А. В. Кузьмин КНЯЗЬЯ МОЖАЙСКА И СУДЬБА ИХ ВЛАДЕНИЙ В
advertisement
Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли À. Â. Êóçüìèí ÊÍßÇÜß ÌÎÆÀÉÑÊÀ È ÑÓÄÜÁÀ ÈÕ ÂËÀÄÅÍÈÉ Â XIII–XIV â. ÈÇ ÈÑÒÎÐÈÈ ÑÌÎËÅÍÑÊÎÉ ÇÅÌËÈ Ñðåäè óäåëîâ êíÿçåé ìîñêîâñêîé äèíàñòèè íàèìåíåå èçó÷åíà ñîöèàëüíàÿ èñòîðèÿ çåìëåâëàäåëüöåâ Ìîæàéñêîãî êíÿæåñòâà.  îòëè÷èå, íàïðèìåð, îò Êîëîìíû1, Ìîæàéñê è åãî âîëîñòè â XIV – íà÷àëå XV â. íå÷àñòî ïîïàäàëè â ÷èñëî äîìåíèàëüíûõ âëàäåíèé ñòàðøèõ äåòåé ïðàâèòåëåé Ìîñêâû. Ìîæàéñêèé óäåë ñóùåñòâîâàë ñ íåçíà÷èòåëüíûìè ïðîìåæóòêàìè âðåìåíè (íà÷èíàÿ ñî âòîðîé ïîëîâèíû XIII â. è âïëîòü äî êîíöà XV â.). Ïåðâîíà÷àëüíî Ìîæàéñê âõîäèë â ÷èñëî ãîðîäîâ Ñìîëåíñêîé çåìëè.  1303 ã. îí áûë çàõâà÷åí âîéñêàìè ñûíîâåé óìåðøåãî ïåðåä ýòèì ìîñêîâñêîãî êíÿçÿ Äàíèèëà Àëåêñàíäðîâè÷à. Âìåñòå ñ òåððèòîðèÿìè, ëåæàùèìè îò íåãî ïðåèìóùåñòâåííî íà ñåâåð, âîñòîê è þã, ýòîò ãîðîä îòîøåë ê Ìîñêâå.  ïëåí ê Äàíèëîâè÷àì ïîïàë ìåñòíûé ïðàâèòåëü – Ñâÿòîñëàâ Ãëåáîâè÷. Áèîãðàôèÿ ýòîãî êíÿçÿ, ñóäüáà åãî ïîòîìêîâ è èõ âëàäåíèé â XIV â. ïî-ðàçíîìó ðåêîíñòðóèðóþòñÿ è îöåíèâàþòñÿ â ñîâðåìåííîé èñòîðèîãðàôèè. Ýòè ïðîáëåìû è ñòàíóò ïðåäìåòîì íàøåãî èçó÷åíèÿ.  êîíöå XII – íà÷àëå XIII â. ïðîèñõîäèò îñâîåíèå è âíóòðåííÿÿ êîëîíèçàöèÿ òåððèòîðèé íà âîñòî÷íîé ãðàíèöå Ñìîëåíñêîé çåìëè2. Âàæíûìè àäìèíèñòðàòèâíûìè öåíòðàìè çäåñü ñòàíîâÿòñÿ ëåòîïèñíûé «Ìîæàåñê» è íàõîäÿùèéñÿ ê ñåâåðî-çàïàäó îò íåãî ãîðîäîê Òóøêîâ.  ðàñïîëîæåííûõ ê çàïàäó îò íèõ Âÿçüìå è Äîðîãîáóæå â ýòî âðåìÿ ñòðîÿòñÿ êàìåííûå õðàìû3.  óñòàâíûõ è æàëîâàííûõ ãðàìîòàõ âíóêà âåëèêîãî êíÿçÿ Âëàäèìèðà Âñåâîëîäîâè÷à Ìîíîìàõà († 1125) – Ðîñòèñëàâà Ìñòèñëàâè÷à († 1167), âûäàííûõ åïèñêîïàì Ñìîëåíñêà, î ñàìîì Ìîæàéñêå íåò íè ñëîâà. Òåì íå ìåíåå, «ïðîâîäèâøèé çäåñü â 1981 ã. ðàñêîïêè À. À. Ìîë÷àíîâ óñòàíîâèë, ÷òî äðåâíåéøèå ñëîè íà ãîðîäèùå îòíîñÿòñÿ ê XII–XIII â. Êàê íåðåäêî áûâàåò ïðè ðàñêîïêàõ ãîðîäîâ Ïîäìîñêîâüÿ, àðõåîëîãè÷åñêèå äàòû îêàçûâàþòñÿ ñòàðøå äàòèðîâîê ïèñüìåííûõ èñòî÷íèêîâ»4. Óñòàâíûå ãðàìîòû Ñìîëåíñêîé åïàðõèè â ïåðâîé ïîëîâèíå XII â. ôèêñèðóþò âáëèçè Ìîæàéñêà, áóäóùåãî ïîëèòè÷åñêîãî öåíòðà îäíîãî èç óäåëîâ Ñìîëåíñêîãî êíÿæåñòâà (XIII â.), ðÿä àäìèíèñòðàòèâíûõ åäèíèö. Ñðåäè ýòèõ äîìåíèàëüíûõ âëàäåíèé êíÿçåé Ðîñòèñëàâè÷åé â XII–XIII â., ñ êîòîðûõ ìåñòíûå åïèñêîïû ïîëó÷àëè äåñÿòèíó, óïîìèíàþòñÿ âîëîñòü Èñêîíà, à òàêæå ãîðîäîê Ïóòòèí íà ð. Ïðîòâå5. Ìåñòî ïåðâîé èç íèõ îïðåäåëåíî Â. À. Êó÷êèíûì. Äàííàÿ âîëîñòü ðàñïîëàãàëàñü «ïî ð. Èñêîíå, ëåâîìó ïðèòîêó ð. Ìîñêâû â åå âåðõíåì òå÷åíèè»6. Ëîêàëèçàöèÿ èçâåñòíûõ ñ ñåðåäèíû XII â. íàñåëåííûõ ïóíêòîâ Áåíèöû, Áîáðîâíèöû, Äîáðÿòèí è Äîáðî÷êîâ íà ðîñòîâî-ñìîëåíñêîì ðóáåæå ïîêà âûãëÿäèò ñïîðíîé7. 1 Ìàçóðîâ À. Á. Ñðåäíåâåêîâàÿ Êîëîìíà â XIV – ïåðâîé òðåòè XVI ââ.: Êîìïëåêñíîå èññëåäîâàíèå ðåãèîíàëüíûõ àñïåêòîâ ñòàíîâëåíèÿ åäèíîãî Ðóññêîãî ãîñóäàðñòâà. Ì., 2001; Îí æå. Ýâîëþöèÿ âåëèêîêíÿæåñêîé âîò÷èíû â ïðîöåññå ñîçäàíèÿ åäèíîãî Ðóññêîãî ãîñóäàðñòâà (Êîëîìíà â XIV – ïåðâîé òðåòè XVI â.). ÀÄÄ. Ì., 2002; Îí æå. Ýâîëþöèÿ Êîëîìíû â XIII–XIV ââ.: îò ìàëîãî ãîðîäà Äðåâíåé Ðóñè ê äîìåíó âåëèêîãî êíÿçÿ ìîñêîâñêîãî // Ðóñü â XIII â.: Äðåâíîñòè òåìíîãî âðåìåíè. Ì., 2003. Ñ. 83–91. 2 Þøêî À. À. Èç èñòîðèè ãîðîäñêèõ öåíòðîâ Ïîäìîñêîâüÿ XI–XIV ââ. (îáçîð èñòî÷íèêîâ è èñòîðè÷åñêîé ãåîãðàôèè) // Äðåâíîñòè ñëàâÿí è Ðóñè. Ì., 1988. Ñ. 188. 3 Àëåêñååâ Ë. Â. Ñìîëåíñêàÿ çåìëÿ â IX–XIII ââ. Ì., 1980. Ñ. 183–185, 191; Òîëî÷êî Ï. Ï. Äðåâíåðóññêèé ôåîäàëüíûé ãîðîä. Êèåâ, 1989. Ñ. 71. 4 Þøêî À. À. Ôåîäàëüíîå çåìëåâëàäåíèå Ìîñêîâñêîé çåìëè XIV â. Ì., 2003. Ñ. 17. 5 Äðåâíåðóññêèå êíÿæåñêèå óñòàâû XI–XV ââ. Ì., 1976. Ñ. 140–146; Ñá. Ðóññêîãî èñòîðè÷åñêîãî îáùåñòâà (äàëåå – Ñá. ÐÈÎ). Ò. XXXV. ÑÏá., 1892. ¹ 24. Ñ. 119, 137; Àëåêñååâ Ë. Â. Ñìîëåíñêàÿ çåìëÿ â IX–XIII ââ. Ñ. 36–37. Ðèñ. 5. Ñ. 41. Ðèñ. 4. 6 Êó÷êèí Â. À. Ôîðìèðîâàíèå ãîñóäàðñòâåííîé òåððèòîðèè Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè â X–XIV ââ. Ì., 1984. Ñ. 83; Ïîäðîáíåå î ìåñòîïîëîæåíèè è àðõåîëîãèè ã. Òóøêîâà è âîëîñòè Èñêîíû è èõ íàñåëåííûõ ïóíêòàõ XII–XV â. ñì.: ßíèøåâñêèé Á. Å. Ïèñüìåííûå èñòî÷íèêè XII–XVI ââ. î òåððèòîðèè Ìîæàéñêîãî ðàéîíà // Ìàêàðèåâñêèå ÷òåíèÿ. Ìîæàéñê, 2002. Âûï. X. Ñ. 438–439. 7 Ñð.: Ãîëóáîâñêèé Ï. Â. Èñòîðèÿ Ñìîëåíñêîé çåìëè äî íà÷àëà XV ñò. Êèåâ, 1895. Ñ. 68–72; Êó÷êèí Â. À. Ôîðìèðîâàíèå ãîñóäàðñòâåííîé òåððèòîðèè Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè â X–XIV ââ. Ñ. 83–84; Þøêî À. À. Îïûò êîìïëåêñíîãî èññëåäîâàíèÿ 107 А. В. Кузьмин  ëåòîïèñíûõ ñâîäàõ XV–XVI â. Ìîæàéñê èíîãäà ôèãóðèðóåò â ñâÿçè ñ ñîáûòèÿìè 1231 ã.8  íàñòîÿùåå âðåìÿ ðÿä àâòîðîâ äàæå ñêëîíåí ñ÷èòàòü íàçâàííóþ äàòó ïåðâûì óïîìèíàíèåì ãîðîäà â èñòî÷íèêàõ9. Íà ñàìîì äåëå, â ðàííåé ÍÏË (â ñïèñêå 2-é ïîë. XIII â.) â äàííîì ñëó÷àå áûë óêàçàí íå Ìîæàéñê, à âîëîñòíîé öåíòð çåìëè Âÿòè÷åé Ìîñàëüñê – îäèí èç íåáîëüøèõ, íî õîðîøî óêðåïëåííûõ ãîðîäîâ Ïîî÷üÿ, âõîäèâøèé â ñîñòàâ äîìåíèàëüíûõ âëàäåíèé ñòàðøåé âåòâè Îëüãîâè÷åé – ïðàâèòåëåé ×åðíèãîâñêîé çåìëè10. Ìîíãîëüñêîå íàøåñòâèå è ýêñïàíñèÿ ëèòîâñêèõ êíÿçåé ïðèâîäÿò ê èçìåíåíèþ íàïðàâëåíèé äåìîãðàôè÷åñêèõ ïðîöåññîâ íà Ðóñè. Ìîæàéñê è ñîñåäíèå ñ íèì çåìëè ñòàíîâÿòñÿ âåñüìà ïðèâëåêàòåëüíûìè äëÿ ïåðåñåëåíöåâ11. Ýòî ïðèâîäèò ê óñèëåíèþ âíèìàíèÿ êíÿæåñêîé âëàñòè ê äàííîé òåððèòîðèè Ñìîëåíñêîé çåìëè. Î÷åâèäíî, óæå íà ðóáåæå 50–60-õ ã. XIII â. ïðîèñõîäèò ñòàíîâëåíèå Ìîæàéñêà êàê öåíòðà âëàäåíèé êíÿçÿ Ôåäîðà Ðîñòèñëàâè÷à († 1299), âíóêà êíÿçÿ Ìñòèñëàâà Äàâûäîâè÷à († 1230). Îí ñòàë ïåðâûì ïðåäñòàâèòåëåì ñìîëåíñêîãî äîìà êíÿçåé, êðóïíûì çåìëåâëàäåëüöåì, î êîòîðîì ñîõðàíèëèñü ñâåäåíèÿ â èñòî÷íèêàõ. Îäíàêî Ìîæàéñê ê ýòîìó âðåìåíè åùå íå äîñòèã òàêîãî ïîëèòè÷åñêîãî çíà÷åíèÿ, ÷òîáû ñîïåðíè÷àòü ñ ßðîñëàâëåì. Ïîýòîìó êíÿçü, âçÿâøèé â æåíû Ìàðèþ (Ôåîäîñèþ) – äî÷ü ïîêîéíîãî ÿðîñëàâñêîãî êíÿçÿ Âàñèëèÿ Âñåâîëîäîâè÷à († 1250), íà äîëãèé ñðîê â Ìîæàéñêå íå çàäåðæàëñÿ. Ñòîëèöåé ñâîèõ âëàäåíèé ïîñëå çàêëþ÷åíèÿ äàííîãî áðàêà Ôåäîð ñäåëàë íå óäåëüíûé öåíòð Ñìîëåíñêîé çåìëè, à êðóïíûé ãîðîä â Âåðõíåì Ïîâîëæüå12. Ê ñîæàëåíèþ, èçâåñòíûå â íàñòîÿùåå âðåìÿ ëåòîïèñíûå èñòî÷íèêè íè ðàçó ïðÿìî íå óïîìèíàþò Ôåäîðà â ñâÿçè ñ åãî êíÿæåíèåì â Ìîæàéñêå. Äàííûå îá ýòîì ñîõðàíèëè ëèøü ïîçäíèå ðåäàêöèè æèòèÿ êíÿçÿ Ôåäîðà. Îäíàêî ýòî íå çíà÷èò, ÷òî ãîðîä â 80-å ã. XIII â. îñòàëñÿ áåç ïðàâèòåëÿ. Ïîñêîëüêó íåò íèêàêèõ ñâåäåíèé î åãî ïðèíàäëåæíîñòè äðóãèì êíÿçüÿì, ìîæíî äóìàòü, ÷òî, ïî êðàéíåé ìåðå, â ïåðèîä ïåðâîé ÿðîñëàâñêîé «îäèññåè» Ìîæàéñê ïîïðåæíåìó ïîä÷èíÿëñÿ êíÿçþ Ôåäîðó Ðîñòèñëàâè÷ó. Ãåíåàëîãè÷åñêèå äàííûå î ðîäñòâå ìîæàéñêîãî êíÿçÿ Ôåäîðà è åãî æåíû Ìàðèè (Ôåîäîñèè) ìîæíî ñâåñòè â ñëåäóþùóþ ãåíåàëîãè÷åñêóþ òàáëèöó: èñòî÷íèêîâ ïðè èçó÷åíèè èñòîðè÷åñêîé ãåîãðàôèè Ìîñêîâñêîé çåìëè XI–XIII ââ. // Âñïîìîãàòåëüíûå èñòîðè÷åñêèå äèñöèïëèíû. Ë., 1987. Ò. 18. Ñ. 55-64; Öåìóøࢠ´ Â. Ì. Ìàæàéñêàÿ çÿìëÿ: ÿå òýðûòîðûÿ i ìåæû // Áåëàðóñêi ãiñòàðû÷íû ÷àñîïiñ. 2002. ¹ 1. Ñ. 23–28. 8 ÏÑÐË. Ì., 1997. Ò. I. Âûï. 3. Ñòá. 512. Ë. 237; Ì., 2000. Ò. IV. ×. I. Ñ. 212. Ë. 134; Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 286. Ë. 248 îá.; Ò. X. Ñ. 103 è äð. 9 Êàðëîâ Â. Â. Ìîæàéñê // Ãîðîäà Ïîäìîñêîâüÿ. Ì., 1981. Êí. 3. Ñ. 535; Ãåîãðàôè÷åñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü: Ãåîãðàôè÷åñêèå íàçâàíèÿ. Ì., 1989. Ñ. 317; Ñåìåíèùåâà Å. Â. Ìîæàéñê è Áåëîîçåðî. Ïðîøëîå, íàñòîÿùåå, âå÷íîå // Ìàêàðèåâñêèå ÷òåíèÿ. Ìîæàéñê, 1995. Âûï. 3. ×. 1. Ñ. 73; Ãåîãðàôèÿ Ðîññèè: Ýíöèêëîïåäèÿ. Ì., 1998. Ñ. 358; Þøêî À. À. Ôåîäàëüíîå çåìëåâëàäåíèå Ìîñêîâñêîé çåìëè XIV â. Ñ. 17 è äð. 10 ÏÑÐË. Ì., 2000. Ò. III. Ñ. 71. Ë. 115 («ïîäú Ìîñàëüñêîìü»).  ñåð. XV â. ÍÏË ìëàäøåãî èçâîäà óæå ÷èòàëîñü «ïîä Ìîñàèñêîìú» (Òàì æå. Ñ. 280. Ë. 155). Î÷åâèäíî, áîëåå ïîçäíèé ïåðåïèñ÷èê óæå íå ïîíèìàë ýòîãî íàçâàíèÿ è ïðàâèë åãî íà áîëåå èçâåñòíûé è ïîíÿòíûé «Ìîæàèñê» (Ñì., íàïðèìåð: Òàì æå. Ì., 2000. Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 359). Âïðî÷åì, íå èñêëþ÷åíà è äðóãàÿ ïðè÷èíà. Ìîñàëüñê, âîçíèêøèé â XIII â., ðàñïîëàãàëñÿ íà ëåâîì áåðåãó ð. Ìîæàéêè (êóðñèâ ìîé. – À. Ê.) ïðè âïàäåíèè ðó÷üÿ Ãîðîäÿíêà. Ìîæàéêà – ëåâûé ïðèòîê ð. Ðåññû, êîòîðàÿ, â ñâîþ î÷åðåäü, áûëà ïðàâûì ïðèòîêîì ð. Óãðà (Àðõåîëîãè÷åñêàÿ êàðòà Ðîññèè: Êàëóæñêàÿ îáëàñòü. Ì., 1992. ¹ 371. Ñ. 86). Ê îøèáêå ëåòîïèñöà ìîãëî ïðèâåñòè íå òîëüêî ñõîäñòâî íàçâàíèé ãîðîäîâ, íî è ìåñòíîé òîïîíèìèêè. Èçâåñòèå ÍÏË î ïðèñóòñòâèè âîéñê êíÿçåé Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè â 1231 ã. â ð-íå Ìîñàëüñêà, à íå Ìîæàéñêà òàêæå ïîäòâåðæäàåòñÿ ðåçóëüòàòàìè àðõåîëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ äàííîãî ãîðîäà ×åðíèãîâñêîé çåìëè, à òàêæå ðàñêîïêàìè ñîñåäíèõ ñ íèì ïàìÿòíèêîâ. Âðåìÿ èõ ñóùåñòâîâàíèÿ îòíîñèòñÿ ê ïðîìåæóòêó «îò ðóáåæà XI–XII ââ. è äî âòîðîé ïîëîâèíû XIII â.» (Ïðîøêèí Î. Ë. Äðåâíåðóññêèé ñëîé Ìîùèíñêîãî ãîðîäèùà // Ðîññèéñêàÿ àðõåîëîãèÿ. 1997. ¹ 2. Ñ. 229–239). 11 Ðàïîâ Î. Ì. Êíÿæåñêèå âëàäåíèÿ íà Ðóñè â X – ïåðâîé ïîëîâèíå XIII â. Ì., 1977. Ñ. 19–198; Êó÷êèí Â. À. Ôîðìèðîâàíèå ãîñóäàðñòâåííîé òåððèòîðèè Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè â X–XIV ââ. Ñ. 109. 12 ÏÑÐË. Ì.; Ë., 1963. Ò. XXVIII. Ñ. 61. Ë. 135–135 îá.; Ò. XXXIII. Ë., 1977. Ñ. 74–74. Ë. 230 îá. – 233 è äð.; Î ðåäàêöèÿõ æèòèé ñìîëåíñêîãî è ÿðîñëàâñêîãî êíÿçÿ Ôåäîðà Ðîñòèñëàâè÷à ×åðíîãî ïîäðîáíåå ñì..: Lenhoff G. [D.] Early Russian Hagiography: The Lives of Prince Fedor the Blach. Wiesbaden, 1997; Êëîññ Á. Ì. Èçáðàííûå òðóäû. Ì., 2001. Ò. II. Ñ. 247–330. 108 Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли Владимир (Василий) Мономах 1053 – 19. 05. 1125 Мстислав (Федор, Харальд) Великий Юрий (Георгий) Долгая Рука 01. 06. 1076 – 15.04. 1132 сер. 1090-х – 15. 05. 1157 Ростислав (Михаил) Всеволод (Дмитрий) Великое Гнездо ? – 14. 03. 1167 19. 10. 1154 – 13. 04. 1212 Давыд Константин (Дмитрий) Мудрый 1140 – 1197 18. 05. 1185 – 02. 02. 1218 Мстислав (Федор) Всеволод (Иван) 1193 – 1230 18. 06. 1209 – 04. 03. 1238 Ростислав (Аввакум) ? – 1260-е Василий Константин ок. 1229 – до 08. 02. 1250 начало 1230-х – 03. 07. 1257 б/д Глеб ? – 1277 Михаил Федор Черный ~ Мария (Феодосия) Василий Анастасия ? – 1279 до 1245 – 19/20. 09. 1299 сер. 1240-х – до 1285 до 1249 – начало 1260-х (?) ? б/д Князья Смоленска, Брянска и Вязьмы в конце XIII – Александр ? – 1294 Михаил ? – 1288 (?) начале XV века б/д Князья Углича Поле в XIV веке Ñìåíà âëàäåëüöà Ìîæàéñêà ìîãëà ïðîèçîéòè íåñêîëüêî ïîçæå 1280 ã., êîãäà êíÿçü Ôåäîð ïîñëå ñìåðòè ñòàðøèõ áðàòüåâ Ãëåáà († 1277) è Ìèõàèëà († 1279) ñòàë ïðàâèòåëåì Ñìîëåíñêîé çåìëè13. Èñòî÷íèêè îòìå÷àþò, ÷òî Ìîæàéñê ïîñòðàäàë â ðåçóëüòàòå Äþäåíåâîé ðàòè 1293 ã. Åñëè áû â äàííûé ìîìåíò îí ïðèíàäëåæàë ñîþçíèêó õàíà Òîõòû – Ôåäîðó Ñìîëåíñêîìó è ßðîñëàâñêîìó, òî îí âðÿä ëè áû îòäàë ñâîé ãîðîä íà ðàçãðàáëåíèå îðäûíöàì. Îäíàêî èìåííî òàê è ïðîèçîøëî. Îáúÿñíåíèå ýòîìó ñîáûòèþ, î÷åâèäíî, ñëåäóåò èñêàòü ñðåäè èçâåñòèé ëåòîïèñíûõ ñâîäîâ XV â. Ñðåäè ñòîðîííèêîâ Äìèòðèÿ Ïåðåÿñëàâñêîãî († 1294) îíè óïîìèíàþò êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà.  1293 ã. âåëèêèé êíÿçü, «áåæà èçú Ïüñêîâà âî Òôåðü è ïðèñëà â Òîðæåêú âëàäûêó 13 ÏÑÐË. Ò. VII. Ì., 2000. Ñ. 174; ÑÏá., 1910. Ò. XX. ×. I. Ñ. 171. Ë. 237 îá.; Ò. X. Ñ. 157; Ò. XXXIII. Ñ. 75. Ë. 233 îá.– 234 è äð.  ñâÿçè ñ ýòèì èíòåðåñíî îòìåòèòü, ÷òî ðÿä ìîñêîâñêèõ ñèíîäèêîâ XVI â. â ðàçäåëå «Ñìîëåíñêèå» íå óïîìèíàþò êíÿçÿ Ôåäîðà. Ìåæäó òåì, îíè çíàþò «êíÿçÿ Ìñòèñëàâà, êíÿçÿ Ðîñòèñëàâà, êíÿçÿ Ãëåáà, êíÿçÿ Ìèõàèëà, êíÿçÿ Àëåêñàíäðà…» è äð. ìåñòíûõ êíÿçåé êîíöà XIII – íà÷àëà XV âåêà (ÐÃÀÄÀ. Ô. 375. ¹ 89. Ë. 1 îá.–2; Ïîäðîáíåå ñì. Ïðèëîæåíèå). 109 А. В. Кузьмин òôèðüñêàãî è êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà ñ ïîêëîíîìú êú êíÿçþ Àíäðåþ Àëåêñàíäðîâè÷þ, êú ñâîåìó áðàòó, è ê íîâîãîðîäüöåìú, ññûëàþ÷èñÿ ïîñëû (âûäåëåíî ìíîé. – À. Ê.)»14.  Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè ñðåäè ïîòîìêîâ âåëèêîãî êíÿçÿ Âëàäèìèðà Ìîíîìàõà († 1125) â êîíöå XIII â. èçâåñòíî âñåãî äâà êíÿçÿ ñ èìåíåì Ñâÿòîñëàâ. Ïåðâûé èç íèõ – âòîðîé ñûí âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà ßðîñëàâè÷à († 1271). Ïî ìíåíèþ ðÿäà èññëåäîâàòåëåé, ýòîò Ñâÿòîñëàâ óìåð ìåæäó 1282 è 1286 ã. Ïîçäíåå íà êíÿæåíèè â Òâåðè îí íå óïîìèíàëñÿ15. È äåéñòâèòåëüíî, ëåòîïèñè â òâåðñêîé îáðàáîòêå îòìå÷àþò, ÷òî çàêëàäêà êàìåííîé öåðêâè ñâÿòîãî Ñïàñà Ïðåîáðàæåíèÿ ñîñòîÿëàñü â 1285 ã. ïðè êíÿçå Ìèõàèëå è åãî ìàòåðè Êñåíèè, âòîðîé æåíå ßðîñëàâà16. Îäíàêî â Õîëìîãîðñêîé ëåòîïèñè ýòî ñîáûòèå ñîõðàíèëîñü â áîëåå ðàííåé âåðñèè, õîòÿ è íå áåç ñëåäîâ ðåäàêöèè17. Ñîãëàñíî èñòî÷íèêó, âîçâåäåíèå õðàìà íà÷àë «òîÿ æå âåñíû êíÿçü Ìèõàéëî ßðîñëàâè÷ü, âíóê ßðîñëàâà Âñåâîëîäè÷à, ç áðàòîì Ñâÿòîñëàâîì (âûäåëåíî ìíîé. – À. Ê.)»18. Èòàê, âûÿñíÿåòñÿ, ÷òî â 1285 ã. ñâîäíûé áðàò Ìèõàèëà åùå áûë æèâ. Ïîçäíåå â 1288 ã. ëåòîïèñöû áåç óêàçàíèÿ íà ïðè÷èíû êðàòêî ñîîáùàþò, ÷òî «íå âúñõîòå Ìèõàèëú Òâåðñêûè ïîêîðèòèñÿ âåëèêîìó êíÿçþ Äìèòðèþ». Èñêëþ÷åíèå áîëüøèíñòâîì èñòî÷íèêîâ êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà èç ÷èñëà êòèòîðîâ Ñïàñî-Ïðåîáðàæåíñêîãî ñîáîðà, à òàêæå óìîë÷àíèå î åãî ñóäüáå ìåñòíûìè ëåòîïèñöàìè êîñâåííî ãîâîðèò î òîì, ÷òî ê äàííîìó âðåìåíè îí óìåð èëè ñâîäíîìó áðàòó Ìèõàèëó êàêèì-òî îáðàçîì óäàëîñü âûòåñíèòü Ñâÿòîñëàâà èç Òâåðè, Êàøèíà è 14 ÏÑÐË. Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 363. Ë. 313 îá.; Ñì. òàêæå: ÏÑÐË. Ì.; Ë., 1949. Ò. XXV. Ñ. 157. Ë. 201 îá. – 202 (çäåñü íå «áåæà», à «èäóùó òîãäà âî Òâåðü èçî Ïúñêîâà»); Ò. XXVIII. Ñ. 63. Ë. 141–141 îá., Ñ. 223. Ë. 189; Ïî ìíåíèþ Â. À. Êó÷êèíà, ýòà ëåòîïèñíàÿ çàïèñü ïîïàëà «â Íîâãîðîäñêî-Ñîôèéñêèé ñâîä 30-õ ãîäîâ XV â. èëè â ñâîä Ôîòèÿ 1423 ã.» èç íîâãîðîäñêîãî èñòî÷íèêà (Êó÷êèí Â. À. Òâåðñêîé èñòî÷íèê Âëàäèìèðñêîãî Ïîëèõðîíà // Ëåòîïèñè è õðîíèêè. 1976 ã. Ì., 1976. Ñ. 105). Íå îòìåòèâ óïîìèíàíèÿ èñòî÷íèêàìè â 1292-93 ã. êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, À. À. Ãîðñêèé âûäâèãàåò âåðñèþ, ñîãëàñíî êîòîðîé Ìîæàéñê åùå 1293 ã. îêàçàëñÿ â ðóêàõ ìîñêîâñêîãî êíÿçÿ. Ãîðîä ïîñëå Äþäåíåâîé ðàòè áûë óòðà÷åí Äàíèèëîì è âíîâü âîøåë â ÷èñëî âëàäåíèé Ôåäîðà ×åðíîãî.  ñâîþ î÷åðåäü, ýòîò êíÿçü ëèøèëñÿ åãî âìåñòå ñî Ñìîëåíñêîì â 1297 ã. â áîðüáå ñî ñâîèì ïëåìÿííèêîì Àëåêñàíäðîì Ãëåáîâè÷åì. Ïîñëåäíèé âîçâðàùàåò åãî Äàíèèëó çà ïîääåðæêó â 1297–1299 ã. â âîéíå ïðîòèâ ÿðîñëàâñêîãî êíÿçÿ (Ãîðñêèé À. À. Î âðåìåíè ïðèñîåäèíåíèÿ Ìîæàéñêà ê Ìîñêîâñêîìó êíÿæåñòâó // Âîñòî÷íàÿ Åâðîïà â äðåâíîñòè è ñðåäíåâåêîâüå. Ñïîðíûå ïðîáëåìû èñòîðèè. Ì., 1993. Ñ. 20–22; Ãîðñêèé À. À. Ïîëèòè÷åñêàÿ áîðüáà íà Ðóñè â êîíöå XIII â. è îòíîøåíèÿ ñ Îðäîé // Îòå÷åñòâåííàÿ èñòîðèÿ. 1996. ¹ 3. Ñ. 80–81, 85–86; Ãîðñêèé À. À. Ìîñêâà è Îðäà. Ì., 2000. Ñ. 17–21). Îäíàêî ãèïîòåòè÷åñêàÿ ðåêîíñòðóêöèÿ ñîáûòèé âîêðóã Ìîæàéñêà â êîíöå XIII â., ïðåäëîæåííàÿ À. À. Ãîðñêèì, íè â îäíîé èç ïðèâåäåííûõ èì äåòàëåé íå íàõîäèò ïðÿìîãî ïîäòâåðæäåíèÿ íè â ðàííèõ, íè äàæå ïîçäíèõ èñòî÷íèêàõ (Ñð.: Ãðåêîâ È. Á. Î õàðàêòåðå îðäûíî-ðóññêèõ îòíîøåíèé âòîðîé ïîëîâèíû XIII – íà÷àëà XIV â. // Äðåâíîñòè ñëàâÿí è Ðóñè. Ñ. 125–133; Êó÷êèí Â. À. Ïåðâûé ìîñêîâñêèé êíÿçü Äàíèèë Àëåêñàíäðîâè÷ // Îòå÷åñòâåííàÿ èñòîðèÿ. 1995. ¹ 1. Ñ. 96–107). 15 Áîðçàêîâñêèé Â. Ñ. Èñòîðèÿ Òâåðñêîãî êíÿæåñòâà. Òâåðü, 1994. Ñ. 91; Êîëîáàíîâ Â. À. Îáëè÷åíèå êíÿæåñêèõ ìåæäîóñîáèö â ïîó÷åíèÿõ Ñåðàïèîíà Âëàäèìèðñêîãî // ÒÎÄÐË. Ì.; Ë., 1961. Ò. XVII. Ñ. 332 (Â. Ñ. Áîðçàêîâñêèé äàòèðîâàë çàêëàäêó õðàìà ñâÿòîãî Ñïàñà Ïðåîáðàæåíèÿ 1286 ã.. Íà ñàìîì äåëå, ýòî ïðîèçîøëî ãîäîì ðàíåå (Ñð.: ÏÑÐË. Ò. I. Âûï. 2. Ñòá. 482–483. Ë. 170 îá.; Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 406)). 16 ÏÑÐË. Ò. I. Âûï. 2. Ñòá. 482–483. Ë. 170 îá.; Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 406; Ò. XX. ×. I. Ñ. 170. Ë. 236–236 îá.; Êîëîáàíîâ Â. À. Îáëè÷åíèå êíÿæåñêèõ ìåæäîóñîáèö â ïîó÷åíèÿõ Ñåðàïèîíà Âëàäèìèðñêîãî // ÒÎÄÐË. Ì.; Ë., 1961. Ò. XVII. Ñ. 332 (Â. Ñ. Áîðçàêîâñêèé äàòèðîâàë çàêëàäêó õðàìà ñâÿòîãî Ñïàñà Ïðåîáðàæåíèÿ 1286 ã. Íà ñàìîì äåëå, ýòî ïðîèçîøëî ãîäîì ðàíåå (Ñð.: ÏÑÐË. Ò. I. Âûï. 2. Ñòá. 482–483. Ë. 170 îá.; Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 406)). 17 Èñòî÷íèêàì ëåòîïèñíîãî ìàòåðèàëà XIII – íà÷àëà XIV â., îòðàçèâøèìñÿ â Õîëìîãîðñêîé ëåòîïèñè, áóäåò ïîñâÿùåíî îòäåëüíîå èññëåäîâàíèå. 18 Òàì æå. Ò. XXXIII. Ñ. 76. Ë. 236. Ýòî ñîáûòèå îòíåñåíî â ëåòîïèñè ê 6791 ã. Îäíàêî îíî çàïèñàíî ìåæäó äð. ñîáûòèÿìè, ïðîèçîøåäøèìè íå â 1283, à â 1285 ã. Óíèêàëüíîå èçâåñòèå Õîëìîãîðñêîé ëåòîïèñè äî ñèõ ïîð íå ó÷èòûâàåòñÿ èññëåäîâàòåëÿìè (Îá èñòî÷íèêàõ ýòîé ëåòîïèñè è åå ñïèñêàõ êîíöà XVI–XVII â. ñì. â ñò.: Ëóðüå ß. Ñ. Î íåèçäàííîé Õîëìîãîðñêîé ëåòîïèñè // Èññëåäîâàíèÿ ïî îòå÷åñòâåííîìó èñòî÷íèêîâåäåíèþ. Ì.; Ë., 1964. Ñ. 449–455; Ëóðüå ß. Ñ. Õîëìîãîðñêàÿ ëåòîïèñü // ÒÎÄÐË. Ì.; Ë., 1970. Ò. XXV. Ñ. 135–149; Ëàâðåíòüåâ À. Â. Ðàííèé ñïèñîê Õîëìîãîðñêîé ëåòîïèñè èç ñîáðàíèÿ À. È. Ìóñèíà-Ïóøêèíà // ÒÎÄÐË. Ë., 1985. Ò. XXXIX. Ñ. 323–334). Ïîýòîìó äîïóñêàåòñÿ îøèáêà, êîãäà êíÿçü Ñâÿòîñëàâ ßðîñëàâè÷ íå âêëþ÷àåòñÿ â ÷èñëî ïåðâûõ êòèòîðîâ õðàìà ñâÿòîãî Ñïàñà (Ñì., íàïðèìåð: Ïîäîáåäîâà Î. È. Ìèíèàòþðû ðóññêèõ èñòîðè÷åñêèõ ðóêîïèñåé. Ì., 1965. Ñ. 15; Íèêîëàåâà Ò. Â. Ïðèêëàäíîå èñêóññòâî Ìîñêîâñêîé Ðóñè. Ì., 1976. Ñ. 86; Ïîïîâ Ã. Â., Ðûíäèíà À. Â. Æèâîïèñü è ïðèêëàäíîå èñêóññòâî Òâåðè XIV–XVI ââ. Ì., 1979. Ñ. 17–26; Àíèñèìîâà Ò. Â. Òðàäèöèÿ ìåñòíîãî ïî÷èòàíèÿ Òâåðñêîãî êàôåäðàëüíîãî Ñïàñî-Ïðåîáðàæåíñêîãî ñîáîðà â XIII–XIV ââ. (Ïî ëåòîïèñíûì è äðóãèì èñòî÷íèêàì) // Ðóìÿíöåâñêèå ÷òåíèÿ. Ì., 1996. ×. II. Ñ. 83 è äð.). 110 Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли Êñíÿòèíà19. Îäíàêî äåëàòü èç ýòèõ ïðåäïîëîæåíèé äàëåêî èäóùèå âûâîäû íå ñòîèò. Íåëüçÿ çàáûâàòü, ÷òî ñðåäè ó÷àñòíèêîâ ñîáûòèé 1288 ã. îí íå óïîìèíàëñÿ.  1288–1293 ã., ò. å. âïëîòü äî Äþäåíåâîé ðàòè â Òâåðè ïðàâèë íå îí, à åãî ìëàäøèé áðàò Ìèõàèë20. Âòîðîé íîñèòåëü èìåíè Ñâÿòîñëàâ – òðåòèé ñûí êíÿçÿ Ãëåáà Ðîñòèñëàâè÷à, ðîäíîé ïëåìÿííèê êíÿçÿ Ôåäîðà ×åðíîãî. Î åãî äåÿòåëüíîñòè â êîíöå XIII â. èçâåñòíî íåìíîãî. Äî 1303 ã. îí ïîÿâèëñÿ íà êíÿæåíèè â Ìîæàéñêå. Ïî íàáëþäåíèÿì Â. À. Êó÷êèíà, â ýòî âðåìÿ «ãðàíèöà ìåæäó Ìîñêîâñêèì è Ñìîëåíñêèì êíÿæåñòâàìè» ïðîõîäèëà «ïî ñðåäíåìó òå÷åíèþ ð. Ðóçû, ìåæäóðå÷üþ Ðóçû è Èñêîíû ê âåðõîâüÿì ð. Òàðóñû – ïðàâîãî ïðèòîêà Íàðû – è ïîïåðåê âåðõíåãî òå÷åíèÿ Èñìû – ëåâîãî ïðèòîêà Ïðîòâû». Ïî-âèäèìîìó, îíà áûëà áëèçêà ðîñòîâî-ñìîëåíñêîìó ðóáåæó XII â.21  ïåðâîé ïîëîâèíå XIV â. äåòè Ñâÿòîñëàâà Ìîæàéñêîì óæå íå âëàäåëè, õîòÿ è áûëè ïðî÷íî ñâÿçàíû ñî ñìîëåíñêèìè âîëîñòÿìè íà âîñòîêå. Ïîñëå ñâîåãî äÿäè Àíäðåÿ Ìèõàéëîâè÷à († ïîñëå 1312) êîå-êòî èç íèõ ïðàâèë â Âÿçüìå è Äîðîãîáóæå. Ó÷èòûâàÿ âîçðàñò Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à, íå èñêëþ÷åíî, ÷òî îí òàêæå ìîã óïîìèíàòüñÿ â ëåòîïèñÿõ â 1293 ã.  ñâÿçè ñ äàííûì ïðåäïîëîæåíèåì ñëåäóåò ïðîàíàëèçèðîâàòü îäíî èç óíèêàëüíûõ èçâåñòèé Âîëîãîäñêîé ëåòîïèñè. Ýòîò èñòî÷íèê, áëèçêèé ê ïðîòîãðàôó Ñîêðàùåííûõ ñâîäîâ 1493 è 1495 ã., ñîîáùàåò ïîä 1292 ã., ÷òî «ïîñëàøà íàóãîðîòöû êî Ñâÿòîñëàâó ïî ñûíà, è äàâ èì ñûíà ñâîåãî Âëàäèìåðà (âûäåëåíî ìíîé. – À. Ê.)»22. Íîâãîðîä â ýòî âðåìÿ åùå ïðèçíàâàë âëàñòü âåëèêîãî êíÿçÿ Äìèòðèÿ Àëåêñàíäðîâè÷à. Ñëåäîâàòåëüíî, ñþäà íà êîðìëåíèå èëè íàìåñòíè÷åñòâî ìîã ïîïàñòü òîëüêî ñîþçíûé åìó ïðàâèòåëü. Ëîãè÷íî äîïóñòèòü, ÷òî îáðàùåíèå ê Ñâÿòîñëàâó, ñêîðåå âñåãî, ìîãëî ïðîèçîéòè ëèøü â òîì ñëó÷àå, åñëè îí îáëàäàë êàêèì-ëèáî êíÿæåíèåì. Äþäåíåâà ðàòü ðàçîðèëà Ìîæàéñê. Çíà÷èò, åãî âëàäåëåö – ñîþçíèê âåëèêîãî êíÿçÿ âëàäèìèðñêîãî. Ñâÿòîñëàâ ßðîñëàâè÷ â äàííûé ìîìåíò âðåìåíè, åñëè è áûë æèâ, ñâîåãî ñòîëüíîãî ãîðîäà íå èìåë. Ïî êðàéíåé ìåðå, èñòî÷íèêè îá ýòîì ìîë÷àò. Ïîýòîìó âîçíèêàåò âîïðîñ: íå ìîã ëè êíÿçü Ñâÿòîñëàâ, óïîìèíàåìûé â 1292 è 1293 ã., áûòü òîæäåñòâåíåí Ñâÿòîñëàâó Ãëåáîâè÷ó Ìîæàéñêîìó? Èññëåäîâàíèå äàííîãî âîïðîñà ïðåäñòàâëÿåòñÿ âåñüìà âàæíûì. Âåäü â ñëó÷àå åãî ðåøåíèÿ â ïîëüçó ïîñëåäíåãî èç óïîìèíàåìûõ âûøå êíÿçåé, ìîæíî òî÷íî óñòàíîâèòü íå òîëüêî èìÿ è îò÷åñòâî îäíîãî èç âèäíûõ ñîþçíèêîâ âåëèêîãî êíÿçÿ Äìèòðèÿ Àëåêñàíäðîâè÷à â õîäå åãî 19 ÏÑÐË. Ò. XV. Âûï. 1. Ðîãîæñêèé ëåòîïèñåö. Ñòá. 34. Ë. 264; Òâåðñêàÿ ëåòîïèñü. Ñòá. 406; Êîíåâ Ñ. Â. Ñèíîäèêîëîãèÿ. ×. II: Ðîñòîâñêèé ñîáîðíûé ñèíîäèê // Èñòîðè÷åñêàÿ ãåíåàëîãèÿ. Âûï. 6. Åêàòåðèíáóðã; Íüþ-Éîðê, 1995. Ñ. 100. Ë. 41– 41 îá.; ÐÃÁ. Ô. 178. ¹ 9465. Ë. 31–31 îá.; Êíÿçü Ñâÿòîñëàâ îòñóòñòâóåò è â ñòàòüå «Òâåðñêèè» ïîìèíàíèé ðóññêèõ êíÿçåé. Ïðàâäà, ñþäà ïîïàëè ïîòîìêè âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà ßðîñëàâè÷à íà÷èíàÿ ëèøü ñ åãî âíóêîâ – Äìèòðèÿ, Àëåêñàíäðà, Êîíñòàíòèíà è Âàñèëèÿ Ìèõàéëîâè÷åé, äåéñòâîâàâøèõ â XIV â. (ÐÃÀÄÀ. Ô. 375. ¹ 89. Ë. 1 îá.; Ïîäðîáíåå ñì. Ïðèëîæåíèå). Èìåíà äåòåé ßðîñëàâà îò ïåðâîãî áðàêà íå ïîïàëè â ðàííèå ðåäàêöèè ðîñïèñåé ïðàâèòåëåé Òâåðè (Ñì.: ÏÑÐË. Ì., 2000. Ò. XXIV. Ñ. 229. Ë. 324 îá.; Õîðîøêåâè÷ À. Ë. Ãðàôè÷åñêîå îôîðìëåíèå êîìïëåêñà «Ñêàçàíèÿ î êíÿçüÿõ âëàäèìèðñêèõ» â Ìåäîâàðöåâñêîì ñáîðíèêå // Èñòîðèÿ è ïàëåîãðàôèÿ. Ì., 1993. ×. I. Ñ. 75. Ë. 394 îá.; Ðåäêèå èñòî÷íèêè ïî èñòîðèè Ðîññèè (äàëåå – ÐÈÈÐ). Ì., 1977. Âûï. 2. Ñ. 23. Ë. 592–592 îá., Ñ. 83–84. Ë. 11). 20 ÏÑÐË. Ò. I. Âûï. 2. Ñòá. 482–483. Ë. 170 îá. – 171; Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 34–35. Ë. 264–264 îá., Ñòá. 406–407; Òèãàíîâà Ë. Â. Ïîâåñòü î Ñîôüå ßðîñëàâíå Òâåðñêîé // Çàïèñêè Îòäåëà ðóêîïèñåé ÃÁË. Âûï. 33. Ì., 1972. Ñ. 253–264; Æèòèå Ñîôüè ßðîñëàâíû // Êëîññ Á. Ì. Èçáðàííûå òðóäû. Ì., 2001. Ò. II. Ñ. 202–204, 204–206. Ë. 398 îá.–400 îá. (Ñð.: Êó÷êèí Â. À. Êîãäà áûëî íàïèñàíî æèòèå Ñîôüè ßðîñëàâíû Òâåðñêîé? // Ìèð æèòèé. Ì., 2002. Ñ. 106–116; Îí æå. Æèòèå Ñîôüè, ñåñòðû Ìèõàèëà ßðîñëàâè÷à Òâåðñêîãî // Ðåëèãèè ìèðà. Ì., 2002. Ñ. 133–142; Îá èçäàíèÿõ æèòèÿ ñì.: Êîíÿâñêàÿ Å. Ë. Æèòèå Ñîôüè ßðîñëàâíôû Òâåðñêîé â ñáîðíèêàõ ÐÃÁ // Ðóìÿíöåâñêèå ÷òåíèÿ – 2004. Ì., 2004. Ñ. 124–128). Åñëè äîïóñòèòü, ÷òî â 1288 ã. êíÿçü Ñâÿòîñëàâ áûë æèâ, òî åãî îòñóòñòâèå ñðåäè ó÷àñòíèêîâ ïîõîäà ìîæíî îáúÿñíèòü òîëüêî òåì, ÷òî îí ìîã íàõîäèòüñÿ â Òâåðè ïîä àðåñòîì. Êàê ïîêàçûâàþò ñîáûòèÿ 1316 ã. â Òîðæêå, ðàäè âëàñòè âåëèêèé êíÿçü Ìèõàèë ßðîñëàâè÷ âïîëíå áûë ñïîñîáåí ïîéòè íà êëÿòâîïðåñòóïëåíèå â îòíîøåíèè ñâîèõ áëèæàéøèõ ðîäñòâåííèêîâ. 21 Êó÷êèí Â. À. Ôîðìèðîâàíèå ãîñóäàðñòâåííîé òåððèòîðèè. Ñ. 84. 22 ÏÑÐË. Ò. XXXVII. Ñ. 165. Ë. 85 îá. Âåðîÿòíî, ïðèãëàøåíèå Âëàäèìèðà Ñâÿòîñëàâè÷à â Íîâãîðîä ìîãëî ñîñòîÿòüñÿ ïîñëå ïîõîäà «íà Íåìåöüñêóþ çåìëþ», êîãäà ðóññêîé îáúåäèíåííîé ðàòüþ åùå êîìàíäîâàëè âîåâîäû «âåëèêàãî êíÿçÿ Äìèòðèÿ Àëåêñàíäðîâè÷à» (ÏÑÐË. Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 361–362. Ë. 312 îá.). Ïî íàøåìó ìíåíèþ, ñêîðåå âñåãî èìåííî ýòîãî êíÿçÿ Âëàäèìèðà íàçûâàë ïîçäíåå ñâîèì «ñûíîì» âåëèêèé êíÿçü Àíäðåé Àëåêñàíäðîâè÷ Ãîðîäåöêèé â ãðàìîòå 1302 ã. (Ãðàìîòû Âåëèêîãî Íîâãîðîäà è Ïñêîâà. Ì.; Ë., 1949. ¹ 4. Ñ. 13–14. Ñð.: Ïîïïý À. [Â.] Âëàäèìèð ñâÿòîé: Ó èñòîêîâ öåðêîâíîãî ïðàâîñëàâèÿ // Byzantinorossika. 2000. Ò. 2. Ñ. 34–36). 111 А. В. Кузьмин áîðüáû ñ õàíîì Òîõòîé, íî è îïðåäåëèòü âðåìÿ ïîÿâëåíèÿ â Ìîæàéñêå âòîðîãî äèíàñòà èç ðîäà Ðîñòèñëàâè÷åé.  ñâîþ î÷åðåäü, äàííûé ôàêò òàêæå ïîçâîëÿåò óòî÷íèòü ôîðìèðîâàíèå îñíîâíûõ óäåëîâ â Ñìîëåíñêîì êíÿæåñòâå â êîíöå XIII – íà÷àëå XIV â. Ïðåæäå âñåãî, îãîâîðèìñÿ, ÷òî î äåÿòåëüíîñòè äâóõ Ñâÿòîñëàâîâ (èç Òâåðè è Ñìîëåíñêà) â íà÷àëå 90-õ ã. XIII â. ïðÿìûõ äàííûõ íåò. Êíÿçü Ñâÿòîñëàâ â 1292 è 1293 ã. óïîìèíàåòñÿ áåç îò÷åñòâà. Êîíå÷íî, íå èñêëþ÷åíî, ÷òî â 1292 ã. íîâãîðîäöû îáðàùàëèñü íå ê ßðîñëàâè÷ó, à Ñâÿòîñëàâó Ãëåáîâè÷ó, öåíòðîì âëàäåíèé êîòîðîãî, âåðîÿòíî, óæå ìîã áûòü Ìîæàéñê. Ñëîæíåå ðåøèòü, çà èëè ïðîòèâ êàêîé-ëèáî èç äâóõ îòìå÷åííûõ âûøå âåðñèé îòíåñòè îäíî èç èçâåñòèé ÑIË ñòàðøåãî èçâîäà. Èñòî÷íèê îòìå÷àåò, ÷òî â 1293 ã. ïîñëå ïîáåäû íàä áðàòîì Äìèòðèåì ïðîòèâ øâåäîâ Àíäðåé Àëåêñàíäðîâè÷ († 1304) ïîñûëàë íà âîéíó «êíÿçÿ Ðîìàíà Ãëåáîâè÷à ñ íîâîãîðîäüöè, ñ ìàëûìè âîè»23. Ïîñëåäíèé èç óïîìÿíóòûõ âûøå êíÿçåé – ðîäíîé áðàò Ñâÿòîñëàâà Ìîæàéñêîãî24. Ýòîò ïëåìÿííèê Ôåäîðà ×åðíîãî áûë ñòîðîííèêîì êíÿçÿ Àíäðåÿ Ãîðîäåöêîãî, à íå Äìèòðèÿ Ïåðåÿñëàâñêîãî, êîòîðîãî ïîääåðæèâàë Íîãàé († 1299). Òåì íå ìåíåå, óïîìèíàÿ Ñâÿòîñëàâà â 1293 ã., ëåòîïèñè ñîîáùàþò, ÷òî ïîñëå óõîäà èç Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè ðàòè öàðåâè÷à Äþäåíÿ (Òóäàíà) îí âìåñòå ñ âåëèêèì êíÿçåì âîçâðàùàëñÿ èç Ïñêîâà. Ýòîò âàæíûé ôàêò êîñâåííî ïîìîãàåò ðàçëè÷åíèþ äâóõ êíÿçåé ïî èìåíè Ñâÿòîñëàâ. Âåäü Òâåðü, â îòëè÷èå îò Ìîæàéñêà, íå áûëà çàõâà÷åíà îðäûíöàìè. Íàîáîðîò, èìåííî ñþäà, ñïàñàÿñü îò íèõ, áåæàëè ëþäè èç ðàçíûõ êíÿæåñòâ.  Òâåðè ñîáèðàëèñü ëþäè, ÷òîáû áèòüñÿ ñ âîéñêàìè öàðåâè÷à Äþäåíÿ. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðè÷èí äëÿ âîçìîæíîãî áåãñòâà èç ýòîãî ãîðîäà áûëî ãîðàçäî ìåíüøå, ÷åì â ñëó÷àå ñ Ìîæàéñêîì. Èòàê, åñëè èçâåñòèå èñòî÷íèêà äåéñòâèòåëüíî îòíîñèòñÿ ê Ñâÿòîñëàâó Ãëåáîâè÷ó, òî òîãäà ìîæíî óñòàíîâèòü, ÷òî îí (â îòëè÷èå îò åãî áðàòà Ðîìàíà) áûë òåñíî ñâÿçàí ñ äðóãîé ãðóïïèðîâêîé êíÿçåé.  ïåðèîä ìåæäîóñîáèö â Îðäå ýòà êîàëèöèÿ îðèåíòèðîâàëèñü íå íà õàíà Òîõòó († 1313), à íà òåìíèêà Íîãàÿ. Òàêèì îáðàçîì, ÷òîáû ðåøèòü, êòî èìåííî èç äâóõ êíÿçåé óïîìèíàëñÿ â ëåòîïèñíûõ ñòàòüÿõ 1292–1293 ã., ñëåäóåò âûÿñíèòü, ìîãëè ëè ïî âîçðàñòó Ñâÿòîñëàâ ßðîñëàâè÷ è Ñâÿòîñëàâ Ãëåáîâè÷ èìåòü ê 1292 ã. äåòåé. Èçâåñòíî, ÷òî âî âðåìÿ Íåâðþåâîé ðàòè îðäûíöû çàõâàòèëè Ïåðåÿñëàâëü Çàëåññêèé. Çäåñü îíè «êíÿãûíþ ßðîñëàâëþ ÿøà è äåòè èçúèìàøà, è âîåâîäó Æèäîñëàâà òó îóáèøà, è êíÿãèíþ îóáèøà, à äåòè ßðîñëàâëè â ïîëîíú ïîñëàøà (âûäåëåíî ìíîé. – À. Ê.)» 25. ßðîñëàâ, êàê è åãî ìëàäøèé áðàò – Âàñèëèé, âíîâü ñìîã æåíèòüñÿ ëèøü ïîñëå ñìåðòè ñâîåãî ñòàðøåãî áðàòà – âåëèêîãî êíÿçÿ Àëåêñàíäðà Õðàáðîãî (1221–1263).  íà÷àëå 1265 ã. ßðîñëàâ âçÿë â æåíû äî÷ü áîÿðèíà Þðèÿ Ìèõàéëîâè÷à26.  1268 ã. îí ïîñûëàë «â ñåáå ìåñòî Ñâÿòúñëàâà ñ ïîëêû» â Íîâãîðîä. Òîãäà åãî äåòè Ìèõàèë è Ñâÿòîñëàâ ïðèíÿëè àêòèâíîå ó÷àñòèå â ðàçãðîìå ðûöàðñêîãî âîéñêà ïîä Ðàêîâîðîì27.  íà÷àëå 70-õ ã. XIII â. ßðîñëàâè÷è ìíîãîêðàòíî óïîìèíàþòñÿ â èñòî÷íèêàõ.  çèìó 1269–1270 ã. «êíÿçü ßðîñëàâú, ñ íîâãîðîäöè ñäóìàâú, ïîñëà íà Íèçîâüñêóþ çåìëþ Ñâÿòúñëàâà 23 Òàì æå. Ñòá. 362. Ë. 313. Ãîëóáîâñêèé Ï. Â. Èñòîðèÿ Ñìîëåíñêîé çåìëè äî íà÷àëà XV ñò. Ñ. 179, 187. Ïðàâäà, íåäàâíî Ê. À. Àâåðüÿíîâ âûñêàçàë ìíåíèå, ÷òî ýòîò Ðîìàí – ñûí áåëîçåðñêîãî êíÿçÿ Ãëåáà Âàñèëüêîâè÷à († 1278), ò. å. ðîäíîé áðàò ñòîðîííèêà êíÿçÿ Àíäðåÿ Ãîðîäåöêîãî è õàíà Òîõòû – Ìèõàèëà (Àâåðüÿíîâ Ê. À. Êóïëè Èâàíà Êàëèòû. Ì., 2001. Ñ. 104, 140–142, 145, 153). Îäíàêî òàêàÿ òî÷êà çðåíèÿ íå ïîäòâåðæäàåòñÿ íè îäíèì èç ñóùåñòâóþùèõ íûíå ðîäîñëîâíûõ èñòî÷íèêîâ XIV– XVIII â. (Ñð.: Êóçüìèí À. Â. Íîâûå äàííûå î ðîäîñëîâèè ðîñòîâñêèõ è áåëîçåðñêèõ êíÿçåé â XIII – ïåðâîé ïîëîâèíå XIV â. // Èñòîðèÿ è êóëüòóðà Ðîñòîâñêîé çåìëè: Ìàòåðèàëû êîíôåðåíöèè. 2000. Ðîñòîâ, 2001. Ñ. 10–23; Îí æå. Êíÿçüÿ Áåëîîçåðà â Íîâãîðîäå Âåëèêîì: ìèô è ðåàëüíîñòü XIV âåêà // Ïðîøëîå Íîâãîðîäà è Íîâãîðîäñêîé çåìëè: 2001–2002 ã. Âåëèêèé Íîâãîðîä, 2002. Ñ. 84–91). 25 ÏÑÐË. Ò. I. Âûï. 2. Ñòá. 473. Ë. 166, ïîä 6772 ã. Îäíàêî èçâåñòíî, ÷òî âåí÷àíèå ñîñòîÿëîñü ïîñëå âîêíÿæåíèÿ ßðîñëàâà â Íîâãîðîäå. Ýòî ñîáûòèå ñîñòîÿëîñü 27 ÿíâàðÿ 1265 ã. (ÏÑÐË. Ò. III. Ñ. 84. Ë. 140 îá., Ñ. 313. Ë. 179). Ñëåäîâàòåëüíî, ñâàäüáà òàêæå áûëà â ýòîì ãîäó. Î÷åâèäíî, çàïèñü î íåé ïîä 6772 ã. ñäåëàíà â ìàðòîâñêîì ñòèëå. 26 ÏÑÐË. Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 33. Ë. 263. 27 ÏÑÐË. Ò. III. Ñ. 84. Ë. 143 îá. – 144 îá., Ñ. 315–316. Ë. 180 îá. – 181; Ì., 2000. Ò. XVI. Ñòá. 54. 24 112 Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли ïîëêîâú êîïèòú». Îí «ñîâêóïè âñåõ êíÿçèè è ïîëêó áåùèñëà, è ïðèäå â Íîâúãîðîäú <…> è õîòåøà èòè êú Êîëûâàíþ». Ïî ïðèêàçó îòöà êíÿçü Ñâÿòîñëàâ âìåñòå ñ âåëèêîêíÿæåñêèì òûñÿöêèì Àíäðååì Âîðîòèñëàâè÷åì â 1270 ã. èç Ãîðîäèùà åçäèë íà «ßðîñëàâëü äâîðú» äëÿ ïåðåãîâîðîâ ñ íîâãîðîäöàìè28. Íà òåððèòîðèè Ãîðîäèùà àðõåîëîãàìè íàéäåíà «ïå÷àòü ñ íàäïèñüþ «ÑÂßÒÎÑËÀÂËß ÏÅ×ÀÒÜ» è èçîáðàæåíèåì ñâÿòîãî âîèíà». Îíà «ÿâëÿåòñÿ ðàçíîâèäíîñòüþ òàêîé æå ïðîèñõîäÿùåé èç Íîâãîðîäà áóëëû ¹ 349», ãäå «÷èòàåòñÿ èìÿ ñâÿòîãî âîèíà – Äèìèòðèé». Â. Ë. ßíèí íå èñêëþ÷àåò «èõ ïðèíàäëåæíîñòè ñûíó âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà ßðîñëàâè÷à Ñâÿòîñëàâó, äåÿòåëüíîñòü êîòîðîãî â 60–90-å ãîäû XIII â. áûëà òåñíî ñâÿçàíà ñ Ïñêîâîì è Íîâãîðîäîì»29. Ñòàðøèé ñûí ßðîñëàâà, Ìèõàèë, ïîñëå ñìåðòè îòöà ñåë êíÿæèòü â Òâåðè. Åãî ïðàâëåíèå áûëî êîðîòêèì. Âñêîðå îí óìåð30. Îäíàêî äî ýòîãî â 1272 ã. êíÿçü «çàðàòèøàñÿ», à «ïî òîì îóìèðèøàñÿ» ñ Íîâãîðîäîì31.  Àðõàíãåëîãîðîäñêîì ëåòîïèñöå (ñïèñîê 2-é ïîëîâèíû XVII â.) ñîõðàíèëîñü èçâåñòèå î òîì, ÷òî êîñòðîìñêîìó êíÿçþ Âàñèëèþ ßðîñëàâè÷ó († 1276), ÷òîáû ñåñòü íà âåëèêîì êíÿæåíèè, äàæå ïðèøëîñü âûãíàòü «ñ Âîëîäèìåðÿ êíÿçÿ Ìèõàèëà, áðàòà ñâîåãî (äîëæíî áûòü, áðàòàíè÷à – À. Ê.), à ñàì ñåäå â Âîëîäèìåðå»32. Ïðååìíèê Ìèõàèëà – êíÿçü Ñâÿòîñëàâ íå òîëüêî ïðèçíàë âëàñòü ñâîåãî äÿäè Âàñèëèÿ, íî è ïîìîã åìó â 1272/73 ã. â áîðüáå ñ êíÿçåì Äìèòðèåì Àëåêñàíäðîâè÷åì çà íîâãîðîäñêèé ñòîë33. Èòàê, íå îñòàåòñÿ ñîìíåíèé, ÷òî äåòè êíÿçÿ ßðîñëàâà ßðîñëàâè÷à îò ïåðâîãî áðàêà â ýòî âðåìÿ óæå áûëè âçðîñëûìè. Î÷åâèäíî, èìåííî î íèõ, ïëåíåííûõ îðäûíöàìè, ïèñàë ëåòîïèñåö â 1252 ã. Ó÷èòûâàÿ äàííûé ôàêò, òåîðåòè÷åñêè ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî ê 1292 ã. ó òâåðñêîãî êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà ßðîñëàâè÷à âïîëíå ìîã áûòü âçðîñëûé ñûí. Âàæíà è åùå îäíà êîñâåííàÿ äåòàëü. Òâåðü è Ïñêîâ â XIII â. áûëè ñâÿçàíû òåñíûìè ïîëèòè÷åñêèìè êîíòàêòàìè.  1253–1255 ã. çäåñü ïðàâèë êíÿçü ßðîñëàâ ßðîñëàâè÷34, à â 1265 ã. – åãî ñûí Ñâÿòîñëàâ35. Èìåííî èç Ïñêîâà, âîçâðàùàÿñü äîìîé ïîñëå óõîäà öàðåâè÷à Äþäåíÿ â Îðäó, âåëèêèé êíÿçü Äìèòðèé Àëåêñàíäðîâè÷ íà ïóòè ê Òîðæêó îòïðàâèë íà ïåðåãîâîðû ñ áðàòîì Àíäðååì êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà è åïèñêîïà Òâåðè Àíäðåÿ († 1323), ñûíà ëèòîâñêîãî êíÿçÿ Ãåðäåíÿ Ïîëîöêîãî († 1267)36. 28 Òàì æå. Ò. III. Ñ. 88. Ë. 147 îá.–148 îá., Ñ. 319–320. Ë. 183 îá.–184. ßíèí Â. Ë., Ãàéäóêîâ Ï. Ã. Àêòîâûå ïå÷àòè Äðåâíåé Ðóñè X–XV ââ. Ì., 1998. Ò. III. Ñ. 63, 159. 30 ÏÑÐË. Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 353. Ë. 305 îá.; Ò. XXVII. Ñ. 51. Ë. 143 îá. Íå îáðàùàÿñü ê äàííûì èñòî÷íèêàì, íåêîòîðûå èññëåäîâàòåëè îøèáî÷íî îòîæäåñòâëÿþò äâóõ Ìèõàèëîâ, ñûíîâåé âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà ßðîñëàâè÷à.  ðåçóëüòàòå òàêîé ïóòàíèöû ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî áóäóùèé âåëèêèé êíÿçü Âëàäèìèðà è Òâåðè Ìèõàèë (1271–1318) åùå â 1268 ã. ó÷àñòâîâàë â áèòâå ïîä Ðàêîâîðîì (Ñì., íàïðèìåð: Ìàòóçîâà Â. È., Íàçàðîâà Å. Ë. Êðåñòîíîñöû è Ðóñü. Êîíåö XII â. – 1270 ã.: Òåêñòû, ïåðåâîä, êîììåíòàðèè. Ì., 2002. Ñ. 337, 341. Êîìì. 17). 31 ÏÑÐË. Ò. XXVII. Ñ. 30. Ë. 52 îá., Ñ. 165. Ë. 84 îá. – 85, Ñ. 235. Ë. 73, Ñ. 321. Ë. 32–32 îá.; Ò. XXXVII. Ñ. 30. Ë. 52 îá., Ñ. 165. Ë. 84 îá. – 85. 32 Òàì æå. Ò. XXXVII. Ñ. 70. Ë. 121 îá. – 122.  ñïèñêå Ìàöèåâè÷à Óñòþæñêîé ëåòîïèñè òàêæå ÷èòàåòñÿ äàííîå èçâåñòèå. Îäíàêî çäåñü îïóùåíî èìÿ Ìèõàèëà (Òàì æå. Ñ. 31. Ë. 52 îá.). ÑIË ñòàðøåãî (ñâîä 1418 ã.) è ìëàäøåãî èçâîäîâ, à òàêæå ñëåäóþùèå çà íåé Íèêàíîðîâñêàÿ ëåòîïèñü, Ìîñêîâñêèé ëåòîïèñíûé ñâîä êîíöà XV â., Ñîêðàùåííûå ñâîäû 1493 è 1495 ã., Ëüâîâñêàÿ ëåòîïèñü, Âîëîãîäñêèé ëåòîïèñåö è äð. âîîáùå èñêëþ÷àþò ýòî ñîîáùåíèå. Èíîãäà îíî çàìåíÿåòñÿ çàïèñüþ î ðîæäåíèè ó ßðîñëàâà åùå îäíîãî ñûíà Ìèõàèëà. Êðîìå òîãî, ëåòîïèñè ñîîáùàþò î âîêíÿæåíèè âî Âëàäèìèðå, íî íå áîðüáå çà íåãî (êóðñèâ ìîé. – À. Ê.) êíÿçÿ Âàñèëèÿ ßðîñëàâè÷à (ÏÑÐË. Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 353. Ë. 305 îá.; Ò. XXXIX. Ñ. 93. Ë. 156 îá.; Ò. XXVII. Ñ. 51. Ë. 143 îá., Ñ. 235. Ë. 73, Ñ. 321. Ë. 32–32 îá.; Ò. XXV. Ñ. 150. Ë. 190; Ò. XX. ×. I. Ñ. 167. Ë. 231; Ò. XXXVII. Ñ. 165. Ë. 84 îá.–85 è äð.). Èñòî÷íèêîì äëÿ ëåòîïèñåé êîíöà XV – íà÷àëà XVI â., ïî-âèäèìîìó, ìîã áûòü òàê íàçûâàåìûé Ñåâåðíî-ðóññêèé ëåòîïèñíûé ñâîä 70-õ ã. XV â. (Ëóðüå ß. Ñ. Èñòî÷íèê «Ñîêðàùåííûõ ëåòîïèñíûõ ñâîäîâ êîíöà XV â.» è Óñòþæñêîãî ëåòîïèñöà // Àðõåîãðàôè÷åñêèé åæåãîäíèê çà 1971 ã. Ì., 1972. Ñ. 120–129). 33 ÏÑÐË. Ò. III. Ñ. 322. Ë. 185–185 îá.; Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 354–355. Ë. 307–307 îá. è äð. 34 Òàì æå. Ò. IV. ×. I. Ñ. 230. Ë. 148; Ò. XXXIX. Ñ. 87. Ë. 145. 35 Òàì æå. Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 340. Ë. 295; Ò. XXXIX. Ñ. 90. Ë. 150. 36 Òàì æå. Ò. XXV. Ñ. 157. Ë. 202; Ò. XXIII. Ñ. 94. Ë. 152 è äð.  îäíîâðåìåííîé ïîñûëêå âåëèêèì êíÿçåì íà ïåðåãîâîðû äâóõ âèäíûõ ôåîäàëîâ – ñâåòñêîãî è äóõîâíîãî – íåò íè÷åãî óäèâèòåëüíîãî. Äëÿ Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè XIII – ïåðâîé ïîëîâèíû XIV â. ýòî âåñüìà ðàñïðîñòðàíåííàÿ äèïëîìàòè÷åñêàÿ ïðàêòèêà. Òàê, íàïðèìåð, ëåòîì 1319 ã. âåëèêèé êíÿçü Þðèé Äàíèëîâè÷ îòïðàâèë ïîñîëüñòâîì â Òâåðü åïèñêîïà Ðîñòîâà Ïðîõîðà è êíÿçÿ ßðîñëàâà Ñòàðîäóáñêîãî (Òàì æå. Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 40. Ë. 267 îá.; Ò. XV. Ñòá. 412). 29 113 А. В. Кузьмин Ñëîæíåå óñòàíîâèòü âðåìÿ ñàìîñòîÿòåëüíîãî ïðàâëåíèÿ â Ìîæàéñêå êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à äî åãî ïëåíåíèÿ â 1303 ã. Ïî äàííûì ðîäîñëîâöåâ è ñèíîäèêîâ ó åãî îòöà Ãëåáà Ðîñòèñëàâè÷à Ñìîëåíñêîãî áûëî åùå òðè ñûíà – Àëåêñàíäð, Ðîìàí è Âñåâîëîä. Îíè ðîäèëèñü äî 1277 ã. Äåÿòåëüíîñòü Àëåêñàíäðà èçâåñòíà ñ ñåðåäèíû 80-õ, Ðîìàíà – ñ íà÷àëà 90-õ ã. XIII â., Âñåâîëîäà – â ïåðâîé ÷åòâåðòè XIV â. Ñðåäè íèõ Ñâÿòîñëàâ áûë ìîëîæå Àëåêñàíäðà è ñòàðøå Âñåâîëîäà. Ïðèíÿòî ñ÷èòàòü, áóäòî áóäóùèé ïðàâèòåëü Ìîæàéñêà áûë ìîëîæå Ðîìàíà, õîòÿ ýòî ïðåäïîëîæåíèå èñòî÷íèêàìè ïðÿìî íå ïîäòâåðæäàåòñÿ37. Òåì íå ìåíåå, ÿñíî, ÷òî â 1293 ã. Ñâÿòîñëàâó áûëî íå ìåíåå 20–25 ëåò. Ñëåäîâàòåëüíî, ê ýòîìó âðåìåíè ó êíÿçÿ òàêæå ìîã ðîäèòüñÿ ñûí38. Îäíàêî åñëè Âëàäèìèð äåéñòâèòåëüíî åãî ðåáåíîê, òî â 1292 ã. îí áûë ìàëîëåòíèì. Ïðèìåðû ïðàâëåíèÿ â Íîâãîðîäå â êîíöå XIII â. êíÿæè÷åé â òàêîì âîçðàñòå õîðîøî èçâåñòíû.  íîÿáðå 1296 ã. ìîñêîâñêèé êíÿçü Äàíèèë Àëåêñàíäðîâè÷, íàïðèìåð, ïðèñëàë â ãîðîä «ïåðåæå ñåáå ñ(û)íà ñâî#ãî âú ñâî# ì#ñòî èìåíåìü Èâàíà»39. Èòàê, ó÷èòûâàÿ âîçìîæíûå âàðèàíòû èíòåðïðåòàöèè èçâåñòèé èñòî÷íèêîâ î êíÿçüÿõ, ñ èìåíåì Ñâÿòîñëàâ, êàçàëîñü áû, íåëüçÿ îêîí÷àòåëüíî ðåøèòü, êòî èìåííî – Ñâÿòîñëàâ ßðîñëàâè÷ èëè Ñâÿòîñëàâ Ãëåáîâè÷ – óïîìèíàëñÿ â ëåòîïèñÿõ â 1292–1293 ã. Êàæäîå èç ðàññìîòðåííûõ âûøå òîæäåñòâ èìååò êàê ñâîè ïðåèìóùåñòâà, òàê è íåäîñòàòêè. Ìåæäó òåì, åñëè â ñîâîêóïíîñòè ïîäâåðãíóòü àíàëèçó âñå ñîîáùåíèÿ èñòî÷íèêîâ îá ýòèõ êíÿçüÿõ, òî ñòàíîâèòñÿ çàìåòíûì, ÷òî â áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ ïðàâèòåëü Òâåðè ïî÷òè âñåãäà óêàçûâàëñÿ ñ îò÷åñòâîì, à åãî ñîñåä èç Ìîæàéñêà – íàîáîðîò. Ïîýòîìó ìîæíî ñ áîëüøîé äîëåé âåðîÿòíîñòè âèäåòü â óïîìèíàâøåìñÿ â 1292–1293 ã. êíÿçå Ñâÿòîñëàâå âñå æå ñûíà Ãëåáà Ñìîëåíñêîãî, à íå âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà Òâåðñêîãî.  ïîëüçó äàííîãî âûâîäà óêàçûâàåò åùå îäèí øòðèõ èç åãî áèîãðàôèè. Ïîñëå ïëåíåíèÿ è óòðàòû âåñíîé 1303 ã. Ìîæàéñêà40 êíÿçü Ñâÿòîñëàâ Ãëåáîâè÷ ñìîã â 1309 ã. çàêðåïèòüñÿ â Áðÿíñêå41.  ñîâðåìåííîé èñòîðèîãðàôèè íåò åäèíîé ïîçèöèè î åãî ïîëèòè÷åñêîé îðèåíòàöèè â íà÷àëå XIV â. Ïî ìíåíèþ ðÿäà çàðóáåæíûõ èññëåäîâàòåëåé â ýòî âðåìÿ Ñâÿòîñëàâ äåéñòâîâàë êàê ïðîòèâíèê Ìîñêâû42. Îòå÷åñòâåííûå àâòîðû, íàîáîðîò, âèäÿò â äåÿíèÿõ ýòîãî êíÿçÿ â 1309–1310 ã. äîêàçàòåëüñòâî åãî ïðîìîñêîâñêîé ïîçèöèè, êîòîðàÿ óæå â äàííîå âðåìÿ áûëà íàïðàâëåíà íà ðàñøèðåíèå âëèÿíèÿ Äàíèëîâè÷åé â äàííîì ðåãèîíå, ìåñòå ñòîëêíîâåíèÿ ïîëèòè÷åñêèõ óñòðåìëåíèé ïðàâèòåëåé Ñìîëåíñêîé è ×åðíèãîâñêîé çåìåëü43. Ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî â äàííîì ñëó÷àå 37 Êóçüìèí À. Â. Íà÷àëî ðîäà Âñåâîëîæñêèõ // Èñòîðèÿ ìîñêîâñêîãî áîÿðñòâà XIV–XVII ââ. Ì., 1997. Ñ. 3–7.  1300 ã. ó áðàòà Ðîìàíà – Àëåêñàíäðà Ãëåáîâè÷à – â áîþ ïîä Äîðîãîáóæåì ïîãèá ñûí (ÏÑÐË. Ò. I. Âûï. 2. Ñòá. 485. Ë. 171 îá.). Âòîðîé ñûí ñìîëåíñêîãî êíÿçÿ – Âàñèëèé Àëåêñàíäðîâè÷ Áðÿíñêèé – ñêîí÷àëñÿ â 1314 ã. (Òàì æå. Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 35. Ë. 255). 39 Öèò. ïî èçä.: Ñòîëÿðîâà Ë. Â. Çàïèñè èñòîðè÷åñêîãî ñîäåðæàíèÿ XI–XIV ââ. íà äðåâíåðóññêèõ ïåðãàìåííûõ êîäåêñàõ // Äðåâíåéøèå ãîñóäàðñòâà Âîñòî÷íîé Åâðîïû, 1995 ã. Ì., 1997. ¹ 9. Ñ. 67. Èìÿ Èâàíà Êàëèòû òàêæå âñòðå÷àåòñÿ â äîãîâîðíîé ãðàìîòå Íîâãîðîäà ñ òâåðñêèì êíÿçåì Ìèõàèëîì ßðîñëàâè÷åì î âçàèìíîé ïîìîùè (Ãðàìîòû Âåëèêîãî Íîâãîðîäà è Ïñêîâà. Ñ. 13–14). Ïîäðîáíåå îá ýòîì ñîáûòèè ñì.: Êó÷êèí Â. À. Ðîëü Ìîñêâû â ïîëèòè÷åñêîì ðàçâèòèè ÑåâåðîÂîñòî÷íîé Ðóñè êîíöà XIII â. // Íîâîå î ïðîøëîì íàøåé ñòðàíû. Ì., 1967. Ñ. 60–63; Îí æå. Ïåðâûé ìîñêîâñêèé êíÿçü Äàíèèë Àëåêñàíäðîâè÷. Ñ. 100; ßíèí Â. Ë. Ê âîïðîñó î ðîëè Ñèíîäàëüíîãî ñïèñêà Íîâãîðîäñêîé I ëåòîïèñè â ðóññêîì ëåòîïèñàíèè XV âåêà // Ëåòîïèñè è õðîíèêè. 1980 ã. Ì., 1981. Ñ. 153–155 è äð.). 40 Âåðñèÿ Ê. À. Àâåðüÿíîâà î äåëåíèè Ìîæàéñêà íà ïîëîâèíû îñíîâàíà íà ÷òåíèÿõ äåôåêòíûõ çàïèñåé Îáîëåíñêîãî ñïèñêà Íèêîíîâñêîé ëåòîïèñè (60-å ã. XVI â.), à òàêæå Ýðìèòàæíîãî ñïèñêà (äî 1764 ã.) Ìîñêîâñêîãî ëåòîïèñíîãî ñâîäà êîíöà XV â. Çàïèñè äðóãèõ áîëåå äðåâíèõ èëè ðîäñòâåííûõ ïî ïðîèñõîæäåíèþ ëåòîïèñåé èì ëèáî íå ó÷òåíû, ëèáî îáúÿâëåíû, áåç êàêèõ-ëèáî ñåðüåçíûõ íà òî îñíîâàíèé, «äîìûñëàìè» (Àâåðüÿíîâ Ê. À. Ìîñêîâñêîå êíÿæåñòâî Èâàíà Êàëèòû: Ïðèñîåäèíåíèå Êîëîìíû. Ïðèñîåäèíåíèå Ìîæàéñêà. Ì., 1994. Ñ. 26–56). Áîëüøèíñòâî ãåíåàëîãè÷åñêèõ ïîñòðîåíèé àâòîðà ïðè îáðàùåíèè ê èñòî÷íèêàì íè ïðÿìîãî, íè êîñâåííîãî ïîäòâåðæäåíèÿ íå íàõîäÿò (Ñð.: Ãîðñêèé À. À. Ìîñêâà è Îðäà. Ñ. 18–19. Ïðèì. 34; Ãîðñêèé À. À. Áðÿíñêîå êíÿæåñòâî â ïîëèòè÷åñêîé æèçíè Âîñòî÷íîé Åâðîïû (êîíåö XIII – íà÷àëî XV â.) // Ñðåäíåâåêîâàÿ Ðóñü. Ì., 1996. Âûï. 1. Ñ. 101. Ïðèì. 35–36). 41 ÏÑÐË. Ò. X. Ñ. 177. 42 Kuczyn v s ki S. M. Ziemie Czernihowsko-Siewierskie pod rz ¹dami Litwy. W-wa, 1936. S. 99–100, 111–112, 117; Fennell J. L. I. The emergence of Moskow 1304–1359. L., 1968. P. 70–71, 170–173, 202–206, 211. 43 Ãîðñêèé À. À. Ìîñêâà è Îðäà. Ñ. 35; Ãîðñêèé À. À. Áðÿíñêîå êíÿæåñòâî â ïîëèòè÷åñêîé æèçíè Âîñòî÷íîé Åâðîïû. Ñ. 76–88. 38 114 Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли âåðíî ïðåäïîëîæåíèå À. À. Ãîðñêîãî. Åãî âûâîä ìîæíî ïîäòâåðäèòü òåêñòîì îäíîé èç çàïèñåé ñèíîäèêà Ìîñêîâñêîãî Óñïåíñêîãî ñîáîðà, ãäå «â#÷íàÿ ïàìÿòü» çâó÷àëà íå òîëüêî «Ñâÿòîñëàâó Ãë# áîâè÷ó», íî «è ñûíó åãî Èâàíó è Ìèõàèëó, Ãë# áó Ñâÿòîñëàâè÷ó (âûäåëåíî ìíîé. – À. Ê.)»44. Äàííûé ôàêò, íåñîìíåííî ïîä÷åðêèâàåò íå ïðîòèâîáîðñòâî, à áëèçîñòü êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà è åãî äåòåé, ïî êðàéíåé ìåðå, ê ñûíîâüÿì Äàíèèëà Àëåêñàíäðîâè÷à. Î÷åâèäíî, ÷òî, â îòëè÷èå îò äðóãîãî çíàòíîãî ìîñêîâñêîãî ïëåííèêà – ðÿçàíñêîãî êíÿçÿ Êîíñòàíòèíà († 1306), Ñâÿòîñëàâ Ãëåáîâè÷ ñóìåë íàëàäèòü îòíîøåíèÿ ñ êíÿçåì Þðèåì. Áûâøèé âëàäåëåö Ìîæàéñêà íå òîëüêî áûë âûïóùåí íà ñâîáîäó, íî è ñòàë ñîþçíèêîì Ìîñêâû. Ñâÿòîñëàâ – íåïðèìèðèìûé áîðåö ñ îðäûíöàìè – ïîãèá â áîþ ïîä Áðÿíñêîì, «áèâñÿ ìíîãî ñâîèìú äâîðîìú» ïðîòèâ òàòàð â 1310 ã.45 Ñóäüáà ñåìüè ïîñëåäíåãî ïðàâèòåëÿ Ìîæàéñêà èç äèíàñòèè ñìîëåíñêèõ êíÿçåé òàêæå çàñëóæèâàåò âíèìàíèÿ. Ïîñëå ãèáåëè êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà åãî æåíà Àííà, êàê ïîëàãàåò ðÿä èññëåäîâàòåëåé, âûøëà çàìóæ çà îäíîãî èç ìëàäøèõ ñûíîâåé êíÿçÿ Äàíèèëà Àëåêñàíäðîâè÷à Ìîñêîâñêîãî – Àôàíàñèÿ († 1322)46. Ýòîò êíÿçü áûë ñâÿçàí ñ ñåâåðî-çàïàäîì Ðóñè.  1316, 1318–1322 ã. Àôàíàñèé áûë íàìåñòíèêîì ñâîåãî áðàòà Þðèÿ â Íîâãîðîäå47. Çäåñü îí è óìåð, áóäó÷è, êàê ñâèäåòåëüñòâóåò Â. Í. Òàòèùåâ, êíÿçåì Ìîæàéñêà48. Ïîñëå ñìåðòè ñûíîâåé Äàíèèëà Àëåêñàíäðîâè÷à – Áîðèñà († 1320), Àôàíàñèÿ († 1322) è Þðèÿ († 1325) – Ìîñêîâñêîå êíÿæåíèå áûëî îáúåäèíåíî â ðóêàõ èõ áðàòà Èâàíà Êàëèòû. Îò ýòîé ýïîõè äîøëî äâå åãî äóõîâíûå ãðàìîòû, ãäå óïîìèíàåòñÿ Ìîæàéñê. Íåñìîòðÿ íà íåçíà÷èòåëüíóþ ðàçíèöó âî âðåìåíè, îáà äîêóìåíòà èìåþò ðÿä îòëè÷èé.  ïåðâîé ãðàìîòå (1336 ã.) ãîðîä ïðîñòî óêàçàí â ÷èñëå ïðî÷èõ âëàäåíèé, ïåðåäàâàåìûõ Êàëèòîé ñòàðøåìó ñûíó Ñåìåíó Ãîðäîìó. Âî âòîðîé ãðàìîòå (1339 ã.) Ìîæàéñê îòìå÷åí êàê öåíòð áëèçëåæàùèõ âîëîñòåé49. Ïî-âèäèìîìó, ýòî êîñâåííî ñâèäåòåëüñòâóåò â ïîëüçó òîãî, ÷òî ïðîöåññ ðàñøèðåíèÿ âëàñòè ìîñêîâñêèõ êíÿçåé òåððèòîðèè âîêðóã Ìîæàéñêà ïîñëå ñîáûòèé 1303 ã. ðàñòÿíóëñÿ íà íåñêîëüêî äåñÿòèëåòèé âïåðåä50. Òåòêà Ñåìåíà Ãîðäîãî – êíÿãèíÿ Àííà âëàäåëà íà òåððèòîðèè Ìîæàéñêîãî óäåëà Ìîñêîâñêîãî êíÿæåñòâà âïëîòü äî ñâîåé ñìåðòè (ìåæäó 1348 è 1353 ã.) ðÿäîì âîëîñòåé è ïðåæäå âñåãî Çàÿ÷êîâûì 44 Äðåâíÿÿ ðîññèéñêàÿ âèâëèîôèêà. Ì., 1778. ×. VI. Ñ. 449. ÏÑÐË. Ò. VI. Ñòá. 370. Ë. 319; Êàðãàëîâ Â. Â. Êîíåö îðäûíñêîãî èãà. Ì., 1980. Ñ. 25. 46 Ëþáàâñêèé Ì. Ê. Îáðàçîâàíèå îñíîâíîé ãîñóäàðñòâåííîé òåððèòîðèè âåëèêîðóññêîé íàðîäíîñòè. Ë., 1929. Ñ. 56; Ðîìàíîâ Á. À. Ýëåìåíòû ëåãåíäû â æàëîâàííîé ãðàìîòå âåëèêîãî êíÿçÿ Îëåãà Èâàíîâè÷à Ðÿçàíñêîìó Îëüãîâó ìîíàñòûðþ // Ïðîáëåìû èñòî÷íèêîâåäåíèÿ. Ì.; Ë., 1940. Ò. III. Ñ. 217; Àâåðüÿíîâ Ê. À. Ìîñêîâñêîå êíÿæåñòâî Èâàíà Êàëèòû: Ïðèñîåäèíåíèå Êîëîìíû. Ïðèñîåäèíåíèå Ìîæàéñêà. Ñ. 45 è äð. Ïî ìíåíèþ Â. À. Êó÷êèíà, óïîìèíàåìàÿ â ãðàìîòàõ 1348 è 1353 ã. êíÿãèíÿ Àííà, òåòêà Ñåìåíà Ãîðäîãî íå áûëà æåíîé Àôàíàñèÿ Äàíèëîâè÷à. Ïðàâäà, ïðè ýòîì èññëåäîâàòåëü íå ñòàâèò çíàê ðàâåíñòâà ìåæäó ýòîé êíÿãèíåé è Àííîé, óïîìèíàåìîé â 20-å ã. XIV â. â Íîâãîðîäñêîé II ëåòîïèñè, à òàêæå êíÿãèíåé Àííîé, íàçâàííîé â äóõîâíûõ ãðàìîòàõ ïåðâîé ïîëîâèíû XIV â. (Êó÷êèí Â. À. Êíÿãèíÿ Àííà – òåòêà Ñèìåîíà Ãîðäîãî // Èññëåäîâàíèÿ ïî èñòî÷íèêîâåäåíèþ èñòîðèè Ðîññèè (äî 1917 ã.). Ì., 1993. Ñ. 4–7). Îäíàêî åãî ïðåäïîëîæåíèå, ÷òî «êíÿãèíÿ Ñâÿòîñëàâëÿ» ÍIIË áûëà ðàíåå æåíîé Ñâÿòîñëàâà ßðîñëàâè÷à, à íå Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à ñ òî÷êè çðåíèÿ õðîíîëîãèè âåñüìà óÿçâèìà. 47 ßíèí Â. Ë., Ãàéäóêîâ Ï. Ã. Àêòîâûå ïå÷àòè Äðåâíåé Ðóñè X–XV ââ. Ò. III. Ñ. 75–76, 174 (åìó ïðèíàäëåæàò 7 ïå÷àòåé ¹ 441à). 48 Òàòèùåâ Â. Í. Èñòîðèÿ Ðîññèéñêàÿ. Ì., 1965. Ò. V. Ñ. 80. 49 ÄÄÃ. Ì.; Ë., 1950. ¹ 1 (à). Ñ. 7, ¹ 1 (á). Ñ. 9 [Ïîäëèííèêè]. Íà ýòî ñîîáùåíèå èñòî÷íèêà ðàíåå óæå îáðàùàëè âíèìàíèå èññëåäîâàòåëè (×åðåïíèí Ë. Â. Ðóññêèå ôåîäàëüíûå àðõèâû XIV–XVI ââ. Ì.; Ë., 1948. ×. I. Ñ. 15. Ïðèì. 21; Êó÷êèí Â. À. Ñêîëüêî ñîõðàíèëîñü äóõîâíûõ ãðàìîò Èâàíà Êàëèòû // Èñòî÷íèêîâåäåíèå îòå÷åñòâåííîé èñòîðèè, 1989 ã. Ì., 1989. Ñ. 215 è äð.). 50 Îá ýòîì ñì.: Àâåðüÿíîâ Ê. À. Ìîñêîâñêîå êíÿæåñòâî Èâàíà Êàëèòû: Ïðèñîåäèíåíèå Êîëîìíû. Ïðèñîåäèíåíèå Ìîæàéñêà. Ñ. 20–52. Ñð.: Áî÷êàðåâ Â. Â. Î ãðàíèöàõ Ìîæàéñêîãî êíÿæåñòâà â êîíöå XIII–XIV â. (Îïûòû ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà êíÿæåñêèõ äóõîâíûõ ãðàìîò) // Âåñòíèê ÌÃÓ. Ñåð. 8: Èñòîðèÿ. 2000. ¹ 3. Ñ. 87–98. ×àñòü ìîæàéñêèõ âîëîñòåé â íà÷àëå XIV â. îñòàëèñü çà Ñìîëåíñêîì. Âîëîñòè Òóðüå, Òåøèíîâ, Ñóêðîìíà, Îëüõîâåö è Îòúåçä ìîñêâè÷è «îòìîëèëè» ó ëèòîâöåâ â 1494 ã. (Ïîäðîáíåå ñì.: Ñá. ÐÈÎ. Ò. 35. ¹ 24. Ñ. 119, 137). Ìíåíèå Í. È. Àñòàøîâîé, áóäòî âìåñòå ñ Ìîæàéñêîì ê Ìîñêâå â 1303 ã. îòîøëà è Âÿçüìà, îøèáî÷íî. Îíî ïðÿìî ïðîòèâîðå÷èò âñåì ñîîáùåíèÿì èñòî÷íèêîâ îá ýòîì ãîðîäå âïëîòü äî 1492 ã. (Àñòàøîâà Í. È. Íåêîòîðûå èòîãè àðõåîëîãè÷åñêîãî èçó÷åíèÿ Ñìîëåíñêà // Èñòîðè÷åñêèé ãîðîä â êîíòåêñòå ñîâðåìåííîñòè. Íèæíèé Íîâãîðîä, 1997. Âûï. IV. Ñ. 7). 45 115 А. В. Кузьмин è Òåøåâûì51. Â. À. Êó÷êèí, ëîêàëèçîâàâ äàííûå ãåîãðàôè÷åñêèå íàçâàíèÿ, îáðàòèë âíèìàíèå íà òî, ÷òî «âñå ñåìü âîëîñòåé ëåæàëè â áàññåéíå âåðõíåãî è ñðåäíåãî òå÷åíèÿ ð. Ïðîòâû è â ÏðîòâèíñêîËóæåöêîì ìåæäóðå÷üå, þæíåå äâóõ êðóïíûõ öåíòðîâ ýòîãî ðàéîíà – Âåðåè è Áîðîâñêà». Ïî ìíåíèþ èññëåäîâàòåëÿ, «î÷åâèäíî, âîëîñòè, îòñòîÿâøèå ê þãó îò Âåðåè è Áîðîâñêà, òàêæå áûëè ðÿçàíñêèìè. Ñëåäîâàòåëüíî, ìîñêîâñêèé âåëèêèé êíÿçü Ñèìåîí Èâàíîâè÷ ïîëó÷èë îò ñâîåé òåòêè êíÿãèíè Àííû ðÿçàíñêèå çåìëè. Òàêèå çåìëè íå ìîãëè èäòè â ðàçäåë ñ áðàòüÿìè Ñèìåîíà, ïîñêîëüêó íå ïðåäñòàâëÿëè ñîáîé îò÷èííîãî âëàäåíèÿ ìîñêîâñêèõ äèíàñòîâ. Çàâåùàííîå Ñèìåîíó Àííîé è íå äåëèëîñü ìåæäó Êàëèòîâè÷àìè, âñå îñòàëîñü ó âåëèêîãî êíÿçÿ. Ñêàçàííîå çàñòàâëÿåò âèäåòü â «òåòêå ìîåé êíÿãèíå Àííå» íå óïîìèíàåìóþ èñòî÷íèêàìè äî÷ü ïåðâîãî ìîñêîâñêîãî êíÿçÿ Äàíèèëà Àëåêñàíäðîâè÷à, ðîäíóþ ñåñòðó Èâàíà Êàëèòû, áûâøóþ çàìóæåì çà îäíèì èç ðÿçàíñêèõ êíÿçåé (âûäåëåíî ìíîé. – À. Ê.)»52. Äàííûé âûâîä èññëåäîâàòåëÿ ïîçâîëÿåò îòêàçàòüñÿ îò îòîæäåñòâëåíèÿ êíÿãèíè Àííû ñ æåíîé Àôàíàñèÿ Äàíèëîâè÷à. Êðîìå òîãî, ñòîèò çàìåòèòü, ÷òî ñèíîäèêè íå çíàþò íè äî÷åðè âåëèêîãî êíÿçÿ Äàíèèëà Àëåêñàíäðîâè÷à ïî èìåíè Àííà, íè æåíû ñ òàêèì èìåíåì ó êíÿçÿ Àôàíàñèÿ53. Âûâîä Â. À. Êó÷êèíà íàõîäèò êîñâåííîå ïîäòâåðæäåíèå â èñòî÷íèêàõ.  îäíîì èç ïîìèíàëüíûõ ñïèñêîâ «âåëèêèõú êíÿãèíü Ðåçàíñêèõú» çà XIII – íà÷àëî XVI â. ìîæíî îòûñêàòü ÷åòûðåõ êíÿãèíü ñ èìåíåì Àííà54. Ïî-âèäèìîìó, îäíà èç íèõ è áûëà òåòêîé Ñåìåíà Ãîðäîãî. 1 îêòÿáðÿ 1341 ã., «âú Ïîêðîâú ñâÿòûà Áîãîðîäèöà», âèòåáñêèé êíÿçü Îëüãåðä († 1377), ïîìîãàÿ ñâîåìó ñîþçíèêó, ïðàâèòåëþ Ñìîëåíñêà Èâàíó Àëåêñàíäðîâè÷ó († 1359), ïîïûòàëñÿ îòáèòü Ìîæàéñê ó ìîñêâè÷åé. Îäíàêî çäåñü îí âñòðåòèë îòïîð è áûë âûíóæäåí îòñòóïèòü.  ñâÿçè ñ ýòèì ñîáûòèåì âïåðâûå áûë óïîìÿíóò ïîñàä ãîðîäà. Ëåòîïèñåö íàçûâàåò è èìÿ îäíîãî èç ïîãèáøèõ – Ðóãîòà55. Âîçìîæíî, ýòî áûë îäèí èç çàùèòíèêîâ Ìîæàéñêà56.  äóõîâíîé âåëèêîãî êíÿçÿ Ñåìåíà Ãîðäîãî 1353 ã. óïîìèíàåòñÿ «Ìîæàåñê ñ âîëîñòìè è ñú ñåëû è ç áîðòüþ». Îêîëî 1358 ã. âî âòîðîì çàâåùàíèè åãî áðàòà Èâàíà II Êðàñíîãî ãîðîä çàâåùàåòñÿ êíÿçþ Äìèòðèþ «ñ òàìãîþ, è ñî âñåìè ïîøëèíàìè»57. Òàêîå ðàñøèðåíèå âëàäåëü÷åñêèõ ïðàâ ìîñêîâñêèõ êíÿçåé â äàííîì ðåãèîíå ñâÿçàíî ñ îòêàçîì ïðåäñòàâèòåëåé ïðàâÿùåé â Ñìîëåíñêå äèíàñòèè îò Ìîæàéñêîãî êíÿæåñòâà. Ïî-âèäèìîìó, îêîí÷àòåëüíûé ïåðåõîä ýòîãî óäåëà ïîä ñþçåðåíèòåò Ìîñêâû ìîã áûòü îôîðìëåí åùå â 40-å ã. XIV â.  1345 ã. Ñåìåí Ãîðäûé âçÿë â æåíû Åâïðàêñèþ, äî÷ü Ôåäîðà, îäíîãî èç ñûíîâåé ïîêîéíîãî Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à Ìîæàéñêîãî58. Òåì ñàìûì äèíàñòè÷åñêè áûëè îáåñïå÷åíû ïðàâà ïðåäñòàâèòåëåé ìîñêîâñêîãî âåëèêîêíÿæåñêîãî äîìà íà Ìîæàéñê. Òåñòü Ñåìåíà Ãîðäîãî ðàíåå áûë èçâåñòåí òåì, ÷òî â 51 ÄÄÃ. ¹ 2. Ñ. 12, ¹ 3. Ñ. 13 [Ïîäëèííèêè]. Ëîêàëèçàöèþ âîëîñòåé êíÿãèíè Àííû ñì.: Êó÷êèí Â. À. Êíÿãèíÿ Àííà – òåòêà Ñèìåîíà Ãîðäîãî. Ñ. 7–11. 52 Òàì æå. Ñ. 9. 53 Äðåâíÿÿ ðîññèéñêàÿ âèâëèîôèêà. ×. VI. Ñ. 439–445; Êîíåâ Ñ. Â. Ñèíîäèêîëîãèÿ. ×. II: Ðîñòîâñêèé ñîáîðíûé ñèíîäèê. Ñ. 99. Ë. 37. 54 ÎÐ ÐÃÁ. Ô. 256. ¹ 387. Ë. 45; Ñð.: Òàì æå. Ë. 45 îá. 55 ÏÑÐË. Ò. XVIII. ÑÏá., 1913. Ñ. 93–94. Ë. 167 îá.; Ñì. òàêæå: Òàì æå. Ò. XXV. Ñ. 173. Ë. 229 è äð. 56  Ãîðîäåöêîì ñòàíå Áåæåöêîãî Âåðõà íàõîäèëîñü áîÿðñêîå ñåëî Ðóãîòèíî, êîòîðîå â íà÷àëå XV â. ïåðåøëî â ðóêè âåëèêîãî êíÿçÿ Âàñèëèÿ (Ëþáàâñêèé Ì. Ê. Îáðàçîâàíèå îñíîâíîé ãîñóäàðñòâåííîé òåððèòîðèè âåëèêîðóññêîé íàðîäíîñòè. Ñ. 101). Èñòî÷íèêàì êîíöà XV-XVII â. èçâåñòåí ðîä ìîñêîâñêèõ ñëóæèëûõ ëþäåé Ðóãîòèíûõ (Àêòû ñëóæèëûõ çåìëåâëàäåëüöåâ. Ò. I. Ì., 1997.. ¹ 314. Ñ. 304–312. Ë. 583–604 [Ñïèñîê 1628 ã.]; Ò. II. Ì., 1998. ¹ 89. Ñ. 93–100. Ë. 85–87, 90, 98 [Ñïèñîê 1644 ã.]; Âêëàäíàÿ êíèãà Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ. Ì., 1987. ¹ 57. Ñ. 61–62. Ë. 200–200 îá.; ÐÃÁ. Ô. 304/ I. ¹ 817. Ñèíîäèê Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ. Ë. 23 îá.; Ñòàøåâñêèé Å. [Ä.] Äåñÿòíè Ìîñêîâñêîãî óåçäà 7086 è 7094 ãã. // ×ÎÈÄÐ. 1911 ã. Êí. 236. Ì., 1910. I: Ìàòåðèàëû èñòîðè÷åñêèå. Ñ. 10; Âåñåëîâñêèé Ñ. Á. Îíîìàñòèêîí. Ì., 1974. Ñ. 272; Êàøòàíîâ Ñ. Ì. Ïî ñëåäàì òðîèöêèõ êíèã XVI â. (Ïîãîäèíñêèé ñáîðíèê 1846 è àðõèâ Òðîèöå-Ñåðãèåâà ìîíàñòûðÿ) // Çàïèñêè Îòäåëà ðóêîïèñåé ÃÁË. Âûï. 40. Ì., 1979. ¹ 4–5. Ñ. 48–49. Ë. 29–30 îá., ¹ 6. Ñ. 52. Ë. 39; Êîáðèí Â. Á. Âëàñòü è ñîáñòâåííîñòü â ñðåäíåâåêîâîé Ðîññèè (XV–XVI ââ.). Ì., 1985. Ñ. 179 è äð.). Ê ñîæàëåíèþ, î ñóùåñòâîâàíèè ðîäîñëîâíûõ ìàòåðèàëîâ ðîäà Ðóãîòèíûõ íè÷åãî íåèçâåñòíî (Áû÷êîâà Ì. Å. Ðîäîñëîâíûå êíèãè XVI– XVII ââ. êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê. Ì., 1975; Àíòîíîâ À. Â. Ðîäîñëîâíûå ðîñïèñè êîíöà XVII â. Ì., 1996). 57 ÄÄÃ. ¹ 3. Ñ. 13, ¹ 4 (à). Ñ. 15, ¹ 4 (á). Ñ. 17 [Ïîäëèííèêè]. 58 ÏÑÐË. Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 56. Ë. 278; Ò. XXV. Ñ. 175. Ë. 233. 116 Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли 1326 ã. îí âõîäèë â ñîñòàâ ïåðâûõ ëèö ëèòîâñêîãî ïîñîëüñòâà âî ãëàâå ñ Âîèíîì Ïîëîöêèì, áðàòîì Ãåäèìèíà. Îíî áûëî îòïðàâëåíî â Íîâãîðîä, ÷òîáû «äîêîí÷àøà ìèðú ñ íîâãîðîäöè»59. Èñòî÷íèêè íà÷àëà XVI–XVII â. òèòóëóþò â 1345 ã. Ôåäîðà Ñâÿòîñëàâè÷à êíÿçåì Ñìîëåíñêèì. Âîçìîæíî, ýòî óêàçûâàåò íå òîëüêî íà åãî ïðîèñõîæäåíèå, íî è íà îïðåäåëåííûå ïðàâà êíÿçÿ Ôåäîðà Ñâÿòîñëàâè÷à íà ÷àñòü Ñìîëåíñêîãî êíÿæåíèÿ60. Äàííîå îðèãèíàëüíîå èçâåñòèå ïîçäíèõ èñòî÷íèêîâ êîñâåííî ïîäòâåðæäàåòñÿ íåñêîëüêèìè îáñòîÿòåëüñòâàìè. Âî-ïåðâûõ, óïîìèíàÿ î âîçâðàùåíèè çèìîé 1346–1347 ã. êíÿãèíè Åâïðàêñèè ê îòöó, ëåòîïèñåö îòìå÷àåò, ÷òî ïîñëåäíèé íàõîäèëñÿ óæå íå íà Ñìîëåíùèíå, à Âîëîêå Ëàìñêîì61. Äàííàÿ ñèòóàöèÿ âðÿä ëè áûëà ñëó÷àéíîé. Ìåæäó ñâàäüáîé è ðàçðûâîì áðà÷íûõ îòíîøåíèé Ñåìåíà è Åâïðàêñèè èñòî÷íèêè ôèêñèðóþò èñõîä áîðüáû çà âëàñòü â Âåëèêîì êíÿæåñòâå Ëèòîâñêîì.  ñâÿçè ñ ýòèì ÍÏË ïîäìå÷àåò, ÷òî ñâåðãíóòûé â 1345 ã. â Âèëüíî Îëüãåðäîì è Êåéñòóòîì Ãåäèìèíîâè÷àìè «êíÿçü âåëèêûè Åâíóòèè ïåðåâåðæåñÿ ÷ðåñü ñòåíó è áåæà âú Ñìîëíåñêú», à çàòåì «ïîáûâú òó ìàëî, è ïîèõà ê âåëèêîìó êíÿçþ Ñåìåîíó íà Ìîñêâó». Äàííîå ñîîáùåíèå èñòî÷íèêà ïîêàçûâàåò, ÷òî â ýòó ïîðó â Ñìîëåíñêå íà êíÿæåíèè íàõîäèëñÿ ñîþçíèê âåëèêîãî êíÿçÿ Ñåìåíà Èâàíîâè÷à62.  1346 ã. «Îëãåðäú ñú ñâîåþ áðàòüåþ ñú êíÿçè è ñî âñåþ Ëèòîâüñêîþ çåìëåþ» ñèëüíî îïóñòîøèë Øåëîíñêèå çåìëè Íîâãîðîäà Âåëèêîãî63. Î÷åâèäíî, âîçìîæíîñòü äëÿ òàêîãî ìàíåâðà ó âåëèêîãî êíÿçÿ Îëüãåðäà äîëæíà áûëà ïîÿâèòüñÿ ëèøü ïîñëå óñòàíîâëåíèÿ êîíòðîëÿ èëè íåéòðàëèòåòà ñ áëèæàéøèìè çåìëÿìè, ïðèçíàâàâøèìè ðàíåå ñþçåðåíèòåò Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî.  ÷èñëî ïîñëåäíèõ, êàê èçâåñòíî, âõîäèë è Ñìîëåíñê. Íà òî, ÷òî ãîðîä â 1346 ã. âíîâü ïîä÷èíèëñÿ ëèòîâñêîìó ñþçåðåíèòåòó, óêàçûâàåò íå òîëüêî òîò ôàêò, ÷òî çèìîé 1346–1347 ã. êíÿçü Ôåäîð Ñâÿòîñëàâè÷ óæå îêàçàëñÿ â Âîëîêå Ëàìñêîì, íî è òî, ÷òî ïîçäíåå (â 1352 ã.) âåëèêîìó êíÿçþ âëàäèìèðñêîìó è ìîñêîâñêîìó «âú ñèëå òÿæöå è âåëèöå» ïðèøëîñü ñîâåðøàòü ìàñøòàáíûé ïîõîä ê ãðàíèöàì Ñìîëåíùèíû è äîáèâàòüñÿ ïðèåìëåìûõ äëÿ ñåáÿ óñëîâèé «î ìèðó» êàê ñ ïîñëàìè Îëüãåðäà, òàê è Ñìîëåíñêà64. Ãðàìîòû ìîñêîâñêî-ëèòîâñêèõ è ìîñêîâñêî-ñìîëåíñêèõ ìåæäóêíÿæåñêèõ ñîãëàøåíèé 40-õ ã. XIV â., ê ñîæàëåíèþ, íå ñîõðàíèëèñü. Îäíàêî î íåêîòîðûõ ñòàòüÿõ ýòèõ äîêîí÷àíèé ìîæíî äîãàäàòüñÿ áëàãîäàðÿ èçâåñòèÿì ëåòîïèñåé. Î÷åâèäíî, è â ýòîò ðàç Ñìîëåíñê âîçâðàòèëñÿ ïîä êîíòðîëü Ìîñêâû. Ñëåäîâàòåëüíî, çäåñü âíîâü ìîã ïîÿâèòüñÿ íà êíÿæåíèè åå ñîþçíèê. Âî-âòîðûõ, íà ïðåáûâàíèå êíÿçÿ Ôåäîðà Ñâÿòîñëàâè÷à íà êíÿæåíèè â Ñìîëåíñêå óêàçûâàåò áîëåå âåñêèé ôàêò – íàëè÷èå ïå÷àòåé «ÂÅËÈÊÎÃÎ ÊÍßÇß ÔÅÄÎÐÀ» ó ñïèñêà À òîðãîâîãî äîãîâîðà, çàêëþ÷åííîãî ìåæäó Ñìîëåíñêîì, Ðèãîé è Ãîòñêèì áåðåãîì â 1229 ã. è äâóõ ïîäòâåðäèòåëüíûõ ãðàìîò 1284 ã., âûäàííûõ ðàíåå îò èìåíè êíÿçÿ Ôåäîðà Ðîñòèñëàâè÷à. Ýòè áóëëû (¹ 807–808), ïî ìíåíèþ Â. Ë. ßíèíà, áîëåå áëèçêè íå ïå÷àòÿì êîíöà XIII – íà÷àëà XIV â., à äðóãîé (¹ 436 ë), êîòîðîé ïîëüçîâàëñÿ â 1406–1412 ã. ñûí ïîñëåäíåãî ïðàâèòåëÿ Ñìîëåíñêà – êíÿçü Ôåäîð Þðüåâè÷ († 1420). Ïîìèìî ïîçäíåãî «ñòèëèñòè÷åñêîãî îôîðìëåíèÿ», âàæíûì àðãóìåíòîì â ïîëüçó èíîé äàòèðîâêè ïå÷àòè êíÿçÿ Ôåäîðà («ìåæäó 1345 ã. è ñåðåäèíîé 50-õ ãîäîâ») ñëóæèò è òîò ôàêò, ÷òî îíà èäåò â ïàðå áóëëîé åïèñêîïà Ïàðôåíèÿ. Ýòîò âëàäûêà çàíèìàë êàôåäðó â Ñìîëåíñêå ïðè ìèòðîïîëèòå Àëåêñåå (1354–1378) ïîñëå âëàäûêè Ôåîôèëàêòà, íî äî Äàíèèëà65. Ó÷èòûâàÿ ïîñëåäíåå îáñòîÿòåëüñòâî, à òàêæå ñâåäåíèÿ ëåòîïèñåé, ñëåäóåò ñîãëàñèòüñÿ âñëåä çà Â. Ë. ßíèíûì, ÷òî â 1352 ã. èëè ÷óòü ïîñëå êíÿçü Ôåäîð Ñâÿòîñëàâè÷ îêàçàëñÿ íà êíÿæåíèè â Ñìîëåíñêå. 59 Òàì æå. Ò. III. Ñ. 98. Ë. 164 îá., Ñ. 341. Ë. 200. Òàì æå. Ò. X. Ñ. 216; Ò. XXII. ×. I. ÑÏá., 1911. Ñ. 409. Ë. 253; Ò. XXXVII. Ñ. 32. Ë. 58. Ïîä 6851 ã. Ñ. 72. Ë. 133. Ïîä 6851 ã. Ñ. 166. Ë. 90 îá. 61 Òàì æå. Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 57. Ë. 279. 62 Ýòî âàæíîå ñîîáùåíèå èñòî÷íèêà À. À. Ãîðñêèé, ê ñîæàëåíèþ, îñòàâëÿåò áåç âíèìàíèÿ (Ãîðñêèé À. À. Áðÿíñêîå êíÿæåñòâî â ïîëèòè÷åñêîé æèçíè Âîñòî÷íîé Åâðîïû. Ñ. 76, 80–86, 95–96, 98). 63 ÏÑÐË. Ò. III. Ñ. 358. Ë. 213. 64 Òàì æå. Ò. XV. Âûï. 1. Ñòá. 60–61. Ë. 281–281 îá. 65 ßíèí Â. Ë., Ãàéäóêîâ Ï. Ã. Àêòîâûå ïå÷àòè Äðåâíåé Ðóñè X–XV ââ. Ò. III. Ñ. 109–111. 60 117 А. В. Кузьмин Èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò ñóäüáà äðóãèõ äåòåé è âíóêîâ êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à, èõ íàñëåäíèêîâ âî âòîðîé ïîëîâèíå XIV â., à òàêæå íà ðóáåæå XIV–XV â., êîãäà ñìîëåíñêèå çåìëè îêîí÷àòåëüíî ïîïàëè ïîä âëàñòü Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî. Ñòîëüíûé ãîðîä áûâøåãî ïðàâèòåëÿ Ìîæàéñêà – Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à – ïîñëå âûõîäà èç ìîñêîâñêîãî ïëåíà íà ñâîáîäó îïðåäåëÿåòñÿ ëèøü ïðåäïîëîæèòåëüíî. Ðîäîñëîâöû XVI â. çíàþò ìåñòà êíÿæåíèÿ îäíîãî èç åãî ñûíîâåé. Äî ñåðåäèíû 40-õ ã. XIV â. êíÿçü Ôåäîð ïðàâèë â Âÿçüìå è Äîðîãîáóæå66. Íà âîñòîêå âÿçåìñêèå ðóáåæè ñîïðèêàñàëèñü ñ ãðàíèöåé ïîçäíåéøåãî Ìîãèëåíñêîãî ñòàíà Ìîæàéñêîãî óåçäà67. Äàííîå ñîñåäñòâî ãðàíèö ñìîëåíñêèõ óäåëîâ íå ñëó÷àéíî. Êàê ñâèäåòåëüñòâóåò ðÿä êîñâåííûõ ñâèäåòåëüñòâ ïîñîëüñêèõ êíèã êîíöà XV â., ðàíåå Âÿçüìà, Äîðîãîáóæ è Ìîæàéñê âìåñòå ñî ñâîèìè âîëîñòÿìè êàêîå-òî âðåìÿ ñîñòàâëÿëè òåððèòîðèþ îäíîãî èç ñìîëåíñêèõ êíÿæåñòâ68. Íå èñêëþ÷åíî, ÷òî, áóäó÷è èìåííî â Âÿçüìå, êíÿçü Ñâÿòîñëàâ ìîã ïîëó÷èòü ïðèãëàøåíèå íà Áðÿíñêîå êíÿæåíèå. Äàííîå ïðåäïîëîæåíèå êîñâåííî ïîäòâåðæäàþò íàõîäêè äâóõ íàìåñòíè÷üèõ ïå÷àòåé âåëèêîãî êíÿçÿ âëàäèìèðñêîãî Ìèõàèëà ßðîñëàâè÷à â Íîâãîðîäå. Íà ýòèõ áóëëàõ ñ îäíîé ñòîðîíû «ïîìåùåíî èçîáðàæåíèå àðõàíãåëà Ìèõàèëà è íàäïèñè: <…> «Ïå÷àòü êíåæà Àíäðååâà». Ïî ìíåíèþ Â. Ë. ßíèíà, ýòè íàõîäêè ãîâîðÿò î ñëóæáå â Íîâãîðîäå «Àíäðåÿ Âÿçåìñêîãî, èçâåñòíîãî ïî ëåòîïèñíîìó ðàññêàçó 1300 ã.»69. Äîáàâèì, ÷òî ýòîò êíÿçü îòîæäåñòâëÿåòñÿ ñ ïëåìÿííèêîì êíÿçÿ Ôåäîðà Ðîñòèñëàâè÷à Ñìîëåíñêîãî è ßðîñëàâñêîãî – Àíäðååì Ìèõàéëîâè÷åì, êîòîðûé â îäíîé èç ãðàìîò 1284 ã. óïîìèíàåòñÿ êàê íàìåñòíèê ñâîåãî äÿäè â Ñìîëåíñêå70. Âðåìÿ íàìåñòíè÷åñòâà êíÿçÿ Àíäðåÿ Ìèõàéëîâè÷à Âÿçåìñêîãî â Íîâãîðîäå óñòàíàâëèâàåòñÿ áëàãîäàðÿ ÍÏË. Îíà îòìå÷àåò, ÷òî íàìåñòíèêè âåëèêîãî êíÿçÿ Ìèõàèëà ßðîñëàâè÷à íàõîäèëèñü çäåñü â 1307–1312, 1312–1314 è íåïðîäîëæèòåëüíîå âðåìÿ – â 1316 ã.71  1314 ã. òâåðñêèì íàìåñòíèêîì áûë áîÿðèí Ôåäîð72. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðåáûâàíèå â ãîðîäå â 1312–1314 ã. êíÿçÿ Àíäðåÿ Ìèõàéëîâè÷à èñêëþ÷åíî. Îáðàùàåò âíèìàíèå è äðóãîå îáñòîÿòåëüñòâî. Ýòî ó÷àñòèå â 1311 ã. â ïîõîäå íîâãîðîäöåâ «íà Åìü» êíÿçÿ Äìèòðèÿ Ðîìàíîâè÷à. Åãî îòåö Ðîìàí Ãëåáîâè÷ ðàíåå áûë òàêæå òåñíî ñâÿçàí ñ Íîâãîðîäîì73. Âåðîÿòíî, âûõîäåö èç Ñìîëåíñêà è ñûí áûâøåãî ïðàâèòåëÿ Áðÿíñêà – êíÿçü Äìèòðèé Ðîìàíîâè÷ – ìîã îêàçàòüñÿ â Íîâãîðîäå áëàãîäàðÿ òåñíûì îòíîøåíèÿì, ñëîæèâøèìñÿ ìåæäó âåëèêèì êíÿçåì âëàäèìèðñêèì è òâåðñêèì Ìèõàèëîì ßðîñëàâè÷åì è åãî äâîþðîäíûì äÿäåé Àíäðååì Ìèõàéëîâè÷åì. Ïðèñóòñòâèå ïîñëåäíåãî â Íîâãîðîäå, à íå â Âÿçüìå ñëåäóåò îáúÿñíÿòü íå òîëüêî åãî òåñíûìè ñëóæåáíûìè ñâÿçÿìè ñ ïðàâèòåëåì Òâåðè è ïîçäíåéøèì ïîðàæåíèåì (ïîñëå 1300 ã.) â áîðüáå ñî ñìîëåíñêèì êíÿçåì Àëåêñàíäðîì Ãëåáîâè÷åì († 1313). Äàííûé ñîþç, î÷åâèäíî, ìîæåò êîñâåííî óêàçûâàòü è íà âðàæäåáíîå îòíîøåíèå êíÿçÿ Àíäðåÿ Ìèõàéëîâè÷à ê Ìîñêâå. Ýòî ìîãëî âîçíèêíóòü èç-çà òîãî, ÷òî ðàíåå (åùå äî 1309 ã.) Ñâÿòîñëàâ Ãëåáîâè÷, ïî-âèäèìîìó, ñ ïîìîùüþ Äàíèëîâè÷åé, à íå ñìîëåíñêîãî êíÿçÿ (ïðîòèâ ñûíà êîòîðîãî – Âàñèëèÿ Àëåêñàíäðîâè÷à – îí áîðîëñÿ ïðè ïîääåðæêå Ìîñêâû â 1309–1310 ã.74) 66 ÐÈÈÐ. Âûï. 2. Ñ. 165. Ë. 152–152 îá.  äðóãèõ ðîäîñëîâöàõ XVI â. Ëåòîïèñíîé è Ðàçðÿäíîé ðåäàêöèé ðîäîñëîâíûõ êíèã î ïðîèñõîæäåíèè êíÿæíû Åâïðàêñèè, äî÷åðè êíÿçÿ Ôåäîðà Ñâÿòîñëàâè÷à, ïèøåòñÿ áîëåå îáùî: «ðîäîì ñìîëíÿíêà» (Ñð.: Òàì æå. Ñ. 40. Ë. 604–604 îá.; ÐÃÀÄÀ. Ô. 196. Îï 1. ¹ 1529. Ë. 171). 67 ßíèøåâñêèé Á. Å. Ïèñüìåííûå èñòî÷íèêè XII–XVI ââ. î òåððèòîðèè Ìîæàéñêîãî ðàéîíà. Ñ. 440. 68 Ïîäðîáíåå ñì.: Ñá. ÐÈÎ (óêàç.). 69 ßíèí Â. Ë. Íîâãîðîäñêèå àêòû XII–XV ââ.: Õðîíîëîãè÷åñêèé êîììåíòàðèé. Ì., 1991. Ñ. 279. 70 Ñìîëåíñêèå ãðàìîòû XIII–XIV ââ. Ì., 1963. Ñ. 66; Ãîëóáîâñêèé Ï. Â. Èñòîðèÿ Ñìîëåíñêîé çåìëè äî íà÷àëà XV ñò. Ñ. 118–119, 172–173, 305, 309–310; Ìàëèíîâñêèé À. Ô. Ðàäà Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî â ñâÿçè ñ áîÿðñêîé äóìîé äðåâíåé Ðîññèè. Òîìñê, 1903. ×. I. Ñ. 98; ôîí Áàóìãàðòåí Í. À. Ê ïðîèñõîæäåíèþ Âÿçåìñêèõ // Ñáîðíèê ñòàòåé, ïîñâÿùåííûõ Ë. Ì. Ñàâåëîâó. Ì., 1915. Ñ. 66; Ãîðñêèé À. À. Áðÿíñêîå êíÿæåñòâî â ïîëèòè÷åñêîé æèçíè Âîñòî÷íîé Åâðîïû. Ñ. 77 è äð. 71 ÏÑÐË. Ò. III. Ñ. 92–95. Ë. 155–160 îá., Ñ. 332–337. Ë. 193–197. 72 Òàì æå. Ñ. 94. Ë. 158, Ñ. 335. Ë. 195–195 îá. 73 Òàì æå. Ñ. 93. Ë. 156, Ñ. 328. Ë. 189 îá., Ñ. 333. Ë. 194; Ò. VI. Âûï. 1. Ñòá. 362. Ë. 313, Ñòá. 370. Ë. 319 îá. 74 Ãîðñêèé À. À. Áðÿíñêîå êíÿæåíèå â ïîëèòè÷åñêèõ âçàèìîîòíîøåíèÿõ Ñìîëåíñêà, Ìîñêâû è Ëèòâû (XIV â.) // Ñïîðíûå âîïðîñû îòå÷åñòâåííîé èñòîðèè XI–XVIII ââ. Ì., 1990. Ñ. 56. 118 Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли ñìîã ëèøèòü âÿçåìñêîãî ñòîëà êíÿçÿ Àíäðåÿ. Ïîýòîìó íå èñêëþ÷åíî, ÷òî åãî íàìåñòíè÷åñòâî â Íîâãîðîäå ïðèõîäèòñÿ íà ïåðèîä ìåæäó 1307–1309 ã. Íàëè÷èå ó êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à ñûíà Âëàäèìèðà çàñòàâëÿåò ïî-íîâîìó ïîäîéòè ê ðåêîíñòðóêöèè ãåíåàëîãè÷åñêîãî äðåâà âÿçåìñêèõ êíÿçåé. Ïîñêîëüêó ïðîèñõîæäåíèå ïîñëåäíèõ îò ëåãåíäàðíîãî ñûíà êíÿçÿ Âëàäèìèðà Ðþðèêîâè÷à († 1239) – Àíäðåÿ èëè ñûíà Ìèõàèëà Ðîñòèñëàâè÷à († 1279), êàê ïðåäïîëàãàë Í. À. ôîí Áàóìãàðòåí75, íåâîçìîæíî ÷èñòî õðîíîëîãè÷åñêè76, òî âåðñèÿ î êíÿçå Ñâÿòîñëàâå Ãëåáîâè÷å è åãî ñûíå Âëàäèìèðå êàê ïðåäêàõ ïðàâèòåëåé Âÿçüìû â XIV–XV â. èìååò ïðàâî íà îáñóæäåíèå. Ïî êðàéíåé ìåðå, î÷åâèäíî, ÷òî êíÿæåíèå Ôåäîðà Ñâÿòîñëàâè÷à â Âÿçüìå ìîæåò îáúÿñíÿòüñÿ íå òîëüêî åãî ïðîèñõîæäåíèåì èç ïðàâÿùåé â Ñìîëåíñêå äèíàñòèè, íî è ïðåáûâàíèåì çäåñü íà êíÿæåíèè åãî áëèæàéøèõ ðîäñòâåííèêîâ. Î êíÿçå Àíäðåå Âëàäèìèðîâè÷å èñòî÷íèêè íå ñîõðàíèëè íèêàêîé èíôîðìàöèè. Èñêëþ÷åíèå ñîñòàâëÿåò ëèøü ôàêò åãî ïîìèíàíèÿ â ñèíîäèêå Êèåâî-Ïå÷åðñêîãî ìîíàñòûðÿ âìåñòå ñ áëèæàéøèìè ïîòîìêàìè, æèâøèìè â êîíöå XIV–XV â., èç âåòâè ïîñëåäíåãî ïðàâèòåëÿ Âÿçüìû â Âåëèêîì êíÿæåñòâå Ëèòîâñêîì – êíÿçÿ Ìèõàèëà Äìèòðèåâè÷à († îêîëî 1494)77. Äðóãèõ áëèçêèõ ðîäñòâåííèêîâ êíÿçÿ Àíäðåÿ, ïîòîìêîâ Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à, îíè íàçûâàþò íåñêîëüêî ðàç. Èç íèõ, ïðåæäå âñåãî, ñëåäóåò îòìåòèòü ñëóæèëîãî êíÿçÿ â äóìå ïðàâèòåëÿ Ñìîëåíñêà Þðèÿ Ñâÿòîñëàâè÷à – Ìèõàèëà Èâàíîâè÷à Âÿçåìñêîãî. Ïîñëåäíèé, î÷åâèäíî, áûë ñûíîì Èâàíà Ñâÿòîñëàâè÷à, âíóêîì Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à78. Åãî äâîþðîäíûì áðàòîì, ñûíîì Ìèõàèëà Ñâÿòîñëàâè÷à, ïî-âèäèìîìó, áûë Èâàí Ìèõàéëîâè÷.  1395/96 ã. ïî ïðèêàçó ëèòîâñêîãî âåëèêîãî êíÿçÿ Âèòîâòà åãî êàçíèëè â Ñìîëåíñêå79. Êíÿçü Àëåêñàíäð Ìèõàéëîâè÷, âíóê Èâàíà Ñâÿòîñëàâè÷à, óïîìèíàåòñÿ â 1403 ã. Îí áûë ïëåíåí ìñòèñëàâñêèì êíÿçåì Ñåìåíîì-Ëóãâåíåì Îëüãåðäîâè÷åì († 1431/32) âî âðåìÿ îáîðîíû Âÿçüìû. Âìåñòå ñ íèì â ïëåí áûë òàêæå âçÿò êíÿçü Èâàí, ñûí âåëèêîãî êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà Èâàíîâè÷à († 1386), âíóê Èâàíà Àëåêñàíäðîâè÷à Ñìîëåíñêîãî († 1359)80.  ÷èñëå áëèæàéøèõ ðîäñòâåííèêîâ êíÿçÿ Àíäðåÿ Âëàäèìèðîâè÷à ìîãóò áûòü óïîìèíàåìûé òàêæå â 1386 ã. Ôåäîð Ðîìàíîâè÷81, à â 1404 ã. – áðàòüÿ Ñåìåí († 1406) è Âëàäèìèð Ìñòèñëàâè÷è Âÿçåìñêèå, ñëóæèâøèå ñíà÷àëà âåëèêîìó êíÿçþ ñìîëåíñêîìó Þðèþ Ñâÿòîñëàâè÷ó († 1407), à çàòåì âåëèêîìó êíÿçþ Âàñèëèþ I Äìèòðèåâè÷ó Ìîñêîâñêîìó82. Âðåìÿ ïîëèòè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè ñàìîãî êíÿçÿ Àíäðåÿ Âëàäèìèðîâè÷à, îòöà êíÿçåé Ôåäîðà, Âàñèëèÿ è Èâàíà Âÿçåìñêèõ, ïðèáëèçèòåëüíî ìîæíî îïðåäåëèòü ëèøü ñ ïîìîùüþ ðåòðîñïåêòèâíîãî àíàëèçà èñòî÷íèêîâ. Óïîìèíàåìûé â ñèíîäèêàõ è ðàííåé ðåäàêöèè ðîñïèñè êíÿçåé Âÿçåìñêèõ (Ïàòðèàðøàÿ ðåäàêöèÿ ðîäîñëîâíûõ êíèã êîíöà XVI â., ðåäàêöèÿ ðîäîñëîâíûõ êíèã â 81 ãëàâó83) Êîíñòàíòèí, ñòàðøèé ñûí Ôåäîðà Àíäðååâè÷à, èçâåñòåí ïî äîêóìåíòàì Ëèòîâñêîé ìåòðèêè óæå âî âòîðîé ïîëîâèíå 40-õ ã. XV â. 84 Ïðàâèòåëåì Âÿçüìû íà íåçíà÷èòåëüíîå âðåìÿ îí ñòàë ïîñëå 1435 ã.  ýòîì ãîäó ïîä Âèëüêîìèðîì ñðåäè ñàìûõ âèäíûõ óáèòûõ ñòîðîííèêîâ âåëèêîãî êíÿçÿ ëèòîâñêîãî Ñâèäðèãàéëî Îëüãåðäîâè÷à áåëîðóññêèå ëåòîïèñè 75 Ôîí Áàóìãàðòåí Í. À. Ê ïðîèñõîæäåíèþ Âÿçåìñêèõ. Ñ. 64–69. Êóçüìèí À. Â. Èç îïðè÷íèêîâ â ïðîêóðîðû: Ê èñòîðèè ðîäà Âÿçåìñêèõ // Ñïîäâèæíèêè âåëèêîé Åêàòåðèíû. Ì., 1997. Ñ. 57–59. 77 Ãîëóáåâ Ñ. Ò. Äðåâíèé ïîìÿííèê Êèåâî-Ïå÷åðñêîé ëàâðû (êîíåö XV è íà÷àëî XVI ñò.) // ×òåíèÿ â Èñòîðè÷åñêîì îáùåñòâå Íåñòîðà-ëåòîïèñöà. Êí. VI. Êèåâ, 1892. Ñ. 14. 78 Ñìîëåíñêèå ãðàìîòû XIII–XIV ââ. Ñ. 72–74. 79 Òàòèùåâ Â. Í. Èñòîðèÿ Ðîññèéñêàÿ. Ì.; Ë., 1965. Ò. V. Ñ. 186. 80 ÏÑÐË. Ò. IV. ×. I. Ñ. 394. Ë. 261 îá. 81 Ñìîëåíñêèå ãðàìîòû XIII–XIV ââ. Ñ. 72–74. 82 ÏÑÐË. Ò. IV. ×. I. Ñ. 395–396. Ë. 262–262 îá. 83 ÐÃÀÄÀ. Ô. 181. ¹ 85/111. Ë. 190; ¹ 173/278. Ë. 168; ÎÐ ÐÃÁ. Ô. 178. ¹ 734. Ë. 91; Ðîäîñëîâíàÿ êíèãà ïî òðåì ñïèñêàì // Âðåìåííèê ÌÎÈÄÐ. 1851. Êí. X: Ìàòåðèàëû. Ñ. 200 (Ñð.: Ðîäîñëîâíàÿ êíèãà êíÿçåé è äâîðÿí Ðîññèéñêèõ è âûåçæèõ… Ì., 1787. ×. I. Ñ. 96). 84 ÐÈÁ. Ò. XXVII. ÑÏá., 1910. Ñòá. 71, 197, 610. 76 119 А. В. Кузьмин íà÷àëà XVI â. îòìå÷àþò êíÿçÿ Ìèõàèëà Ëüâîâè÷à Âÿçåìñêîãî85. Èòàê, çíàÿ òî÷íî âðåìÿ æèçíè êíÿçÿ Êîíñòàíòèíà Ôåäîðîâè÷à, ìîæíî ïðåäïîëàãàòü, ÷òî åãî äåä – êíÿçü Àíäðåé Âëàäèìèðîâè÷ Âÿçåìñêèé – äîëæåí áûë äåéñòâîâàòü â ñåðåäèíå – âòîðîé ïîëîâèíå XIV â. Åñëè ïðåäëîæåííûå âûøå òîæäåñòâà ëèö âåðíû, òî ïðèâåäåííûå ñâåäåíèÿ èñòî÷íèêîâ ïî ãåíåàëîãèè ïîòîìêîâ êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à Ìîæàéñêîãî çà XIV â. ìîæíî ñâåñòè â ñëåäóþùóþ ãåíåàëîãè÷åñêóþ òàáëèöó: Ростислав Мстиславич Смоленский † 1260-е Глеб Михаил Федор Черный † 1277 † 1279 † 20. 09. 1299 Александр Роман Святослав † 1313 п. у. 1300 † 1310 Всеволод Андрей Князья Углича, Ярославля, п. у. 1314 п. у. 1309 Князья Смоленска, Дмитрий Владимир Брянска и Вязьмы XIV – начала XV в. п. у. 1341 п. у. 1302 Иван Михаил ? ? Мологи, Романова в XIII–XV в. Глеб † 6. 12. 1340 Федор п. у. 1350-е Туриковы, Заболотские Феодосия ~ Иван II Красный Андрей Долгая Рука Михаил Иван Евпраксия † 1342 30. 03. 1326 – 13. 11. 1359 ? у. 1386 Всеволожи, ~ Семен Гордый † 1396 † кон. XIV в. 1316 – 11. 03. 1353 Князья Вязьмы в XIV–XV вв. Ïðåäëîæåííàÿ ðåêîíñòðóêöèÿ ñðåäíåé ëèíèè ïîòîìêîâ êíÿçÿ Ãëåáà Ðîñòèñëàâè÷à îáîáùàåò äîñòàòî÷íî ðåäêèå è ëàêîíè÷íûå ñâèäåòåëüñòâà èñòî÷íèêîâ î ïåðñîíàëüíîì ñîñòàâå òèòóëîâàííîé çíàòè, ïðàâèâøåé íà òåððèòîðèè Ñìîëåíñêîãî êíÿæåíèÿ â XIV â. – ñíà÷àëà â Ìîæàéñêå, à çàòåì Áðÿíñêå è Ñìîëåíñêå è ñîõðàíÿâøåé, î÷åâèäíî, íà ïðîòÿæåíèè ïî÷òè öåëîãî ñòîëåòèÿ, òåñíóþ ñâÿçü ñ ðîäîâûìè âëàäåíèÿìè â Âÿçüìå è îò÷àñòè â Äîðîãîáóæå. Ïðàâèòåëè ïîñëåäíåãî, çà èñêëþ÷åíèåì êíÿçÿ Ôåäîðà Ñâÿòîñëàâè÷à è, áûòü ìîæåò, Àíäðåÿ Ìèõàéëîâè÷à, ïîêà ïðåäñòàâëÿþòñÿ íå÷åòêî. Äëÿ äàëüíåéøåãî àíàëèçà áåññïîðíûé èíòåðåñ äîëæíà ïðåäñòàâëÿòü ïîëèòèêà âåëèêèõ êíÿçåé âëàäèìèðñêèõ è ìîñêîâñêèõ, ñ îäíîé ñòîðîíû ëèøèâøèõ, ïî-âèäèìîìó, ñ ñàíêöèè õàíà Òîõòû, êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà Ãëåáîâè÷à è åãî äåòåé ïðàâ íà Ìîæàéñê, à ñ äðóãîé ñòîðîíû ïîñëåäîâàòåëüíî ïîääåðæèâàâøèõ ïîñëåäíèõ â èõ ïðåòåíçèÿõ íà äðóãèå êíÿæåíèÿ â Ñìîëåíñêîé çåìëå â ïåðâîé ïîëîâèíå – ñåðåäèíå XIV â. Íåòèïè÷íûì äëÿ ìîñêîâñêîãî ïðàâÿùåãî äîìà ïðåäñòàâëÿåòñÿ áðàê, íåñîìíåííî ïî ðàñ÷åòó, âëàäåëüöà Ìîæàéñêà, ñòàðøåãî ïðåäñòàâèòåëÿ ðîäà êíÿçÿ Äàíèèëà Àëåêñàíäðîâè÷à – âåëèêîãî êíÿçÿ Ñåìåíà Èâàíîâè÷à Ãîðäîãî, âçÿâøåãî â æåíû Åâïðàêñèþ, äî÷ü Ôåäîðà Ñâÿòîñëàâè÷à, è îòâåðãíóâøåãî åå ïîñëå èçìåíåíèÿ âíåøíåïîëèòè÷åñêîé êîíúþêòóðû íà Ðóñè.  ïîçäíåéøåì ïîïóëÿðíîì ãåíåàëîãè÷åñêîì ïàìôëåòå, ïî êðàéíåé ìåðå ñ 60-õ ã. XVI â., óòâåðæäàëîñü áóäòî «âåëèêóþ êíÿãèíþ íà ñâàäüáå èñïîðòèëè, ëÿæåò ñ âåëèêèì êíÿçåì, à îíà ñÿ ïîêàæåò âåëèêîìó êíÿçþ ìåðòâåö, è êíÿçü âåëèêèé êíÿãèíþ îòîñëàë ê îòöó åå íà Âîëîê, à âåëåë åå äàòè çàìóæ»86. Ýòîò êàçóñ, êîíå÷íî, ìàëî èìåë 85 86 ÏÑÐË. Ò. XXXV. Ì., 1980. Ñ. 35. Ë. 267 îá., Ñ. 58. Ë. 77. ÐÈÈÐ. Âûï. 2. Ñ. 165. Ë. 152–152 îá. 120 Князья Можайска и судьба их владений в XIII–XIV в. Из истории Смоленской земли îáùåãî ñ äåéñòâèòåëüíîñòüþ. Ïîýòîìó íå ñëó÷àéíî, ÷òî äàæå Ðóññêèé õðîíîãðàô 1512 ã. âñå åùå íåñ îñóæäàþùèå îòãîëîñêè ðåàêöèè íà ñêàíäàëüíûé ðàçâîä Ñåìåíà Ãîðäîãî è Åâïðàêñèè: «È æèòú ñ íåþ äâà ëåòà è íå áå èìà ÷àäú è îòîñëà åÿ è ïðèñòóïè çàêîíú Áîæèé, æåíèñÿ îó âåëèêàãî êíÿçÿ Àëåêñàíäðà îó Òâåðüñêàãî. Çàíåæå ñàìú áûñòü íåïëîäåíú è îòú òîå íå áûñòü åìó ÷àäú»87. Âïðî÷åì, ñóáúåêòèâíàÿ ïîëåìèêà ñ îáåèõ ñòîðîí íå äîëæíà çàñëîíÿòü ãëàâíîãî – ôàêò îêîí÷àòåëüíîãî âõîæäåíèÿ Ìîæàéñêà ñ áëèçëåæàùèìè âîëîñòÿìè â ñîñòàâ Ìîñêîâñêîãî êíÿæåíèÿ è îòêàç îò êàêèõ-ëèáî ïðåòåíçèé íà íåãî íàñëåäíèêîâ ñî ñòîðîíû Ñìîëåíñêà â ñåðåäèíå XIV â., à êàê ñëåäñòâèå – èõ áåñïîâîðîòíûé ïåðåõîä íà êíÿæåíèå â Âÿçüìó è íà÷àëî ñëóæáû ñòàðøèì ïðåäñòàâèòåëÿì äèíàñòèè, ïðîèñõîäèâøèõ îò êíÿçÿ Àëåêñàíäðà Ãëåáîâè÷à († 1313). Èñòîðèÿ Âÿçåìñêîãî óäåëà â ñîñòàâå Âåëèêîãî êíÿæåñòâà Ëèòîâñêîãî, ïðîèñõîæäåíèå è ïåðñîíàëüíûé ñîñòàâ åãî âëàäåëüöåâ â XV â., áåçóñëîâíî, âàæíàÿ òåìà, êîòîðàÿ íóæäàåòñÿ â èçó÷åíèè è â äàëüíåéøåì áóäåò âûïîëíåíà â ðàìêàõ îòäåëüíîãî èñòîðèêî-ãåíåàëîãè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ. ÏÐÈËÎÆÅÍÈÅ Êíÿçè óäåëíûå: Êíÿçÿ Èîàí[à], èíîêà Èãíàòüÿ, êíÿçÿ Äìèòðèÿ, êíÿçÿ Ôåîäîðà, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Äìèòðèÿ, êíÿçÿ Äìèòðåÿ, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Ìèõàèëà, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Ñèìåîíà, êíÿçÿ Àíäðåÿ, êíÿçÿ ßðîñëàâà, êíÿçÿ Ôåäîðà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Àíäðåÿ, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Àíäðåÿ, êíÿçÿ Ñèìåîíà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Ñèìåîíà, êíÿçÿ Âëàäèìåðà, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Àíäðåÿ, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Ôåäîðà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Ôåäîðà. Áëàãîâåðíûå âåëèêèå êíÿãèíè: Áëàãîâåðíóþ è âåëèêóþ êíÿãèíþ Îëãó, âî ñâÿòîì êðåùåíèè íàðå÷åííóþ Åëåíó, áëàãîâåðíóþ öàðèöó Àííó Ãðåêèíþ, âåëèêîãî Âëàäèìåðà, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Ôåîäîñèþ, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Âàñèëèñó, âåëèêóþ êíÿãèíþ Àãàôèþ, áëàãîâåðíóþ // âåëèêóþ êíÿãèíþ, èíîêó Åëåíó, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Àëåêñàíäðó, âî èíîöåõ Ìàðüþ, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Åâäîêåþ, âî èíîöåõ Åâôðîñèíèþ, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Ñîôüþ, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Ìàðèþ, âî èíîöåõ Ìàðôó, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Ìàðüþ, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Ñîôüþ, âåëèêóþ êíÿèíþ Óëüÿíåþ, âåëèêóþ êíÿãèíþ Àííó, âåëèêóþ êíÿãèíþ Åëåíó, áëàãîâåðíóþ âåëèêóþ êíÿãèíþ Åëåíó, êîðîëåâó, âåëèêóþ êíÿãèíþ Åëåíó, êíÿãèíþ Ôåîäîñèþ, âåëèêóþ êíÿæíó Åëåíó, èíîêó Àëåêñàíäðó, êíÿãèíþ Åâäîêåþ, öàðåâíó Àííó, öàðåâíó Ìàðèþ, âåëèêóþ êíÿãèíþ Àííó, êíÿãèíþ Ñîôèþ, êíÿãèíþ Ìàðüþ, âåëèêóþ êíÿãèíþ Àíàñòàñèþ, âåëèêóþ êíÿãèíþ, èíîêó Àííó. Ñìîëåíñêèå: Âåëèêîãî êíÿçÿ Ðîñòèñëàâà, êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, êíÿçÿ Ðþðèêà, êíÿçÿ Ðîìàíà, êíÿçÿ Äàâèäà, êíÿçÿ Ìñòèñëàâà, âåëèêîãî êíÿçÿ Ìñòèñëàâà, êíÿçÿ Êîíñòàíòèíà, êíÿçÿ Ìñòèñëàâà, êíÿçÿ Ðîñòèñëàâà, // êíÿçÿ Ãëåáà, êíÿçÿ Ìèõàèëà, êíÿçÿ Àëåêñàíäðà, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Èâàíà, âåëèêîãî êíÿçÿ Ãåîðãèÿ, êíÿçÿ Ôåîäîðà. Òâåðñêèå: Âåëèêîãî êíÿçÿ Äìèòðèÿ, âåëèêîãî êíÿçÿ Àëåêñàíäðà, êíÿçÿ Êîíñòÿíòèíà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Ôåîäîðà, êíÿçÿ Âñåâîëîäà, âåëèêîãî êíÿçÿ Ìèõàèëà, âî èíîöåõ Ìàòôåÿ, âåëèêîãî êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Àëåêñàíäðà, êíÿçÿ Áîðèñà, êíÿçÿ Âàñèëüÿ, êíÿçÿ Ôåîäîðà, âåëèêîãî êíÿçÿ Àëåêñàíäðà, êíÿçÿ Èâàíà, âåëèêîãî êíÿçÿ Ãåîðãèÿ, âåëèêîãî êíÿçÿ Áîðèñà, êíÿçÿ Èâàíà, âåëèêîãî êíÿçÿ Ìèõàèëà. 87 ÏÑÐË. Ò. XXII. ×. I. Ñ. 409–410. Ë. 253. 121 А. В. Кузьмин Ïîëîöêèå: Êíÿçÿ Áðÿ÷èñëàâà, êíÿçÿ Âñåñëàâà, êíÿçÿ Áîðèñà, êíÿçÿ Ðîñòèñëàâà, êíÿçÿ Ðîãâîëîäà. ×åðíèãîâñêèå: Âåëèêîãî êíÿçÿ Îëãà, âåëèêîãî êíÿçÿ ßðîñëàâà, êíÿçÿ Áîðèñà, êíÿçÿ Ãëåáà, êíÿçÿ Ðîìàíà, âåëèêîãî êíÿçÿ Äàâèäà, âåëèêîãî êíÿçÿ Âñåâîëîäà, âåëèêîãî êíÿçÿ Èãîðÿ, êíÿçÿ ßðîñëàâà, êíÿçÿ Âñåâîëîäà. Ðÿçàíñêèå: Êíÿçÿ ßðîñëàâà, êíÿçÿ Ðîñòèñëàâà, êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, êíÿçÿ Ãåîðãèÿ, êíÿçÿ // Ãëåáà, êíÿçÿ Âëàäèìåðà, êíÿçÿ Ðîìàíà, êíÿçÿ Èãîðÿ, êíÿçÿ Âëàäèìåðà, êíÿçÿ Âñåâîëîäà, êíÿçÿ Ñâÿòîñëàâà, êíÿçÿ Èíãâàðÿ, êíÿçÿ Ãåîðãèÿ, êíÿçÿ Ãëåáà, êíÿçÿ Êîíñòàíòèíà, êíÿçÿ Îëãà, êíÿçÿ Èçÿñëàâà, êíÿçÿ Ðîìàíà, êíÿçÿ Ãåîðãèÿ, êíÿçÿ Îëãà, êíÿçÿ Êîíñòàíòèíà, êíÿçÿ ßðîñëàâà, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Îëãà, êíÿçÿ Ôåîäîðà, êíÿçÿ Ðîäîñëàâà, âåëèêîãî êíÿçÿ Èâàíà, âåëèêîãî êíÿçÿ Âàñèëüÿ, âåëèêîãî êíÿçÿ Èâàíà, êíÿçÿ Ôåîäîðà, âåëèêîãî êíÿçÿ Èâàíà. Êíÿãèíè êíÿçåè óäåëíûõ: Êíÿãèíþ èíîêó Åâïðàêñèþ, êíÿãèíþ èíîêó Ìàðüþ, êíÿãèíþ èíîêó Ìàðüþ, êíÿãèíþ Âàñèëèñó, êíÿãèíþ Ìàðüþ, êíÿãèíþ Åëåíó, êíÿãèíþ èíîêó Ìàðüþ, êíÿãèíþ Ôåîäîñèþ, êíÿãèíþ Åëåíó, êíÿãèíþ èíîêó Èðèíó, êíÿãèíþ Óëüÿíåþ, êíÿãèíþ Åâäîêåþ. (ÐÃÀÄÀ. Ô. 375. Èñòîðè÷åñêèå ñî÷èíåíèÿ. ¹ 89 [Îòðûâîê èç ñèíîäèêà 2-é ïîë. XVI â.]. Ë. 1–2 îá.) 122
