ИЛЕМ Ӗ Н ҪИТН Ӗ Ё М Ӗ Ч Ӗ . . — Ачам, ищи ҫулта аташас мар

ИЛЕМӖН
ҪИТНӖ
ЁМӖЧӖ..
— Ачам, и щ и ҫулта а т а ш а с мар тессссён, кайсан-кайсаи, хыҫал а л л а ҫаврӑнса чӑх,— тегчё пчрӗч ялтн чч ӑслӑ та в а т ӑ ш у р с у х а л сенчец пӗрн — Ваҫлеч мучч.
И р а и д а П е т р о в а н «Кунҫул юп[шнче» («Телейпе Илем») трагедиче в у л а с а с с ӑ н а х эпё ҫак с ӑ м а х а аса илтӗм.
Ч ӑ в а ш х а л ӑ х ӗ в ӑ р ӑ м та йывӑр, тертлӗ те хӗн-хурлӑ мурнӑҫ ҫулие утса тухчӑ. Пирӗн историйёмёр аслӑ, пысӑк. Ваҫлей мучн к а л а н ӑ
пек, х а л ӑ х ӑ м ӑ р ӑ н утса тухнӑ пурнӑҫ ҫулне ҫ а в р ӑ н с а пӑхнч, ҫав ; у л
ҫчччи ч ӑ р м а в л ӑ тумхахсемпе вилӗм шӑтӑкӗсене, ӗмӗт ҫ ӑ л т ӑ р ӗ с е м п е
ҫ ӑ л ӑ н ӑ ҫ ҫутчсене тӗпчесе пӑхнч, вӗсене ш у х ӑ ш л а в ҫ ӑ чун-чӗрипе ӑил а н с а члсе, х у д о ж н и к куҫёпе курса, ӑсчах ӑстӑнӗпе, ӑста юрӑҫӑ чӗлхчче в у л а к а н а 'каласа пама т ӑ р ӑ ш ч и , ман шутча, пысӑк п а р х а т а р лӑх, с ӑ в а п л ӑ ӗҫ пулса т ӑ р а т ь .
Телейёмёре темелле-ч — ч ӑ в а ш с е ч маттур ывӑлӗсемпе
хёрӗсем
мён ёлёкренех т ӑ в а н х а л ӑ х ӑ н исторнне, в ӑ л утса тухнӑ пурнӑҫ ҫулйёрне ӑ н л а н т а р с а п а м а т ӑ р ӑ ш н ӑ . Пирӗн ч а п л ӑ ҫыннӑмӑр, пёрремёш
чисатель,
историк,
этнограф,
фольклорист
Ячтуч;
Ҫпирккн
(С. М. М и х а й л о в ) иртнё ёмёртех ч ӑ в а ш с е ч тёп тымарӗсем
пчрки
ш у х ӑ ш л а н ӑ , вёсем ку т ӑ р ӑ х а т у х ӑ ҫ сччен килме пултарнчне п а л ӑ р т чӑ. Х а к л ӑ ю р ӑ ҫ ӑ м ӑ р Ч ӑ в а ш Хветч те, улӑп ҫыннӑмӑр Н. Я. Я к о в л е в
та, К. В. И в а н о в та, Ҫеҫчӗл М ч ш ш ч те чч м а л т а ч т ӑ в а н
халӑхӑн
чртсе кайнӑ кунҫулӗ чирки ш у х ӑ ш л а ч ӑ , иртчине кирлё пек ӑ н л а ч с а ,
пулассине к у р м а т ӑ р ӑ ш н ӑ .
Янтуш Ҫ п н р ж и , Ч ӑ в а ш Хвети, Ҫ^ҫпёл М ч ш ш ч пек мал ёмётлё,
аслӑ чуч-чёреллё ҫынсем ччрён т а т а ёлёкрех те пулнӑ чккен. И р а ч д а
Петрова трагедийёнчи тёп геройсем — И л е м п е Телей
(тепёр тёрлё
ячё унӑн В ы р ӑ х ) — шӑп та лӑп ҫавсен шутёччисем пулса т ӑ р а ҫ ҫ ё те
ёнтё.
К у прочзведенирч ёҫсем пчн ҫул к а я л л а , в у н н ӑ м ё ш
ёмёр
пуҫламӑшёнче пулса иртеҫҫӗ. Ҫ а к т а п х ӑ р а пчрён ҫ ӗ р ш ы в р а ҫеҫ мар,
тёнче исторчйёнче те пчт у ҫ ӑ м л ӑ и ҫутатса паман-ха, ҫ а в ӑ н п а И р а и д а
Петрован асӑннӑ т р а г е д ч й ё чирӗншӗн у й р ӑ м а х
пысӑк пёлтерӗшлё
ёнтӗ. Уч чухче пирӗи а в а л х ч асаттесен, Атӑл ҫинчи пӑлхарсен патш а л ӑ х ё аталанса-ҫирӗпленсе пынӑ. « П й л х а р с е м — ҫёр ёҫлесе пурнакан х а л ӑ х , вӗсем тулӑ, урпа т а т а вир й ы ш ш ч тёрлё тырпул акса тӑваҫҫё»,— тесе ҫырнӑ пчрён а в а л х ч асаттесем ҫинчен а р а б писателе
Ибн-Русте. П ӑ л х а р патшн Э л ь м у ш (чылай чухне ӑна А л м у ш теҫҫё,
И р а н д а Петрова трагедийӗнче те ҫапла к а л а ч а ) мал ёмётлё, пуласл ӑ х а хӑй евёрлё ӑ н л а н м а пӗлекен ҫыч пулнӑ. В ӑ л славянсемпе пёрле
Х а з а р каганачён пусмӑрне хирӗҫ кёрешнё, п ӑ л х а р п а т ш а л ӑ х н е ҫирё;1летессишён т ӑ р ӑ ш н ӑ .
Ун чухне х а з а р с е м Каспи тинӗсӗ т а в р а ш ё н ч е хуҫаланнч, вӗсем
ҫурҫёрелле т а л п ӑ н с а пынн п ӑ л х а р с е н е питӗ хӗн кӳчӗ. Э л ь м у ш вёсе;]е
ҫӗнес, пурнӑҫ ҫулӗ ҫиччен счрсе я р а с тесе, а я к к а р а х р и ҫёршывсемпе
те т у с л а ш м а шутлать, ҫав с ӑ л т а в п а х ислам тӗнӗпе пурнакан Б а г д а д
х а л и ф а ч ӗ п е ҫыхӑчать. Тен, т а т а вӑл пурне те нслам тёнӗ иышӑнтарсан тёрлӗ нӑхсене пёр-пёринпе ҫнрёпрех пӗрлештерме, п а т ш а л ӑ х н е
в ӑ й л а т м а та л а й ӑ х пулӗ, тенё-и. Ахальтен мар ёнтё И. П е т р о в а трагедийёнче Э л ь м у щ (Алмуш) ҫапла к а л а т ь :
П у р н е те ислама мёртсен,
Х а л ӑ х а т ы т к а л а м а ҫ ӑ м ӑ л т а р а х пулать...
Багдадпа туслашсан,
Хасарсене пуҫ п а м ӑ п ӑ р эпнр!
П у с м ӑ р л а с а илеймёҫ п]<рён хӗрсене!
Мён тинёсе ҫнтн пур Атӑл т ӑ р ш ш ӗ п е
Ҫул х ы в ӑ п ӑ р хёсӗрлесе хасарсене!
Тен, Б а г д а д халнфӗпе т у с л а ш а с тени Э л ь м у ш ш ӑ н н ӑ н а ш та пулнӑ пулӗ. Тен, унӑн, т а ҫ т а а я к р а пӗр ш у х ӑ ш л ӑ халифсем шыриччен,
славянсемпе ҫнрёпрех т у с л а ш м а т ӑ р ӑ ш м а л л а пулнӑ пулӗ, анчах эпнр
халё кун пирки пит н у м а я х к а л а ҫ а р мар. Исторнре ; а к ӑ п а л л ӑ : хура
х а л ӑ х Эльмуш ш у х ӑ ш н е к ӑ м ӑ л л а м а н , хӑйне ют пулса т а р а к а н ислам
тённе й ы ш ӑ н м а , хӑй иурнӑҫӗн х ӑ н ӑ х н ӑ йёркине у л ӑ ш т а р м а кнлӗшмен,
п ӑ л х а в а ҫёклеинё.
И р а н д а П е т р о в а хӑйён «Кунҫул юнпинче» трагеднйёнче ҫак йыь ӑ р т а п х ӑ р а ҫырса к ӑ т а р т а т ь . Эпё, унӑн х ӑ ш п ё р ш у х ӑ ш ё с е м п е кчлёшместӗп пулсассӑн та, произведении п а х а л ӑ х н е ырлатӑп. Ҫ а к ӑ н пек
кӗнекене пирён х а л ӑ х т а х ҫ а н т а н п а х кётнё. П ы р а - к н л е ҫак нывӑр та
к ӑ т к ӑ с т а п х ӑ р ҫинчен ҫёнё романсемпе иовсҫсем те пулёҫ-ха, ҫапах
та м а л т а н х и я[]алаи илемё, унӑн техёмӗ, в ӑ й ё кайранхисен хушшннче
ан ҫухалтӑрччё. К у с ӑ м а х а эпё ахальтен к а л а м а с т ӑ п , мёншён тесен
И р а и д а П е т р о в а трагедийёнчи пурнӑҫ чӑнлӑхёнчен нулса пыракан
характерсен кёрешёвё, юратӑвё,
ёмёчё, хурлӑхӗ,
терчё ёненмелле,
ш а н м а л л а . Произведении п а х а л ӑ х н е ҫакӑнтан в щ с е х а к л а м а тытӑчм а л л а та ёнтё. Исторнрн фактсене тӗрлӗ ученӑйсем, сайра хутра к ӑ н а
пулнн те, тӗрлёрен ӑ н л а н т а р м а пӑхаҫҫё, тен, хӑшпёрисем ку кёнекери чсторн ч ӑ и л ӑ х ӗ пиркн те тёрлёрен шухӑшлӗҫ, ҫ а в ӑ н п а энё сӑнарсен ӗҫӗпчен тухса т а р а к а н пурнӑҫ ч ӑ ч л ӑ х ч е ҫине т ӑ р с а х п а л ӑ р т а с
терём.
« В ӑ р м а н сӗм хӳ ттипе л у р н а т ь юман»,— тет Телей х а л ӑ х р а н уйр ӑ л с а к а й н ӑ , х а л ӑ х ёмёт-шухӑшне ш у т а х у м а ч Ю м а ч я т л ӑ ёмпёве.
Т ы м а р н е касчӑ, пӗччен юлнӑ ю м а н - н ы в ӑ ҫ мёч терн с а р л а к а та тӗреклё нулсан та н у м а я х п у р ӑ н а й м а с т ь , тнпсе х ӑ р а т ь , ӑна в а р а пёрпёр ҫчл нимӗн те м а р тӳнтерсе ярать. Хӑй халӑхӗнчен гатӑлса кайнӑ
ёмпӳ те ҫак т ы м а р с ӑ р йывӑҫ пекех гёлли-чаллисёр ҫухалать. Акӑ
Ю м а н ёмпӳ трагеднйён тёп сӑлтавӗ. Телей ертӳҫё пулнин с ӑ л т а в ё те
ш ӑ п та л ӑ п в ӑ л хура х а л ӑ х п а туслӑ нулнинче, унпа т а р ӑ ч THMapnaj
л а ҫыхӑннинче. Телей кётӳ кётсе пурӑнать, в ӑ л ӗмпӳ те, я т л ӑ - с у м л ӑ
ҫынах та мар, анчах т ӑ в а н х а л ӑ х ҫул юппинче т ӑ н ӑ чухне ч у л а с л ӑ х а ,
ҫчтес кун ч ӑ н л ӑ х н е ёмчӳсемче ҫарпуҫёсеччеч л а й ӑ х р а х ӑ н л а н с а илет,
мёншён тесен в ӑ л пётӗм чун-чёрчпе х ӑ й пек ӗҫҫынннсемшён т ӑ р ӑ шать, вёсен телейёшёч пурӑнать.
М ё н л е кнлйышра ҫуралса ycmnte пӑхас-тӑк, Н л е м мён пёчӗкренех
у р ӑ х у ш к ӑ н р а , Телее ( В ы р ӑ х а ) хнрӗҫ т ӑ р а к а н с е н шутӗнче п у л м а л л а
пек. И л е м — Ю м а н ӗмпӳн ю р а т н ӑ хӗрӗ. Ҫепёҫ чун-чёреллё, кӑвака^)чӑн к ӑ м ӑ л л ӑ пике а ш ш ӗ н е те, ытти т у р х а н - т ӑ р ӑ н а та хуман, мён
пӗчӗкренпех ёҫлесе, т а р такса, хура ҫ ӑ к ӑ р ҫисе пурнакансен хуйхисуйхчне ӑнланать, ҫакӑ ӑ н а чӑн-чӑн кёрешӳҫё т ӑ в а т ь , Телей майл.чсен ушкӑнне илсе ҫитерет. И л е м ш ӗ н чура та ҫынах, И л е м ш ӗ н с л а в я н
та, п у ш к ӑ р т та, ҫ а р м ӑ с та х ӑ й п е тан ҫынах. И л е м хӑйне пӑхса ӳстернӗ в а т ӑ х ӑ р х ӑ м а , с л а в я н хӗрарӑмне, а м ӑ ш ӗ пекех курать, унӑн
кашни с ӑ м а х н е чёрн патне илет. «Эс в а о к а м а с ӑ р кӗллӳне пӗтер, анчах
ватта тек ан кӗттер»,— тет ӑ н а в а т ӑ х ӑ р х ӑ м В а л у ш . « Ы й т а т ӑ п , пӳлёхҫӗм, ан йӗтӗр тек м а м у к (Валуш)... т а т а в а т аттеме ыр сывлӑх
пар», тет те Илем ун с ӑ м а х н е чтлесе, часрах хӑйне кӗтекен в а т ӑ кёслеҫёпе к а л а ҫ у пуҫлать... Илемшӗн с ӑ н ч ӑ р л а с а л а р т н ӑ чура та ҫынах,
вӑл ӑна та юлашки укҫине парса нрёке к ӑ л а р м а хатёр... К у р а т п ӑ р
ӗнтӗ, ҫыннӑн п а р х а т а р л ӑ х к а м р а н ҫуралнинчен кӑна кчлмест. Т ӑ в а ч
х а л ӑ х а юратнӑ туйӑмне Н л е м мӗнпур
инкек-хурлӑха
пӑхмасӑрах
упрать. Б а г д а д х а л и ф ӗ вӑл хушсассӑн хӑй ҫарче ярса, унӑп а ш ш ӗ н е
каллех ӗмпӗве л а р т м а та хатӗр. Анчах та: «Мана савсан, ман туссене х ӑ т а р . Ирӗклёх пар»,— тет Илем ӑна. Тӑван ҫ ӗ р ш ы в уншӑн —
кун ҫути, Т ӑ в а н х а л ӑ х телейӗ, нрӗкӗ а ш ш ӗ телейӗнчен те х а к л з р а х .
Т ӑ в а н ҫ ӗ р ш ы в ӑ м а курсан,
Ҫ&р-тӑпрана
Чӗркуҫленсе чупту
М а н вырӑна... —
тесе хушса я р а т ь в ӑ л Б а г д а д р а н Атӑл ҫнне к а я к а н янташне. Унӑн
вилӗмӗ те хӑйне евӗрлӗ ҫӗнтерӳ. В ӑ л тискер ф е о д а л и з м с а м а н и п е кёрешсе ҫӗре кӗрет, вчлӗмӗпе те пулин хӑчӗн янташӗсене чрӗклӗхпе чик а м а п ӑ х ӑ н м а н л ӑ х а пурнӑҫран та ы т л а р а х х а к л а м а л л и н е к ӑ т а р т а т ь .
Илем ч у м а й пурӑнман, Б а г д а д р а вчлнӗ, анчах унӑн символла
кунҫулё к а л а м а ҫук в ӑ р ӑ м , паян жуна та ҫитрӗ, килес ӗмӗрсене те
тӑсӑлӗ. Унӑн к у н ҫ у л ё — унӑн ӗмӗтӗнче. Унӑн ӗмӗчӗ в а р а х а л ӑ х р а нихӑҫан та внлмен, вчлмест те. П ч ч ,ҫул к а я л л а чурӑннӑ
Илем
пчкен ҫутӑ ӗмӗчӗ пчрӗн куна ҫ])трӗ, вӑл ӗмӗте ҫнтерме пире Аслӑ Октябрь пулӑшрӗ.
Т ы м а р с ӑ р йывӑҫ пулмасть. Ҫ а в ӑ н пекёх чсторисёр х а л ӑ х та ҫук.
Тӗрлёрен колонизаторсемпе б у р ж у а л л а элекҫёсем х а л ӑ х а мён ӗлӗкрен хӑйён тымарёнчен, чсторчйёнчен
татасшӑн
т ӑ р ӑ ч : ч ӑ . Х а л ё те
анӑҫри х ӑ ш ч ӗ р суя ученӑйсем ч ӑ в а ш с е н е исторчсёр х а л ӑ х пек к ӑ т а р тасшӑн. Коммунчстсен партийӗ пире х а м ӑ р чсторчйёмёре к ч р л ё пек
х а к л а м а вӗрентет, вёсен с у я л ӑ х н е т ӑ р ӑ шыв ҫнне к ӑ л а р а т ь . Ҫ а к тӗлёшрен те И р а и д а П е т р о в а т р а г е д ч й ӗ пысӑк пёлтерёшлё, пчрён вэхӑта пчтӗ кирлё чроизведенч чулса т ӑ р а т ь . Унта пусмӑрта пурнакансен пӗрлӗхне те, тёрлё халӑхсен хушшинчч туслӑха та кирлё пек
уҫса панӑ. К у прочзведени пире чртнине у п р а м а , л у л а с л ӑ х а с а в м а
вёрентет, х а л ӑ х телейёшён ӗҫлеме х а в х а л а н т а р а т ь .
Ю л а ш к и ҫулсенче пирён л и т е р а т у р ӑ р а
тӑван
х а л ӑ х пурнӑҫён
а в а л х ч талхӑрёсене ҫутатса п а р а к а н произведенчсем с а х а л мар пулчёҫ. И р а и д а П е т р о в а хӑйӗн трагедичӗнче чи а в а л х ч т а ч х ӑ р а тӗпчеме
те шчкленмерё. В ӑ л члсе кӑтартнинчен те а в а л р а х х и ҫиччен Б о л г а р и
писателӗ Евгеччй Константинов хӑйӗн «Ентрёк» романӗнче ҫеҫ ҫырнӑ, унта вӑл ч ӑ в а ш тӑ.хӑмӗсен у л т т ӑ м ё ш т а т а ҫ и ч ч ӗ м ӗ т ёмёрсенчч
пурнӑҫне ҫутатса панӑ... П ы р а - к н л е ҫакӑч пек прочзведенисен шучё
ӳссех пырасса эпё ш а н с а х т ӑ р а т ӑ п .
Юхма
МНШШН