сургут шәһәрендә булган
идем. Шунда бер татар эшмәкәрләре сүзләре минем хәтеремә сеңеп калды.
Әйткән иде: “Ярлы халык – мескен халык, хәерче халык милләт була адмый”,
- дигән иде. Чыннан да безнең “Идегәй” дастанында бар: “Кыл җыелып, баш
булмас, ком җыелып, таш булмас”, - дип әйтеп калдырган. Шуңа күрә безнең
совет капитализмның бер шушындый җимерелүендә бер ялгышлык килеп
чыкты, чөнки безнең андагы лозунгыбызда “Бөтен дөньяның хәерчеләре
388
берләшегез!”, - диелгән. Әйе, хәерчеләрне никадәр күп җыйсаң да, алар
хәерче генә тудыралар. Без милләт буларак ул акча, мал табу һәм аны
табудан, бигрәк тә, бу һөнәрне дә өйрәнә башладык. Безнең бу җыенда
авылда ничек яшәргә һәм эшләргә алырга өйрәтү максат булып тора. Биредә
Минсәгыйть әфәнде әйтеп китте. 70тән узгач, аек кешегә акыл керә дип. Мин
инде ул әйберне күптән аңлаган кеше. Чыннан да без акыл шартларында
гына эшләп булмый торгандыр. Мин, мәсәлән, теләсә кайсы фермерны ничек
итеп эшләргә өйрәтә алам. Әмма мин фермер хуҗалыгын 3 көндә таратам.
Шуңа күрә сезгә ничек эшләргә өйрәтүдән, бигрәк үзенең уртак бурычыбыз
турында берничә сүз әйтергә телим. Безнең байларыбыз, әгәр ул матди якны
гына уйласалар, безнең рух ягы артта кала башласа, ул тапкан малны кемнәр
ашар дигән проблема үзәктә торачак. Шуңа күрә безнең үзебезнең
җаваплыгыбыз турында әйтәсе килә. Милләтнең язмышы куркыныч хәлдә.
Без ныклап торып әйтергә тиешбез, ул яшерен түгел. Россиядә сәясәт безне
саклап калу турында бармый. Татар бүгенге
дөньяда татарның үзеннән
башка беркемгә дә кирәкми. Һәрбер кешебез ныклап аңлап эшләсә, нинди
вазыйфа башкарса да, ул эшне аңлап эш итәргә тиеш. Авылыбызда, чын
мәгънәсендә, мәдәният мәсьләсендә рухи дөньябыз урында ныклап торып
кайгыртырлык проблемалар бар. Дин өлкәсендә, Җәлил хәзрәт дөрес әйтте.
Анда әйбер булса,монда мәдәният, сәнгать мәсьәләләре көн тәртибендә тора.
Безнең мәдәният өлкәсендә дәүләтнең ярдәме күп. Әмма Г.Камал исемендәге
татар дәүләт академия тетрында эшләүче иң зур артистларның да хезмәт 6-7
меңнән
артмый.
Шуннан
чыгып
без
авыллардагы
мәдәният
хәлен
кайгыртуын сиздем. Авыл турында сүз бара, безнең шәһәрләребез дә бар бит.
Авыл кешеләре, байлары, фермерлары алар шәһәрдәге татар эшмәкәрләре
белән элемтәдә булырга тиеш. Бик сокланып кайттым, Оренбургтагы татар
эшмәкәрләре
үзләренең берлеген төзегәннәр. Монысы беренче күңелле
вакыйга булса, икенчесе миңа ошаганы - алар Оренбургтагы театрны яшәтер
өчен “Берлек” дигән оешма төзегәннәр. Бергә җыелып театрның матди хәлен
яхшыртуда
үзләренең
өлешләрен
кертәләр.
389
Оренбург
ягы
безнең
тарихыбызда аерым урын тота торган як. Беренче театрыбыз анда оешкан,
шуңа күрә аларың үрнәген башка өлкәләр дә алса иде. Быел Оренбург театры
Татарстанга гастрольләргә килде, мин аларның гастрольләрен оештыруда
ярдәмемне күрсәтергә тырыштым. Кызыклы факт. Безнең Кукмара, Балтач,
Әтнә якларында халык театрга нәрсәгә барганын белеп бара, ә кайбер
районнарда безгә спектакльләр кирәкми дигән районнар бар. Шул
әйберләрне оештыруда 20-25 мең акча булса, эшмәкәрләребез үзләренең
өлешләрен кертсеннәр иде. Татар язмышы сезнең кулда, без кулга-кул
тотышып, халыкның рухи дөньясы белән турыдан-туры эшләүчеләр белән
бергә эшләсәк, шактый уңышларга ирешер идек. Сугыш вакытында әйтелгән
политрук Крючковның әйткән сүзе бар: “Отступать некуда, позади Москва ”,
- дигән. Безнең дә тел мәсьәләсендә чигенер урыныбыз юк, җәмәгать,
артыбызда татар милләте, татар теле. Шушы әйбер турында уйласак, безнең
малтабар егетләребез үзләре дә зыялы булып, үзләре артыннан зыялыларны
тәрбияләп, без бөтен бер халыкны саклап калырга үз өлешебезне керткән
булыр идек. Рәхмәт сезгә, егетләр! Карап торам, яшьләр менә трибунада, алар
кулында XXI гасыр. Ул сезнең кулда! Без инде начармы, яхшымы, бу дөнья
белән хушлашырга әзерләнәбез, эстафета сезнең кулда кала. Татар язмышы
сезнең кулда. Безгә нинди бәя бирер халык, сезнең турында да безнең татар
егетләре уңган егетләр дип әйтергә Ходай язсын иде. (Кул чабулар)
Алып баручы: Бик зур рәхмәт Туфан Абдуллович. Эшебезне алга таба
дәвам итәбез. Чувашстан республикасы татар-милли мәдәни автономия рәисе
Фәрит Абдулла улы Гыйбатдиновны трибунага чакырасым килә. Үзләреең 25
ел буена “Урмай моңы” фесивален оештыру, шушы мәдәни өлкәне үзләренең
авыл җирлегендә алып бару эшчәнлеге бик зур. Рәхим итегез.
Фәрит
Гыйбатдинов:
Хөрмәтле
килгән
кардәшләр,
туганнар,
исәнмесез! Чыгышымны атаклы шагыйрь Расүл Гамзатов сүзләре белән
башлыйсым килә: “В городах живет население, а в деревне живет народ”.
Һәр халыкның, милләтнең тамырлары нигездә авылдан икәнлеген беләбез.
Татар өчен бигрәк тә шулай. Халыкның төп традицияләре мәдәнияте элекеге
390
вакытта халыктан килгән яшәү рәвеше, милләтебезнең бар чишмәләре
авылда
булды. Татарның барлык атаклы шәхесләре дә, бар шагыйрь-
әдипләре дә, хәтта Туфан абый да – барысы да авылдан. Татарның теле
бүгенге көндә авылда гына сакланып калган. Шәһәр татарлары никадәр татар
рухлы булмасыннар, кызганыч, татарча авыл кешеләре кебек үк укый, камил
генә сөйләшә
беләлмиләр. Хәтта милләт агасы булган милли җанпәрвәр
шәхесләребезнең дә күп чакта татарчалары турында ташка үлчим, оныклары
турында әйтәсе дә юк. Милләте, аның тарихы турында да хәбәрдар булмаган,
үз милләтен дә башка милләтне дә, шул исәптән, рус милләтен дә хөрмәт
итмәгән, үз телен белмәгән, белергә теләмәгән ярымманкортлар булучы
берәүгә дә сер түгел. Авылда яшәүче татарның саны 50% тәшкил итә диләр.
Мин авыл баласы буларак, гомер буе авылда яшәдем. Туган авылның исеме
Урмай. Шул татарлыкны, милли үзаңны гаиләм, анам, әбием, авыл тормышы,
аның тору гадәтләре тәрбияләде дип әйтәм. Урмай авылы, гомумән алганда,
башка Чуашстандагы татар авыллары шикелле нык динле, гадәтле, мишәр
телле, олы мәдәниятле санала. Төрле авыр заманнар булудан карамастан,
әби-бабаларыбыз, әти-әниләребез
динебезне, гореф-гадәтебезне саклап
килгәннәр.
олыларга
Шәригать
кушканча,
хөрмәт
күрсәтеп
яшәргә
тырышканнар. Җирле имамнарының, авыл картларының роле бик зур.
Чуашстан чикләрендә 30лап имамнарны репрессияләгәннәр, тормышларын
өзгән булсалар да, авылда гореф-гадәт буларак динебез, мәдәниятебез
сакланган. Аллаһы Тәгалә разый булса иде. Авылыбыз халкының иманын гел
ныгытып торырга кирәк, киләчәк буынга зур йогынты ясарга кирәк.
Заманаларда илдә тотрыклылык булмаганга, без бит соңгы 30 елда
өлкәләрдә, республикада татар халкының
хәрәкәте куәтләнде. Илебез
халыклар дуслыгын күрсәтергә тырышып яшәгәндә, без аерым милләт,
аерым мәдәниятебез, гореф-гадәтләребез дә аерым дидек. Безне күрегез,
игътибар итегез дип дөньяга аваз сала башладык. 20 елда нәрсәгә ирештек?
Шәхсән, мин Чуашстан татары турында гына әйтә алам. Чуашстанда татар
халкы зур-зур татар авылында эшли. Гомер буе җирлектә эш булмаганына
391
үзенә эш эзләп, балта остасы булып Татарстан, Түбән Новгород, Мәскәү,
Воронеж өлкәләренә һәм Себер якларына чыгып китә иде халык. Язын китсә,
көзен туган җиренә, гаиләсенә кайтып туган җирен, йорт җирен ясады.
Гореф-гадәт буенча нигез корырга түгел, берничә гаилә бер җирдә яшәп
килде, ул әле дә шулай. Халкым читкә китмәде, ул авылда яраклашып яшәргә
тырышты. Көн дә колхозда эшләсә, көн дә сату-алу эше белән мәш килде.
Элекеге вакытта спекулянт дип тә атыйлар иде. Товар, ит сатып көн күрде.
Мишәрнең эшмәкәрлек гомер буе канында булды. Перестройкадан соң
чикләр ачылгач, халкыбыз сулыш алып тоткынлык чиреннән котылып, базар
мөнәсәбәтенә чумды. Шунда эшмәкәрлекне Русиядә безнең якташларыбыз
башлап җибәрделәр. 20 ел эчендә авылларыбыз шәһәр көн- күрешенә
якынайды. Башка төбәкләрдә халык иске дөньяның кире кайтканын
ностальгия итеп көтеп ятсалар, колхозлардан, хөкүмәттән йорт җирләрен
ясаганын көтеп ятсалар, безнекеләр киресенчә, йорт җирләрен, туган
урамнарын утлы, газлы иттеләр, суларны үзләре ясадылар. Менә 25 мартта
килеп күрерсез. Шыгырдан, Тукай, Урмай авылларындагы халыкның ничек
яшәгәнен. Бу авылларга хөкүмәттән бернәрсә дә килмәгән дип әйтсәм дөрес
булмас. Хөкүмәт халыкны тоймады. Аның эшләгән эшенә комачаулык
итмәде. Авылларда татар халкы кирәк налогын түләде. Җитмәсә үзе торган
җирлегенә бик игътибарлы булды. Моның өчен иҗтимагый хәрәкәтләр,
соңрак җирле киңәшмәләр булдырылды. Иҗтимагый хәрәкәтләр шәхесләрсез
булмый. Уңышлы авторитетлы шәхесләр булганда гына, аның эше күренә
башлый. Иҗтимагый хәрәкәт милли һәм дини яктан бергә эшләгәндә генә,
халыкның тормышы глобаль казанда гына кайнаганда, гомум Россия
россияннар ясарга теләсәләр дә, күп кенә милләтләр юкка чыгам дип
торганда, безнекеләр бернигә дә бирешмичә, киресенчә, тагын да арурак
булып конкурентноспособный милләт булып дөньяга аваз сала. Чуашстанда
25 ел халыкара статусы белән “Урмай моңы” фестивален уздырып килдек.
Ул бүгенгесе көндә Чуашстан татарларының, хәтта татар эстрадасына
битараф
булмаган
җырчыларының
392
да
брендына
әверелде.
Шушы
фестивальда күренекле татар җырчылары Р.Шәрәфиева, Фәридә-Алсу,
Р.Латыйпов,
Л.Муллагалиева,
Мәликә,
Мәскәү
шәһәреннән
“Айкай”,
Ульяннан Ә.Рамазанова, үзебездән “Мишәр” ансамбле һ.б. үзләрен бүгенге
көндә татар эстрадасында югары дәрәҗәдә күрсәтәләр. Киләчәктә “Урмай
авазы” дип яңа форматта бүгенге көн таләпләренә туры китереп, татар
халкының зур фестиваленә әверелеп китү мөмкин. Әгәр дә БТК, Татарстан
хөкүмәте кирәк дип санаса. “Урмай авазы” фестивале Татарстан президенты
гранты белән үтә башласа, авылларда яшәүче артистларга яхшы булыр иде.
Арт - мәдхия, шунда мөселман җырлары, бәетләр сөйләп, мөнәҗәтләр
җырлаган фестиваль үтә. Сабантуйлар, Рамазан, Мәүлид, Корбан бәйрәмнәре
- алар барсы да табигый. Дини һәм татар халкының бәйрәмнәре белән бергә
үрелеп барулары хакыйкать. Чуашстанда яшәүче татарларның матур итеп
яшәү билгесе ул. Татар авылларында республикада үтүче фәнни-гамәли
конференцияләр, семинар-практикумнар, төрле һөнәр ияләренә багышланган
уку курслары – болар барысы да җирле татарларның киләчәге турында
кайгыртып үтелә торган эшләр. Шыгырдан укулары, мәдәният өлкәсендә
эшләүче культура хезмәткәрләре өчен халык иҗат тел буенча семинарпрактикумнар бик үзенчәлекле итеп үткәрелә. Авыл татарлары арасында
милләтпәрвәр җитәрлек. Урбанизация шәһәр халкының % нисбәтендә арта
баруы табигый күренеш. Авылларга киләчәктә хөкүмәт ягыннан караш
үзгәрмәсә, шәһәр шартлары төсле хакында карашын үзгәртмичә, милләтне,
илне, милли үзаңны саклап калу авыр булачак. Киләчәктә иҗтимагый
хәрәкәтенең, милли оешмаларының төп бурычы милләттебез алдында торган
иң зур кискен бурычы булырга тиеш. Шул сорауларны иҗтимагый
хәрәкәтләр Дәүләт Думасына җиткереп, үзебезнең авыллардагы халыкның
көнкүрешен куя белергә тиеш. Күп кенә төбәкләрдә авылларда елдан-ел
мәктәпләр, медпунктлар ябыла дип, юллар төзелми дип, халыкка эш юк
дигәндә, хезмәт хакы аз дип, авыл халкы шәһәргә китә. Предприятияләрдә
ансын да түләмиләр. Нәтиҗәсе – ил буенча официаль статистика саннары
буенча 40 млн.га җирләре ташланылган, эшкәртелми диләр. Авылларда XXI
393
гасырда
цивилизация
казанышларыннан
файдаланып,
өйләренә
газ,
водопровод, канализация, интернетка ия буласы килмиме. Авыл халкының да
пычрак итекләрен салып, сылу итеп киенеп, асфальт төшкән урамнардан
биек үкчәле түфлидән үтәсе килмиме? Килә бигрәк. Киләчәктә дәүләтебез
авылда яшәүчеләр өчен аерым награда кабул итсә иде. Иҗтимагый оешмалар
үзләренең бурычларын куя белергә тиеш. Барыгызга уңышлар. Саулыксәламәтлек телим.
Алып баручы: Рәхмәт сезгә Фәрит Абдуллович. Сүзне Башкортостан
республикасы Чакмагыш районы Салкын Чишмә авылы рәисе Хәбиров
Рамиль Насыйф улына бирәбез.
Рамиль Хәбиров: Исәнмесез, кадерле милләтәшләр! Мондый зур
җыелыш алдында чыгыш ясау да каушата һәрберебезне. Безнең фермер
хуҗалыгы улым белән икебезнеке. 40га җиребез бар. Бәләкәй авылдан без
хутор булып аерылып чыгып яшибез. Арыш, чөгендер, бодай, арпа үстерәбез.
Маллар карыйбыз, 70тән артык баш сыерыбыз бар. Быел 150 башка
җиткерергә телибез, мал абзарын салып бетердек инде. Елына шикәр
чөгендереннән 2 -3 млн. кадәр табыш алабыз. Иттән 2,5 млн. Максат итеп
башта аена бер үгез суерга дип куелган иде. Хәзер атнасына бер. Шуны илтеп
сатабыз. Тагын көнбагыш үстерәбез. Май чыгарабыз, аннан 1,5 млн. табыш
акча керә. Кечкенә гаиләгә 7 млн.җыела. Җыела да аны каядыр куерга да
кирәк. Без төзибез. Хуторобызны төзеп бетереп барабыз. Мин үзем
Голландиядә укыдым, шунда бераз эшләдем, максатым башта андагы Европа
тибында ферма булсын дигән идем. Алла бирсә, берәр елдан теләгән кешегә
үз хуҗалыгымны күрсәтергә була. Максат- авылда яшьләрне калдыру. Иң
беренче, әти-әни үзе үрнәк булып, үз балаларын авылда калдырырга тиеш.
Күбесе медицинский, авиационный, нефтяной университетларда укый. Авыл
хуҗалыгында укучылар да авылга кайтмый. Улым Казанда укыды, авыл
хуҗалыгы белгече. Өйләндергәндә үземчә өйләндердем. Улымның кызы
шәһәр кызы, адресын белеп, хатын белән киттек шунда. Килен буласы кызны
Казаннан алып кайттык (шунда укый иде). Оныгым беренче сыйныфта укый
394
инде. Элек әти-әни булган кеше шулай өйләндергән. Акчаны киләчәк буынга
бирү – дөрес дип уйлыйм. Районда велоспортны алып, тренерын билгеләп,
хәзер 4 ел инде үзебезнең чемпионатыбыз бар. Республика күләме буенча
велоспорт ярышларын уздырабыз. Медальләр эшлибез, нәтиҗәләре дә бар. 2
спорт мастеры бар, Рәсәй буенча 2нче урынны алдык. Малтабарларга шуны
киңәш итәм. Бездә берсе хоккей командасын үзенә алды. Республика буенча
1,2 урында йөри. Шушы эшләр белән дә шөгыльләнергә кирәк. Шул чакта
татар булып кала алырбыз.
Алып баручы: Рәхмәт. Сүзне Мордовия республикасы Рамадан районы
Белозерье авылы башлыгы, эшкуар Гафур Галә улы Габдерәшитовка бирәм.
Гафур Габдерәшитов:
Әссәләәмү гәләйкүм үә рамәтүлләәһи үә
бәракәәтүһ! Исәнмесез, кадерле иптәшләр! Беречедән, зур рәхмәт бүгенге
җыелышны
оештыручыларга
–
Татарстан
республикасы
президенты
Р.Н.Миңнехановка, БТК БК рәисе Р.З.Закировка һәм аның Башкарма
комитетына.
Минем туган авылым Белозерье авылы (татар телендә әйткәндә, Озерка)
Рамадан районы Мордовия республикасында урнашкан. Авылда 686
хуҗалык бар, 2964 кеше яши, эшләүчеләр 1492 кеше. Песионерлар 608 кеше.
Яшьләр, 18 яшькә хәтле 872, шулардан сабый , мәктәпкә хәтле 360 бала.
Авылда бөтен урамда асфальт җәелгән, һәрбер өйгә газ, су кертелгән. Бөтен
өйдә телефон бар. Авылның урта мәктәбендә 359 бала белем ала. 1-11
сыйныфка хәтле балалар татар телен, рус телен, инглиз телен өйрәнәләр.
Үзлегеннән гарәп телен укыйлар. Мәктәптә компьютер техникасы бар,
интернет бар. Мордовия республикасы башлыгы Николай Иванович
Меркушин мәктәбебезгә, авылга ярдәм күрсәтте. Узган елны мәктәп башын
эшләргә 3 млн.акча бирелде. Мәктәп ашханәсен эшләргә 1 млн.300 мең
бирелде. 500 меңне мәктәп алды. Мордовия республикасы гранты. Фәнни
олимпиадаларда 1нче урыннар, республика, район дәрәҗәсендә алалар. Казан
шәһәрендә балаларыбыз күп булды. Балалар мәктәпне бетереп, югары уку
йортларына керәләр. Спорт ягыннан уңышларыбыз зур. Греко-римская
395
борьба, көрәшләрдә егетләребез бары тик 1нче урын гына алалар. Россия
дәрәҗәсендә мәктәп футбол командасы 1нче урын алды бөтен Мордовия
мәктәпләре
арасында.
Мордовияне
Түбән
Новгород
шәһәрендә
зур
чемпионатта күрсәттеләр. Мәктәп хоккей командасы 1нче урын алды . Яр
чаллы
шәһәрендә
“Золотая
шайба”
кубогына
уйнадылар.
Авылда
амбулатория эшли, халыкка ярдәм кирәк вакытта табиблар ярдәм күрсәтәләр.
Авыл халкының яраткан хезмәте сату-алу эше. Хәзерге вакытта ИП, элек
спекулянт дип әйтәләр иде. Авылның уңган кешеләре белән горурланабыз,
чөнки Белозерье көнбагышын республика күләмендә генә түгел, бөтен
Россия, Европа белә. Цех пакетларга көнбагышны төяп сата. Карпайский,
Лакомка, Белозрье көнбагышлары бөтен Россия шәһәрләрендә, Европа
илләрендә сатыла. Авылның предпринимателе Баймашев Касыйм. Аның
бөтен гаиләсе шул эш белән шөгыльләнә. Элек көнбагышны машиналарга
төяп, ерак шәһәрләргә озата иде. Касыйм әфәнде күп йөргәч, күргәч, авылда
1 цех төзеде, фасофка аппаратын алды. 1 минутка 8-10 пакет чыгара иде..
Вакыт уза торгач, дөньялар алмашына. Яңа цехлар төзи Касыйм Аминович.
Мордовия республикасы башлыгы ярдәме белән оборудование алды. Ул
хәзерге вакытта 80 пакет 1 минутка чыгара. Баймашев цехында 500 кешедән
артык хезмәт итә. Күбесе специалист, югары уку йортларын бетергән. 5 ел
рәттән Карпайский көнбагышы Россия башкаласы
Мәскәү шәһәреннән
медаль һәм дипломнар алып кайта. Промэкспо выставкасында 15 февральдә
Баймашев Мәскәү шәһәрендә XIX бөтен халык выставкасында алтын медаль
алды. Лучший продукт 2011 ел өчен. Германия, Греция, Бельгия, Испания,
Кипр илләре белән договор төзеп, аның продукциясен алалар. Бу уңышларга
җитәр өчен күп хезмәт итәргә кирәк, күп көч куерга, күп вакыт бирергә
кирәк. Авылның калган кешеләре артка калмый, тырышып эшлиләр. Тагын
17 цех көнбагыш җитештерү белән шөгыльләнә. Аларда күп халык эшли. Бер
пекарня бар. Наил Усманович оештыра бу эшне. Автозаправочная станция
бар. 2 автомобильләр техообслуживаниясе станциясе, 2 автомойка, трикотаж
чыгара торган мини - цех бар. 3 цех колбаса ясап чыгара. Хәләл продукция:
396
ат колбасасы, казылык. Колбаса продукцияләре Мордовия республикасына
гына түгел, бөтен Рәсәй шәһәрләренә тарала. ИП эшенең авыл өчен зур
файдасы бар, чөнки алардан авыл бюджетына налоглар бара, эш урынын
төзиләр, ярдәм итәләр мәчетләр, юллар төзегәндә. Авылда яшәгән кеше үз
гаиләсенә эш таба ала. Авыл эчендә 12 кибет. Беркайда исерткеч эчемлекләр
сатылмый, чөнки күп авыл кешесе дин юлында. 8 мәчет бар. Бөтен халык
мәчеткә йөреп, намаз укыйлар, аракы эчми, гаиләләрдә бәрәкәт, урта яшьтәге
егетләр авылда хоккей командасы оештырдылар. 2009, 2011 елларда
Мордовия республикасы чемпионатында бронза призерлары булдылар. Бу
елны финалга чыктылар. Яшьләр уку йортларын бетереп, авылда кала. Гаилә,
өйләр төзиләр. Ипотека буенча ярдәм алалар. Әтиләренең хезмәтен дәвам
итәләр. Каршыбызда зур мәсьәләләр тора. Беречесе ул бала бакчасы төзү.
Бәләкәй бала 360, алар саны арта бара, узган ел 75 бала туды, 33 кеше үлде.
Республика башлыгы ярдәмгә алынды. Авыл яшьләре Мәдәният йорты,
спорт учреждениясенә кирәксенәләр. Юлларны яңарту мәсьәләсендә өмет
итәбез. Киләчәктә авыл тагын зураер. Килегез безгә. Рәхмәт “ТЯГ” каналына,
“Халкым минем” тапшыруына. Безнең халык антеналар куеп, Татарстан
тапшыруларын карап яшиләр. Рәхмәт.
Алып баручы: Рәхмәт матур сүзләрегезгә. Чыннан да “ТЯГ” каналы
авылларга регионнардагы авылларның тормышын яктыртуга зур игътибар
бирә. Халкым минем һәм башка татар тапшырулары, иншалла, “ТЯГ” каналы
яңа ракурска менәчәк. Шундый тапшырулар тагын да артачак дип
өметләнәбез. Сүзне күршеләребезгә Киров өлкәсе Урта Шөн авылы җирле
үзидарә башлыгы Фәләхетдинов Мансур Миңнехәй улына биребез. Рәхим
итегез.
Мансур
Фәләхетдинов:
Хәерле
көн,
исәнмесез,
хөрмәтле
милләттәшләр! Киров өлкәсе Нократ аланы үзәгендә туган татар халкы
сәламнәрен җиткерәм. Горурланып, сөенеп әйтә алам. Урта Шөн авылы
җирлегендә тормыш гөрләп бара. Авылда 2350 кеше яши. Кайсы авылда
яшьләр кала, әлбәттә, төзелеш барган, мәдәният, көнкүреш, гөрләп эш барган
397
урында. Туфан ага әйтеп киткәнчә, авыл җирлегендә тулы татар программасы
белән эшләүче 2 мәктәбебез, 2 балалар бакчасы, 3 мәчет, 2 фельдшер,
акушерлык пункты, врачлык амбулаториясе, спорт сәламәтләндерү үзәге, 3
мәдәният йорты, 3 китапханә, туган як тарихын өйрәнү музее, өлкәннәр
йорты, муниципаль янганны саклау участогы, почта, Сбербанклар эшләп
килә. Авыл халкына яшәр өчен барлык мөмкинлекләр бирелгән., йортларга
газ, су кертелгән. Соңгы елларда гына да 26 яңа йорт салынган. Татар халкы
үзенең шәп салынган йортлары белән аерылып тора. Яңа йортлар салу өчен
халыкка льготлы урыннар, яшь гаиләләргә, авыл хуҗалыгының яшь
белгечләренә программа кысаларында субсидия бирелә. Яңа икътисади
шартларда яңа тәҗрибә туплап уңай якка үзгәрешләр булуын билгеләп үтәсе
килә. Авылда уңган халык яши. Экономик базар шартлары аларны
куркытмады. Күпләр тәвәкәллек белән җирдә
хуҗалык итәргә тотынды.
Заман сулышын яхшы тоючы колхозчылар бүген фермерлар һәм авыл
эшкуарлары. Авыл хуҗалыгы продукция җитештерүнең артуына шәхси
хаҗалык өлеш кертә. Җирлегебездә 768 шәхси хуҗалык бар. Кешенең, авыл
халкының уңганлыгы 1 көн эчендә генә барлыкка килми. Әлбәттә, бу авыл
менталитеты, ата-бабаларыбыздан килә торгандыр. 6 мең га җир буш ятмый.
Кайбер хуҗалыклар пай җирләрен бүлеп алып үзләренә файдалана башлады.
Авыл эшмәкәрләр кулында тора. Алар күп кенә игеннәр, теплицадагы
кыярлар, помидор бакчаларда, кәбестә, кишер, бәрәңге, суган, чөгендер
үстерәләр. Төрлекчелек, казчылык тармаклары уңышлы эшләп килә.
Халыкны эш белән тәэмин итү буенча күп кенә эш башкарыла. Урта һәм кече
эшмәкәрлек белән шөгыльләнүчеләр, артканнан-арта бара. Бүгенге көн 11
эшмәкәр, 10 крестьян фермер хуҗалыгы эшләп килә, икътисадны үстерүгә
зур өлеш кертә. Бүгенге авыл базар механизмын акыллы үзләштерә, шәхси
хуҗалыклар район күләмендә ярминкәләрдә катнашып 37 мең кешелек
шәһәрне
ел дәверендә авыл хуҗалыгы продукциясе белән тәэмин итеп
торалар. Алар үзләренең районы белән генә чикләнми, Теләче, Кукмара,
Мамадыш районнары халкына үз продукциясен тәкъдим итәләр. Россия
398
президентының милли проект программасында 380 шәхси хуҗалык
тарафыннан 45 млн.күләмендә акча үзләштерелде. Бу авыл хуҗалыгының
җитештерү продукциясен, техникасын бермә - бер артуга этәргеч булды.
Элек 700 баш булган терлекчелек фермасы эшләп килә. Аннан алынган
продукция үзебездә үзләштерелә, автоматлаштырылган, мини сөт заводы
эшләп килә. Алар сөтне эшкәртеп пакетларга тутырып, якындагы авыл һәм
шәһәр халкын югары сыйфатлы сөт белән тәэмин итеп торалар. Агач
материалларыннан төзү, аларны әзерләү, эшкәртү өчен 3 агач эшкәртү цехы
эшли. Төзелеш эше белән дә
күрсәтәләр.
Цехларда
бураган
шөгыльләнәләр. Һәрбер кешегә
буралыклар,
яхшы
сыйфатлы
хезмәт
агач
материалларын илебезнең төрле регионнарына таратыла. Заман таләпләренә
туры китерерлек авыл җирендә яңа һөнәрчелегебез киң колач җәя. Тәрәзә
йөзлекләре, пластик тәрәзәләр ясучылар бар. Итек басу, умартачылык белән
шөгыльләнүче егетләребез бар. Җирлегебездә малларның тиреләрен җыеп
урнаштыручы эшмәкәрләребез эшләп тора. Бер-беребез белән элемтәне
ныгытып, җитештерелгән продукцияне урнаштыру өчен Россия регионнары
белән күпьеллык килешүләр төзү мөмкинлеген тудырсак иде. Хөрмәтле
милләттәшләр, авылның икътисади тормышын үстереп, халкыбызның үз
традицияләренә тугры булып калган эшмәкәрләр, дус булып, тагын да зур
уңышка ирешеп, милләтне саклап кала алабыз. Рәхмәт. (Кул чабулар)
Алып баручы: Рәхмәт сезгә. Хәзер сүзне Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитеты әгъзасы, Россия төбәкләренең бик күп авылларында
булып, аларның яшәеше турында роман-повестьлар, эчтәлекле мәкаләләр
чыгарган Фәүзия ханым Бәйрәмовага бирәм. Рәхим итегез.
Фәүзия Бәйрәмова: Татар авыллары гомер-гомергә үз көннәрен үзе
күргән, һөнәрле татар кешесе беркайчан да эшсез утырмаган, ач калмаган.
Бары тик совет заманында гына татар авылларын колхозларга оештырып,
хакимият казнасына күмәк эшләтү булды, шул сәбәпле, шәхси эшмәкәрлек,
һөнәрчелек нык кимеде. Шуңа күрә, СССР җимерелгәч, аньң крепостной
хокуклы колхоз-совхозлары юкка чыккач, авыл халкы бераз югалып калды,
399
эшне нәрсәдән башларга белмәде. Ул арада җирләр дә билгесез кешеләр,
шәһәр байлары арасында бүлгәләнеп бетте, авыл халкы билгесезлек,
эшсезлек, өметсезлек алдында калды. Шул сәбәпле, күпчелек урыс авыллары
юкка чыкты, авыл халкы эш эзләп, шәһәрләргә, Себер котыпларына агыла
башлады... Күпчелек татар авыллары да, "Алга таба нишләргә, ничек
яшәргә?" дигән сорау алдында калды.
Шөкер, татар авылларыньң бер өлеше, шактый зур авырлык белән булса
да, бу хәлләрдән чыгу юлын тапты, аерым кешеләр шәхси эшмәкәрлек белән
шөгыльләнә башладылар, фермерлар барлыкка килде, авылга халык кайта
башлады. Ул арада хөкүмәт тарафыннан да авыл эшмәкәрләренә ярдәм
итәрлек аерым кануннар һәм карарлар чыгарылды, эшләгән, тырышкан
кешеләргә аз гына булса да юллар ачылды. Һәм тырыш татар кешесе бу
форсаттан файдаланып калырга ашыкты. Бүген, Аллага шөкер, һәр татар
авылында диярлек үз фермеры, җир эшкәртүчесе, мал тотучы һәм аның
белән сәүдә итүче, яшелчә теплицалары тотучылар бар, төрле һөнәр ияләре
барлыкка килде. Авылы-авылы белән сәүдә итүчеләр, һөнәр белән көн
күрүчеләр дә очрый башлады...
"Һөнәр, сәүдә, эшмәкәрлек", дигәндә, иң беренче чиратта, Мордовиядә
көнбагыш сәүдәсе белән көн күрүче Әзүрки мишәрләрен, Францияләргә дару
үләннәре сатып ятучы Пенза өлкәсендәге Урта Эләзән эшмәкәрләрен,
Чувашиядән килеп, Казанны хәләл ит белән тәэмин итүче Чувашия мишәртатарларын, ярты Россияне хәләл ит белән тәэмин итүче Самара өлкәсенең
Гали авылы эшмәкәрләрен күз алдына китерәбез. Алар инде үз базарларын
тапкан, тормышта үз урыннарын тапкан милләттәшләребез, рәхмәт аларга!
Югарыда санап үткән татар авылларында халыкның күпчелеге диярлек
шәхси эшмәкәрлек белән шөгыльләнә, шул ук вакытта бөтен авылына бер
яки берничә генә эшмәкәр булган авыллар да бар. Шундыйларга мисал итеп
мин Курган өлкэсенең Эчкен-Юлдус авылы фермеры Әхмәдулла әфәнде
Хәбибуллинны китерер идем. Берничә югары белеме булган, Себердә төрле
400
җитәкче урыннарда эшләгән Әхмәдулла әфәнде туган авылына кайтып
төпләнә һәм шәхси эшмәкәрлек белән шөгыльләнә башлый. Башта ул
малчылык, хәләл ит сәүдәсе белән шөгыльләнә, аннан игенчелек тармагына
күчә. Бүгенгесе көндә аньң 500 гектар иген җире бар, ул анда бодай үстерә,
авылдашларын эш белән тәэмин итә. Карап торышка аның бизнесы зур
булмаса да, хәләл хезмәт даими бәрәкәт китереп тора - шушы эшмәкәрлектән
кергән акчаларга Әхмәдулла Хәбибуллин Өчкен, Сибирки, Кызылбай
авылларында мәчетләр салдырды, өч тапкыр Хаҗда булды, намаз иясе. Туган
авылында һәм тирә-күрше татар авылларында узган милли чаралар өчен дә
ул үзеннән даими рәвештә матди өлеш кертеп тора. Шадрин район советы
депутаты, Бөтендөнья татар конгрессының Курган бүлеге идарәсе әгьзасы
Әхмәдулла Хәбибуллин хәзер төбәк тарихы белән нык шөгыльләнә, фәнни
конференцияләрдә чыгышлар ясый, архивлардан Өчкен татарлары турында
материаллар туплап, китап яздырды, хәзер ул матбугатка хәзерләнә. Күрәсез,
ул эшмәкәрлек белән генә шөгыльләнеп калмый, шуннан кергән табышка
милләткә һәм динебезгә дә зур өлеш чыгара, аңа Алланың рәхмәтләре
булсын!
Шул ук Курган өлкәсендә мин авылда яшәмичә дә туган авылга ярдәм
итү очракларын күрдем. Әйтик, өлкәнең Әлмән районында Өчкүл дигән
татар авылы бар, шушы авылда туып-үскән Марат Юнысов бүгенге көндә
Себердә һәм Мәскәүдә зур бизнес белән шөгыльләнә. Әмма ул туган авылын
да онытмый, андагы бөтен милли һәм дини эшләрне хәл итүне үз өстенә
алган. Марат Өчкүл авылында шәхси акчасына мәчетне торгызган, Чиләбедә
яшәүче шушы авыл кешесен авылга мулла итеп кайтарткан, аңа өй салып
бирергә булышкан, мәчетне дә, мулланы да үз акчасына тота. Марат Юнысов
шулай ук үз акчасына авылда татар үзәге ачкан, авылдагы бөтен милли, дини
чаралар, сабантуйларга хәтле аның матди ярдәмендә уза. Ул шулай ук
Өчкүлдә сугышта үлеп калганнарга истәлек тактасы ясатып куйган, музей
ачарга җыена, зиратны карап тота. Моңа кадәр 17 чакрымдагы урыс авылына
барып укыган балаларны, ул 7 чакырымдагы татар авылы мәктәбенә күчертә
401
алган, үз акчасына аларга автобус сатып алып, шоферын да үзе түләп тота.
Алдагы көннәрдә Марат Юнысов туган авылына газ кертергә, асфальт юллар
салдырырга йөри. Үзе дә намаз иясе булган, Хаҗда булган Марат Юнысов
туган авылында динне һәм милли рухны саклап калуны беренче урынга
куйган, ул шулай ук халыкның социаль проблемаларын хәл итәргә дә
алынган, аңа Алланың рәхмәтләре булсын!
Шулай ук авылда яшәмичә, бөтен Россия буенча авыл хуҗалыгы эшләре
белән шөгыльләнүче бер фидакарь милләттәшебез турында да әйтеп үтәсем
килә. Ул - Пенза өлкәсеннән Камил әфәнде Дәүликамов, берничә югары
белемле, төрле елларда төрле җитәкче эшләрдә эшләгән, хәзер - зур эшмәкәр,
бизнесмен. Аның бөтен бизнесы авыл эшмәкәрлеге белән бәйләнгән, ул
Россияне күп төбәкләрендә иген кырлары тота, үзе яшәгән төбәкнең Кувака
авылы янында су заводын җитәкли, ярты Россиягә саф чишмә суы эчерә,
аның шулай ук йөзләгән баш умарталары, меңләгән баш чуар боланнары да
бар. Шунысы куанычлы, Камил әфәнде бу бәрәкәтле бизнесыннан милләткә,
дингә дә зур өлеш чыгара. Әйтик, үл үзенең туып-үскән авылы Кикинда
нигез йортын, ягъни, хан сараедай коттеджын халыкка мәчет итеп биргән,
андагы мәдрәсәсен, китапханәсен, мулласын, бинасын үз акчасын түләп тота.
Ул шулай ук Пенза шәһәрендә татар милли хәрәкәтенә дә нык ярдәм итә,
татар авылларында мәчетләр төзергә булыша, ана Алланың рәхмәтләре
булсын!
Шул ук Пенза өлкәсендә сирәк һөнәр ияләре яшәгән Бистән (Гелбостан)
авылы турында да әйтмичә мөмкин түгел. Бу авылда кое казучылар яши,
алар, һәр җәйдә төркем-төркем булып, йөзләгән ир-ат Мәскәү тирәләренә кое
казырга чыгып китәләр. Хәләл һәм игелекле бу һөнэр Бистән халкына
бәрәкәт китерә, алар зәкәт акчасына авылда ике мәчет, мөселман балалар
бакчасы төзеп куйганнар, авылны тоталар, хәзер пекарня төзергә йөриләр,
Аллаһ аларга ярдәмче булсын иде! Бу урында Бистән авылы имамы Ислам
хәзрәт Давытовка, Пенза өлкәсенең татар милли-мәдәни мөхтәрияте рәисе
Бәкер әфәнде Акжигитовка, төбәктә дөрес милли һәм дини сәясэт алып
402
барулары өчен аерым рәхмәтләремне әйтәсем килә.
Күреп торасыз, хәләл көч белән табылган акча, хәләл эшмәкәрлек
һәрвакыт авылга зур бәрәкәт китерә икән. Ул - туктаусыз килеп тора торган
бәрәкәт. Без, татар халкы, бигрәк тә, авыл эшмәкәрләре, бары тик хәләл
бизнес белән, Аллаһ рөхсәт иткән эш белән генә шөгыльләнергә тиеш. Тиз
генә баеп китәм, акча эшлим, дип, хәрам бизнес белән шөгыльләнергә
ярамый, ул барыбер бәрәкәт китермәячәк! Хәрам бизнес ул - Аллаһ тыйган
хәрам гамәлләр, ризыклар нигезендә акча эшләү. Моңа аракы, хәмер
җитештерү һәм сату керә, хәрам эшмәкәрлеккә шулай ук Аллаһ тыйган
дуңгыз асрау, аның белән сәүдә итү, мөселманча суелмаган итләр белән сәүдә
итү дә керә. Хәрам бизнеска шулай ук комарлы уеннар белән акча эшләү дә
керә, болар барысы да Аллаһ тарафыннан тыелган гамәлләр. Эшмәкәрлеккә
тотынган кеше боларны беркайчан да истән чыгармаска тиеш.
Шулай ук иманлы, дини кеше килгән табышының кырыктан берен зәкәткә
бирергә тиешлеген дә яхшы белә. Зәкәт - намаз, ураза, хаҗ кебек катгый
фарыз гамәлләрнең берсе, Аллаһның һәр мөселманга әмере. Эшмәкәр шушы
фарыз зәкәтен биреп, Аллаһ каршында бурычын үтәсә, шул акчага мәчетләр,
мәдрәсәләр салдырып, фәкыйрьләргә ярдәм итеп, милләте каршында
бурычын үти. Бу урынга ныграк тукталыр идем, чөнки бу бик мөһим момент.
Безнең милләтебез, дәүләтсез калган чордан бирле, менә инде 460 ел буе,
бары тик бер- беренә ярдәм итеп, үзен-үзе оештырып кына милләт буларак
исән калды. Дәүләтсез калган татар милләтендә дин әһелләре - иманәхлакны, зыялылар - мәдәният-әдәбиятне, татар байлары җәмгыятьне саклап
яшәде. Элек-электән бөтен мәчет-мәдрәсәләр, мәктәпләр татар байлары
акчасына салынды һәм тотылды, Ырынбурдан Ганиев, Рәмиев, Казаннан
Кәримов кебек татар байлары шулай ук типографияләр, газета-журналлар
тоттылар, китаплар бастырдылар, үз акчаларына чит илләрдә татар
студентларын укыттылар. Бүгенге көндә дә авыл эшмәкәрләренең бер өлеше
килгән табышыннан милләткә өлеш чыгара, без моңа югарыда тукталып
үттек. Әмма бүгенгесе көндә бу акчаларның бер өлеше мәчетләргә һәм
403
сабантуйларга китә, э татар тарихын өйрәнү, шул турыда китаплар бастыру,
газета-журналлар чыгару читтә кала бирә. Авыл эшмәкәрләренең зур
авырлык белән тапкан бу акчаларының бер өлеше милләтне агартуга да
китсен иде, чөнки үз тарихын, телен, мәдәниятен белмгән халык белән эшләү
алга таба аларның үзләренә дә бик авыр булачак. Әле алга таба милли
мәктәпләрне тоту да шушы эшмәкәрләребез җилкәсенә калырга мөмкин,
чөнки бу дәүләткә безнең телебез, мәгьрифәтебез, мәдәниятебез кирәк түгел.
Авылларның социаль якларына да бераз игътибар итәсем килә. Кызганычка
каршы, бүген кайбер татар авылларына, бигрәк тә шәһәрләргә, чит
милләтләр, шул исәптән, чегәннәр һәм урыслар күчеп утыра башлады. Алар
белән бергә, бу татар авылларына дуңгыз, аракы, зина, хәрам, начар гадәтләр
керә. Без ничек тә бу процессны туктатырга тиешбез, чөнки алга таба бу эш
татар авылларында чиркәүләр салып кую белән тәмамланырга мөмкин.
Шулай ук татар авылларында эчкечелеккә, хәрамга каршы көрәшнең
башында да, дин әһелләре һәм зыялылар белән бергә, авыл эшмәкәрләре дә
торырга тиеш. Әгәр халкың канауда исереп аунап ята икән, синең түш
киереп, эшмәкәр булып йөрүеңнән ни мәгънә? Алга таба кем белән
яшәячәксең,
кемгә
таяначаксың
-
урысларгамы,
чир
кебек
килгән
кытайларгамы, әрмәннәргәме, Урта Азия халкынамы? Авыл эшмәкәре - уз
халкының көтүчесе ул, димәк, ахирәт көнендә аннан халкы өчен дә
соралачак.
Бүген авыл яшәсен өчен анда өч нәрсәнең булуы шарт: олылыларга мәчет, яшьләргә - эш, балаларга - мәктәп. Мәчет һәм дин булмаса, авылда
әхлак бетә, эш булмаса, яшьләр китә, мәктәп булмаса - авыл үзе бетә.
Мәктәпсез авылда халык калмый, ул балалары артыннан мәктәпле авылга
күчә, шуңа күрә, мин мәктәп мәсьәләсенә аерата игътибар бирер идем. Хәзер
җиңел кулдан мәктәпләрне ябу, эреләндерү китте, хәзергә ул балаларны
автобуслар белән күрше авылларга ташыйлар. Әмма ата-ана өчен дә, балалар
өчен дә бу шактый уңайсыз хәл, һәм иртәме-соңмы, ата-ана баласы өчен
җайлырак урынга күчәчәк. Бу исә киләчәктә авылдан эшче куллар да китә,
404
дигән сүз. Яңа барлыкка килгән авыл эшмәкәрләре ул җирләрне кемнәр
белән эшкәртерләр икән, яки читтән эшче куллар китерергә мәҗбүр
булачаклармы? Бу турыда бүгеннән үк уйлый башларга кирәк. Ягъни, татар
авылларын саклап калырга теләсәк, иң беренче чиратта, без аның
мәктәпләрен саклап калырга тиешбез.
Мин үзем авыл җирләрен теләсә кемгә сатуга да каршы. Авыл җирләре
бары тик шунда яшәүчеләргә, шунда туып-үскән кешеләргә генә бирелсен
иде. Хәзер Себер якларында татар авылларын кытайлар сатып ала башлады,
нәтиҗәдә, татарлар хәзер үзләренең ата-баба зиратларына да керә алмыйлар,
чөнки бу җирләр башкаларның милке булып хисаплана. Идел-Уралга да
шушы хәл килмәсен өчен, барыбызга да, бигрәк тә, шул туфракта яшәүче
авыл эшмәкәрләренә бик уяу булырга кирәк. Акчага кызыгып, чит кавемгә
туган туфрагыңны, җирләрне сату - ул инде узган бөек тарихыңны,
балаларыңның киләчәген, иманыңны сату, дигән сүз. Мин шулай ук татар
җирләренә чит илләрдән килеп дуңгыз комплекслары салуга да кискен
каршы. Хәрам белән баеп булмый, хәрам белән Аллаһның ачуына гына
ирешергә мөмкин, һәм төрле куркыныч чирләр алырга мөмкин. Безнең туган
туфракларга кемнәр килеп нәрсә төзи - халык аны белергә тиеш, кирәк икән,
чит илләрдәге кебек референдумнар уздырылсын, халык үзе хәл итсен, әмма
хәрамга якын килмәсен.
Биш меңгә якын татар авылын иҗтимагый оешмалар нигезендә бер
оешмага берләштереп булса да, эшмәкәрлектә берләшер өчен хөкүмәтнең дә
ярдәме кирәк, дип уйлыйм. Шуңа күрә Татарстан авыл хуҗалыгы
министрлыгы каршында ихтыяҗларны өйрәнә һәм авыл эшмәкәрләренә
ярдәм итә торган маркетинг үзәге оештырырга кирәк, дип уйлыйм, авыл
эшмәкәрләре бер үзәк сәүдә челтәре аша эш йөртсәләр, күпкә нәтиҗәлерәк
булыр иде. Татарстан Конституциясенең 14-нче матдәсе моңа мөмкинчелек
бирә.
Хәзер дөньяда авыл булып укмашып яшәүче милләтләр сирәк калып
405
бара, бөтенесен шәһәр тарта. Безнең татар халкы әле, Аллага шөкер,
авылларны ташламый, эшнең кадерен белә. Киләчәктә иң зур ихтыяҗ чиста
суга һәм ризыкка булачак, ә алар бары тик авыл җирләрендә генә бар. Шуңа
күрә, без авылларны саклап, үзебезнең киләчәгебезне ризык һәм су белән
тәэмин итәбез, дигән сүз. Авыл проблемасына менә шулай глобаль карарга
кирәк. Бүгенге авыл эшмәкәрләре - алар авылның, милләтнең алтын
баганалары, тормыш алар җилкәсендә тора. Без, татарлар, моннан 460 ел
элек үзенең мөстәкыйль дәүләтчелеген югалткан милләт, гасырлар буе бары
тик бер Аллага таянып һәм үз-үзебезне оештырып, үзебезнең гаять
тырышлыгыбыз аркасында генә исән калдык. Киләчәктә дә милләт булып
исән калу өчен, безгә бер-беребез тирәсенә укмашырга, хөкүмәттән көтеп
ятмыйча, үз тормышыбызны үзебез алып барырга өйрәнергә кирәк булачак.
Моның өчен Аллаһ кушканча яшәргә, милләтеңнең кадерен белергә, жирсуларыбызны, авылларыбызны күз карасыдай сакларга кирәк. Шушы изге
эшне бергәләп башкарыйк, газиз милләттәшләр!
Алып
баручы:
Рәхмәт
Фәүзия
ханым.
Хөрмәтле
форумда
катнашучылар! Вакыт төшке ашка килеп җитте. Шуның белән бергә без
биредә “Казан” милли мәдәни үзәгендәге күргәзмәләр белән дә таныша
алабыз.
Күршедә
картиналар
куелган.
Казанның
1000
еллыгына
багышланган музей дә эшли. Шулай аралашып ял итергә рәхим итегез!
406
РЕЗОЛЮЦИЯ
Всероссийского схода предпринимателей
татарских сел
Исполком
Всемирного
конгресса
татар
проводит
значительную
организационную работу по сохранению и развитию татарских сел. Так,
учрежденная
в 2008 году
Всероссийская общественная организация
"Татарские села России" прошла регистрацию в Министерстве юстиции РФ. В
эту
работу вовлечены успешные сельские предприниматели различных
регионов страны, представляющие многие перспективные направления
сельского бизнеса. В рамках Всемирного конгресса татар за последние годы
создана база данных около 4200 татарских сел Российской Федерации,
запущен сайт Всероссийской общественной организации «Татарские села
России». Проделанная работа позволяет проводить постоянный мониторинг
ситуации и формулировать задачи по развитию села на перспективу.
Участники схода, заслушав выступления делегатов и всесторонне обсудив
проблемы современного сельского бизнеса, решили поручить Исполкому
Всемирного конгресса татар, Всероссийской общественной организации
«Татарские села России», Всемирной Ассоциации содействия татарским
предпринимателям, а также рекомендовать предпринимателям татарских сел
Российской Федерации:
1. Совместно с Министерством сельского хозяйства и продовольствия
Республики Татарстан, Ассоциацией фермерских хозяйств РТ и Агентством
инвестиционного развития РТ сформировать рабочую группу по выработке
рыночных механизмов поддержки сельского предпринимательства;
2. Считать первостепенной задачей
создание
базы данных
земель,
находящихся в собственности жителей татарских сел и агропромышленных
предприятий, работающих с ними, оказывать юридическую помощь при
оформлении земель для сельхозпроизводителей;
407
3. Учитывая культурно-исторические традиции развития самоуправления
татарских сел,
шире распространять практику системы Махалли, на опыте
сел Тукаево (Чувашия), Борбаш (Татарстан), Алькино (Самара) и др;
4.
Вести систематическую работу по возрождению традиционных
учебных заведений в сельской местности (включая частные школы)
совместно с махаллей и местными предпринимателями;
5.
Шире привлекать сельских предпринимателей к проведению
фестивалей татарских фольклорных коллективов «Түгәрәк уен» и других
подобных мероприятий,
способствующих сохранению и возрождению
национально-культурных традиций;
6. Совместно с Министерством сельского хозяйства и продовольствия
РТ, в целях пропаганды
коневодства,
одобрить
лошадей татарских пород и развития местного
долгосрочную
целевую
программу
«Развития
коневодства и конного спорта в РТ на 2013–2015 годы и на плановый период
до 2020 года». Шире привлекать к реализации этого проекта сельских
предпринимателей.
Поддержать
инициативу
создания
Ассоциации
«Татарские кони»;
7. Изучать и шире внедрять опыт самодостаточных татарских сел в
социально-экономической сфере; повсеместно развивать малые формы
предпринимательства в сфере производства, переработки, транспортировки,
реализации
сельхозпродукции.
Особое
внимание
уделять
развитию
пчеловодства, производству халяльной продукции в сфере пищевой
промышленности, а также различным
формам кооперации.
Для чего
активно использовать возможности сельхозпроизводителей Республики
Татарстан и самодостаточных татарских сел РФ;
8. Провести Всероссийский форум производителей продукции «Халяль» с
целью выработки общего договора по сертификации этого вида товаров;
9. Наладить взаимовыгодное сотрудничество сельских бизнесменов с
Агентством
инвестиционного
развития
РТ,
Всемирной
Ассоциацией
содействия татарским предпринимателям, а также Открытым Институтом
408
развития предпринимательства. Оказывать предпринимателям постоянную
юридическую поддержку в оформлении необходимых документов, грантов и
инвестиционных проектов;
С целью поддержки фермерских и личных подсобных хозяйств,
10.
кооперативов татарских сел РФ организовать работу по использованию
возможностей
Агропромпарка
РТ,
как
площадку
сбыта
сельскохозяйственной продукции в Казани;
11.
Учитывая большой спрос, выйти на
Министерство сельского
хозяйства и продовольствия РТ с просьбой организовать продажу
сельскохозяйственной
техники
Республики
Татарстан,
бывшей
в
употреблении (зерновые, картофельные комбайны и др.) по сниженной цене
для сельских предпринимателей татарских сел регионов РФ;
12.
Татарским национальным организациям, местным бизнесменам
принимать активное участие в подготовке и проведении сельских Сабантуев,
добиваться
расширения их масштаба и обогащения содержания. Признать
успешным
проектом проведение Всероссийского сельского Сабантуя,
способствующего формированию нового образа татарского села в 21 веке,
сохранению
и
возрождению
родного
языка,
культуры,
обычаев,
самобытности татарского народа;
13.
Учитывая вхождение РФ во Всемирную торговую организацию
(ВТО), активно участвовать в федеральных программах по развитию малого
и среднего бизнеса, в конкурсах на получение грантов, субсидий,
инвестиций. В этих
целях шире использовать возможности татарской
социальной сети «Татар иле»;
14.
Принимать
активное
участие
в
выставках
ежегодных
международных ярмарок «KAZANHALAL»;
15.
Активно
участвовать
в
Татарстан.
409
электронных
торгах
Республики
"Милли тормыш һәм дин"
III Бөтенроссия татар дин әһелләре
форумының Пленар утырышы
9 июнь 2012ел
Казан шәһәре
10.00-12.30
Г.Камал исем. ТДАТ
Алып
баручы:
Бисмилләәһир–рахмәәнир–рахииим!
Форумда
катнашучы мөхтәрәм дин кардәшләребез һәм кунаклар! Иң элек оештыру
комитеты исеменнән һәммәгезне дә кайнар сәламләргә, Казанга килү
мөмкинлеге табуыгыз өчен рәхмәт әйтергә һәм нәтиҗәле эш теләргә рөхсәт
итегез. Әссәләәмү гәләйкүм үә рахмәтүлләәһи үә бәракәәтүһ!
Татар дин әһелләренең «Милли тормыш һәм дин» форумына
милләттәшләребез тупланып яшәгән төбәкләрдән татар мәчетләренең
абруйлы имамнары, имам-мөхтәсибләре һәм мөфтиләре чакырылды. Россия
Федерациясенең 55 төбәгеннән 910 вәкил килде.
Өченче Форумны Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты,
Татарстан Республикасы Президентының Дини берләшмәләр белән үзара
хезмәттәшлек идарәсе оештырды. Форум эшенә шулай ук Россия мөфтиләр
Шурасы,
Россия
Республикасы
мөселманнары
Президенты
һәм
Үзәк
диния
Татарстан
нәзарәте,
хөкүмәте
Татарстан
җитди
ярдәм
күрсәттеләр. Моның өчен аларга аеруча зур рәхмәт.
Форумның төп максаты - татар халкының тотрыклы үсешендә,
милләтнең бердәмлеген ныгытуда мөһим фактор булган традицион рухиәхлакый һәм мәдәни кыйммәтләрне саклау һәм ишәйтү юнәлешендә татар
мөселман дини оешмаларының тырышлыгын берләштерү тора. Моннан тыш,
Россия
Федерациясе
территориясендә
татар
халкының
бай
мирасы,
традицион Ислам кыйммәтләре нигезендә бердәм рухи һәм мәдәни даирә
булдыру максатында дини оешмаларның үзара багланышларын ныгыту бик
мөһим.
410
Әлеге форум, сезгә билгеле булганча, инде өченче тапкыр үткәрелә.
Алдагы җыенннарда күтәрелгән мәсьәләләрнең бер өлеше буенча инде
конкрет эшләребез дә бар. Кайбер юнәлешләрдә әле безгә тырышырга кирәк,
әлбәттә. Алар хакында бүгенге җыенда да әйтеп узылачак.
Быелгы форум эшендә беренче тапкыр Амур, Брянск, Калининград
өлкәләреннән
хөрмәтле
имамнарыбыз
катнаша.
Быел
катнашучылар
арасында яшь имамнарның алдагы еллардан чагыштырмача күбрәк булуы
безне аеруча сөендерә. Шулай ук бүген безнең имамнарыбыз арасында 24
яшьлек туган көнен билгеләп үтүче Улан-Удэ шәһәре имам-хатыйбы Айрат
хәзрәт Гыйззәтуллин бар. Сезне, Айрат хәзрәт, оештыру комитеты исеменнән
туган көнегез белән тәбрик итәбез.
Форумның әзерлек этабында бу җыен белән кызыксынуның югары
дәрәҗәдә булуы, беренче чиратта, интернет форумнанрда һәм социаль
челтәрләрдә
барган фикер алышуларда бик ачык күренде. Шуңа күрә
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты бүгенге чараны үзенең
интернет сайтында онлайн режимында трансляцияне оештырды. Димәк,
бүгенге чараны дөньяның барлык почмакларында да карарга мөмкин
булачак.
Безнең Форум эшендә Татарстан Республикасы Президенты мөхтәрәм
Рөстәм
Нургали
улы
Миңнеханов,
Татарстан
Республикасы
Дәүләт
Киңәшчесе Минтимер Шәрип улы Шәймиев, Татарстан Дәүләт Советы Рәисе
Фәрид
Хәйрулла
улы
Мөхәммәтшин,
ислам
илләре
хезмәттәшлек
оешмасының генераль секретаре Экмеледдин Ихсаноглу,
хөрмәтле
мөфтиләребез: Россия мөселманнары Үзәк диния нәзарәте рәисе Тәлгать
хәзрәт Таҗетдин, Татарстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәте
рәисе Илдус хәзрәт Фәизов, Ислам килешүе Россия ассоциациясе рәисе
Мөхәммәт хәзрәт Рәхимов, шулай ук Россия Федерациясе Президенты
Администрациясенең Дини оешмалар белән хезмәттәшлек итү департаменты
җитәкчесе Илья Александрович Баринов, Россиянең һәм Татарстанның
дәүләт хакимияте органнарының вәкилләре, татар зыялылары катнаша.
411
Форумның пленар өлешен алып бару, Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма комитеты каршындагы дин эшләре комиссиясе рәисе буларак,
миңа - Рәфыйк Мөхәммәтша улы Мөхәммәтшинга йөкләнде.
Хөрмәтле
кардәшләр,
Форумда
катнашучылар,
безнең
зур
җыеныбызны күркәм гадәт буенча изге Коръән сүрәләре уку белән башлап
җибәрергә тәкъдим итәм. Сәхнәгә Казанның Шамил мәчете имамын, Казан
шәһәре казые Мәхмүт хәзрәтне чакырам.
( Мәхмүт хәзрәт Коръәннән сүрәләр укый )
Р.Мөхәммәтшин. Мөхтәрәм форумда катнашучылар, безнең Форум
эше 3 өлешкә бүленгән. Без бүген ике пленар утырыш уздырырга
планлаштырабыз. Утырышның беренче өлешендә Татарстан Республикасы
җитәкчелегеннән,
Россия
мөселманнарының
үзәкләштерелгән
оешмаларыннан, федераль хакимият органнары вәкилләренең, шулай ук
Форумны оештыручыларның сәламләүләрен һәм чыгышларны тыңлау күздә
тотыла. Пленар утырышның икенче өлешендә милләттәшләребез тупланып
яшәгән урыннардан вәкил булып килүчеләр фикерләрен тыңларбыз.
Утырышның беренче өлешен ике сәгать эчендә, ягъни 12:30 сәгатькә кадәр,
15:00 сәгатьтә башланачак икенче өлешен өч сәгать ярым вакыт эчендә
тәмамларга тәкъдим ителә.
Мәгълүм ки, кичә, ягъни 8 июньдә форум кысаларында 4 секциягә
бүленеп, һәммәбез өчен дә актуаль мәсьәләләрен чишү юлларын эзләдек.
Әйтергә кирәк, бу форумга сез зур әзерлек белән килгәнсез. Моны без сезнең
чыгышлардан, уртак эшләребез өчен битараф булмавыгыздан, җирле
мәсьәләләр белән генә чикләнмичә, ил-милләт дәрәҗәсендә фикерләвегездән
күрдек. Иншаллаһ, сезнең тәкъдимнәр форумның гомуми резолюциясенә
керер һәм озакламый тормышка да аша башлар.
Сезгә таратылган резолюция проектына игътибар итүегезне сорыйм.
Чыгышларыгызда аның эчтәлеге турындагы фикерләрегезне дә әйтсәгез иде.
Резолюцияне икенче пленар утырыш йомгаклары буенча кабул итү күздә
тотыла.
412
Хөрмәтле форумда катнашучылар, эшне башлыйбыз. Сүз Татарстан
Республикасы Президенты Рөстәм Нургалиевич Миңнехановка бирелә.
Р.Н.Миңнеханов:
Бисмилләәһир–рахмәәнир–рахииим!
Сезне,
мөхтәрәм милләттәшләр, дуслар барыгызны да менә бүген Казан җирлегендә
сәламлибез! Бүген безгә күп кунаклар килде. 55 Россия өлкәсеннән 900дән
артык вәкил бар. Безнең өчен бу зур шатлык. Бүгенге көндә безнең бик яхшы
мөмкинлек бар. Иртәгә безнең Болгар җыены. Бик зур бәйрәмебез. Шушы
бәйрәм алдыннан җыелып, үзебезнең нинди мәсьәләләр, нинди проблемалар,
шуларны уртага салып сөйләшергә мөмкинлегебез бар. Әлбәттә, безне
борчый торган мәсьәләләр бик күп, ул мәсьәләләр сезне дә борчый. Ә безнең
милләттәшләребезнең күбесе Татарстаннан читтә яши. Кайда гына яшәсәк тә,
үзебезнең телебезне, гореф-гадәтләребезне, диннең чисталыгын саклап калу,
яшь буыннарның киләчәге турында кайгырту ул безнең изге бурычыбыз.
Бүгенге форум ул шушы мәсьәләләрне карарга тиеш һәм һәммәгезгә дә
үзегезнең фикерегезне әйтергә мөмкинлек бар. Аннан тыш менә монда
әзерләгән язмаларыбыз бар. Әлбәттә, без ниндидер бер план белән яшәргә
тиеш, шул планны без әзерләп сезгә тәкъдим итәбез. Аны кабул итеп, без бер
ел эчендә шушы юнәлештә эшләргә тиеш. Менә шушындый җыеннар безгә
бик кирәк һәм без бүген күп мәсьәләләрнең чишү юлларын билгеләргә тиеш.
Татарстан
тарафыннан без
милләттәшләребез белән тыгыз элемтәдә
эшлибез. Татарстанда гына түгел, чит илләргә чыкканда да. Монда безнең
чит илдән килгән кунагыбыз да бар. Ихсаноглу әфәнде безгә бик зур ярдәм
итә. Әле күптән түгел генә Төркиядә булдык. Татарстанга, татар халкына
карата бик зур ихтирам сизелә. Әлбәттә, без үзебез турында әйтмәсәк, әгәр дә
үзебез турында белгертмәсәк, мөһим мәсьәләләрне куймасак, ил, дөнья
дәверендә
югалып калырга булдырабыз. Ләкин без моны аңлыйбыз һәм
үзебезнең тоткан урыныбызны беләбез. Шуңа күрә һәммәгезгә дә бүгенге
көндә рәхмәтемне әйтәсем килә. Эшләребез уңай булыр дип уйлыйм. Иртәгә
матур итеп бәйрәмебезне бергә үткәрербез дип ышанам. Һәммәгезгә дә
413
исәнлек-саулык, бик зур рәхмәт, киләчәктә дә менә шулай күрешергә насыйп
булып торсын безгә.
Алып баручы: Хәзер халкыбыз мәнфәгатьләре өчен күп хезмәт куйган
хөрмәтле
дин
әһелләребезгә
мөхтәрәм
Президентыбыз
Рөстәм
Нургалиевич Миңнехановтан Татарстан Республикасы Дәүләт бүләкләрен
тапшыруын үтенәбез.
Бүләкләнүчеләр исемлеген уку өчен сүз Данис Шакировка бирелә.
Данис Шакиров: Татар халкының мәдәниятен, гореф-гадәтләрен
саклап калуда һәм үстерүгә, милләтара татулыкны ныгытуга зур өлеш кертүе
өчен Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты рәисе урынбасары
Тукаев Марс Рифкать улына “Татарстан Республикасының атказанган
мәдәният хезмәткәре” дигән мактаулы исеме бирелә.
Татар халкының мәдәниятен, гореф-гадәтләрен саклап калуда һәм
үстерүгә, милләтара татулыкны ныгытуга зур өлеш кертүләре өчен
Чувашстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәте үзәкләштерелгән
дини оешмасы аппараты җитәкчесе Хәйбуллов Мансур Мәкъсут улына
Татарстан Республикасы Президентының Рәхмәте белдерелә.
XVIII гасыр мәгърифәтчесе Габдулла Галиев (Батырша) музее
муниципаль бюджет мәдәният һәм сәнгать учреждениясе директоры,
Башкортостан
Шәйхәйдәров
республикасының
Рәфис
Балтач
Муллатдар
улына
районы
Татарстан
имам-мөхтәсибе
Республикасы
Президентының Рәхмәте белдерелә.
Татарстан Республикасы мәдәнияте Диния нәзарәте Тукай районы
мөхтәсибәте, мөселман дини оешмасы имам-мөхтәсибе Харрасов Җәүдәт
Галимҗан улына Татарстан Республикасы Президентының Рәхмәте
белдерелә.
Татарстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәтенең Зәй
районы мөхтәсибәте, мөселман дини оешмасы имам-мөхтәсибе Камалов
Сәгыйть Борханетдин улына Татарстан Республикасы Президентының
Рәхмәте белдерелә.
414
Рөстәм Миңнеханов: Яңадан барыгазга да уңышлы эш, бик зур
рәхмәт, иртәгә матур итеп бәйрәмне үткәрергә.
Алып баручы: Зур рәхмәт, Рөстәм Нургалиевич!
Хәзер сүзне Татарстан Республикасы Дәүләт киңәшчесе, Татарстан
Республикасының беренче Президенты Минтимер Шәрип улы Шәймиевка
бирәбез.
Минтимер Шәймиев: Хөрмәтле мөселман кардәшләр, мөхтәрәм дин
әһелләре,
хөрмәтле
Әкмелетдин
Ихсаноглу,
хөрмәтле
мөфтиебез Тәлгать Тәҗетдин, кадерле кунакларыбыз!
Шәйхелислам
Аллага шөкер,
безнең инде мөселманнарның шундый мәкале бар. Хәрәкәттә бәрәкәт диеп.
Заманында, вакытында дөньяда, илдә барган процессларны тотып алып
үзебезнең динебезне торгызу, милләтебезне берләштерү өстендә эшли
башлаган эшләребез әкренләп үзенең нәтиҗәләрен бирә.Бу эштә түзем
булып, үз-үзеңне кызганмыйча, эшли торган барлык милләттәшләребезгә һәм
безнең дусларыбызга чын күңелдән рәхмәт әйтәсе килә. Исәнлек-саулык,
иминлек киләчәктә дә шулай матур итеп эшләргә язсын. Чыннан да, әйтәсем
килә, атеистик җәмгыять төзергә теләп, ул бит сүздә түгел, тормышта. Безнең
буын аны үз өстендә кичерде. Барыбыз да аны һаман яшьләр дә сизеп
торалар шушындый диннең Аллаһы Тәгаләгә ышануның кеше күңелендә
булуы, аның үлемсез икәнлеген без сүздә түгел, үзебезнең җилкәдә,
йөрәгебездә татыдык. Чөнки дөньяда бер халык та юк шушы чаклы бу өлкәдә
бигрәк тә газап чиккә. Ә инде дин тоту юнәлешендә үзгәртеп кору елларында
шундый тиз арада нинди зур эшлэр эшләнә. Сүз дә юк, бик тиз итеп кенә
барсын да төзисе, эшлисе килә, сез бигрәк тә Татарстаннан читтә яшәүче
дин әһелләре, кардәшләр моны сизәләр. Бу җиңел эш түгел. Әле сөйләшеп
утырдык Илдус хәзрәт белән, искә төшердек. Үзгәртеп кору еллары
башланганда республикада мин әйтә идем 13 мәчет калган иде дип, менә
хәзрәт әйтә 17. Эш анда түгел, 17ме, 13ме. Ә хәзер шушы елларда без әйтә
алабыз, Татарстанда 1400 мәчет төзелде. Бу бит гаҗәп зур эш. Нинди генә
авырлыклар булмасын, бердәм булсак, бергәләп хәрәкәт итсәк, башка
415
өлкәләрдә дә, төбәкләрдә дә бу эшне без башкарып чыгарга тиеш һәм дәвам
итергә. Ул сездән генә тормый, күп очракта, гомумән, Рәсәйдә бара торган
сәясәтнең кайвакыт эзлекле булмавы да бу мәсьәләләрдә кыенлыклар тудыра.
Бергә бердәм булып хәрәкәт итсәк, дөресен генә әйткәндә, тагын киләчәктә
җыелышларда әйтербез, менә шул көнне шушы вакытта өченче мәртәбә
җыелганда шушындый өметләребез бар иде. Менә бит эшләгәчтен, эшләнә
дип әйтергә мөмкинлек туачак дип ышанам. Инде, үзегез күреп торасыз. Кол
Шәриф мәчетеннән башлап менә шул чаклы мәхәлләләрнең булуы – зур эш.
Болгар җирлегендә, иртәгә үзегез күрерсез, үзебез дә ышанып бетә алмый
торган эшләр эшләнә. Инде Болгар проектын эшли башлаганга ике ел чамасы
вакыт узды. Аны сөйләп торасы юк. Үз күзең белән күргәчтен, әйтәләр бит
татар тотып карамыйча ышанмый дип. Иртәгә, Алла бирсә, мәчетне ачканда
үзегез күрерсез. Шулай ук истәлек сарае инде безнең буынның ислам динен
Болгар җирендә кабул итү хөрмәтенә эшләнә торган гамәлләр бик мөһим.
Дөньядагы
иң зур Коръәннең басмасын Кол Шәриф мәчетендә тотып,
аннары аны Болгарга барып урнаштыруны иртәгә үз күзегез белән күрерсез.
Күбегез инде таныштыр ул һәйкәләр белән. Мин әйтер идем, ул күзгә
күренеп тора торган эшләр.
Шул ук вакытта безнең әле алда эшлисе
эшләребез күп. Менә сөйләшеп бетерәбез хәзер, Габдрахман коен ничек
тарихи һәйкәл итеп торгызырга шушы мәсьәләдә тагын бер киңәштек. Быел,
Алла теләсә, бер 6-7 мавзолей ачу да исәптә. Аларның урыннары кайда
икәннәре барысы да билгеле. Хәзер казыну эшләре, археологик эшләр
башланды. Дөресен генә әйткәндә, Хан сарае хәзер инде аны галимнәр
әйтәләр, чыннан да хан сарае булган дип. Анда тыргызу эшләре башланды.
Торгызу эшләре дигәчтен әйтүе генә җиңел, мин аны үзем дә күз алдына
китерә идем, тотынабыз да эшләп куябыз дип. Дөньядагы тәҗрибәне
археология галимнәреннән өйрәнеп, тарихи һәйкәлләрне ничек торгызырга,
нәрсә рөхсәт ителгән, нәрсә рөхсәт ителмәгән технологик яклардан алганда
без инде хәзер тәҗрибә тупладык. Моның бөтенесен искә алып, бөтендөнья
аны танырлык иттереп эшләргә кирәк. Хәзерге вакытта эзләнү эшләре бара.
416
Безнең Болгар шәһәрендә нинди корылмалар булган, фундаментлары
сакланган җирләрдә, бөтенесен киләчәктә эшләп бетерергә. Ачып бетереп
күрсәтергә, реставрация ясап, саклап. Мин моны ни өчен әйтәм, менә без
инде соңгы вакытларда Грециядә, Италиядә булдык. Сез беләсез, анда һава
шартлары башкачарак бит инде безгә караганда. Бөтен тарихы, безнең эрага
чаклы булган, безнең эра башында төзелгән шәһәрләр, дөресен генә
әйткәндә, килеп караучыларның күз алдына тулысынча чыгарып салынган
дип тә әйтсәң ярыйдыр. Шулай итеп, фундаментларның бөтенесен карап,
күреп, нәрсә бу булган, ничек безнең тарихыбыз булган, барысы белән дә
танышырга мөмкинлек туа. Сүз дә юк, проект зур. Бу проектны эшләгәндә ул
шул чаклы тиз эшләнә, бәлки аңлашу эшләре дә безнең ул яктан җитеп
бетмидер. Сезнең дә, бәлкем, кайберәүләрегезнең вакыты юктыр. Монда
безгә аңлашу кирәк. Мин ни өчен әйтәм, Болгар дәүләте тарихын, Болгар
дәүләтенең ирекле рәвештә дәүләт буларак ислам динен кабул итүе Рәсәйдә
бердәнбер җирлеге бездә булуы – ул чыннан да зур бәхет. Моның белән
санашу гына түгел, без моның белән горурланабыз, шуңа күрә без һәр елны
Болгар җыены җәлеп иткән
меңләп кеше турында гына сөйләшмибез,
киләчәктә йөзәр мең мөселманнарның бирегә килеп дога кылу, танышуына
бөтен мөмкинлекләр туа. Шул ук вакытта без сезнең белән аңларга тиеш: без
бит бер эш эшлибез.
Шушы чаклы эш эшләнгәндә без барыбыз да үз
милләтебезне дә, үз динебезне дә яратып яшибез, Аллага шөкер. Шул ук
вакытта Болгар дәүләтенең ислам динен кабул иткән дәүләт буларак тарихы
күпкә тирәнрәк. Ярый, бәхетебезгә каршы, ислам дине кабул ителгән. Кем
белә, нәрсә булыр иде. Менә 18 июньдә Казан Кремлендә Эрмитаж алып килә
бик зур күргәзмә. Выставка, русча әйткәндә, аларның темасы шундый:”
Кочевники Евразии на пути к империи” дип атала. Менә мин карап чыктым
аның тагын бер кат материалларын. Килеп урнашканнан соң карарга кирәк.
Без үзебезнең тарихыбызны, каян килеп чыкканбызны, нинди халык, ничек
итеп шушы көнгә килеп җиткәнбезне белергә тиеш. Менә ислам динен кабул
итүгә бөтенесе нәрсә эшләнгән, нинди истәлекләр бар, барысы да эшләнәчәк,
417
монда сүз юк. Безнең катлаулырак мәсьәләләр бар. Болгар дәүләтенең,
гомумән безнең җирлегебезнең тарихын, ислам динен кабул иткәчтән нинди
тарих булган,
безгә хәзерге вакытта күрсәтергә кирәк, өйрәнергә кирәк
барыбызга да. Ни очен без ЮНЕСКО, бөтендөнья мирасын саклаган
дөньякүләм танылган оешма белән эш итәбез. Чөнки безнең тарихыбызны
әгәр күрсәтәсебез килә икән, мич башында гына ятып булмый. Без әле
үзебезне дөньяга
күрсәтергә, танытырга тиешбез. Нинди халык, кайдан,
ничек барлыкка килгән. Бу ике өлештән тора торган әйбер. Безнең гомуми
тирән тарихыбыз бар. Шушы тирән тарихыбызда ислам динен кабул итү
аның урыны аның истәлекләрен торгызу, барлыкка китерү. Шул ук вакытта
без бит анда хәзер бик тирән эчтәлекле зур күләмдә Болгар дәүләте музеен
эшлибез. Моны, Алла бирсә, киләсе елларга бәлкем шушы вакытларга эшләп
чыгарбыз. Әйтүе җиңел, эше авыр. Безнең анда мәгълүматлар бик күп
җыелалар. Шуңа күрә ЮНЕСКОга материаллар әзерләгәндә сүз бара Болгар
җирлегенең дәүләтенең тарихи-мәдәни һәйкәлләре истәлеге турында. Без
шушындый тема белән материалларны хәзер илтеп бирдек. Алар тикшерә
башлыйлар, экспертлар йөри башлаячаклар. Без шушыннан чыгып эш итәбез.
Ике зур эш эшләнә. Бер-берсен үз эченә аладыр. Менә инде күп кенә
бәхәсләр чыкты бу Канатлы Барс сыны турында да. Инде без аны башта
уйлаган идек Болгар дәүләтенең гомумән үзебезнең җирлегебезнең безнеке
икәнен расларга дип мәңгелеккә кадак кагып куерга. Аны инде менә сезнең
фикерләрне искә алып, без аның урынын чынлап та башка җиргә күчердек.
Иртәгә
кемнең
теләге
бар
танышырсыз.
Әмма
берсе-берсенә
алар
комачаулый торган әйберләр түгел. Безне бөтен дөньяга күрсәткәндә нинди
дәрәҗәдә, нинди халык, нинди интеллектуаль потенциалыбыз бар икәнен
расларга
тиешбез.
Тагын
бер
кат
әйтәсем
килә.
Ниндидер
аңлашылмаучанлык була икән, ниндидер тәкъдимнәр була икән, без боларны
уртага салып, матур иттереп сөйләшергә тиешбез. Тәлгать Таҗетдин үзенең
чыгышында, Шәйхелислам мөфтиебез әйтеп китте, монда бер-беребезне
гаепләү, бер-беребездән кер эзләп, ансын Илдус хәзрәт әйтте, андый замана
418
түгел хәзер. Теләгебез бер. Омтылышыбыз бер. Матур иттереп, шушы тарихи
мөмкинлектән файдаланырга кирәк. Әле бит моны теләсәң дә эшләп булмый
торган заманалар бар иде. Безнең тәҗрибәбез бар, эшебез дә бар. Ничек
эшләргә бу мәсьәләрне, ничек ерып чыгарга – бергәләп киңәшләшеп, матур
итеп эшләп чыгачакбыз. Шуңа күрә шигегез булмасын. Кемдә ниндидер
сораулар була икән, киләчәктә уртага салып сөйләшеп, бергәләп бу эшләрне
эшләрбез дип ышанам. Чөнки җирлегебезнең, бөтен дәүләтебезнең тарихы
борын-борынгы заманнан ук бөтен дөньяга күрсәтерлек булырга тиеш. Без
шуның белән горурланып яшәргә тиешбез. Чөнки менә Казан Кремлен мең
еллыкка әзерләдек бит. Күпме эш эшләнде. Дөресен генә әйткәндә,
Благовещенск соборыннан башка берни юк иде бит анда, хәтерегездә булса.
Хәзер
елына
миллионнан
артык туристалар
йөри.
Хәзер
Болгарда
инфраструктураны ясыйбыз, бөтенесен ничек кирәк. Бөтен дөнья киләчәк.
Үзебез дә гаҗәпләнергә тиеш, башкаларны да гаҗәпләндерергә. Без аны
булдырабыз. Барыгызга да иснлек-саулык бирсен Ходаем. Уңышлар сезгә.
(Форумда ясалган башка чыгышлар аерым җыентыкта бирелә)
419
V Бөтендөнья татар яшьләре форумының
Пленар утырышы
2012ел 28 август
Казан шәһәре
10.00-12.30
Г.Камал ис.ТДАТ
Тәбрис Яруллин (БТЯФның рәис урынбасары): Исәнмесез
хөрмәтле форум делегатлары, хөрмәтле Президент, хөрмәтле кунаклар.
Иң элек оештыру комитеты исеменнән һәммәгезне дә кайнар
сәламләргә, Казанга килү мөмкинлеге табуыгыз өчен рәхмәт әйтергә һәм
нәтиҗәле эш теләргә рөхсәт итегез.
Татар яшьләре форумына милләттәшләребез тупланып яшәгән
төбәкләрдән иң актив, креатив, иҗади, милли проблемаларны белгән һәм ул
эшләрдә
турыдан-туры
катнашкан
вәкилләребез
килгән.
Россия
Федерациясенең 41 төбәгеннән 414, дөньяның 24 иленнән 194, Татарстан
Республикасыннан 145 вәкил катнаша.
V Форумны Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты һәм
Бөтендөнья татар яшьләре форумы советы оештырды. Форумны әзерләү
эшенә шулай ук Татарстан Республикасы Президенты һәм Татарстан
хөкүмәте җитди ярдәм күрсәттеләр. Моның өчен аларга аеруча зур рәхмәт.
Әлеге Форум бишенче тапкыр үткәрелә һәм алдагы җыеннарда
күтәрелгән мәсьәләләрнең бер элеше буенча инде конкрет эшләр эшләнсә,
кайбер юнәлешләрдә безгә әле тырышасы кала. Алар хакында бүгенге
җыенда әйтеп узылачак.
Быелгы форум эшендә беренче тапкыр Россиянең 4 өлкәләсеннән,
чит илләрдән Австралия вәкилләре катнаша. Быел катнашучыларның уртача
яше 25 яшне тәшкил итә, иң яшь делегатыбызга 15 яшь, иң олы
делегатыбызга 42 яшь. Шулай ук бүген безнең хөрмәтле кунакларыбыз
арасында туган көнен билгеләүче делегатларыбыз бар. Гөлназ Бәдретдин,
420
Илмир
Измайлов,
Әлфия
Бадретдинова,
Руслан
Попов,
Чынгыз
Шәрәфетдинов - Сезне оештыру комитеты исеменнән туган көнегез белән
тәбрик итәбез.
Форумның әзерлек этабында әлеге җыен белән кызыксынуның югары
булуы, беренче чиратта интернет форумнарда һәм социаль челтәрләрдә
барган фикер алышуларда күренде. Шулай ук форум эшендә катнашырга
теләүчеләрнең күп булуын искә алып, Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма
комитеты бүгенге чараны үзенең
трансляцияне
оештыра.
интернет сайтында онлайн режимда
Димәк,
бүгенге
чараны
дөньяның
барлык
почмакларында да карарга мөмкин.
Безнең Форум эшендә Татарстан Республикасы Президенты мөхтәрәм
Рөстәм Нургали улы Миңнеханов, Дәүләт Советы Рәисе урынбасары Римма
Атлас
кызы
Ратникова,
Татарстан
Республикасы
Премьер-министр
урынбасары Әсхәт Әхмәт улы Сәфәров, Бөтендөнья татар конгрессы
Башкарма
комитеты
рәисе
Ринат
Зинур
улы
Закиров,
Татарстан
Республикасының яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министры Рафис
Тимерхан улы Бурганов, Федераль милли-мәдәни мөхтәрият рәисе Ильдар
Ирек
улы
Гыйльметдинов
һәм
Татарстанның
дәүләт
хакимияте
органнарының башка вәкилләре, татар зыялылары катнаша.
Форумның пленар өлешен алып бару, Бөтендөнья татар яшьләре
форумы рәисе урынбасары буларак, миңа – Тәбрис Мөдәрис улы Яруллинга
йөкләнде.
Мөхтәрәм форумда катнашучылар, безнең Форумның бүгенге пленар
өлешен ике сәгать ярым эчендә, секцияләр өлешен ике сәгать вакыт эчендә
тәмамларга тәкъдим ителә.
Сезгә таратылган резолюция проектына игътибар итүегезне сорыйм.
Чыгышларыгызда аның эчтәлеге турындагы фикерләрегезне дә әйтсәгез иде.
Резолюцияне икенче пленар утырыш йомгаклары буенча иртәгә кабул итү
күздә тотыла.
421
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты эшчәнлегенең бер
юнәлеше - яшь буын белән максатчан эш алып бару. Шушы өлкәдә татар
конгрессының төп проекты - 2004 елда “Бөтендөнья Татар Яшьләре форумы”
иҗтимагый оешмасының барлыкка килүе һәм татар яшьләренең җыеннарын
үткәрү. Форум Уставка нигезләнеп ике елга бер җыела.
Бүгенге көндә Форум йөздән артык татар яшьләре җәмгыятьләрен
берләштерә һәм алар белән һәрдаим эшләп килүче бердәнбер оешма.
Җыеннарның нәтиҗәсе шунда: беренче форум делегатлары бер-берсе белән
фикер алышып, танышып кына киткән булсалар, хәзер алар иҗтимагый
оешмалар төзеп, шуларны җитәкли, төгәл, максатчан эшләр башкара. Форум
ярдәме белән Ырынбур, Мәскәү һәм Мәскәү өлкәсе, Иваново, Чувашия,
Ульян, Үзбәкстан, Казахстан, Украина, Германия, Балтик буе илләрендә һәм
башка күп кенә төбәкләрдә татар яшьләре оешмалары, хәрәкәтләре оешты.
Оешманың төп максатлары - туган телне саклау, халыкның мәдәниятен
үстерүдә яңа алымнар табу һәм якын перспективага милләтнең үсеш
юнәлешен билгеләү. Форум күпсанлы акцияләр, чаралар оештыра, алар
арасында - конференцияләр, түгәрәк өстәлләр, “Мин татарча сөйләшәм”,
“Автохәрәкәт”, “Интернет татарча сөйләшә”, “Татар-дозор”, “Чәк-чәк пати”,
региональ һәм төбәкара форумнар. Күп кенә чараларны Форум активы төрле
илләрдә оештырганга күрә, алар халыкара статуска ия булды. Өстәвенә,
форум кулланган технологияләрне Россиянең мари, чуваш, башкорт һәм
башка халыклары да үз эшендә уңышлы файдалана. Форум һәрвакыт актуаль
вакыйгалар хакында үз фикерен белдерә, ачык хатлар һәм мөрәҗәгатьләр
кабул итә.
Бөтендөнья татар яшьләре Татарстан Республикасын тарихи ватан
буларак таныйлар һәм дөньяда аның дәрәҗәсен, әһәмиятен күтәрүгә зур өлеш
кертәләр. Бу да форумның бер казанышы.
Форумда катнашучылар, аның активистлары өлкәләрдә, чит илләрдә
1990- 2000нче елларда барлыкка килгән татар оешмаларының, өлкән буын
вәкилләренең
лаеклы
алмашы
булып
422
тора.
Форум
шуны
күрсәтә:
Татарстаннан читтә яшәгән бүгенге татар яшьләре милли идеяларга һәм
идеалларга тугрыклы, милли үзенчәлекләрне сакларга тырыша. Яшьләрнең
күпчелегенә милләтнең бүгенгесе һәм киләчәгенә җавапчылылык белән
карау, бу процесста үз урыны һәм роле булырга тиешлеген күрү хас. Берничә
көн буе Форум эшендә катнашып, алар илһамлана, яңа идеяләрне үз итә һәм
соңыннан бу идеяләрне төбәкләрдә тормышка ашыра.
Форум килгән делегатларга үзләренең тәҗрибәләре белән уртаклашырга
һәм шул ук вакытта башкаларның тәҗрибәсен файдаланырга зур мөмкинлек
бирә. Форум программасы кызыклы һәм эчтәлекле итеп төзелгән. Пленар
утырыштан кала, актуаль темаларга секцияләр оештырыла:” Татар яшьләре
һәм веб 2.0;” “Татар халкының тарихи мирасы һәм милләтне саклап калу
юллары”; “Бүгенге татар яшьләренең рухи кыйммәтләре”; Милли мәгариф
һәм татар телен өйрәнүдә яңа технологияләр”.
Чәршәмбедә секцияләрнең эшчәнлегенә йомгак ясап, форумның җитәкче
органнары сайлана, резолюция кабул ителә. Яшьләргә хас булган кайнарлык
белән дискуссиядә үз төбәгегезнең проектларын тәкъдим итә алачаксыз. Шул
ук көнне форум делегатлары Универсиада җитәкчелеге белән очраша. Кич
Тукайның туган җире Арчада узачак “Түгәрәк уенда” катнашабыз. Һәм иң
мөһиме - Казанның мәртәбәле мәйданында “Казан” мәдәни үзәге каршында
Республика көненә багышланган “Мәңге яшә, Татарстан!” концерты узачак.
Делегатлар арасында үзләрен танытырга өлгергән, халыкара премия
лауреатлары, мәшһүр яшьләр дә бар - театр артистлары, язучылар,
журналистлар һәм сәнгатькәрләр.
Форум эшен ачык дип игълан итәм һәм барыгызга да файдалы һәм
уңышлы эш көннәре теләп калам! Рәхмәт. (Кул чабулар)
Хөрмәтле форум делегатлары сезнең барыгыз исеменнән безнең
чарада
катнашырга
вакыт
тапканы
өчен
Президентыбыз
Рөстәм
Нургалиевичка зур рәхмәтләребезне белдерәбез. Без татар яшьләре сезне
үзебезнең милли лидерыбыз итеп саныйбыз, сезнең һәрчак яшьләрчә тормыш
алып баруыгыз, спортка күп игътибар бирүегез, яңа технологияләрне
423
тормышка кертүегез белән сез зур ихтирамга лаек булдыгыз. Сүз Татарстан
Республикасы Президенты Рөстәм Нургалиевич Миңнехановка бирелә.
Рөстәм
Миңнеханов:
Хәерле
көн,
хөрмәтле
милләттәшләр!
Беренчедән, мин сезгә рәхмәтле. Барыгыз да менә бирегә сезне
шушы
форумга килүегез өчен. Һәм бик актауль мәсьәләләрне бергәләп сөйләшү
өчен Казанга җыелуыгыз өчен. Татар иле сезгә ошар дип уйлыйм. (Кул
чабулар)
Сез республиканың уңышларын күреп чын күңелдән шатланасыз, ә
инде Казанга килеп, Татарстанның тарихи урыннарын карап, дәртләнеп, рухи
көч алып китәсез. Моны истә тотып, 2012 елны республика тарихи–мирас
елы итеп игълан итте. Татар өчен кадерле булган Болгар җирен торгузыда
бөтен халкыбыз катнаша. һәр елны изге Болгар җыенына дистәләгән мең
кеше
борынгы бабаларыбыз рухына дога кылырга, торгызылган тарихи
объектларга, мәчетләргә, сарайларга сокланырга киләләр.
Шунысы да бик мөһим, биредә 1000 ел элек Русиядә беренче булып
ислам динен борынгы бабаларыбыз кабул иткән. Ислам дине татар халкын
гасырлар буе милләт итеп саклап килде, ул әле дә шулай. Ә бүген, кайбер
милләттәшләребездән “Исламда милләт юк” дигән сүзләр ишетергә туры
килә. Мондый юлга бассаң, һичшиксез, безнең киләчәгебез куркыныч астына
куела. Мин беләм, сезнең арада дин тотучы яшьләр шактый. Әлбәттә, бу уңай
күренеш. Сез, татар яшьләре җыенына килгәнсез икән, димәк, бу татар
яшьләре милләт язмышына битараф түгел дигәнне аңлата. Шул юлдан бергә
барырга һәм бердәм булырга язсын иде!
Әлбәттә, бүген менә әле күп кенә чыгышлар булыр. Без тыңлаган
чыгышларда безнең өчен бик файдалы. Сез әйткән сүзләр, сезне борчыган
мәсьәләләр алар безне дә борчый. Барыбыз да татар милләте кешеләре һәм
үзебезнең милләтнең киләчәге үзебездән генә тора. Без аны аңларга тиеш.
Безнең өчен бер кеше дә тырышмас. Бу эшләрне оештыруда
яшьләрнең
өлеше бик зур. Әлбәттә, без бүгенге көндә глобализация чорында әлеге
проблемалар белән көрәшәбез. Аны җиңәргә бик авыр. Әгәр дә дөнья
424
күләмендә инглиз теле икән, монда Россиядә рус телен белергә тиешбез.
Укытучылар бик җтими. Уку урыннары җитми. Бу мәсьәләне без искә алып
төрле формаларын эзлибез. Менә сез әгәр дә игътибар итсәгез, ел саен без
имамнарны җыябыз. Бөтен татар имамнарын бөтен Россиядән чакырып, алар
белән эш алып барабыз. Мәчеттә ничек иттереп татарның гореф- гадәтен
саклауга, илне яклауга,
ата- бабаларыбыздан килгән динне саклау
мәсьәләсенә дә алар үзләренең өлешен кертә. Икенчесе - яшьләр белән
эшләү. Менә бу 5 форум елдан - ел көчәеп бара. Ул үзенең формасын да
тапты. Көчен дә җыйды. Шуңа күрә без сезгә таянабыз. Ничек? Менә хәзөер
яна телевизион программа “ТНВ – Планета” эшләп китте. Интрнет - проект
эшли башлаячак. 1 гыйнварьдан без аны кузгатып җибәрәбез. Нәрсә җитми?
Безне телне өйрәтергә программа кирәк. Дәреслекләр.
Инглиз теле
программасын һәм аны татарча интерактив укыта торган программаны
җибәрәчәкбез. Ул “энкәм теле” дип аталачак. Әлбәттә, аны бер елда гына
тиешле урынга күтәреп булмас. Әкренләп без шушы прграмма аша сезнең
белән элемтәдә торып, татар телен, кая гына яшәвенә карамастан, өйрәнергә
мөмкинлеге булачак. Бүген
калганнары
читтә.
татарның өчтән бере генә Татарстанда яши,
Кызганыч, һәр татар кешесе үз телен белми. Тик без
бу кешеләрне читтләштерегә тиеш түгел. Без аларны якларга тиеш. Ул кеше
татарча сөйләшә алмый дип, аңа начар караш булырга тиеш түгел. Бәлки, ул
гаепле дә түгелдер. Бәлки, аның мөмкинлеге булмагандыр. Шуңа күрә без
шушы кешеләрне үзебездән этәрергә тиеш түгел. Киресенчә, без аларны
үзебезгә тартырга тиеш. Һәм шушындый программалар оештырырга
тиешбез. Һәм менә безнең уңышлы проект “Сәләт” бар. Талантлы балалар
өчен Биләрдә һәм Болгарда җәй көне без
лагерьлар оештырабыз. Бу
юнәлштәге эшне көчәйтергә җыенабыз. Әлбәттә, бүгенге сөйләшүләрдә әле
сезнең күбегезнең үзегезнең дә фикерләре булыр. Без аларны тыңларбыз һәм
кулдан
килгән проектларны бергә
хәл итергә тырышырбыз. Безнең
Мордовиядән килгән милләттәшебез чыгыш ясады. Әле күптән түгел мин
Мордовиядә булдым. Аларның зур бәйрәме узды. Бәйрәм бик әйбәт оешкан,
425
бик матур, тик бәйрәм дәверендә мордва телендә бер сүз дә ишетмәдем.
Хәер, бу борчылу мордвага да удмурдка да, татарга да, мари га да, чувашка
да һәр милләткә дә кагыла. Без әгәр дә
телебезне яратып, аңа игътибар
күрсәтмәсәк, телебездә сөйләшергә оялсак, ул тел югалачак. Аның кирәклеге
бетәчәк. Шул ук чакта безнең Татарстанда ике тел дәүләт теле итеп
билгеләнгән. Безнең саф татар районнарында бөтен эш татар телендә бара.
Кайда безнең башка милләтләр бар, анда без урысча алып барабыз. Шул ук
вакытта әйткән тәкъдимнәрегезне уйлап бетерербез. Ничек итеп татар телен
популяр итергә, ничек итеп күбрәк татар телендә чаралар оештырырга, бу
мәсьәләләргә әйләнеп кайтырбыз. Мин ихластан әйтәм, сезнең үзебезнең
милләтне, динебезне, гореф-гадәтебезне сакларга ашкынып торуыгыз мине
бик шатландыра. Без дә сезнең кебек милләтне саклап калырга омтылабыз.
Сезне тагын бер кат чын күңелдән сәламлим. Без сезне көтеп калабыз, сез
монда килергә тиеш. Без сезнең белән бергә булырга тиеш. Сезгә барыгызга
да бик зур рәхмәт!
Алып баручы: Хәзер халкыбызның мәнфәгатьләре өчен хезмәт куйган
яшьләребезгә мөхтәрәм президентыбыз Рөстәм Нургалиевич Миңнехановтан
Татарстан республикасы дәүләт бүләкләрен таршыруын үтенәбез. (Кул
чабулар)
Данис Шакиров: Татар халкының мәдәниятен, гореф-гадәтләрен
торгызуга, милләтара һәм конфессияара татулыкны ныгытуга лаеклы өлеш
кертүе өчен:
Россия ислам университеты матбугат секретаре, Бөтендөнья татар
яшьләре форумының җаваплы сәркәтибе Бәдретдинова Гөлназ Ригат кызына
Татарстан Республикасы Президентының Рәхмәте белдерелә.
Мәскәү шәһәренең “Биплан РА” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыяте
программисты Дәүләтшин Урал Яһүдәй улына Татарстан Республикасы
Президентының Рәхмәте белдерелә.
Рига шәһәренең “ТРИОЛ” җаваплыгы чикләнгән җәмгыяте идарәсе
әгъзасы, “Вэц-милгравис” җылылык үзәге, “Ригас Силтумс” акционер
426
җәмгыяте җылылык-техник җиһазлары инженеры, “Чишмә” Латвия татарбашкорт мәдәни җәмгыяте рәисенең яшьләр эшләре буенча урынбасары,
“Европа татар яшьләре берләшмәсе” рәисе Шәрипов Олег Римас улына
Татарстан Республикасы Президентының Рәхмәт белдерелә.
Бөтендөнья татар конгрессының Башкарма комитетында tatarile.org
порталы директоры, Бөтендөнья татар яшьләре форумы рәисе урынбасары
Яруллин Тәрис Мөдәррис улына Татарстан Республикасы Президентының
Рәхмәте белдерелә.
Татарстан Республикасы Президентының истәлекле бүләге белән
Ташкент шәһәренең татар иҗтимагый мәдәни-агарту үзәге каршында эшләп
килүче татар яшьләре шурасы рәисе Кәримов Нариман Йосыф улы
бүләкләнә.
Рөстәм Миңнеханов: Сезгә тагын бер кат рәхмәт әйтәсем килә. Казанга
яратып килә торган булыгыз. Икенче елга Универсиада. Кайсыгыздыр көч
сынашырга, кайсыгыздыр карарга килер. Рәхим итегез. (Кул чабулар)
Алып баручы: Хәзер сүзне шушы форумны оештыру идеясын беренче
булып башлап йөргән биш җыенны уздыруда төп оештыручы булган
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты рәисе Ринат Зиннурович
Закировка бирелә. Рәхим итегез, Ринат Зиннурович.
Ринат
кунаклары!
Закиров: Кадерле дуслар!
Газиз милләттәшләр! Форум
Мин сезгә Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты,
бөтен татар дөньясы исеменнән сәламләремне җиткерәм.
Чыннан да бүген биредә бишенче тапкыр үткәрелә торган Бөтендөнья
татар яшьләре форумы турында бик мәртәбәле сүзләр яңгырады. Әгәр дә
киләсе ике елга зур дәүләт программасы дәрәҗәсендәге план төзелә икән, ул
сезнең чыннан да ике елга башкарылачак эшләрнең төп нигезе булачак.
Мондый эшне Татарстан хөкүмәте финансировать итәчәк. Шул программа
нигезендә. Бу әйбәт. Ләкин бирегә утырып җыелып сөйләшкәннән соң матур
идеяләр туса да, аларны тормышка ашырырга акчасы булмаса, бу эшләр
шушы сөйләшү генә булып калыр иде. Шуңа күрә сезнең идеяләрегезнең күп
427
булуын беләбез, соңгы дүрт форумда яңгыраган идеяләрне без барсын да
теркәп барабыз, аларның күбесе башкарылып килә. Менә шушы биш форум
эчендә делегатларның саны 400дән инде 800гә җиткән икән бу барыбыз өчен
дә кирәкле проект һәм шушы татар милләтен саклауга, аның киләчәген
булдыруга үзеннән шактый саллы өлеш кертә торган проект булып чыкты.
Без залда башка министрларның да утыруын дә сезгә җиткергән идек.
Фәннәр академиясе җитәкчесе, Мәдәният министры, Татарстан дәүләт
советының комиссияләре рәисләре, Татарстан президенты Аппаратының
җитәкчеләре монда утыра. Бу форумга хөкүмәт дәрәҗәсендәге кешеләр
барсы да килгән. Димәк, форумга мөнәсәбәт бик җылы һәм игътибар бик зур.
Инде берничә көннән бирле Татарстан матбугаты, телевидениясе шушы
хакта сөйлиләр. Чыннан да сезнең Казанга килүегез ул очраклы берниндидер
чара гына түгел, ул зур тарихи вакыйга дип санарга мөмкин.
Мин татар дөньясы турында сөйләгәндә соңгы 20 ел эчендә
халкыбызның, Татарстан җитәкчелегенең уртак эшләре бүгенге чараларның
килеп чыгуына
нигез булып торуы хакында әйтер идем. Әгәр дә татар
дөньясы барлыкка килмәгән икән, без мондый форумнарны уздыра алмаган
булыр идек. Шөкер, бөтен татарлар сибелеп яшәгән күп илләрдә, Русиянең
бик күп төбәкләрендә бүген татар оешмалары зур эш алып баралар.
Шушындагы хакимиятләр белән тулыканлы мөнәсәбәтләр урнаштыралар.
Һәм бу, әлбәттә, безнең горурлыгыбыз булып тора. Без бөтен яктан да
вәкәләтле һәм Татарстанның ярдәмен алып яши торган оешмаларны
булдырдык. Ул турыда әле сүз булмады. Быелгы елның апрель аенда Казанда
Татарстан президенты белән татар оешмаларының вәкилләре очрашты.
Шунда Бөтендөнья татар интернет челтәрендә татар сүзлекләрен булдыру
мәсьәләсе күтәрелгән иде. Һәм мин әйтә алам: бүгенге форум делегатлары
каршында
безнең татар порталы социаль челтәренең директоры чыгыш
ясаячак. Без бу порталны әзерләүнең эшен тәмамлап киләбез. 30 сентябрьдә
ул тестовый режимда җибәреләчәк һәм декабрь аендагы Бөтендөнья татар
конгрессының бишенче съездында без аны презентацияләргә җыенабыз. Бу
428
татар яшьләре өчен генә түгел, бөтен татар дөньясы өчен иң зур
проектларның берсе дип саныйм мин. Бүгенге көндә татар социаль
челтәренең эшләп китүе ул безнең дөнья халыклары арасында югалмыйча,
шушы бөтендөнья челтәрендә барлыкка килүебез, ул татарның киләчәге
дигән сүз. Шуңа күрә “Татар иле” дип аталган татар социаль челтәре ул
безнең киләчәктәге иң зур проектларыбызның берсе. Без Татар конгрессы,
яшьләре форумы алып бара торган бик күп эшләр турында сөйли алыр идек.
Безнең проектларыбыз берсе белән берсе бәйләнгән. Кайда Сабантуйга
җыеналар, кайда яшьләр җыеннары уза.
Бүген Рәсәйнең күп кенә зур
шәһәрләрендә яшьләр кичәләренә 800-1500 кеше җыела. Шушындый
өлкәләр: Саратов, Самара, Ульян. Бөтен җирдә татар яшьләренең эшчәнлеге
нык сизелә һәм мондый кичәләргә ярдәм йөзеннән без менә Бөтендөнья татар
яшьләре форумы Казандагы талантлы яшьләрне җыеп, шушы өлкәләргә дә
бара, очрашалар. Иң мөһиме мондый очрашулар аерым шул төбәкнең чарасы
гына булып түгел, шушы төбәккә янәшә булган күп кенә күршеләрдән җыеп
бергә берләшү процесслары бара. Казанда җыелуның төп мәгънәсе дә шунда
дип уйлыйм мин. Әгәр дә мондый чаралардан соң яшьләр үзләре, имамнар
үзләре тирәсенә күршеләрне чакырып тупласалар, бу милләтебез файдасына
бик файдалы эш булыр иде. Әле күптән түгел июнь аенда булган Барнаул
Сабантуенда
президент
катнашты.
Шушы
Сабантуйга
кайдан
гына
килмәгәннәр. Анда Новосибирск, Кемерово өлкәләре, хәтта Казахстанның
Семей шәһәреннән дә зур делегацияләр килгәннәр. Димәк, без бергә җыела
алабыз. Без бергә үзара аралаша алабыз. Ул чаралар халкыбызны берләштерә,
милләтебезне зурайта торган чара. Мондый чараларның Казанда җыелуы ул
төп чара булса, ә аның дулкыннары һәр регионда, һәр илдә бергә берләшү
процессында милләтебезне саклау чаралары булып торалар. Шушы зур
проектлар арасында татар авылларын саклау программасы бар. Бөтендөнья
татар конгрессы каршында Бөтенроссия татар авыллары оешмасы эшли
башлады. Без Русиядәге 4300 татар авылын исәпкә алып, шушы авыллар
белән элемтәләр урнаштырдык. Алар шулай ук интернет челтәрендә
429
порталда булачаклар һәм шушы авыллар җирлегендә без бик күп чаралар
башладык. Бөтенроссия татар авыллары Сабантуйлары, 30 көнне сез
Бөтенроссия
татар авыллары
оештырган
“Авыл кызы” конкурсының
йомгаклау турында катнашачаксыз. Менә шушы чараларда хәзер татар
авыллары бик актив катнаша. Быел беренче тапкыр Самара өлкәсенең Гали
авылында татар авылларының ат чабышлары узды. 200гә якын татар
авылларыннан килгән атлар узышты. Шушы чаралар татар авылларын
саклый. Татар авылын яшәтү – ул милләтне саклау дигән сүз. Авылны
сакламасак, телне дә саклый алмасак, милләт бетәчәк. Сез аны үзегез бик
яхшы
беләсез, аңлыйсыз. Бик кыен мәсьәлә. Авылны саклау - безнең
киләчәгебез дигән сүз. Менә шушы татар конгрессы каршында андый
проектлар дистәләгән. Мин исемнәрен генә атап
китәм. Татарча көрәш
федерациясе, шушы ук сабантуйларда татарча көрәш булмый икән, ул
ниндидер бер элек әйтәләр иде,
массовый гуляниега әйләнә. Чөнки
Сабантуйның йөзек кашы татарча көрәш, халык уеннары. Анда бернинди дә
спорт ярышлары түгел, волейбол, футбол уеннары түгел, ә халык үзе уйлап
чыгарган халык уеннары. Менә шуңа күрә дә аның меңъеллык тарихы бар.
Шуңа күрә дә ул бәйрәм безнең төп бәйрәмебез булып борынгыдан сакланып
килгән.
Татар гаиләсе проекты. Бу проектны махсус булдырдык. Шулай ул
Бөтенроссия буенча эшли торган зур проект. Татар гаиләсе ул безнең
милләтебезне саклаучы зур бер фактор. Яшьләр белән очрашканда татар
гаиләсе турында сөйләү аеруча урынлы булыр дип уйлыйм. Татар гаиләләре
туа барса, татар халкы
яшәячәк. Без менә биредә, күбесе татар
оешмаларының лидерлары, үзегез җитәкләгән оешмаларда, үзегез аралашкан
һәр җирдә татар яшьләре кичәләре була икән, аның төп мәгънәсе шушы татар
яшьләрен таныштыру, татар гаиләләрен кору. Залда татар гаиләсенең
җитәкчесе дә утыра. Алар карап утыралар. Бу мәсьәләдә сезгә ярдәм итергә
әзерләр. (Кул чабулар) Биредә утырган яшьләр, мондый залны берәмтекләп
җыйсаң да җыеп булмый. Карагыз бер берегезгә: нинди яшьләребез гүзәл,
430
чибәр, таза рухлы булган яшьләр. Шуңа күрә дә киләчәгебез бар дип саныйм
мин. Безнең татар гаиләләре дә туарлар. Татар эшмәкәрләре ассоцияциясе
безнең эшләүебезнең нигезе. Бик күп җирләрдә Сабантуйларны уздыруда,
бөтен зур чараларны
уздыруда татар эшмәкәрләре шушының нигезен
булдырдылар. Рәхмәт аларга. Биредә шушы эшмәкәрләр ассоцияциясенең
җитәкчеләре дә утыра. Бу оешмалар безнең соңгы 20 ел эчендә нык аякка
баскан татар эшмәкәрләренең оешмалары. Алар үзләре һәр төбәктә, һәр
җирдә үзләренең клубларын, оешмаларын булдырдылар һәм, әлбәттә, безнең
зур проектларыбызга үзләренең өлешен кертәләр. Дин өлкәсе турында аерым
әйтер идем. Сезнең арада дингә намазга баскан яшьләрнең дә булуын
беләбез. Мин бер генә мисал китерәм. Үткән форум ураза вакытына туры
килгән иде. Яшьләр форумында катнашучы 700 кешедән 194 кеше ураза
тотучы булып чыкты. Без махсус сорап китермәдек. Сезне дә шулай ук,
делегатлар итеп сайлаганда бернинди дә критерийлар бирмәдек. Күреп
торасыз, яшьләр арасында мондый хәлләр күзәтелә. Яшьләрнең дингә басуы
ул актив бара, бу юнәлештә үзебезнең ярдәмебезне күрсәтергә тырышабыз.
Дини оешмалар белән эшләүне дә без үзебезнең төп бурычларның берсе дип
саныйбыз. Ничек телне сакларга, ничек гореф-гадәтләребезне тормышыбызга
яңадан кайтарырга, бу мәсьәләләр барыбызны да борчый. Бу проблемалар
өчен борчылмаган кеше юктыр сезнең арагызда да. Шуңа күрә без бүгенге
чыгышларда, нәрсә ул татар бренды дигән мәсьәләгә дискуссия оештырырга
булдык. Чөнки соңгы елларда чаралар бик күп узды, кемдер чәк-чәкне,
кемдер җырларны пропагандалый, кемдер бүтән өлкәдә: татар киемеме ул,
татар ашларымы – барысы да татарның йөзен рухын саклаучы, безнең милли
тормышыбызны булдыручы әйберләр. Шуңа күрә бу брендларны без
яшьләрнең лозунг дәрәҗәсенә күтәрерлек брендларны таратырга һәм шуны
эшебездә кулланырга тиешбез. Бу турыда сөйләшү кызыклы булыр дип
уйлыйм. Минем бер теләгем бар. Мондый җыеннардан соң татар яшьләренең
активлыгы тагын да үссен иде. Татар яшьләре үзләре милли оешмалар белән
бергә аларның канаты астында үзләре елдан-ел көчлерәк, ныграк итеп
431
эшләсеннәр иде. Без сезгә ышанабыз! Без сезгә таянабыз! Без сезгә уңышлар
телибез! Рәхмәт сезгә! (Кул чабулар)
(Форумда ясалган башка чыгышлар аерым җыентыкта бирелә )
432
Эчтәлек
Содержание
Бөтендөнья татар конгрессының Башкарма органнары .................................. 3
Татар авылларының Бөтенроссия ассоцияциясен оештыру
конференциясендә Р.З.Закировның чыгышы (24 май 2008 ел) .................... 14
Заявление Координационного Совета руководителей национальных
конгрессов и ассоциаций народов Поволжья и Урала
(2 августа 2008 год) ........................................................................................... 25
Идел буе-Урал халыкларының милли конгресслары
һәм ассоциацияләре җитәкчеләренең Координацион Шурасын
оештыру хакында мәгълүмат ........................................................................... 27
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының 2008нче елның
йомгаклау җыелышы (11 декабрь 2008 ел) .................................................... 29
Резолюция расширенного заседания Исполкома Всемирного
конгресса татар по итогам работы за 2008 год .............................................. 97
Бөтендөнья башкорт корылтае һәм Бөтендөнья татар конгрессының уртак
белдерүе............................................................................................................ 100
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының 2009 нчы елның
йомгаклау җыелышы (13 декабрь 2009 ел) .................................................. 103
Резолюция расширенного заседания Исполкома Всемирного конгресса татар
по итогам работы за 2009 год......................................................................... 163
Положение о Федеральном татарском народном
празднике “Сабантуй ” ................................................................................... 168
I Форум татарских религиозных деятелей «Национальная самобытность и
религия» (16 сентября 2010 год) ................................................................... 173
Татар дин әһелләренең “Милли тормыш һәм дин”
Форумының резолюциясе .............................................................................. 185
Татар теле һәм әдәбияты укытучылары, этномәдәни (татар) компонентлы
белем бирүче мәктәпләр җитәкчеләренең V Бөтенроссия корылтаенда
Р.З.Закировның чыгышы (29 сентябрь 2010 ел) ......................................... 188
Обращение Бюро Исполкома Всемирного конгресса татар к татарскому
народу по случаю Всероссийской переписи населения ............................ 195
433
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты Бюросының Бөтенроссия
халык санын алу уңаеннан татар халкына мөрәҗәгате ............................... 198
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының киңәйтелгән утырышы
(24 декабрь 2010 ел) ........................................................................................ 201
Резолюция расширенного заседания Исполкома Всемирного конгресса татар
по итогам работы за 2010 год ......................................................................... 231
Россия Федерациясе регионнарындагы һәм чит илләрдәге татар иҗтимагый
оешмалары активистларының Татарстан Республикасы Президенты
Р.Н.Миңнеханов белән очрашуы (25 апрель 2011ел) ................................. 234
“Милли тормыш һәм дин” II Бөтенроссия татар дин әһелләре форумының
пленар утырышы ( 16 июнь 2011ел) ............................................................. 271
Резолюция II Всероссийского Форума татарских религиозных деятелей
«Национальная самобытность и религия» .................................................... 279
Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитетының киңәйтелгән утырышы
(10 декабрь 2011 ел) ........................................................................................ 283
Резолюция расширенного заседания Исполкома Всемирного конгресса татар
по итогам работы за 2011 год ......................................................................... 347
Бөтенроссия татар авыллары эшмәкәрләре җыенының пленар утырышы
(24март 2012ел)................................................................................................ 350
Резолюция Всероссийского схода предпринимателей татарских сел ....... 407
"Милли тормыш һәм дин" III Бөтенроссия татар дин әһелләре форумының
пленар утырышы (9 июнь 2012 ел) ................................................................ 410
V Бөтендөнья татар яшьләре форумының пленар утырышы
(28 август 2012 ел) ........................................................................................... 420
434
“БӨТЕНДӨНЬЯ ТАТАР КОНГРЕССЫ”
ИҖТИМАГЫЙ БЕРЛӘШМӘЛӘРЕНЕҢ ХАЛЫКАРА БЕРЛЕГЕ
БАШКАРМА КОМИТЕТЫ
ИСПОЛНИТЕЛЬНЫЙ КОМИТЕТ
МЕЖДУНАРОДНОГО СОЮЗА ОБЩЕСТВЕННЫХ
ОБЪЕДИНЕНИЙ
“ВСЕМИРНЫЙ КОНГРЕСС ТАТАР”
“МИЛЛӘТНЕҢ КИЛӘЧӘГЕ ХАКЫНА”
“ВО ИМЯ РАЗВИТИЯ НАЦИИ”
Мөхәррир
Д.М.Гыйсметдинов
Чыгарырга
әзерләделәр:
И.Р.Латыйпова
Р.В.Айсин
435