рейтинг 192 стран - Мемлекеттік басқару академиясы

Нұрышева Т.С.,
ҚР Президентінің жанындағы
мемлекеттік басқару
Академиясы
Мемлекеттік және жергілікті
басқару
кафедрасының
доценті, з.ғ.к.
Мемлекеттік басқарудағы нормашығармашылықты жетілдірудің
кейбір мәселелері.
Нормашығармашылық кез келген мемлекет пен қоғамның ажырамас
бөлігі, мемлекеттің қызметін жүзеге асыруда биліктік өкілеттіктермен
байланысты қызметтің түрі ретінде ерекшеленеді және мемлекеттік басқару
аясында өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі таңда құқық нормаларының тиімділігін бағалау, заңнамаға
қайшы келетін және ескірген құқық нормаларын анықтау мақсатында
нормашығармашылық аясын үзіліссіз бақылау қажеттілігі туындап отыр.
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне норма
шығармашылық қызметті жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы
1 сәуірдегі Заңында «нормативтік құқықтық актілерге мониторинг өткізу»
түсінігіне анықтама берілген. Яғни, Қазақстан Республикасының
заңнамасына қайшы келетін, ескірген және жемқорлық әрекеттеріне жол
беретін құқық нормаларын анықтау, нормативтік актілердің іске
асырылуының тиімділігін бағалау мақсатында заңнаманың жағдайы туралы
ақпаратты жинау, бағалау, талдау, сонымен қатар оның дамуы мен іс жүзінде
қолданылуының динамикасын болжамдаумен байланысты тұрақты негізде
жүзеге асырылатын мемлекеттік органдардың қызметі [1]. Сондай-ақ
нормашығармашылық және құқыққолданушылық аясында құқықтық
мониторинг ретінде әр нормативтік құқықтық акт (әзірленуі, қабылдануы,
қолданылуы, өзгерістер мен толықтырулар енгізілуі, күші жойылды деп
танылуы немесе жаңа актіні әзірлеу) бойынша нормашығармашылық және
құқыққолданушылық кезеңдерінде заңнаманың жағдайын бағалау бойынша
қызмет түсіндіріледі.
Нормашығармашылық аясындағы құқықтық мониторингтің объектісі
болып нормативтік құқықтық акт немесе оның құрылымдық бөлімі,
қоғамдық қатынастардың жекелеген аяларын реттейтін актілер, сонымен
қатар актілердің іске асырылуымен байланысты туындайтын қатынастар
табылады.
Мониторингтен нормативтік құқықтық актілер, сондай-ақ заңның
жобалары, Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
Орталық және жергілікті атқарушы органдар мен өзге мемлекеттік
органдардың нормативтік құқықтық актілері өткізілуге жатады. Құқықтық
мониторинг ұлттық заңнаманың тиімділігі деңгейін анықтау үшін тұрақты
және жоспарлы негізде жүзеге асырылады.
Құқықтық мониторинг объектісіне қатысты алынған ақпаратты талдау
және бағалау – қарастырылатын объект туралы жалпы түсініктің қалыптасуы
мақсатында қандай да болсын белгілерін, қасиеттерін, қатынастарын жанжақты зерттеуге бағытталады. Ол іске асырылу үшін келесі көрсеткіштер
зерттеледі, яғни:
- зерттелетін нормативтік құқықтық актінің Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес келуі;
- зерттелетін нормативтік құқықтық актіге енгізілетін өзгерістер және
оның себептері;
- зерттелетін нормативтік құқықтық актінің іске асырылуына қажет
құқықтық актінің болуы, қабылданған нормативтік актінің орындалуымен
байланысты келісімділік;
- құқыққолданушылық тәжірибесінің зерттелетін нормативтік
құқықтық
актінің
талаптарына
сәйкестігі,
бекітілген
заңдылық
процедурасының сақталуы;
әртүрлі
актілердің
құқық
нормаларының
арасындағы
қайшылықтарды, коллизияларды; қоғамдық қатынастарды құқықтық
реттеуде жетіспеушіліктерге әкеліп соғатын, ескірген және сыбайлас
жемқорлықтан туындайтын құқықбұзушылықтарды жасауға жағдай
жасайтын нормаларды анықтау; заңды техниканы, аутенттік мәтінді бұзу,
құқыққолданушылықты талдау және тағы басқалары;
- зерттелетін нормативтік құқықтық актілердің қолданылуы мәселелері
бойынша талқыламаның және ғылыми-практикалық түсіндірме мен
әдістемелік ұсыныстардың болуы;
- зерттелетін нормативтік құқықтық актілердің ережелерін іске асыру
үшін материалдық негіздің (іске асыруға бағытталған қаржылық ресурстың
көлемі) болуы [1].
Атқарушы
билік
органдарының
нормашығармашылық
және
құқыққолданушылық
аясында
өткізілетін
құқықтық
мониторингті
үйлестіруді Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігімен 2011 жылдың 1-ші
жарты жылдығында тіркелген нормативтік құқықтық актілерге жүргізілген
мониторинг қорытындысы бойынша мемлекеттік органдармен берілген
ақпарат талданды. Ол мәліметтерге сәйкес орталық мемлекеттік органдар
бойынша 1 мың 441 қолданыстағы нормативтік құқықтық актілер тіркелген
(өзгерістер мен толықтыруларды есептемегенде). Мониторинг 181
нормативтік құқықтық актіні (одан әрі НҚА) қолданыстағы заңнамаға
сәйкестендіру қажеттігін көрсетті, оның ішінде:
қолданыстағы заңнамаға қайшы келетіндер - 70 (30 НҚА
сәйкестендірілді, 40 НҚА сәйкестендірілуде);
тиімді іске асырылмайтындар ретінде - 19 (12 НҚА сәйкестендірілді, 7
НҚА сәйкестендірілуге жатады);
ескірген ретінде - 93 (60 НҚА сәйкестендірілді, 33 сәйкестендірілуде)
танылды.
Анықталған нормативтік құқықтық актілердің жалпы санының 51
пайызы ескірген, 39 пайызы заңнамаға қайшы, ал 10 пайызы тиімді іске
асырылмайтындар екендігін талдау жасау кезінде байқауға болады.
Берілген сандық көрсеткіштер қолданыстағы заңнамаға сәйкестендіруді
талап ететін нормативтік құқықтық актілердің көпшілігінің ИЖТМ (15),
АШМ (11), ҚОҚМ (8) және ТСМ (7) жататынын айқындады.
Аумақтық әділет органдарына жергілікті мемлекеттік органдармен
берілген ақпараттарға сай қолданыстағы 6 мың 196 НҚА қатысты
мониторинг жүргізілген (өзгерістер мен толықтыруларды есептемегенде).
Мониторингті жүзеге асыру барысында 431 НҚА қолданыстағы
заңнамаға сәйкестендіруді қажет ететіндігі анықталған, оның ішінде:
қолданыстағы заңнамаға қайшы ретінде – 182 (148 НҚА сәйкестендірілді, 34
НҚА сәйкестендірілуге жатады); тиімді іске асырылмайтындар ретінде – 24
(22 НҚА сәйкестендірілді, 2 НҚА сәйкестендірілуге жатады); ескірген
ретінде 225 (174 НҚА сәйкестендірілді, 51 НҚА сәйкестендірілуге жатады)
қарастырылады.
Яғни жасалған талдау анықталған нормативтік құқықтық актілердің
жалпы санының 42,2 % заңнамаға қайшы, 5,6 % тиімді іске
асырылмайтындар, ал 52,2 % ескірген екендігін көрсетті.
Сонымен бірге аталып өткен жергілікті мемлекеттік органдармен
алынған НҚА 79,8 пайызы (344 НҚА) қолданыстағы заңнамаға
сәйкестендірілген.
Ағымдағы жылы әділет органдарымен өткізілген мониторингтің
нәтижесі бойынша 210 НҚА қатысты заңның бұзылғандығын жою туралы 71
ұсыныс енгізілген және әділет органдарында тіркелген 297 НҚА
қолданыстағы заңнамаға сәйкестендіру, әрі заңның бұзылғандығын жою
бойынша қажетті шараларды қолдану туралы 72 хат жолданған.
Заңның бұзылғандығын жоюға қатысты, 2011 жылдың 25 шілдесіндегі
жағдайға сай, жалпы анықталған 507 НҚА бойынша 348 (68,6 %) НҚА
мемлекеттік органдармен қолданыстағы заңнамаға сәйкестендірілген.
Әділет Министрлігінің мониторингті өткізу Ережесінің 10-1 тармағына
сәйкес, 2011 жылдың бірінші жартыжылдығында (ұйымдастырушылықкадрлық және қаржылық-материалдық сипаттағы ішківедомстволық
актілерді қоспағанда), Қазақстан Республикасы министрлерінің және өзге де
орталық мемлекеттік органдардың басшыларының бұйрықтары; орталық
мемлекеттік органдардың, Орталық сайлау комиссиясының қаулылары;
мәслихаттардың шешімдері, сондай-ақ әкімдіктердің қаулылары мен
әкімдердің шешімдері бойынша салыстырып тексеру жүргізілген.
Осыған орай, ресми тіркеуден өткізілмеген 14 НҚА және мемлекеттік
тіркеуден бас тартылған 1 НҚА заңсыз қолданылғандығы анықталған, әрі
заңның бұзылғандығын жою туралы 5 ұсыныс пен 6 ақпараттық хаттар
жолданған.
Әділеттің аумақтық органдарында мәслихаттардың шешімдері мен
әкімдіктердің қаулылары мен әкімдердің шешімдерін салыстырып тексеру
бойынша шаралар қолданылған. Оның нәтижесінде 184 НҚА қатысты
заңның бұзылғандығын жою бойынша 110 ұсыныс және 30 ақпараттық
хаттар енгізілген, әрі 154 НҚА қатысты шаралар қолданылған [2].
Берілген талдауды мониторингтік бағалау оның сапасы және маңызы
бойынша біртұтас көрініс алуға мүмкіндік береді.
Іс жүзінде мемлекеттік органдармен құқықтық мониторингті жүзеге
асыруда заңастылық нормативтік актілердің жоғары деңгейдегі актілерге
сәйкестілігіне қарай көп көңіл бөлінеді.
Жоғары деңгейдегі актілерге заңастылық нормативтік актілерді
сәйкестендіру – дұрыс бағыт болып табылады, құқықтық мониторингті
жүзеге асыру процесінде кешендік міндеттерді шешуде негізгі мақсатқа
жетуге – нормашығармашылық қызметтің сапасын көтеруге жетелейді.
Нормашығармашылық процесінде нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауда
қаржылық-экономикалық,
әлеуметтік-саяси
салдарды
толыққанды есептеуді қамтамасыз етуде сыбайлас жемқорлыққа қарсы
сараптама ерекше рөлге ие болады.
Қазақстан Республикасының 14.10.2009 жылғы «Нормативтік
құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңына сыбайлас
жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізу мәселелері бойынша өзгеріс
енгізу туралы» N194-IV Заңымен Қазақстан Республикасының «Нормативтік
құқықтық актілер туралы» Заңының 22-бабына өзгерістер енгізілді [3]. Яғни
осы баптың 3) тармақшасына сәйкес, мәслихаттардың нормативтік құқықтық
шешімдерінің, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулыларының,
әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдерінің жобалары бойынша
сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама міндетті түрде жүргізілуге
тиіс және ол 2011 жылдың 01-ші қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.
Осыған орай, 01.01.2011 жылдан бастап мемлекеттік тіркеуден өтетін
жергілікті мемлекеттік басқару органдарының нормативтік құқықтық
актілерінің жобалары сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптамадан
өткеннен кейін ғана әділет органдарына мемлекттік тіркеуге ұсынады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30.05.2002 жылғы «Норма
шығармашылығы қызметiн жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы» N 598
Қаулысымен бекітілген Ережеде сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми
сараптама жүргiзуге жiберу өлшемдерiне сәйкес келетiн НҚА жобаларын
әзiрлеушi уәкiлеттi мемлекеттiк органдар көрсетiлген Ереже талаптарына
сәйкес сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргiзуге жiберу
айқындалған [4]. Заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің жобаларын
сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамадан өткізуді жетілдіру мақсатында
аталған Үкіметтің Қаулысына 2011 жылдың 5 сәуірінде өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді және онда ғылыми сараптамадан өткізудің жаңа
редакциясы берілді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама міндетті түрде
жүргізілетін нормативтік құқықтық актілерге келесілер жатады: ҚР
Үкіметінің нормативтік құқықтық Қаулылары; ҚР министрлерінің және өзге
де орталық мемлекеттік органдардың басшыларының нормативтік құқықтық
бұйрықтары, орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық
қаулылары және ҚР Орталық сайлау комиссиясының нормативтік
қаулылары;
Мәслихаттардың
нормативтік
құқықтық
шешімдері,
әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік
құқықтық шешімдері. Сонымен қатар экологиялық қауіп-қатерді туғызатын,
оның ішінде радиациялық, қоршаған ортаны қорғаумен байланысты
қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің жобалары міндетті түрде
экологиялық сараптамадан өткізіледі.
Сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама
жүргізілмейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары қарастырылған.
Оларға: Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік құқықтық
жарлықтарының жобалары; ҚР Конституциялық Кеңесінің нормативтік
қаулыларының жобалары; ҚР Жоғары Сотының нормативтік қаулыларының
жобалары жатады.
Қазақстан Республикасы әділет Министрлігінің ресми ақпараттарына
сай, 2011 жылдың басынан жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптамадан жаңа
нормативтік құқықтық актілерді, атап айтқанда 16 заң жобалары және
үкіметтің мыңнан астам актілерін, орталық мемлекеттік органдардың
бұйрықтарын өткізу барысында мың жарымға жуық сыбайлас жемқорлық
нормалары анықталып, оның 1300-ге жуығы жойылған. Сонымен қатар
қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерді де сыбайлас жемқорлыққа
қарсы ғылыми талдаудан өткізу туралы мәселелер көтерілуде.
ҚР әділет вице-министрінің ресми мәліметтеріне сүйенетін болсақ,
қазіргі таңда құқықтық сараптама бойынша ғылыми қорытынды жасау
барысында оның пәнін анықтауда кемшіліктер көп, бөлімдердің атаулары
бойынша қажетті емес ұсақ-түйектерге мән беріледі, талдау жасалмайды [2].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптаманың маңыздылығын
және нормашығармашылық қызметке әсер ету ерекшелігін есепке ала
отырып, одан әрі жетілдіру қажеттілігі туындайды.
Сонымен қатар нормашығармашылық процесінің маңызды кезеңі
ретінде нормативтік құқықтық актілерді іске асырудың сапасын бағалау
болып табылады. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылдың 23
желтоқсанындағы №1125 «ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурызындағы
№954 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлыққа
сәйкес ҚР Президенті Әкімшілігі жетекшісінің 2011 жылдың 14
желтоқсанындағы
№01-38.8
бұйрығымен
ҚР
Президентінің
тапсырыстарының, ҚР Мемлекеттік хатшысының, ҚР Үкіметінің, ҚР
Әкімшілігінің және Премьер-министр Кеңсесінің актілерінің орталық
мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдарымен орындалу сапасын
бағалау Әдістемесі бекітілгендігін айта өткен дұрыс.Аталған құжат жоғарыда
көрсетілген актілердің сапасын, толық және өз уақытылы орындалуын
анықтау мақсатында жүзеге асырылады [5].
Осыдан мемлекеттік басқару аясында нормашығармашылық қызметтің
әлі де болса кем тұстарын байқауға болады. Яғни мемлекетіміздің
заңнамалық тұғырының тұрақтылығын қамтамасыз ету, нормативтік
құқықтық актілерді әзірлеуге тәуелсіз сарапшыларды қатыстыру, нормативтік
құқықтық актілерді құқықтық мониторингтен өткізуді ұйымдастыруды
дамыту мен жетілдіру қажеттілігі туындайды.
Әдебиет:
1. Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 сәуіріндегі №425-ІV
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне норма
шығармашылық қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы
2. www.minjust.kz
3. Қазақстан Республикасының 14.10.2009 жылғы «Нормативтік
құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңына сыбайлас
жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізу мәселелері бойынша
өзгеріс енгізу туралы» N194-IV Заңы
4. Қазақстан
Республикасы
Президентінің
2010
жылдың
23
желтоқсанындағы №1125 «ҚР Президентінің 2010 жылғы 19
наурызындағы №954 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы» Жарлығы
5. Нормашығармашылық және құқық қолданушылық аясында құқықтық
мониторинг өткізу бойынша Әдістемелік ұсыныстар. www.izrk.kz
ҚР Президентінің жанындағы
мемлекеттік басқару Академиясы
Мемлекеттік және жергілікті
басқару кафедрасының доценті,
заң ғылымдарының кандидаты
Нұрышева Т.С.
Мемлекеттік басқарудағы атқарушы билік органдарының
конституциялық жауаптылығы
Мемлекеттік басқаруда демократизмді дамытуға мемлекеттік билік
органдары, мемлекеттік жергілікті басқару органдары, жергілікті өзін-өзі
басқару органдары, лауазымды тұлғалар, сонымен қатар азаматтар да тікелей
қатыса алады. Сондықтан басқару басқармалық процеске қатысушылардың
тарапынан жасалатын әрекеттеріне жауаптылықпен қарауды қажет етеді.
Мемлекеттік басқарудағы жауаптылық мәселесі келесі аспектілерді
қамтиды, біріншіден мемлекеттік басқарудың мазмұны мен даму деңгейін
айқындайды, екіншіден, ұйымдастырылуы мен құқықтық реттелуі, бақылау
мен бағалану сипатындағы ерекшеліктеріне ие болады.
Г.В. Атаманчуктің жауаптылыққа қатысты анықтамасында былай
делінген: «Жауаптылық – экономикалық, рухани, мәдени, психологиялық
және өзге де аспектілерді қамтитын жалпыәлеуметтік құбылыс» [1, 414].
Біз қарастырып отырған мәселе мемлекеттік басқаруда ерекше орын
алатын атқарушы билік органдарының жауаптылығы, дәлірек айтқанда
конституциялық жауаптылығымен байланысты туындайды. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің конституциялық мәртебесі Конституцияның 64-ші
бабына сәйкес анықталады [2], яғни Үкімет Қазақстан Республикасының
атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін
басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Үкіметтің қызметі 18 желтоқсан 1995 жылы қабылданған «Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық заңымен және өзге де
заңдармен, нормативтік құқықтық актілермен реттеледі [3]. Үкімет Қазақстан
Республикасы Президентімен қалыптасатын жоғары атқарушы билік органы
болып табылады және алқалы мемлекеттік орган ретінде, ол өзінің қызметі
үшін жеке және алқалы жауаптылықта болады.
Қазақстан Республикасы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет атанып, өз
міндеттерін шешуде оны жүзеге асыру үшін құрған мемлекеттік басқару
органының атқарушылық билік жүйесін басқаратын – Үкіметтің бірнеше
мәрте ауысқаны белгілі. Бүгінгі таңда мемлекет басшысы қазіргі Үкіметке
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі
жөніндегі стратегияны жүзеге асыруда шешуге тиісті бірқатар нақты
міндеттерді белгіліп берді. 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан
Республикасы Президенті Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан
халқына Жолдауында «Біз үшінші дүниенің мемлекеті болуды алдыға мақсат
етіп қойдық. Бұл өткен 10 жылдағы жұмысымыздың басты қорытындысы», дей келе, Үкіметтің келесі онжылдықтағы одан арғы жұмысын белгілеп
берді. "Қазақстан-2030" Стратегиясын дәйектілікпен орындау Қазақстанның
алдағы ілгерілеу үшін берік негізді қамтамасыз етті. Республикамызда
бұрынғыдан да табыстырақ алға басу үшін барлық негіз бар, мұндай тарихи
мүмкіндікті уыстан шығармау қажет. Сол үшін де Қазақстанды жеделдете
жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдап алынды. Бұл – Қазақстанның
бұдан былайғы дамуының бірден-бір дұрыс арнасы. Осы заманғы әлемде
Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты орын, бүкіл ел халқының әлауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын қамтамасыз ету
үшін сыртқы нарыққа шығып, сенімді орнығуға міндетті болып табыламыз.
Үкімет алдындағы жаңа кезеңнің негізгі міндеттеріне келсек, Қазақстан
әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы
идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да
серпінді бөлігіне айналуы үшін негізгі он басты міндетті шешуі тиіс. Бірінші
міндет - экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру
емес, оның өсуін басқару. Екінші міндет - өңірлік экономикада сапалық жаңа
табыстарға жету және жаһандық экономикаға толыққанды қатысуды
қамтамасыз ету. Үшінші міндет - өндіруші сектордың тиімділігін арттыру.
Төртінші міндет - өндірістің шикізаттық емес секторының дамуын,
экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету өте-мөте маңызды.
Бесінші міндет - өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа
рөлімізге сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы міндет осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, "парасатты
экономиканың" негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар
мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту. Жетінші
міндет - атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы нарық
қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші міндет - дамуымыздың жаңа
кезеңінің бағытына сәйкес саяси жүйемізді жаңғырта жаңарту. Тоғызыншы
міндет - халықаралық іс-тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете
жүргізу. Келесі мақсат - Үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби
мемлекеттік қызмет пен тиімді басқару құрылымын жасақтау[4]. Аталып
өткен үкіметтің алдына қойылып отырған міндеттіліктер, сәйкестелген түрде
олардың тарапынан туындайтын жауаптылыққа негіздейді.
Жалпы алғанда мемлекеттік органдардың, оның ішінде үкіметтің
конституциялық
жауаптылығына
қатысты
мәселе
күрделілігімен
ерекшеленеді.
Жоғарыда айтып өткендей Үкімет алқалы орган болып табылады және
өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал
Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және
Парламенттің алдында жауапты. Конституцияның 57-бабының 6)тармақшасында көзделген ретте Үкiмет мүшелерi Парламент палаталарына
есеп бередi.
Үкiмет мүшелерi өз құзыретi шегiнде шешiмдер қабылдауда дербестiкке
ие әрi өздерiне бағынысты мемлекеттiк органдардың жұмысы үшiн Қазақстан
Республикасы Премьер-Министрiнiң алдында жеке-дара жауап бередi.
Үкiметтiң жүргiзiп отырған саясатымен келiспейтiн немесе оны жүргiзбейтiн
Үкiмет мүшесi орнынан түсуге өтiнiш бередi не ол лауазымнан босатылуға
тиiс.
Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент
Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім
білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса,
Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді. Егер Үкiмет және оның
кез келген мүшесi өздерiне жүктелген мiндеттердi одан әрi жүзеге асыру
мүмкiн емес деп есептесе, олар Республиканың Президентiне өз орнынан
түсетiнi туралы мәлiмдеуге хақылы. Парламент Мәжілісі немесе Парламент
Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы
Республика Президентіне мәлімдейді. Орнынан түсудi қабылдау немесе
қабылдамау туралы мәселенi Республиканың Президентi он күн мерзiмде
қарайды. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң не оның тиiстi мүшесiнiң
өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдің орнынан түсуiн
қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.Үкiметтiң
немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған жағдайда Президент
оған мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыруды тапсырады.
Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн
тоқтату туралы шешiм қабылдауға және оның кез келген мүшесiн қызметтен
босатуға хақылы. Премьер-Министрдi қызметiнен босату бүкiл Үкiметтiң
өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.
Yкімет және оның кез келген мүшесi егер өзiне жүктелген қызметтi одан
әpi жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзiнiң opнынан түсетінін
Президентке мәлiмдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе
оның жекелеген мүшесiнiң орнынан түсетінін мәлiмдей алатындығы занда
көзделмеген. Егер Yкіметтің орнынан түсуін Yкімет мәлiмдесе, oғaн
Парламентпен өзара қарым-қатынасына қатысты емес әр түрлi мән-жай негiз
болуы мүмкін. Yкіметтің өз iшiнде еңсерiлмейтiн әр түрлi көзқарастар, басқа
да себептер болуы мүмкін. Yкімет мүшелерiнiң орнынан түсуіне олардың
Yкімет Бағдарламасымен келiспеуi және тағы басқалары себепшi болуы
мүмкін. Парламент Yкіметкe сенiмсiздiк вотумын бiлдiрген кезде
Конституцияда көзделген жағайларда Үкімет енгізген заң жобасының
қабылданбауына байланысты Премьер-Министр Парламент палаталарының
бірлескен отырысында Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға хақылы. Бұл
мәселе бойынша дауыс беру сенім туралы мәселе қойылған сәттен бастап
қырық сегіз сағаттан ерте өткізілмейді. Егер сенімсіздік білдіру туралы
ұсыныс палаталардың әрқайсысының депутаттары жалпы санының көпшілік
даусын ала алмаса, заң жобасы дауысқа салынбай қабылданды деп
есептеледі. Алайда Үкімет бұл құқықты жылына екі реттен артық пайдалана
алмайды. А.Ж.Истаев Қазақстан Республикасы Үкіметінің жауаптылығының
конституциялық-құқықтық негізін екі аспектіде: Президенттің және
Парламенттің алдында туындайтындығын қарастыратын болса [5, 42 б], ал
Қазақстан Республикасы Конституциясына 2007 жылдың 21 мамырында
енгізілген
өзгерістер
мен
толықтыруларға
сәйкес
Үкіметінің
жауаптылығының конституциялық негізі Президенттің және Парламент пен
Мәжілістің алдында туындайды [6].
Ғ. Сапарғалиев «3аңдылық пен құқық тәртiбiн нығайту саласында
Yкімет құқықтық реформаның жүзеге асырылуын қамтамасыз етедi;
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық
пен құқық тәртiбiн, республиканың қауiпсiздiгi мен қорғаныс қабiлетiн,
мемлекеттiк шекараның аумақтық тұтастығы мен қорғалуын қамтамасыз ету
жөнiнде шаралар әзiрлеп, жүзеге асырады», - деп толықтыра түседі [7, 39 б.].
Үкіметтің
конституциялық-құқықтық
мәртебесін
ашу
кезінде
мемлекеттің дамуы үшін аса маңызды болып табылатын, оның ерекше
байланысын анықтайтын, әр саланың толыққанды және еркін дамуы үшін
жасалатын шарттарды шешу кезінде мемлекет пен үкіметтің өзара мүддесі
мен жауаптылығын білдіретін негізгі құқықтары және міндеттері
қарастырылады. Яғни Үкіметтің қызметі мен мақсаты мемлекеттің, оның
басқарылуының жан-жақты және еркін дамуының біртұтастығымен
қарастырылады.
Мемлекеттің үкіметпен жалпы қатынасы кезіндегі мемлекеттік
басқаруды іске асырудағы жауаптылық мазмұны конституциялық-құқықтық
нормалармен анықталған, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына
берілген кепілдіктеріне бағытталған қызметін құрайды. Бұл қызмет үкіметтің
өзінің конституцияда бекітілген құқықтары мен мүмкіндіктерін толық әрі
жан-жақты пайдалануды іске асыруды қамтамасыз етумен байланысты.
Ашып айтуға тырыссақ, мемлекеттің адамның өмір сүруі мен денсаулығына
қолайлы айналадағы қоршаған ортаны қорғауды мақсат етіп қоюы
(Конституцияның 31-ші бабының 1-ші тармағы), оның қандай деңгейде
айналадағы ортаны қорғауға бағытталғандығы, нақты іс-шараларды тәжірибе
жүзіндегі қажеттілікке сәйкес әзірлеп әрі жүзеге асырудағы жеделдігі мен
нәтижелігіне қарап зерделеуге болады. Осыған байланысты атқарушы билік
органдарының қоршаған ортаны қолайлы ету және қорғауда жеке тұлғаны
белсенді әрекет етуінің құралдары және тәсілдерін арттыруда көмегін
көрсетеді, әрі олардың сәйкестелген мемлекеттік органдармен, қоғамдық
ұйымдармен осы аяда пайда болатын мәселелерді шешуде өзара тығыз
байланысты қамтамасыз етеді. Жоғарыда келтірілген мысал мемлекет пен
атқарушы билік органдарының мемлекеттік басқарудағы өзараәрекеті кезінде
туындайтын конституциялық-құқықтық қатынастардың өте жылжымалы
екендігін ашады деп ойлаймыз.
Сонымен қатар үкіметтің конституциялық-құқықтық жауаптылығы ол
Конституцияда, конституциялық актілерде бекітілген және оны орындауды
қажет ететін, қандай да бір жетістіктерге жетуге, мемлекетпен біртұтас жеке
немесе оның жоғары лауазымды тұлғасымен, өкілді және атқарушы
органдарымен іске асыруға бағытталған әрекеті. Б.С.Эбзеевтің айтуынша «…
негізгі құқықтар мен бостандықтар мемлекетке тұлғаның бостандықтары
шеңберіне араласудан бәсең бас тарту міндетін ғана емес, сонымен қатар
заңнамалық, басқармалық және сот қызметіндегі индивидтің басты
құқықтары мен бостандықтарының тәжірибеде жүзеге асырылуға
бағытталған белсенді (позитивті) міндеті» болмақ [8, 11 б.].
Үкіметтің конституциялық жауаптылығы мәселесі өзекті болып
табылады және өте күрделі әрі көп жақты. Конституциялық жауаптылық кей
кезде саяси жауаптылықпен де ұштасып жатады. Осындай негіз Үкімет
мүшелеріне де қатысты пайда болуы мүмкін екендігін жоққа да шығара
алмаймыз. Премьер-министрді алатын болсақ, оның орнынан кетуі
конституциялық жауаптылық санкциясы ретінде және саяси жауаптылық
шарасы ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда қарастырылып отырған
тұлға мемлекеттік-биліктік өкілеттіктерге және саяси мәртебеге де ие
болады. Осы тұрғыдан қарағанда Премьер-министр конституциялық
мәртебесін анықтайтын өкілеттігі шегінде қайшы әрекет, құқықбұзушылық –
конституциялық деликт жасаса – орнынан кетіріледі. Ал заң жобасына
байланысты сенім білдіруді ұсыну – Үкіметтің конституциялық құқығы
болып табылғанымен, құқыққа қайшы әрекет болып табылмайды. Ашып
айтатын болсақ, Парламент депутаттарының Премьер-министр ұсынған заң
жобасын қабылдауға қатысты сенім білдірмеуі, Үкімет басшысының
орнынан кетуімен және Үкіметтің таратылуына негізделеді. Қазақстанда ол
жер мәселесімен байланысты қолданысқа түскен болатын. Бұл жайт
Конституцияның 3-ші бабына сәйкес тепе-теңдік және тежемелік жүйені іске
асырумен байланысты туындайды.
Мемлекет басшысы 2007 жылғы 28 ақпанындағы Қазақстан халқына
арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында атқарушы
билікті жаңартудың келесі үлгілерін ұстанады. «..... Жетіншіден, үкімет пен
жергілікті атқарушы билік органдары өздерінің қызметінің ашықтығы мен
есептілігін арттыруға бағытталған шаралар кешенін әзірлеуге тиіс.
Сегізіншіден, мемлекеттік қызметшілер жауапкершілігін арттыруға, сондайақ олардың жұмысқа деген ықыласын нығайтуға бағытталған неғұрлым қатаң
талаптар енгізген дұрыс. Тоғызыншыдан, мемлекеттік органдардың қызметі
азаматтарға көрсетілетін қызметтің тиімділігі мен сапасы, мемлекттік,
салалық, өңірлік және бюджеттік бағдарламаларды іске асырудың нәтижесі
ескеріліп, екшелуге тиіс. Оныншыдан, «электрондық үкімет» жасақтау
жөніндегі жұмыстың нәтижелеріне мұқият талдау жүргізу қажет» [4].
Атқарушы билікті жүзеге асыруда мемлекеттік қызметшілердің алатын
орны өте маңызды. Мемлекеттік қызметшілердің жауаптылығы бірнеше
нормативтік
актілермен
рәсімделеді.
Қазақстан
Республикасының
Қылмыстық кодексінің 13-ші тарауында мемлекеттік қызметшілердің
қылмыстық жауаптылығы қарастырылса, Қазақстан Республикасының
«Мемлекеттік қызмет туралы» заңының 7-ші тарауы мемлекеттік қызмет
туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылықты, ал «Әкімшілік құқық
бұзушылық туралы» ҚР кодексінің ерекше бөліміндегі тараулар мемлекеттік
қызметшілердің әкімшілік жауаптылығын қарастырады. Сонымен қатар
мемлекеттік қызметшілерді тәртіптік жауаптылыққа тарту Қазақстан
Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының мемлекеттік
әкімшілік қызметшілеріне тәртіптік жаза қолдану ережесін бекіту
туралы», «Мемлекеттік саяси қызметшілер лауазымдарының тізілімі
мен мемлекеттік саяси қызметшілерге тәртіптік жаза қолдану тәртібі
туралы ережені бекіту туралы», «Қазақстан Республикасы мемлекеттік
қызметшiлерiнiң ар-намыс кодексі туралы» жарлықтарымен де реттелген.
Сондықтан конституциялық нормалардың іске асырылуын қамтамасыз ету
кезінде, көбінесе олардың өзге құқық салаларының нормаларымен
реттелетінін байқауға болады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі
Жарлығында мақұлданған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
концепциясында да өздерінің конституциялық міндеттерін жан-жақты
орындауға
тиісті
мемлекеттік
қызметшілер
мен
азаматтардың
жауаптылықтарын арттыру қажеттігі туралы бекітілген [9].
Конституциялық құқықтың субъектілері белгілі бір өкілеттіктер мен
міндеттерге ие болу арқылы позитивті жауаптылықтың заңды негізі болып
табылады. Конституциялық жауаптылықтың субъектілері – мемлекеттің,
белгілі бір аумақтың мүддесін көздейтін маңызды шешімдерді қабылдауға
өкілеттігі бар органдар немесе тұлғалар. Осы тұрғыда жауаптылықты
қолданудың негізі болып субъектінің, органның, лауазымды тұлғаның
мемлекеттің мүддесіне сәйкес келмейтін, әрекеттері табылады. Осыған орай
мемлекеттік қызметтің негізгі қағидасының біріне тоқталып өтсек:
мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындамағаны не
тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін
жеке жауаптылық бекітілген. Бұл қағиданың сыбайлас жемқорлықпен
күреске тікелей әсері бар. Конституциялық құқықта жауаптылықтың
позитивтік негізі лауазымды тұлғалардың мәртебесімен анықталады.
Жоғарыда қарастырылып өткен қағиданы Ғ. Сапарғалиев пен Ж. Салимбаева
мемлекеттік қызметшілердің конституциялық жауаптылығының негізі
ретінде ашады [7, 87 б.], бұл пікірмен толық келісуге болады деп ойлаймыз,
себебі біздің ойымызша мәселе мемлекеттік органдар мен оның лауазымды
тұлғаларының өздеріне артылған конституциялық өкілеттіктерін әрі
міндеттерін атқармағандығынан туындауы мүмкін. Осы аспектіде М.Т.
Баймахановтың: жоғары лауазымды тұлғалардың жауаптылығы – атқарылған
жұмыстың сапалылығына берілетін баға, өздерінің құзыретіне сай
келмейтіндігін, өз ісін атқаруға қабылетсіздігін, билікті халық мүддесі үшін
пайдалана алмайтындығын анықтаған кезден бастап міндетті отставка
институтын қолдану қажет, - деген [10, 9 б.] пікірімен толық келісеміз.
Сонымен, Үкіметтің жауаптылығы – оның жеке тұлғамен
конституциялық қатынасымен және атқарушы билік органдарының осы
қатынастарға
байланысты
сәйкестелген
құқықтық
нормаларымен
нақтыланады. Сондықтан Үкімет атынан әрекет ететін атқарушы билік
органдардың, олардың лауазымды тұлғаларының мемлекеттік басқаруды іске
асыруда бақылауда болуы, есептілігі, күнделікті қызметі олардың позитивті
жауаптылығын арттырады деп ойлаймыз.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекций. Изд. 2е, дополн. – М.: Омега-Л, 2004. – 584с.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы / 1995 жылы 30 тамызда
республикалық референдумда қабылданған (7 қазан, 1998 жылғы № 284-1,
2007 ж. 21 мамырда № 254-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңдарымен
енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен бірге) // Қазақстан Республикасы
Парламентінің жаршысы. – 1996. - № 4. – 217-қ.; 1998. - № 20. – 245-қ.; 2007.
– № 10. – 68-қ.
3 Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Қазақстан Республикасының
1995 жылғы 18 желтоқсандағы №2688 Конституциялық Заңы.
4 Назарбаев Н.А. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. // Қазақстан Республикасы
Президентінің халыққа Жолдауы. «Егемен Қазақстан», - Астана, - 2007, № 55
5 Истаев А.Ж. Конституционно-правовая ответственность Правительства
Республики Казахстан. // Казахстанский журнал международного права. –
Алматы, 2001. - №3 (6), – С. 42-48.
6 О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан
от 21.05.2007 г. №254. Закон Республики Казахстан / Министерство юстиции,
Институт законодательства РК. – Астана, 2007. – 302 с.
7 Сапаргалиев Г., Салимбаева Ж. Проблемы конституционной
ответственности. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001, – 152 с.
8 Эбзеев Б.С. Признание и защита прав и свобод человека и гражданина –
обязанность государства: Комментарий к постановлениям Конституционного
Суда Российской Федерации / Отв.ред. Б.С.Эбзеев: В 2 т. Т.2. М., 2000.
9 Концепция правовой политики Республики Казахстан от 20 сентября 2002
г. №949. Одобрена Указом Президента Республики Казахстан // Официальная
газета от 5 октября 2002. - № 40
10 Баймаханов М.Т. Проблемы воплощения принципов правового
государства в Конституции Казахстана. // Государство и право. 1992. - № 8. –
С. 9-16.
Т.С. Нұрышева,
заң ғылымдарының кандидаты,
А.Қ. Балабекова
экономика
кандидаты,
ғылымдарының
Қазақстан Республикасы Президентінің
жанындағы
Мемлекеттік
басқару
академиясы «Мемлекеттік басқару және
мемлекеттік қызмет» кафедрасының
доценттері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖӘНЕ КАНАДАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК
БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
Аңдатпа
Мақалада Қазақстан Республикасы және Канаданың мемлекеттік басқару
жүйесіне салыстырмалы талдау жасалады. Екі мемлекеттің мемлекеттік басқару
тиімділігін бағалау бойынша халықаралық рейтингтегі алатын позициялары
беріледі.
Тірек сөздер: Қазақстан Республикасы, Канада, мемлекеттік басқару,
салыстырмалы талдау, халықаралық рейтинг.
Аннотация
В статье приводится сравнительный анализ государственного управления
Республики Казахстан и Канады. Представлены позиции двух стран в
международных рейтингах по оценке эффективности государственного
управления.
Ключевые слова: Республика Казахстан, Канада, государственное
управление, сравнительный анализ, международный рейтинг.
Abstract
The comparative analysis of public administration of the Republic of Kazakhstan
and Canada is provided in article. Positions of two countries in the international ratings
are presented according to efficiency of public administration.
Key words: Republic of Kazakhstan, Canada, public administration, comparative
analysis, international rating.
Қазақстан Республикасының «Қазақстан – 2050»: қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты Стратегиясында мемлекеттік басқарудың жаңа типінің басым
бағыттары айқындалғандықтан, оның қалыптасуының негіздері өзектілік сипатына
ие болады [1]. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының мемлекеттік
басқару жүйесін жетілдіру де жалғасын табуда. Сонымен қатар реформалаудың
негізгі бағыты ретінде 2015 жылға қарай сапалы мемлекеттік басқарудың жаңа
моделіне сәйкес корпоративтік басқару, нәтижелілік, транспаренттілік және
қоғамға есептілік қағидаттарына негізделген, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын іске асыру үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету табылады
[2]. Сондықтан мемлекеттік басқаруды жетілдіру мақсатында шетелдік
тәжірибелерді де зерттеу қажеттілігі туындайды. Осы тұрғыдан алғанда
Канаданың тәжірибесі де өзіне көңіл аудартады.
Қазіргі таңда көптеген сарапшылар канадалық мемлекеттік басқару
моделінің тиімділігіне мән беріп отыр. Оны әлемдік рейтингтер де, төменде біз
жүргізіп отырған талдау да дәлелдеді. Біздің зерттеу жұмысымыздың да мақсаты
жоғарыда аталған мемлекеттердің мемлекеттік басқару жүйесіне салыстырмалы
талдау жүргізу болып табылады.
1-ші кестеде Қазақстан Республикасы және Канада туралы жалпы
мағлұматтар берілді.
1-ші кесте – Қазақстан Республикасы және Канада туралы жалпы
мағлұматтар
Ресми атауы:
Ел ордасы:
Орналасқан жері:
Аумағы:
Тұрғындары:
Тәуелсіздігі жарияланған
күн:
Ресми тіл:
Әкімшілік бірлік:
Басқару нысаны:
Мемлекеттік құрылыс
нысаны
Мемлекет басшысы:
Жоғары өкілді орган:
Жоғары атқарушы орган:
Ақша бірлігі:
ISO коды:
Қазақстан Республикасы
Астана
Азия (Орталық Азия)
2,724,900 км²
15,776,492 адам
1991 жылдың 16
желтоқсаны (КСРО-нан ).
қазақ, орыс тілдері
14 облыс және екі
республикалық маңызы бар
қалалар
Президенттік республика
Біртұтас
Канада
Оттава
Америка (Солтүстік Америка)
9,984,670 км²
33,876,000 адам
1982 жылдың 17 сәуірі
(Ұлыбританиядан).
ағылшын, француз тілдері
10 провинция және 3 аймақ
Президент, 5 жылдық
өкілеттік мерзімге
сайланады
Екі палаталы парламент –
Сенат және Мәжіліс
Үкімет
Қазақстандық Теңге (KZT).
KAZ
Ұлыбританияның Королевасы және
онымен тағайындалған генералгубернатор
Екі палаталы парламент – Сенат
және Қауымдар палатасы
Үкімет
Канадалық Доллар (CAD).
CAN
Конституциялық монархия
Федеративтік
Канада – 10 провинциядан және федеральды үкіметтің басқаруында
болатын үш аумақтан құралатын, федеративтік мемлекет. Ресми түрде Ұлттар
Ынтымақтастығының құрамындағы доминион ретінде аталады. Канада
Ұлыбритания доминион мәртебесін берген 1867 жылдан бастап фактілік түрде
тәуелсіз мемлекет болды. 1931 жылы Ұлыбритания үкіметі Канаданың ішкі және
сыртқы еріктілігін таныды. 1982 жылы Канада Ұлыбританиядан ресми тәуелсіздігін
алды. Мемлекет басшысы ретінде номинальды түрде Британ королевасы
болғанымен, жалпы алғанда Канаданың Премьер-министрінің ұсынысы бойынша
монархпен 5 жылға тағайындалатын генерал губернатор (канада азаматтарының
ішінен) да мемлекетін басқару өкілеттігіне ие болады.
Канаданың заң шығарушы органы – екі палаталы парламент (Сенат және
Қауымдар палатасы). Сайлауда Қауымдар палатасында көпшілік орынға ие болған
партияның лидері – Премьер-министр болып, елдің үкіметін қалыптастырады.
Яғни, Канададағы атқарушы билік – Премьер-министр басқаратын үкіметке тиесілі.
Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас
мемлекет. Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы,
мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел
iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең
жоғары лауазымды тұлға. Ол - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң,
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Республика Президентi мемлекеттiк
билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының
халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.
Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент тұрақты негiзде
жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және Мәжiлiстен тұрады.
Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады,
атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық
жасайды. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде
Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген
жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты [4].
Халықаралық тәжірибеде мемлекеттік басқарудың тиімділігін бағалау үшін әртүрлі
интегралды көрсеткіштер қолданылады. Олар халықаралық ұйымдармен (Біріккен Ұлттар
Ұйымы, Бүкіләлемдік банк, Бүкіләлемдік экономикалық форум, Transparency
International халықаралық ұйымы) әзірленген. Солардың кейбіреулері назарларыңызға
ұсынылады. Әдістемелердің бірі ретінде Бүкіләлемдік банктің әлем елдері бойынша
мемлекеттік басқару сапасын бағалау әдістемесін [5] қарастырып керейік.
Зерттеу жүргізу барысында халықаралық сарапшылар мемлекеттік басқаруды
елдегі билік өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін қажетті институттар ретінде анықтайды. Яғни
сайлау процедуралары және үкіметті алмастыру, оның қызметіне бақылау жасау туралы;
үкіметтің мемлекеттік саясатты тиімді қалыптастыруы мен іске асыруы қабылеттіктері
туралы; азаматтар мен мемлекеттің, олардың арасындағы экономикалық және әлеуметтік
өзара әрекеттестікті реттеуді қамтамасыз ететін институттарға сенім білдіруі туралы
мәселелерді қамтиды.
Зерттеу шеңбері аясында мемлекеттік басқару сапасын бағалаумен байланысты
алты негізгі параметрлер қамтылады: 1. Тұрғындардың пікірлерін есепке алу және
мемлекеттік органдардың есептілігі (елдің азаматтарының сайлауға қатысу
мүмкіндіктері, сөз бостандығы, бірлесу бостандығы деңгейі және т.б.); 2. Саяси
тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы (үкіметтің тұрақсыздығына конститутциялық
емес әдістермен немесе күш көрсету арқылы әсер ету деңгейі); 3. Үкімет қызметінің
тиімділігі (мемлекеттік қызмет көрсету сапасын бағалау, мемлекеттік қызметшілердің
жұмысының сапасы, олардың саяси қысымнан тәуелсіздігі деңгейі және т.б.); 4.
Нормативтік-құқықтық реттеу сапасы (жеке секторды дамытуға мүмкіндік беретін
нормативтік құқықтық актілер мен негізделген саясатты әзірлеудегі үкіметтің қабылетін
бағалау); 5. Заңның жоғарылығы (әртүрлі субъектілердің қолданыстағы нормаларға
және ол нормаларды сақтаумен байланысты сенім білдіру, оның ішінде шарттарды
міндетті түрде орындату, жеке меншікті қорғау, құқыққорғау орындарының жұмысы,
қылмыстылық деңгейін бағалау); 6. Сыбайлас жемқорлықпен күрес (мемлекеттік билік
ету өкілеттігін жеке басының мақсатына пайдаланудың таралымын бағалау)
2-ші кестеде 215 мемлекеттің мемлекеттік басқарудың сапасын анықтайтын алты
индекс рейтингтері бойынша Қазақстан мен Канаданың алатын позициялары беріледі.
2-ші кестеде – Әлем елдерінің мемлекеттік басқарудағы сапасын анықтайтын
көрсеткіштер*
Жыл
дар
KAZ
CAN
Тұрғындардың
пікірлерін
есепке алу
және
мемлекеттік
органдардың
KAZ
CAN
Саяси
тұрақтылық
және күш
көрсетудің
болмауы
KAZ
CAN
Үкімет
қызметінің
тиімділігі
KAZ
CAN
Заңнама
сапасы
KAZ
CAN
Заңның
жоғарылығы
KAZ
CAN
Сыбайлас
жемқорлықт
ың болуы
есептілігі
2007
16
95
2008
17
95
2009
16
95
2010
14
94
2011
14
95
*Ескерту: Бүкіләлемдік
http://www.worldbank.org/
66
66
72
62
41
банк
82
34
95
39
94
82
42
96
44
95
88
48
97
41
96
79
44
97
41
96
85
45
97
43
96
зерттеулерінің көрсеткіштері
21
96
19
95
24
96
18
95
32
97
20
97
32
97
16
97
31
95
15
95
бойынша. Интернет-ресурс:
Берілген кестеде елдерді бағалау пайыздық көрсеткіштер негізінде жүргізілген – 0ден 100-ге дейін. Әр мемлекет алты критерийлер бойынша өз рейтингтеріне ие болған.
Сәйкесінше, рейтинг төмен болған сайын, мемлекеттік басқарудың да сапасы
төмендейді.
Мысалы, 70% рейтинг сол мемлекеттегі мемлекеттік басқару сапасының
әлемдегі мемлекеттердің 70 пайызына қарағанда жоғары және 30 пайызына
шаққанда төмен екендігін білдіреді. Сандық көрсеткіштерді жеңілдету үшін бағалау
жүйесін 7 баллдық шкалада пайдаланады, яғни 1 – ең жоғары баға (бұл дегеніміз
мемлекеттің рейтингісінің осы категория бойынша 90-100% екендігін білдіреді), 7 –
төменгі (0%, мемлекет осы категория бойынша ең төменгі позицияны алады).
«Екілік» - 75-90%, «үштік» - 50-75%, «төрттік» - 25-50%, «бестік» - 10-25%, ал
«алтылық» - 0-10% рейтингтерді білдіреді.
Кестеге сәйкес Канада төрт көрсеткіш бойынша өте жоғары бағаланса,
керісінше «Саяси тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы» көрсеткіші бойынша
«екіге» бағаланған.
Қазақстан 2-ші кестеге сәйкес екі көрсеткіш бойынша «Тұрғындардың
пікірлерін есепке алу және мемлекеттік органдардың есептілігі» және «Сыбайлас
жемқорлықтың болуы» - «бестік», ал өзге көрсеткіштер бойынша «төрттік»
рейтингке тұрақтаған.
Келесі 3-ші кестеде Біріккен Ұлттар Ұйымымен (әрі қарай - БҰҰ) жүргізілген
электронды үкіметтің даму деңгейі бойынша әлем елдерінің глобальды
рейтингісінде,
сондай-ақ
мемлекеттік
құрылымдардың
ақпараттық
коммуникациялық технологияны (одан әрі – АКТ) пайдалану тенденциясын жүйелі
түрде бағалаған зерттеуінде Қазақстан мен Канаданың алатын позицияларына
талдау жасалады. Зерттеу БҰҰ-мен 2003 жылдан бастап бірнеше жылда бір рет
жүргізіледі [6]. Осы зерттеуде қамтылған барлық мемлекеттер, рейтингте негізгі үш
құрастырушы:
интернет-қызмет
көрсету
сапасының
деңгейін,
АКТинфраструктураның даму деңгейін және адами капиталын бағалаумен
байланысты бөлінеді.
Үш құрастырушы бойынша әр көрсеткіш, өз кезегінде көптеген параметрлерді
қамтиды, оның ішінде ақпараттық қызмет көрсету және мемлекеттік қызметтің вебсайттары, сондай-ақ азаматтардың оларға қолжетімділігі, интернет-пайдаланушылардың
салыстырмалы
саны,
мобильдік
телефондық
байланысты
пайдаланушылар,
тұрғындардың сауаттылығы деңгейі, реттейтін нормативтік құқықтық база және өзге де
факторлар.
3-ші кестеде – Электрондық үкіметтің даму деңгейі бойынша әлем елдерінің
рейтінгісі беріледі (193 мемлекет)*
Жыл
дар
KAZ
CAN
Рейтинг
KAZ
CAN
Жалпы индекс
KAZ
CAN
Интернет-қызмет
көрсету сапасы
және қамту деңгейі
2008 81
7
0.4743
0.8172
0.3211
0.7659
2010 46
3
0.5578
0.8448
0.5270
0.8825
2012 38
11
0.6844
0.8430
0.7843
0.8889
*Ескерту
–
БҰҰ
зерттеу
материалдары
негізінде
http://www.unpan.org/
KAZ
CAN
KAZ
CAN
АКТАдами капитал
инфраструктуран
ың даму деңгейі
0.1306
0.6966 0.9759 0,9908
0.1796
0.6799 0.9677 0.9708
0.3555
0.7163 0.9134 0.9238
құрастырылды.
Интернет-ресурс:
Осы кестеде берілген көрсеткіштерден Канада 2008 жылға қарағанда (7
позиция) өзінің позициясын төмендетіп алғанын байқауға болады. Ол 2012 жылы
193 мемлекеттердің арасынан электрондық үкіметті дамыту деңгейі индексі
бойынша - 0,8430, яғни 11 орынға тұрақтаған. Соған қарамастан онлайн-қызмет
көрсету және телекоммуникациялық инфрақұрылым индексі сәйкесінше 0,7659
және 0,6966-ден 0,8889 және 0,7163-ке дейін ілгері жылжыған. Сондай-ақ адами
капитал индексі 0,9908-ден 0,9238-ге дейін төмендеген.
Қазақстандағы е-үкімет БҰҰ жоғары бағасына иеленді. Электрондық үкіметке
жаһандық дайындық бойынша БҰҰ-мен жүргізілетін жыл сайынғы рейтингісі
көрсеткіштеріне сай, Қазақстан 2010 жылға 46 орыннан 2011 жылы 38 позицияға
көтерілді, яғни электрондық үкіметті дамыту деңгейі индексі - 0,6844. Содай-ақ
онлайн-қызмет көрсету және телекоммуникациялық инфрақұрылым индексі
сәйкесінше 0,3211 және 0,1306-дан 0,7843 және 0,3555-ке ілгерілеген. Бірақ адами
капитал индексі 0,9759-дан 0,9134-ке дейін кері жылжыған.
Transparency International халықаралық ұйымы 1996 жылдан бастап,
жыл сайын мемлекеттік сектордың сыбайлас жемқорлығы деңгейіне
зерттеу жүргізіп келеді [7].
Жыл сайынғы Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі (одан әрі - СЖҚИ),
ең алғаш 1995 жылы жарияланған, және осы уақытқа дейін жоғарыда аталған
ұйымның танымал өнімі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі елдердегі (183 ел) мемлекеттік
қызметшілер және саясаткерлердің арасында сыбайлас жемқорлықтың таралуы
деңгейін бағалау бойынша бөлінеді. Бұл кешендік индекс, себебі ол әр түрлі өкілді
ұйымдармен жүргізілген, әрі сыбайлас жемқорлыққа қатысты сараптамалық
сұрауларға және зерттеулерге негізделген.
Индекс әлемдегі әр мемлекеттің кәсіпкерлері және аналитиктерінің, сонымен
қатар зерттеу жүргізілген елге қатысты елде тұрып жатқан сарапшылардың
пікірлерін білдіреді. Қазақстан Республикасы 1999 жылы зерттеуге қосылды.
Индекс елдер мен аумақтарды 0-ден (сыбайлас жемқорлықтың ең жоғары
деңгейі) 10-ға дейін (сыбайлас жемқорлықтың ең төмен деңгейі) жіктейді.
4-ші кесте – Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі (176 ел),
Transparency International*
Жылдар
KAZ
CAN
KAZ
CAN
Елдердегі сыбайлас
Сыбайлас жемқорлықты
жемқорлықты қабылдау
қабылдау индексі
бойынша рейтингі
2008
145
9
2,2
8,7
2009
120
8
2,7
8,7
2010
105
6
2,9
8,9
2011
120
10
2,7
8,7
2012
133
9
2,8
8,4
* Ескерту – Transparency International Халықаралық ұйымының зерттеу
материалдары
негізінде
құрастырылды.
Интернет-ресурс:
http: //cpi.transparency.org/
4-ші кестеге сәйкес, Канада 8,4 сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексімен
9-шы орында екенін байқауға болады. Қазақстан 176 елдердің ішінен 2,8 сыбайлас
жемқорлықты қабылдау индексімен 133 орында тұрақталған, яғни мемлекеттік
сектордың өте жоғары сыбайластанғанын білдіреді.
Қазақстанның алдында 50 ең дамыған бәсекелестікке қабылетті мемлекеттердің
қатарына ену стратегиялық міндеті қойылған болатын [8]. Сондықтан Қазақстан үшін
бәсекеге қабылеттілік аясындағы рейтинг те қызығушылық танытады. Осындай
рейтингтердің бірі ретінде Бүкіләлемдік экономикалық форумның әдістемесі
қарастырылады, бұл зерттеулер 2004 жылдан бері өткізілуде [9]. Жаһандық бәсекеге
қабылеттілік индексі 113 өзгермеліктерден құрастырылған, ол әр түрлі деңгейде
экономикалық дамудағы әлемдік елдердің бәсекеге қабылеттігін сипаттайды. Өзгермелі
элементтер жиынтығының үштен екісі компаниялардың басшыларына жаһандық сұрақ
қою нәтижелерінен (зерттеліп жатқан мемлекеттердегі бизнес-климатқа әсер ететін
факторлардың кең шеңберін қамту мақсатында), ал үштен бірі жалпыға қолжетімді қайнар
көздерден (халықаралық ұйымдармен тұрақты негізде жүргізілетін зерттеулердің
нәтижелері мен статистикалық көрсеткіштер) құралады. Өзгермелі элементтер ұлттық
бәсекеге қабылеттікті айқындайтын 12 бақылаушы көрсеткіштерге біріктірілген (5-ші
кесте). Қорытынды рейтингте зерттеу объектісі болып табылатын барлық мемлекеттер
біріншіден соңғы орынға дейін орналастырылады, бірінші орын – ең жоғары болып
табылады.
5-ші кесте – Жаһандық бәсекеге қабылеттілік рейтингісі (144 ел)*
Жыл
дар
2008
2009
2010
2011
2012
KAZ
CAN
KAZ
CAN
KAZ
CAN
KAZ
CAN
KAZ
CAN
Рейтинг
Жалпы баға
Институттар
дың саны
Инфраструк
тура
Макроэконо
микалық
тұрақтылық
66
67
72
72
51
4,11
4,08
4,12
4,18
4,38
81
86
91
94
66
76
75
81
82
67
74
59
26
18
16
10
9
10
12
14
5,37
5,33
5,30
5,33
5,27
15
17
11
11
11
6
7
9
11
13
43
31
36
49
51
KAZ
CAN
Денсаулық
және
бастауыш
білім
81
6
80
7
85
6
85
6
92
7
KAZ
CAN
Жоғары
білім және
кәсіби
дайындық
59
9
59
9
55
8
55
12
58
15
KAZ
CAN KAZ
CAN KAZ
CAN KAZ
CAN KAZ
CAN KAZ
CAN KAZ
CAN
Тауар
Еңбек
Қаржы
Технологиял Ішкі нарық
Компанияла Инновациял
нарығы
нарығы
нарығының
ық даму
мөлшері
рдың
ық
және қызмет тиімділігі
дамуы
деңгейі
бәсекеге
потенциал
көрсетулерд
қабылеттілігі
ің тиімділігі
2008 80
16
12
7
97
10
75
9
55
14
86
18
62
13
2009 84
16
18
7
111
11
69
11
55
14
88
17
64
12
2010 86
11
21
6
117
12
82
16
55
14
102
16
101
11
2011 87
12
21
5
121
13
87
16
55
14
109
24
116
11
2012 71
13
19
4
115
11
55
20
55
13
99
26
103
22
*Ескерту – Бүкіләлемдік экономикалық форумның зерттеу материалдары негізінде құрастырылды. Интернетресурс: http://www.weforum.org/gcr
Қарастырылып отырған кестеге сәйкес Канада 2008 жылы 5,37 балымен
10-шы орынды иеленгенмен, даму динамикасын алғанда ол өзінің позициясын
рейтингтің кейбір көрсеткіштері бойынша төмендетіп алған. Соған қарамастан
«Институттар», «Тауар нарығы және қызмет көрсетулердің тиімділігі», «Еңбек
нарығы тиімділігі» факторлары бойынша позициясы жоғарылаған. 2012 жылы
Канада орта есепті 5,27 балымен 14-ші орынға ие болды.
Қазақстанға келетін болсақ 2030 жылға дейін Стратегия қабылданған
кезден бастап 15 жылдың ішінде ол әлемдегі жылдам дамушы елдердің
бестігіне енді. Бүкіләлемдік экономикалық форум рейтингісінде Қазақстан өзінің
позициясын 2008 жылдан бері жақсартты, яғни орта есеппен алғандағы 4,11
балымен 66-шы орыннан, орта есеппен алғандағы 4,38 балымен 51-ші орынға
жоғарылады. Қазақстанның позициясы барлық факторлар: «Институттар»,
«Макроэкономика», «Жоғары білім және кәсіби дайындық», «Тауар нарығы және
қызмет көрсетулердің тиімділігі», «Еңбек нарығы тиімділігі», «Қаржы нарығының
дамуы», «Технологиялық даму деңгейі», «Бизнесті дамыту», «Инновациялар»
бойынша жоғарылады. Сондай-ақ, Қазақстан макроэкономикалық тұрақтылық
факторы
бойынша
өзінің
жоғары
позициясын
ұстануда.
Қазақстан
Республикасының Президенті 2012 жылғы «Қазақстан – 2050» - қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты Стратегиясы» атты Жолдауында 2050 жылға
дейін әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына ену – стратегиялық мақсатын
қойып отыр.
Әлемдік банк және Халықаралық қаржы корпорациясы жыл сайын Doing
Business (Бизнесті жүргізу) рейтингісін жариялап отырады [10]. Онда зерттеліп
отырған мемлекеттегі бизнестің дамуына ықпал ететін немесе кері әсер ететін
жағдайлар жарияланады. Баяндама авторлары компанияның даму циклінің 11
кезеңдеріне қатысты нормаларды талдайды. Соның ішінде – кәсіпорындарды құру,
құрылыс салуға рұқсат алу, жеке меншікті тіркеу, кредит алу, инвесторларды
қорғау, салық салу, халықаралық сауданы жүргізу, контрактілердің орындалуын
қамтамасыз ету, кәсіпорындарды жою, электрді қамтамасыз ету жүйесіне қосылу
және жұмыс күшін жалдау қарастырылады (6-шы кесте). Қорытынды рейтингте
зерттеуге алынған барлық елдер 1-ші орыннан соңғы орынға дейін
орналастырылады. Бірінші орын – ең жоғары болып есептеледі. Яғни, елдің ең
жоғары позициясы, ол елдегі бизнесті жүргізу климатының жайлы екендігін
білдіреді. Талдау жүргізгенде макроэкономикалық саясат, инфрақұрылымның
сапасы, жұмыс күшінің біліктілігі, валюталық курстың ауытқуы, инвесторлардың
пікірі, қауіпсіздік, сыбайлас жемқорлықтың деңгейі факторлары есепке алынбайды.
Сонымен, ұйымдастыру шарттары және бизнесті жүргізу саяси аспектілерді
қамтымайды, тек заңнамада бекітілген ережелер мен нормативтерге негізделеді.
6-шы кесте – Бизнесті жүргізу рейтингісі (185 ел)*
Жылдар
2008
2009
2010
2011
2012
Жылдар
KAZ
CAN
Бизнесті
жүргізу
жеңілдігі
рейтингісі
71
7
70
8
63
8
59
7
47
17
KAZ
CAN
Кәсіпорында
рды тіркеу
KAZ
CAN
Құрылыс
салуға
рұқсат алу
KAZ
CAN
Жұмысқа алу
57
78
82
47
57
173
175
143
147
147
22
29
38
-
KAZ
CAN
Кредиттенді
ру
KAZ
CAN
Инвесторла
рды қорғау
2
2
2
3
3
26
29
29
29
25
KAZ
CAN
Салық салу
19
18
17
-
KAZ
CAN
Электрмен
қамтамасыз
ету жүйесіне
қосылу
86
156
KAZ
CAN
Жеке
меншікті
тіркеу
72
25
31
28
29
28
32
35
37
41
KAZ
CAN
Халықаралық
сауда
KAZ
CAN
KAZ
CAN
Контрактілерд Кәсіпорында
і орындауды
рды юою
қамтамасыз
ету
2008
48
7
52
5
44
25
178
39
28
43
100
4
2009
43
28
53
5
49
28
180
44
28
58
100
4
2010
43
30
57
5
52
28
182
38
34
58
54
4
2011
72
32
44
5
39
10
181
41
36
58
48
3
2012
78
24
10
5
13
8
176
42
27
59
54
3
*Ескерту – Бүкіләлемдік банктің зерттеу материалдары негізінде құрастырылды. Интернет-ресурс:
http://doingbusiness.org/
Канада кәсіпорынды тіркеу және жою индикаторлары бойынша ең жоғары –
3-ші орынды, инвесторларды қорғау бойынша – 5-ші орынды иеленсе, ал
Электрмен қамтамасыз ету жүйесіне қосылудан 156-шы орынға және
контрактілерді орындауды қамтамасыз етуден 59-шы төменгі позицияға тоқталды.
Қазақстанға келетін болсақ, ол 2008 жылмен салыстырғанда өзінің
позициясын жоғарылатты. Яғни, 2012 жылы 185 елдің ішінен 47-ші орынға
тұрақтады. Сонымен қатар салық салу аясында, жеке меншікті тіркеу,
контрактілерді орындауды қамтамасыз етуден де қанағаттанарлық орынды
иеленуде. Бірақ халықаралық сауда және құрылыс салуға рұқсат алудан төменгі
позицияда тұр.
Елдер мен аумақтардың Жалпы ішкі өнім көрсеткіші жаһандық рейтингі
Бүкіләлемдік банк (The World Bank) [11] әдістемесі бойынша есептеледі. Ішкі
жалпы өнім (одан әрі –ІЖӨ) – қандай да мемлекеттің территориясында сол
елдің резиденттерімен 1 жылдың ішінде өндірілген, сатып алушының бағасымен
көрсетілетін барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің құнының
жиынтығы. Тәжірибе жүзінде, ІЖӨ өзіне осы елдің экономикалық аумағында
жұмыс жасайтын барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және өзге де бірліктердің
қызметінің нәтижесін қамтиды, оның ішінде шетелдік капитал, сонымен қатар
шетелдік компаниялардың филиалдарымен бақыланатындар да кіреді. 7-ші
кестеде 192 елдің номинальды (абсолюттік) мазмұны бойынша ІЖӨ мөлшерін
бағалайтын, қолданымдағы бағаның АҚШ долларына шаққандағы (инфляцияға
өзгеріссіз) рейтингісі беріледі. Беріліп отырған көрсеткіштер 2011 жылдың
жағдайын ашады (2012 жылдың шілде айында жарияланған).
7-ші кесте – Бүкіләлемдік банктің зерттеуі бойынша елдер мен аумақтардың
жалпы ішкі өнімінің мөлшері индексі
Жылдар
KAZ
CAN
KAZ
CAN
Рейтинг
ЖІӨ мөлшері ($ млн.)
2010
52
10
142,987
1,574,052
2011
49
11
186,198
1,736,051
*Ескерту – Бүкіләлемдік банктің зерттеу материалдары негізінде құрастырылды. Интернет-ресурс:
http://www.worldbank.org/
Канада 2010 жылы 1,574,052 ІЖӨ мөлшері бойынша 10 орынды иеленсе, ал
2011 жылы 1,736,051 млн.долл. мөлшерімен 11 орынға иеленді.
Ал Қазақстанға келетін болсақ, ол 2010 жылға қарағанда 2011 жылы өзінің
позициясын жақсартты және сәйкесінше 52-ші орыннан 186,198 млн.долл. ІЖӨ
мөлшерімен 49-шы орынға көтерілді.
Адами капиталды дамыту мемлекеттік басқаруды жетілдірудің негізгі
факторы болып табылады. 1990 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының даму
Бағдарламасында (одан әрі - БҰҰДБ) әлем елдерінің экономикалық және
әлеуметтік прогресс бағаланған алғашқы баяндама жарияланды. Онда адами
даму түсінігі берілген: «Адамды дамыту таңдау спектрін кеңейту процесі болып
табылады. Таңдаудың маңызды элементі – ұзақ және салауатты өмір, білім алу
және жоғары деңгейде өмір сүру. Қосымша таңдау элементтері өзіне саяси
бостандықты, адамдардың кепілдендірілген құқықтары және сыйласымдықты да
қамтиды». Сондықтан адами потенциал Индексі, БҰҰ қабылданған, оның мүшелері
тұрғындарының өмір сүру сапасын интегративтік бағалау мақсатында
көрсеткіштер жүйесі. Адами даму Индексі (одан әрі - АДИ) елдің жетістіктерін оның
тұрғындарының денсаулығын, білім алуы және фактілік табыстарын айқындайтын
үш негізгі бағыттарды қамтиды, олардың өздерінің индекстері бағаланады.
Бұл өлшемдер сандық мазмұнда 0-ден 1-ге стандартталады, яғни орта
геометриялық 0-ден 1-ге дейінгі диапозонды АДИ көрсеткіштерінің жиынтығын
білдіреді. Осы көрсеткіштерге сәйкес мемлекеттер орындарды иеленеді және төрт
категорияларға жіктеледі [12]:
1. АДИ өте жоғары елдер.
2. АДИ жоғары елдер.
3. АДИ деңгейі орта елдер.
4. АДИ деңгейі төмен елдер.
8-ші кестеде аталған көрсеткіш бойынша 186 елдерге салыстырмалы талдау
жасалған.
8-ші кесте – Әлем елдерінің адами даму индексі*
Жылдар
KAZ
CAN
АДИ
бойынша
елдердің
рейтингі
KAZ
CAN
Адами даму
капиталы
Индексі
KAZ
CAN
Күтілетін өмір
сүру
ұзақтығының
Индексі
KAZ
CAN
Білім алу
Индексі
KAZ
CAN
Әр тұрғынға
шаққанда жалпы
ұлттық табыс
(АҚШ $)
2007/2008
82
4
0,804
0,966
64,9
80,6
2009
2010
66
8
0,714
0,888
65,4
80,2
2011
68
6
0,745
0,908
67,0
81,0
2012
69
11
0,754
0,911
67,4
81,1
*Ескерту – БҰҰ зерттеу материалдары негізінде құрастырылды.
0,965
0,991
10863
35812
10,3
12,2
10234
35308
10,4
12,1
10585
35165
10,4
12,3
10451
35369
Интернет-ресурс: http://hdr.undp.org/
Канада АДИ рейтингісі бойынша 11 орында орналасқан және адами даму
индексі бойынша өте жоғары деңгейді иеленеді, ал Қазақстанға келетін болсақ, 69шы орында орналасқан, әрі адами даму деңгейі жоғары топтарына енеді.
Жалпы алғанда Канада және Қазақстан Республикасының мемлекеттік
басқару ерекшеліктеріне талдау жасай отырып, келесі қорытындыға келдік:
– жоғарыда қарастырылған рейтингтерге сәйкес, жекелеп айтқанда, Канада
215 мемлекеттің арасынан мемлекеттік басқару сапасы көрсеткіші бойынша орта
позициясында; электрондық үкіметті дамыту деңгейі бойынша 193 елдің арасында
– өте жоғары (11 орын); сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша 176
елдің арасынан – жоғары (9 орын); жаһандық бәсекеге қабылеттік индексі
бойынша 144 елдің арасынан – жоғары позицияны (14 орын) алса, бизнесті жүргізу
рейтингісі бойынша 185 елдің арасынан – жоғары позицияны (17 орын) ұстанып
отыр, оның ішінде кәсіпорындарды тіркеу (3 орын), инвесторларды қорғау (5
орын), салық салу (8 орын), кәсіпорындарды жою (3 орын). Канада электрмен
қамтамасыз ету көрсеткіші бойынша ең төменгі позицияда (156 орын), ал ішкі
жалпы өнім мөлшері бойынша 192 елдің арасынан – жоғары позицияға (11 орын)
тұрақтанған.
– Қазақстан Республикасы жоғарыда берілген кестелердегі талдаулар
барысында келесі рейтингтерге ие болып отыр: мемлекеттік басқарудың сапасы
көрсеткіші бойынша 215 елдің арасында – төменгі позиция (14 орын), электронды
үкіметті дамыту деңгейі бойынша 193 елдің арасынан салыстырмалы түрде –
жоғары позиция (38 орын), сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша 176
елдің арасынан – ең төменгі позиция (133 орын), жаһандық бәсекеге қабылеттілік
көрсеткіші бойынша 144 елдің ішінен – орта позиция (51 орын). Бизнесті жүргізу
рейтингісіне келетін болсақ, 185 мемлекеттің арасынан – жақсы позицияны (47
орын) ұстануда, оның ішінде салық салу (13 орын), жеке меншікті тіркеу (29 орын),
инвесторларды қорғау (10 орын), контрактілерді орындауды қамтамасыз ету (27
орын), бірақ құрылыс салуға рұқсат алу (147 орын) және халықаралық сауда (176
орын) көрсеткіштері бойынша – төменгі позицияда орналасқан. Дегенменде, ішкі
жалпы өнім мөлшері бойынша 192 елдің арасынан – жақсы позицияда (49 орын).
Қазақстан Республикасы және Канаданың мемлекеттік басқару жүйесіне
жүргізілген салыстырмалы талдаудың негізінде, мемлекеттердің дамуының
тенденцияларын байқауға болады. Соған қарамастан, Канадаға бизнесті жүргізу
рейтингісіндегі электрмен қамтамасыз етуге қосылу көрсеткішін жақсарту қажеттігі
туындайды. Ал Қазақстанға келетін болсақ, оған инновациялық потенциалды,
қаржылық нарықты, компаниялардың бәсекеге қабылеттіктерін, халықаралық
сауданы, құрылысты салуға рұқсат алуды дамыту, сонымен қатар сыбайлас
жемқорлықпен күрестің тиімді тетігін әзірлеу мәселесі өзектілігін арттырып отыр.
Жүргізілген талдаудан алынған нәтиже – Канаданың мемлекеттік басқару
жүйесіндегі тәжірибесін, әлемдік деңгейде ұстанып отырған жекелеген жоғары
көрсеткіштерін зерттеу арқылы, оны Қазақстанға енгізу мүмкіндігін ескеруге
болады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің
жаңа саяси бағыты : Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан // www.akorda.kz. (17.09.2013)
2. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік
қызметінің жаңа моделі Тұжырымдамасы туралы» 2011 ж. 21 шілдедегі №119 Жарлығы
3. Система государственного управления Канады. Интернет – ресурс:
http://www.gmu-countries.ru
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы / 1995 жылы 30 тамызда
республикалық референдумда қабылданған (7 қазан, 1998 жылғы № 284-1, 2007 ж. 21
мамырда № 254-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен
толықтырулармен бірге) // Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы. – 1996. № 4. – 217-қ.; 1998. - № 20. – 245-қ.; 2007. – № 10. – 68-қ., 02.02.2011. - №403-ІҮ.
5. Результаты исследований Всемирного банка по оценке качества
государственного
управления
в
странах
мира.
Интернет-ресурс:
http://www.worldbank.org/
6. Результаты исследований Организации Объединенных Наций по
формированию глобального рейтинга стран мира по уровню развития
электронного правительства. Интернет-ресурс: http://www.unpan.org
7. Результаты исследований по восприятию уровня коррумпированности
государственного сектора Международной организации Transparency
International. Интернет-ресурс: http: //cpi.transparency.org/
8. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы : Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауы. 1997 жылғы 10 қазан // Егемен Қазақстан. 1997. 11 қазан.
9. Результаты
исследований
по
индексу
глобальной
конкурентоспособности Всемирного экономического форума Интернет –
ресурс: данные исследований. Источник: http://www.weforum.org/gcr
10. Результаты исследований Всемирного банка и Международной
финансовой
корпорации
Doing
Business.
Интернетресурс:
http://doingbusiness.org/
11. Результаты исследований по глобальному рейтингу стран и территорий
мира по показателю валового внутреннего продукта Всемирного банка
http://www.worldbank.org/
12. Результаты исследований по индексу человеческого потенциала
Всемирного банка. Интернет-ресурс: http://hdr.undp.org/
Нурышева Т.С. – к.ю.н.,
Балабекова А.К. – к.э.н., доцент.
Анализ позиций по эффективности государственного управления
Республики Казахстан и Канады в международных рейтингах.
В Республике Казахстан в свете новых государственных ориентиров,
предопределены приоритетные направления «Стратегией «Казахстан – 2050»
- Новый политический курс состоявшегося государства», и они приобретают
особую актуальность, поскольку устанавливают основы формирования
нового типа государственноно управления [1]. В связи с этим продолжается
совершенствование системы государственного управления в Республике
Казахстан. Основной целью реформирования государственного управления
является обеспечение необходимых условий для максимальной реализации
прав и свобод граждан через построение к 2015 году качественно новой
модели государственного управления на принципах корпоративного
управления, результативности, транспарентности и подотчетности обществу
[2].
Для совершенствования системы государственного управления в
Республике Казахстан необходимо изучать зарубежный опыт. В этом плане
интересен опыт Канады.
В настоящее время в мире многие эксперты признают Канадскую
модель государственного управления как одной из эффективных. Это и
подтверждают мировые рейтинги, анализ которых нами приводится ниже.
Целью нашего исследования является проведение сравнительного анализа
государственного управления Республики Казахстан и Канады.
В таблице 1 представлены общие сведения о Республике Казахстан и
Канаде.
Таблица 1 – Общие сведения о Республике Казахстан и Канаде
Официальное
Республика Казахстан Канада
название:
Столица:
Астана
Оттава
Регион:
Азия (Центральная
Америка (Северная Америка)
Азия)
Территория:
2,724,900 км²
9,984,670 км²
Население:
15,776,492 человек.
33,876,000 человек.
Дата независимости: 16 декабря 1991 года 17 апреля 1982 года (от
(от СССР).
Великобритании).
Официальный язык: Казахский, Русский.
Английский, Французский.
Административное
14 областей
10 провинций и 3 территории.
деление:
Форма правления:
Президентская
Конституционная монархия
республика
Форма
унитарная
федеративная
государственного
устройства
Глава государства:
Президент,
Королева Великобритании,
избираемый сроком
представленная генерална 5 лет.
губернатором.
Высший
Двухпалатный
Двухпалатный парламент —
законодательный
парламент – Сенат и
Сенат и Палата общин.
орган:
Мажилис
Высший
Правительство
Правительство
исполнительный
орган:
Денежная единица:
Код ISO:
Казахстанский Тенге
(KZT).
KAZ
Канадский Доллар (CAD).
CAN
Канада является федеративным государством, состоящим из 10
провинций и трех территорий, находящихся под управлением федерального
правительства. Официально страна именуется доминионом в составе
Содружества наций. Канада фактически стала независимым государством в
1867 г., когда Великобритания предоставила ей статус доминиона. В 1931 г.
Английское правительство признало за Канадой самостоятельность во
внутренней и внешней политике. В 1982 году Канада официально получила
независимость от Великобритании. Главой государства номинально остается
английская королева, представленная генерал-губернатором. Генералгубернатор (из канадских граждан) назначается королевой по рекомендации
премьер-министра Канады на 5 лет.
Законодательный орган - двухпалатный парламент (Сенат и Палата
общин). Лидер партии, получившей на выборах большинство мест в палате
общин, становится премьер-министром и формирует правительство страны.
Исполнительная власть в Канаде принадлежит правительству во главе с
премьер-министром [3].
Республика Казахстан является унитарным государством с
президентской формой правления. Президент Республики Казахстан является
главой государства, его высшим должностным лицом, определяющим
основные направления внутренней и внешней политики государства и
представляющим Казахстан внутри страны и в международных отношениях.
Президент Республики - символ и гарант единства народа и государственной
власти, незыблемости Конституции, прав и свобод человека и гражданина.
Президент Республики обеспечивает согласованное функционирование всех
ветвей государственной власти и ответственность органов власти перед
народом. Законодательным органом является Парламент Республики
Казахстан, который состоит из двух Палат: Сената и Мажилиса,
действующих на постоянной основе. Исполнительную власть осуществляет
Правительство, которое возглавляет систему исполнительных органов и
осуществляет руководство их деятельностью [4].
Правительство является коллегиальным органом и во всей своей
деятельности ответственно перед Президентом Республики, а в случаях,
предусмотренных Конституцией, - перед Мажилисом Парламента и
Парламентом.
В международной практике используются различные интегральные
показатели для оценки эффективности государственного управления,
которые были разработаны международными организациями (Организацией
Объединенных Наций, Всемирным банком, Всемирным экономическим
форумом, международной организацией Transparency International).
Представим некоторые из них. Одной из методик является методика
Всемирного банка по оценке качества государственного управления в
странах мира [5]. Авторы исследования определяют государственное
управление как традиции и институты, служащие для осуществления
властных полномочий в стране. Речь идет о процедурах выбора и смены
правительств, контроля за их деятельностью; о способности правительства
эффективно вырабатывать и реализовывать рациональную политику, об
уважении граждан и государства к институтам, обеспечивающим
регулирование экономического и социального взаимодействия между ними.
В
рамках
исследования
осуществлялась
оценка
качества
государственного управления по шести основным параметрам: 1. Учет
мнения населения и подотчетность государственных органов (в какой
степени граждане страны имеют возможность участвовать в выборе
правительства, уровень свободы слова, свободы объединений и пр.),
2. Политическая стабильность и отсутствие насилия (степень вероятности
дестабилизации правительства неконституционными методами или с
применением насилия), 3. Эффективность работы правительства (оценка
качества государственных услуг, качества работы госслужащих, степень их
независимости от политического давления и т.д.), 4. Качество нормативноправового
регулирования (оценка
способности
правительства
вырабатывать обоснованную политику и нормативные правовые акты,
которые способствуют развитию частного сектора), 5. Верховенство
закона (оценка степени доверия различных субъектов к действующим в
обществе нормам и их готовности соблюдать эти нормы, в том числе оценка
эффективности принудительного исполнения договоров, защиты прав
собственности, работы полиции и судебных органов, уровня преступности и
распространения
насилия),
6. Борьба
с
коррупцией (оценка
распространенности практики использования государственной власти в
корыстных целях).
В таблице 2 представлены совокупные рейтинги 215 стран по шести
индексам качества государственного управления.
Таблица 2 странах мира*
Год KAZ CA
ы
N
Учет
мнения
населения
и подотчет
ность
государств
енных
органов
200 16
95
7
200 17
95
Показатели качества государственного управления в
KA CAN
Z
Политичес
кая
стабильно
сть
и отсутств
ие насилия
KA CA
Z
N
Эффектив
ность
работы
правитель
ства
KA CAN
Z
Качество
законодате
льства
KA CA
Z
N
Верховен
ство
закона
KA CA
Z
N
Сдержива
ние
коррупци
и
66
82
34
95
39
94
21
96
19
95
66
82
42
96
44
95
24
96
18
95
8
200 16
95
72
88
48
97
41
96
32
97
20
97
9
201 14
94
62
79
44
97
41
96
32
97
16
97
0
201 14
95
41
85
45
97
43
96
31
95
15
95
1
*Примечание: по данным исследований Всемирного банка. Интернет-ресурс:
http://www.worldbank.org/
Оценка страны производилась на основе процентных показателей – от 0
до 100. Каждое государство, по каждому из шести критериев, получало свой
рейтинг. Соответственно, чем ниже рейтинг, тем хуже качество
государственного управления.
К примеру, рейтинг 70% означает, что качество государственного
управления в данном государстве лучше, чем в 70% государств мира, но
хуже, чем в 30%. Для упрощения изложения используют систему оценки по
семибальной шкале, где 1 - высшая оценка (это означает, что рейтинг
государства в данной категории составляет 90-100%), 7 - низшая (0%,
государство является абсолютно худшим в данной категории). "Двойка"
означает рейтинг 75-90%, "тройка" - 50-75%, "четверка - 25-50%, "пятерка" 10-25%., "шестерка" - (0-10%).
Канада набирает высшую оценку по четырем показателям, а по
показателю «Политическая стабильность и отсутствие насилие» получает
«двойку».
Казахстан по двум показателям «Учет мнения населения» и «Борьба с
коррупцией» получает «пятерки», по остальным показателям – «четверки».
Представим в таблице 3 сравнительный анализ позиций
Казахстана и Канады в глобальном рейтинге стран мира по уровню
развития электронного правительства, а также системной оценки
тенденций в использовании ИКТ государственными структурами,
проводимого
Организацией
Объединенных
Наций
(ООН).
Исследование проводится ООН с 2003 года раз в несколько лет [6]. Все
страны, охваченные данным исследованием, ранжируются в рейтинге на
основе взвешенного индекса оценок по трем основным составляющим:
степень охвата и качество интернет-услуг, уровень развития ИКТинфраструктуры и человеческий капитал. Показатель по каждой из трех
составляющих, в свою очередь, складывается из множества параметров,
включая информационные услуги и веб-сайты государственных служб, а
также их доступность для граждан, относительное число интернетпользователей, число пользователей фиксированной и мобильной
телефонной связи, уровень грамотности населения, нормативно-правовую
базу и прочие факторы.
Таблица 3 - Рейтинг стран мира по уровню развития электронного
правительств (193 стран)*
Год KA CA KAZ CAN KAZ CAN KAZ
CAN KAZ CAN
ы
Z
N
Рейтинг
Общий
Степень
Уровень
Человечески
индекс
охвата
развития
й капитал
и качество
ИКТинтернетинфраструкту
услуг
ры
200 81
7
0.474 0.817 0.321 0.765 0.1306 0.6966 0.975 0,990
8
3
2
1
9
9
8
201 46
3
0.557 0.844 0.527 0.882 0.1796 0.6799 0.967 0.970
0
8
8
0
5
7
8
201 38
11
0.684 0.843 0.784 0.888 0.3555 0.7163 0.913 0.923
2
4
0
3
9
4
8
*Примечание – составлено на основе материалов исследования ООН.
Интернет-ресурс: http://www.unpan.org/
Канада несколько ухудшила свои позиции в сравнении с 2008 годом и в
2012 году заняла 11 место с индексом по уровню развития электронного
правительства 0,8430 из 193 стран мира. При этом индексы онлайн-услуг и
телекоммуникационной инфраструктуры выросли с 0,7659 и 0,6966 до 0,8889
и 0,7163 соответственно. Вместе с тем, индекс человеческого капитала упал с
0,9908 до 0,9238.
Развитие е-правительства в РК получило высокую оценку ООН.
Согласно данным ежегодного рейтинга ООН по глобальной готовности к
электронному правительству, Казахстан поднялся в мировом рейтинге с 46
места в 2010 году на 38 позицию в 2011 году с индексом по уровню развития
электронного правительства 0,6844. При этом индексы онлайн-услуг и
телекоммуникационной инфраструктуры выросли с 0,3211 и 0,1306 до 0,7843
и 0,3555 соответственно. Вместе с тем, индекс человеческого капитала упал с
0,9759 до 0,9134.
Международной организацией Transparency International, начиная с
1996 года, ежегодно проводится исследование по восприятию уровня
коррумпированности государственного сектора [7]. Ежегодный Индекс
Восприятия Коррупции (ИВК), впервые был опубликован в 1995 году и
является одним из известнейших продуктов данной организации. Индекс
восприятия коррупции (ИВК) ранжирует страны (183 стран) по оценкам
степени распространенности коррупции среди государственных служащих и
политиков. Это комплексный индекс, основанный на данных экспертных
опросов и исследований в отношении коррупции, проводимых различными
представительными
организациями.
Индекс
отражает
мнения
предпринимателей и аналитиков из различных стран мира; в том числе
экспертов, проживающих в стране, в отношении которой проводилось
исследование. Республика Казахстан включена в исследование с 1999 года.
Индекс ранжирует страны и территории по шкале от 0 (самый высокий
уровень коррупции) до 10 (самый низкий уровень коррупции).
Таблица 4 - Индекс восприятия коррупции (176 стран).
Transparency International*
Годы
KAZ
CAN
KAZ
CAN
Рейтинг стран по
Индекс восприятия
восприятию коррупции
коррупции
2008
145
9
2,2
8,7
2009
120
8
2,7
8,7
2010
105
6
2,9
8,9
2011
120
10
2,7
8,7
2012
133
9
2,8
8,4
*Примечание - составлено на основе материалов исследования
Международной организации Transparency International. Интернетресурс: http: //cpi.transparency.org/
Как видно из таблицы 4, Канада находится на 9 месте с индексом
восприятия коррупции 8,4. Казахстан занимает 133 место из 176 стран мира с
индексом восприятия коррупции 2,8, что говорит о высоком уровне
коррумпированности государственного сектора.
Перед Казахстаном стояла стратегическая задача вхождения в 50
наиболее конкурентоспособных стран мира [8]. Поэтому для государства
представляет интерес рейтинги в области конкурентоспособности. Одним из
таких рейтингов является методика Всемирного экономического форума,
исследования которого проводятся ежегодно с 2004 года [9]. Индекс
глобальной конкурентоспособности составлен из 113 переменных, которые
детально характеризуют конкурентоспособность стран мира, находящихся на
разных уровнях экономического развития. Совокупность переменных на две
трети состоит из результатов глобального опроса руководителей компаний
(чтобы охватить широкий круг факторов, влияющих на бизнес-климат в
исследуемых странах), а на одну треть из общедоступных источников
(статистические данные и результаты исследований, осуществляемых на
регулярной основе международными организациями). Все переменные
объединены в 12 контрольных показателей, определяющих национальную
конкурентоспособность (таблица 5). В итоговом рейтинге все страны,
охваченные исследованием, ранжируются с первого до последнего места,
первое место — наиболее высокое.
Канада в 2008 году занимала 10 место со средним баллом 5,37. В
динамике страна немного ухудшила свою позицию по отдельным
показателям рейтинга, вместе с тем были улучшены позиции по таким
факторам, как: «Институты», «Эффективность рынка товаров и услуг»,
«Эффективность рынка». И в 2012 году заняла 14 место со средним баллом
5,27.
За 15 лет, минувших с момента принятия Стратегии-2030, наше
государство вошло в пятерку самых динамично развивающихся стран
мира. В рейтинге Всемирного экономического форума Казахстан улучшил
свои позиции с 2008 года и переместился с 66 места со средним баллом 4,11
на 51 место со средним баллом 4.38. Улучшение позиций Казахстана
произошло
практически
по
всем
факторам:
«Институты»,
«Макроэкономика», «Высшее образование и профессиональная подготовка»,
«Эффективность рынка товаров», «Эффективность рынка труда», «Развитие
финансового рынка», «Уровень технологической готовности», «Развитие
бизнеса», «Инновации». По-прежнему сильны позиции Казахстана по
фактору макроэкономической стабильности.
Таблица 5 - Рейтинг глобальной конкурентоспособности (144
страны)*
Год KA CA KA CA KA CA KA CA KA CA KA CA KA CA
ы
Z
N
Z
N
Z
N
Z
N
Z
N
Z
N
Z
N
Рейтинг
Общая
Качество Инфрастр Макроэко Здоровье Высшее
оценка
институт уктура
номическ и начальн образова
ов
ая
ое
ние
стабильн образова и профес
ость
ние
сиональн
ая
подготов
ка
200 66
10
4,11 5,37 81
15
76
6
74
43
81
6
59
9
8
200 67
9
4,08 5,33 86
17
75
7
59
31
80
7
59
9
9
201 72
10
4,12 5,30 91
11
81
9
26
36
85
6
55
8
0
201 72
12
4,18 5,33 94
11
82
11
18
49
85
6
55
12
1
201 51
14
4,38 5,27 66
11
67
13
16
51
92
7
58
15
2
200
8
KA CA
Z
N
Эффекти
вность
рынка
товаров и
услуг
80
16
KA CA
Z
N
Эффекти
вность
рынка
труда
12
7
KA CA
Z
N
Развитост
ь
финансов
ого
рынка
97
10
KA CA
Z
N
Уровень
технолог
ического
развития
KA CA
Z
N
Размер
внутренн
его рынка
KA CA
Z
N
Конкурен
тоспособ
ность
компаний
KA CA
Z
N
Инноваци
онный
потенциа
л
75
55
86
62
9
14
18
13
200 84
16
18
7
111 11
69
11
55
14
88
17
9
201 86
11
21
6
117 12
82
16
55
14
102 16
0
201 87
12
21
5
121 13
87
16
55
14
109 24
1
201 71
13
19
4
115 11
55
20
55
13
99
26
2
*Примечание - составлено на основе материалов исследования Всемирного
экономического форума. Интернет-ресурс: http://www.weforum.org/gcr
64
12
101
11
116
11
103
22
Президент Республики Казахстан в 2012 г. в своем Послании «Стратегия
«Казахстан – 2050» - Новый политический курс состоявшегося государства»
поставил стратегическую цель - к 2050 году войти в число 30-ти самых
развитых государств мира.
Всемирный банк и Международная финансовая корпорация публикуют
ежегодный рейтинг Doing Business («Ведение бизнеса») [10]. В нем
публикуются
результаты
исследований
норм
регулирования,
способствующие или препятствующие развитию бизнеса в исследуемой
стране. Авторы доклада анализируют данные нормы применительно к 11
этапам жизненного цикла компаний. Среди них - создание предприятий,
получение разрешений на строительство, регистрация собственности,
получение кредитов, защита инвесторов, налогообложение, ведение
международной торговли, обеспечение исполнения контрактов, ликвидация
предприятий, подключение к системе электроснабжения и наем рабочей
силы (таблица 6). В итоговом рейтинге все страны, охваченные
исследованием, ранжируются с первого до последнего места, первое место —
наиболее высокое. Высокая позиция страны означает, что климат
благоприятствует ведению бизнеса. При расчете не учитываются такие
переменные, как макроэкономическая политика, качество инфраструктуры,
квалификация рабочей силы, колебания валютных курсов, мнения
инвесторов, безопасность и уровень коррупции. Таким образом, условия
организации и ведения бизнеса рассматриваются без учета политических
аспектов, исключительно на уровне законодательных положений и
нормативов.
Таблица 6 - Рейтинг ведения бизнеса (185 стран)*
Годы KA CA KA CA KA CA KA CAN
Z
N
Z
N
Z
N
Z
Рейтинг
Регистра Получени Прием на
легкость ция
е
работу
ведения
предприя разрешен
бизнеса
тий
ий на
строитель
KA CAN
Z
Подключе
ние к
системе
электросна
бжения
KAZ CA
N
Регистрац
ия
собственн
ости
2008
2009
2010
2011
2012
71
70
63
59
47
7
8
8
7
17
Годы KA CA
Z
N
Кредитов
ание
57
78
82
47
57
2
2
2
3
3
KA CA
Z
N
Защита
инвестор
ов
ство
173
175
143
147
147
26
29
29
29
25
KA CA
Z
N
Налогооб
ложение
22
29
38
-
19
18
17
-
86
156
72
25
31
28
29
28
32
35
37
41
KA CAN
Z
Междунар
одная
торговля
KA CAN KAZ CA
Z
N
Обеспечен Ликвидаци
ие
я
исполнени предприят
я
ий
контракто
в
2008 48
7
52
5
44
25
178 39
28
43
100
4
2009 43
28
53
5
49
28
180 44
28
58
100
4
2010 43
30
57
5
52
28
182 38
34
58
54
4
2011 72
32
44
5
39
10
181 41
36
58
48
3
2012 78
24
10
5
13
8
176 42
27
59
54
3
Примечание - составлено на основе материалов исследования Всемирного
банка. Интернет-ресурс: http://doingbusiness.org/
Самые высокие места Канада заняла по индикаторам регистрации и
ликвидации предприятий - 3 место, защита инвесторов – 5 место, а самые
низкие - по подключению к системе электроснабжения (156-ое место) и
обеспечения исполнения контрактов (59-ое место).
Казахстан улучшил свою позицию в сравнении с 2008 годом. Так, в 2012
году занял 47 место в рейтинге среди 185 стран. Неплохие позиции в сфере
налогообложения, регистрации собственности, обеспечения исполнения
контрактов. Худшие позиции по международной торговле и получение
разрешений на строительство.
Глобальный рейтинг стран и территорий мира по показателю валового
внутреннего продукта рассчитан по методике Всемирного банка (The World
Bank) [11]. Валовой внутренний продукт (ВВП) — совокупная ценность всех
конечных товаров и услуг, произведенных в течение года на территории
государства резидентами данной страны, выраженная в ценах конечного
покупателя. На практике это означает, что в ВВП включаются результаты
деятельности всех предприятий, организаций, учреждений и других единиц,
которые функционируют на экономической территории данной страны,
включая предприятия, полностью контролируемые иностранным капиталом,
а также филиалы иностранных компаний. В таблице 7 представлен рейтинг
192 стран с подтвержденной оценкой размера их ВВП по номинальному
(абсолютному) значению, выраженному в долларах США в текущих ценах
(без поправки на инфляцию). Данные представлены
на 2011 год (опубликованы в июле 2012 году).
по состоянию
Таблица 7 - Рейтинг стран и территорий по размеру валового
внутреннего продукта по исследованиям Всемирного банка
Годы
KAZ
CAN
KAZ
CAN
Рейтинг
Размер ВВП ($ млн.)
2010
52
10
142,987
1,574,052
2011
49
11
186,198
1,736,051
Примечание - составлено на основе материалов исследования Всемирного
банка. Интернет-ресурс: http://www.worldbank.org/
Канада в 2010 году занимала 10 место с размером ВВП 1,574,052, а в
2011 году заняла 11 место с размером 1,736,051 млн.долл.
Казахстан в 2011 году улучшил позиции в сравнении с 2010 годом и
переместился в рейтинге с 52 места на 49 место с размером ВВП 186,198
млн.долл.
Развитие человеческого капитала является одним из ключевых факторов
в модернизации государственного управления. Так, в 1990 году в Программе
развития Организации Объединенных Наций (ПРООН) опубликован первый
доклад с оценкой экономического и социального прогресса стран мира,
в котором было сформулировано понятие человеческого развития: «Развитие
человека является процессом расширения спектра выбора. Наиболее важные
элементы выбора — жить долгой и здоровой жизнью, получить образование
и иметь достойный уровень жизни. Дополнительные элементы выбора
включают в себя политическую свободу, гарантированные права человека
и самоуважение».
В этой связи Индекс человеческого потенциала (ИЧР) система
показателей, принятая Организацией Объединенных Наций (ООН) с целью
интегративной оценки качества жизни населения страны - члена ООН. ИЧР
измеряет достижения страны с точки зрения состояния здоровья, получения
образования и фактического дохода ее граждан, по трем основным
направлениям, для которых оцениваются свои индексы:
1.
Индекс ожидаемой продолжительности жизни: здоровье и долголетие,
измеряемые показателем средней ожидаемой продолжительности жизни при
рождении.
2.
Индекс образования: доступ к образованию, измеряемый средней
ожидаемой продолжительностью обучения детей школьного возраста
и средней продолжительностью обучения взрослого населения.
3.
Индекс валового национального дохода: достойный уровень жизни,
измеряемый величиной валового национального дохода (ВНД) на душу
населения в долларах США по паритету покупательной способности (ППС).
Эти три измерения стандартизируются в виде числовых значений от 0 до
1, среднее геометрическое которых представляет собой совокупный
показатель ИЧР в диапазоне от 0 до 1. Затем государства ранжируются на
основе этого показателя [12].
В итоговом рейтинге все государства ранжируются на основе ИЧР и
классифицируются четырьмя категориями:
5. Страны с очень высоким уровнем ИЧР.
6. Страны с высоким уровнем ИЧР.
7. Страны со средним уровнем ИЧР.
8. Страны с низким уровнем ИЧР.
В таблице 8 представлен сравнительный анализ 186 стран по данному
показателю.
Таблица 8 - Индекс человеческого развития стран мира*
Годы KAZ CAN
Рейтинг
стран по
ИЧР
KAZ CAN
Индекс
человеческо
го развития
2007
/
2008
2009
2010
KAZ CAN KAZ CAN
Индекс
Индекс
ожидаемой
образования
продолжитель
ности жизни
82
4
0,804 0,966 64,9
80,6
66
8
0,714 0,888 65,4
80,2
KAZ CAN
Индекс
валового
национально
го дохода на
душу
населения ($
США по
ППС)
0,965 0,991 10863 3581
2
10,3
12,2
10234 3530
8
2011 68
6
0,745 0,908 67,0
81,0
10,4 12,1 10585 3516
5
2012 69
11
0,754 0,911 67,4
81,1
10,4 12,3 10451 3536
9
Примечание - составлено на основе материалов исследования ООН. Интернетресурс: http://hdr.undp.org/
Канада в рейтинге занимает 11 место с ИЧР 0,911 и входит в группу
стран с очень высоким уровнем индекса человеческого развития, Казахстан
занимает 69 место с ИЧР 0,754 и входит в группу с высоким уровнем
человеческого развития.
Таким образом, из проведенного нами сравнительного анализа Канады и
Казахстана может сделать следующие выводы:
- согласно вышеуказанных рейтингов: по показателям качества
государственного управления Канада из 215 стран занимает среднюю
позицию; по уровню развития электронного правительства из 193 стран высокую позицию (11 место); по индексу восприятия коррупции из 176 стран
– высокую позицию (9 место); по глобальной конкурентоспособности из 144
страны – высокую позицию (14 место). По рейтингу ведения бизнеса из 185
стран высокую позицию (17 место), в том числе очень высокую позицию по
регистрации предприятий (3 место), защите инвесторов (5 место),
налогообложение (8 место), ликвидации предприятий (3 место), но низкую
позицию по показателю подключение к электроснабжению (156 место). По
размеру валового внутреннего продукта из 192 стран – высокую позицию (11
место);
- согласно вышеуказанных рейтингов: по показателям качества
государственного управления Казахстан из 215 стран занимает низкую
позицию; по уровню развития электронного правительства из 193 стран –
достаточно хорошую позицию (38 место), по индексу восприятия коррупции
из 176 стран – низкую позицию (133 место), по глобальной
конкурентоспособности из 144 стран – среднюю позицию (51 место). По
рейтингу ведения бизнеса из 185 стран хорошую позицию (47 место), в том
числе налогообложение (13 место), регистрация собственности (29 место),
защита инвесторов (10 место), обеспечение исполнения контрактов (27
место), но низкую позицию по показателю получение разрешений на
строительство (147 место) и международная торговля (176 место). По
размеру валового внутреннего продукта из 192 стран – хорошую позицию (49
место).
Обобщая сравнительный анализ государственного управления
Республики Казахстан и Канады можно отметить что имеются тенденции в
их развитии. Однако, в Канаде есть необходимость в улучшении показателя
подключение к электроснабжению в рейтинге ведения бизнеса. Казахстану
необходимо развивать инновационный потенциал, финансовый рынок,
конкурентоспособность компаний, международную торговлю, получение
разрешений на строительство, а также разработать эффективный механизм
борьбы с коррупцией. Полученный результат исследования показал, что
можно изучить и внедрить опыт Канады по государственному управлению по
отдельным показателям мировых рейтингов в Республике Казахстан.
Список использованной литературы:
1.
Послание Президента Республики Казахстан – Лидера Нации Н.А.
Назарбаева народу Казахстана «Стратегия Казахстан – 2050: Новый
политический курс состоявшегося государства».
2.
Указ Президента Республики Казахстан от 21 июля 2011 года
«Концепция новой модели государственной службы Республики Казахстан».
3.
Система государственного управления Канады. Интернет – ресурс:
http://www.gmu-countries.ru
4.
Конституция Республики Казахстан // ИПС «Әділет». (4.06.2013)
5.
Результаты исследований Всемирного банка по оценке качества
государственного управления в странах мира. Интернет-ресурс:
http://www.worldbank.org/
6.
Результаты исследований Организации Объединенных Наций по
формированию глобального рейтинга стран мира по уровню развития
электронного правительства. Интернет-ресурс: http://www.unpan.org
7.
Результаты исследований по восприятию уровня коррумпированности
государственного сектора Международной организации Transparency
International. Интернет-ресурс: http: //cpi.transparency.org/
8.
Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и
улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента
Республики Казахстан народу Казахстана // Казахстанская правда. 1997. 11
октября.
9.
Результаты
исследований
по
индексу
глобальной
конкурентоспособности Всемирного экономического форума Интернет –
ресурс: данные исследований. Источник: http://www.weforum.org/gcr
10. Результаты исследований Всемирного банка и Международной
финансовой
корпорации
Doing
Business.
Интернетресурс:
http://doingbusiness.org/
11. Результаты исследований по глобальному рейтингу стран и территорий
мира по показателю валового внутреннего продукта Всемирного банка
http://www.worldbank.org/
12. Результаты исследований по индексу человеческого потенциала
Всемирного банка. Интернет-ресурс: http://hdr.undp.org/
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ ЖӘНЕ
ЗАҢНАМАДАҒЫ АУДАРМА МӘСЕЛЕЛЕРІ.
Нұрышева Толқын Серікқалиқызы
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы
Мемлекеттік басқару академиясы
Мемлекеттік және жергілікті басқару кафедрасының доценті,
заң ғылымдарының кандидаты
Қазақстан Республикасы Конституциясының ең жоғары заңды күші бар
және Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылатыны [1]
барлығымызға белгілі. Сондықтан Қазақстандық заңнама Конституцияға
сәйкес болуы тиіс. Бірақ осы тұрғыда көптеген мәселелер туындайды, әсіресе
заңнамадағы аударма өзінің шешімін табуды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы 1991 ж. 20
желтоқсандағы N1017-XII Қазақстан Республикасының Заңының 19-бабында
азаматтықты тоқтату негіздері берілген, онда Қазақстан Республикасының
азаматтығы: Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу және Қазақстан
Республикасы азаматтығынан айырылу салдарынан тоқтатылатындығы, ал
21-бабында Қазақстан Республикасы азаматтығынан:
1) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери қызметке қауіпсіздік
қызметіне, полицияға, юстиция органдарына немесе өзге де мемлекеттік
өкімет және басқару органдарына орналасуы салдарынан;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу жалған
мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса;
3) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
негіздер бойынша;
4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын адам
дәлелсiз себептермен үш жыл бойы консулдық есепке тiркелмесе;
5) егер адам басқа мемлекеттің азаматтығын алған болса,
айырылатындығы бекітілген [2].
Аталған баптар ҚР Конституциясының 10-шы бабының 2-ші тармағында
бекітілген «Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан
айыруға болмайды» деген нормасына қайшы келеді. Бұл мәселені айқындау
барысында көптеген сұрақтар туындайды. Осы мәселемен Жоғары оқу
орындары «Құқықтану» мамандығының екінші курс студенттерін «Қазақстан
Республикасының конституциялық құқығы» пәнінен Мемлекеттік аралық
бақылаудан өткізу барысында дайындалатын тест тапсырмаларын сараптау
барысында жиі кездесуге тура келді. Себебі тест тапсырмаларын
құрастырушы маман-заңгерлердің өзі «азаматтығынан айыру негіздері»
бойынша көптеген тест тапсырмаларын енгізеді. Бұдан «конституциялық
құқық пәнінің оқытушылары конституциялық нормаларға дұрыс мән
бермейді ме, әлде ол нормаларды өздері де білмейді ме?» - деген сұрақтар
туындайды. Әрине олар жоғарыда аталған заңға сүйеніп тест тапсырмаларын
құрастырады және конституцияның нормаларын көзге де ілмейді. Менің
ойымша бұның кесірі заңнаманы мемлекеттік тілде қабылдау тетігінің дұрыс
жолға қойылмауынан және Конституцияның нормаларын дұрыс меңгермеген
тұлғалардың орысшадан қазақшаға аударуынан пайда болады.
Осы мәселені одан әрі қарастыратын болсақ «лауазымды адам» деген
ұғым да жеке ашуды қажет етеді. Конституциялық құқық ғылымында
тұлғаның құқықтық мәртебесінің «екі жақтылық» (дуалистік) мағынасы
қалай анықталатындығын білу қажет. Яғни адамның құқықтық мәртебесі мен
азаматтың құқықтық мәртебесі бір-бірінен шектеледі. Егер адам құқығы оған
тумысынан берілсе, ал азаматтың құқықтары алынған болып табылады.
Тұлға әлеуметтік-экономикалық аяда адам ретінде, ал саяси аяда азамат
ретінде танылады. Азаматтың құқықтық мәртебесіне адамның құқықтары,
сонымен қатар мемлекет пен азаматтың арасындағы ерекше өзара қатынасын
анықтайтын саяси құқықтар мен міндеттердің кешені жатады. Қоғамның
саяси өміріне тек қана Қазақстан Республикасының азаматтары қатыса
алады. Қазақстан Республикасының азаматтары бірлестіктерге бірігу
бостандығына, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысу құқығына ие болады.
Сондықтан қазақстандық заңнамада бекітілген «лауазымды адам»
ұғымына тоқталып өту керек. «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі N 453 Заңының 1-бабы «Негізгі
ұғымдарға» арналған және онда «лауазымды адам - ұдайы, уақытша немесе
арнайы өкiлеттiк бойынша өкiмет өкiлiнiң мiндеттерiн жүйеге асыратын не
мемлекеттiк органдарда ұйымдастырушылық-өкiм берушiлiк немесе
әкiмшiлiк-шаруашылық қызметтердi орындайтын адам», -деген ұғым
берілген [3], орысша нұсқасы - Статья 1. Основные понятия. Должностное
лицо - лицо, постоянно, временно или по специальному полномочию
осуществляющее функции представителя власти либо выполняющее
организационно-распорядительные или административно-хозяйственные
функции в государственных органах. Ал Әкімшілік рәсімдер туралы 2000 ж.
27 қарашадағы № 107-II Қазақстан Республикасының Заңында «Лауазымды адамдар» деп осы Заңда мемлекеттiк функцияларды (өкiмет
өкiлiнiң функцияларын) тұрақты, уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша
жүзеге асыратын не мемлекеттiк органдарда ұйымдастырушылық-өкiмдiк
немесе әкiмшілiк-шаруашылық функцияларын орындайтын адамдар
ұғынылады,- деген түсінік берілген [4]. Біріншіден, байқап отырғаныңыздай
бір ұғым екі заңда (қазақшасында) әр түрлі берілген, екіншіден «лицо –
тұлға, яғни адам емес». Конституцияның нормаларына сәйкес адам саяси
құқықтар мен бостандықтарға ие болмайды, сондықтан барлық заңнамаға
«лауазымды тұлға» деп енгізу қажет. Ал «функции представителя власти»
дегенді «өкiмет өкiлiнiң мiндеттерi» деп аударған. Конституцияда «өкімет»
деген ұғым да бекітілмеген, ал міндет пен функцияның да мағыналары әр
түрлі. Бұл да аталған заңдардың бір ғана ұғымы, егер заңнамаға осындай
талдау жасаса, онда оның қаншалықты сапасыз аударылғанына көз жеткізу
қиын емес.
Келесі мәселе Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық
актілер туралы» заңындағы ұғымдарды ашумен байланысты туындайды.
Онда:
1) заң - аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 61-бабының 3-тармағында көзделген
түбегейлі
принциптер
мен
нормаларды
белгілейтін,
Қазақстан
Республикасының Парламенті, ал Қазақстан Республикасы Конституциясы
53-бабының 4) тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан
Республикасының Президенті қабылдайтын нормативтік құқықтық акт;
5) кодекс - осы Заңның 3-1-бабында көзделген біртектес аса маңызды
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар біріктіріліп, жүйеге
келтірілген заң;
6) Конституциялық заң - Қазақстан Республикасы Конституциясында
конституциялық деп аталған, Қазақстан Республикасы Конституциясы 62бабының 4-тармағында белгіленген тәртіппен қабылданатын заң, - деп
бекітілген [5].
Осы ұғымдарда да қайшылықтар кездеседі. Конституциялық заңдар
Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының
жалпы санының кемінде үштен екісінің көпшілік даусымен қабылданады
(ҚР Конституциясының 62-бабының 4-тармағы). Ал заңдар Палаталар
депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады. Яғни
қарастырылып отырған нормативтік құқықтық актілердің қабылдану тәртібі
ҚР Конституциясында бекітілген. Яғни Конституциялық заң – нормативтік
құқықтық акт, заң емес. Сондықтан жоғарыда берілген ұғымдарды да қайта
бекіту керек. Айта кететін жайт «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы»
Қазақстан Республикасының Кодексінде 1-тарау «ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ
БҰЗУШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ЗАҢДАР» деп берілген [6], орысша мәтінінде Глава 1. Законодательство об административных правонарушениях,
сондықтан қазақша аудармасы заңнама болуы тиіс. Себебі Қазақстан
Республикасында жоғарыда аталған Кодекс бар, ал әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдар жоқ. Осы Кодекстегі тағы бір ақаулыққа тоқталып
өтсек, онда Ерекше бөлімнің «Жеке адамға қол сұғатын және отбасытұрмыстық қатынастар саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар» деп
аталатын 9-1-тарауын оның Жалпы бөліміне енгізген. Бұл тарауды 10-1тарауы ретінде енгізген логикалық тұрғыдан алғанда дұрыс болар еді
(орысша нұсқасында 9-1 тарауы ерекше бөлімде берілген).
Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер туралы»
заңындағы 3-баптағы нормативтік құқықтық актілердің туынды түрлерінің
аудармасы да көңілге қонымсыз, атап өтсек:
- қағида - қандай да бір қызмет түрін ұйымдастыру және жүзеге асыру
тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық акт [5], ал орысша мәтіні - 3)
правила - нормативный правовой акт, определяющий порядок организации и
осуществления какого-либо вида деятельности. Қағида (қағидат - принцип)
– нормативтік құқықтық акт болып табылуы мүмкін емес, сондықтан аталған
ұғымды да аудару барысында кемшіліктер бар екені сөзсіз.
Қорытынды ретінде заңнамадағы аударма мәселелерін шешудің кейбір
жолдарын ұсынамын:
- біріншіден, нормативтік құқықтық актілер мемлекеттік тілде
қабылданып, одан кейін ғана орыс тіліне аударылуы қажет;
- екіншіден, нормативтік құқықтық актілерге ғылыми сараптама жүргізу
барысында сарапшы ретінде «ҚР конституциялық құқығы» пәнінің
оқытушыларын (12.00.02 мамандығы бойынша заң ғылымдарының
кандидаттарын, докторларын) қатыстыру қажет;
- үшіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің
нормативтік құқықтық актілердің (Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізетін Заңдар, Конституциялық заңдар, Кодекстер,
заңдар) Конституцияға сәйкестігін алдын-ала бақылау міндетін (ҚР
Конституциясының 72-бабы 1-тармағында анықталған субъектілердің
өтінішінсіз) бекіту қажет.
Сонымен, аталған ұсыныстар іске асырылса, менің ойымша
қабылданатын және/немесе қабылданған нормативтік құқықтық актілердің
Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшылығы мәселесін жоюға
болады.
Пайдаланылған нормативтік құқықтық актілер
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы // Қазақстан Республикасы
Парламентінің жаршысы. – 1996. - № 4. – 217-қ.; 1998. - № 20. – 245-қ.; 2007.
– № 10. – 68-қ.
2 1991 ж. 20 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының азаматтығы
туралы» N1017-XII ҚР заңы (енгізілген өзгерістер және толықтырулармен
бірге). - Алматы, Юрист. - 2008 – 12 б.
3 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23
шілдедегі N 453 Заңы (Закон Республики Казахстан от 23 июля 1999 года №
453-I О государственной службе)
4 Әкімшілік рәсімдер туралы 2000 ж. 27 қарашадағы № 107-II Қазақстан
Республикасының Заңы
5 Нормативтiк құқықтық актiлер туралы 1998 ж. 24 наурыздағы № 213-1
Қазақстан Республикасының Заңы
6 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының 2001
жылғы 30 қаңтардағы № 155-II Кодексі
Нурышева Т.С
доцент кафедры «Государственное
и местное управление» Академии государственного управления
при Президента Республики Казахстан,
к. ю. н.
КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВОЙ
СТАТУС
АССАМБЛЕИ
НАРОДА
КАЗАХСТАНА И ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЕЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
В Республике Казахстан накоплен уникальный опыт мирного
проживания разных народов, и к нему все чаще и чаще обращают свое
внимание другие государства мира. Становлению и утверждению
казахстанской модели полиэтнического общества во многом способствовала
Ассамблея народа Казахстана – уникальный институт, деятельность которого
направлена на укрепление межэтнического и межконфессионального
согласия.
Идея создания Ассамблеи народа Казахстана была выдвинута
Президентом Казахстана Н.А. Назарбаевым на I форуме народа в 1992 году,
выступая на котором Глава государства подчеркнул: «Не одно поколение
казахстанцев создавало наше главное достояние – дружбу народов. Многое
переосмысливая заново, казахстанцы не вправе растрачивать это богатство,
забывать добрые традиции. Они сформировались не в последнее десятилетие
и не коммунистическими директивами. Надо повседневно слышать голос
каждого народа, любой национальности. Именно поэтому необходимо
перевести форум на постоянную основу, создать новый общественный
институт» [1].
Ассамблея народа Казахстана была создана на основании Указа
Президента Республики Казахстан от 1 марта 1995 года «О создании
Ассамблеи народа Казахстана». Правовой основой данного документа
являлась статья 78 Конституции Республики Казахстан 1993 года, согласно
которой «Президент Республики Казахстан образует Совет Безопасности и
иные консультативно-совещательные коллегии» [2]. Данная норма нашла
свое отражение и в первоначальной редакции действующей Конституции
Республики Казахстан 1995 года, согласно которой «Президент Республики
Казахстан образует Совет Безопасности, Высший Судебный Совет и иные
консультативно-совещательные органы» [3].
Указом Президента Республики Казахстан № 856 от 26 апреля 2002
года были утверждены Положение об Ассамблее народа Казахстана и
Стратегия Ассамблеи народа Казахстана. Позднее Указом Президента
Республики Казахстан № 1561 от 23 апреля 2005 года «Об укреплении
института Ассамблеи народа Казахстана» в эти документы были внесены
некоторые изменения и дополнения.
В мае 2007 года Парламент РК принял ряд конституционных поправок,
существенно меняющих роль всей представительной ветви власти. Одно из
важнейших нововведений конституционной реформы – увеличение числа
депутатов в Мажилис Парламента до 107 человек, 9 из которых избираются
Ассамблеей народа Казахстана.
Также согласно п.п. 20 ст. 44 Конституции РК Президент Республики
Казахстан образует Совет Безопасности и иные консультативносовещательные органы, а также Ассамблею народа Казахстана и Высший
Судебный Совет.
В связи с этим, возникла необходимость принятия нового документа,
определяющего нынешний правовой статус Ассамблеи. Этим документом
стал Закон РК «Об Ассамблее народа Казахстана», принятый 20 октября 2008
года.
Данный Закон определяет статус, порядок формирования и
организацию работы Ассамблеи народа Казахстана, направленных на
реализацию государственной национальной политики, обеспечение
общественно-политической стабильности в Республике Казахстан и
повышение эффективности взаимодействия государственных и гражданских
институтов общества в сфере межэтнических отношений.
Согласно п.1 ст. 1 Закона Ассамблея народа Казахстана (далее –
Ассамблея) – учреждение без образования юридического лица, образуемое
Президентом Республики Казахстан, способствующее разработке и
реализации государственной национальной политики.
Ассамблея осуществляет свою деятельность на всей территории
Республики Казахстан.
Ассамблеи областей (города республиканского значения, столицы) –
учреждения без образования юридического лица при акимах областей
(города республиканского значения, столицы), деятельность которых
координируется Ассамблеей [4].
Согласно ст. 3 Закона целью Ассамблеи является обеспечение
межэтнического согласия в Республике Казахстан в процессе формирования
казахстанской гражданской идентичности и конкурентоспособной нации на
основе казахстанского патриотизма, гражданской и духовно-культурной
общности народа Казахстана при консолидирующей роли казахского народа.
Данная цель определила следующие основные задачи Ассамблеи:
1) обеспечение эффективного взаимодействия государственных
органов и институтов гражданского общества в сфере межэтнических
отношений, создание благоприятных условий для дальнейшего укрепления
межэтнического согласия и толерантности в обществе;
2) укрепление единства народа, поддержка и развитие общественного
консенсуса по основополагающим ценностям казахстанского общества;
3) оказание содействия государственным органам в противодействии
проявлениям экстремизма и радикализма в обществе и стремлениям,
направленным на ущемление прав и свобод человека и гражданина;
4) формирование политико-правовой культуры граждан, опирающейся
на демократические нормы;
5) обеспечение интеграции усилий этнокультурных и иных
общественных объединений для достижения цели и задач Ассамблеи;
6) возрождение, сохранение и развитие национальных культур, языков
и традиций народа Казахстана.
Ассамблея осуществляет свои задачи на основе принципов приоритета
прав и свобод человека и гражданина; приоритета интересов народа и
государства; равенства прав и свобод человека и гражданина независимо от
его расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений или по
любым иным обстоятельствам; равноправия и персональной ответственности
членов Ассамблеи за деятельность в ее составе; гласности.
Основными направлениями деятельности Ассамблеи являются
содействие в разработке и реализации государственной национальной
политики; содействие формированию казахстанского патриотизма; развитие
государственного языка и других языков народа Казахстана;
совершенствование региональной политики в межэтнической сфере; участие
в разработке и реализации планов и мероприятий в области демографии и
миграции; пропаганда казахстанской модели межэтнического и
межконфессионального согласия в стране и за рубежом; осуществление
просветительской и издательской деятельности, направленной на достижение
межэтнического согласия;
осуществление
мониторинга
состояния
межэтнических отношений, в том числе в области применения
государственного языка и других языков народа Казахстана; участие в
общественно-политической экспертизе законопроектов по вопросам
государственной национальной политики; поддержка казахской диаспоры в
зарубежных странах в вопросах сохранения и развития родного языка,
культуры и национальных традиций, укрепления ее связей с исторической
Родиной; выработка рекомендаций и реализация практических мер по
урегулированию разногласий и споров, недопущению конфликтных
ситуаций в сфере межэтнических отношений и участие в их разрешении;
методическая, организационная и правовая помощь этнокультурным
общественным объединениям; проведение семинаров, конференций,
осуществление
иных
мероприятий,
обеспечивающих
диалог
государственных органов и общественных объединений по вопросам
межэтнических отношений; взаимодействие с институтами гражданского
общества и международными организациями по вопросам обеспечения
межэтнического и межконфессионального согласия; оказание содействия в
развитии связей других этносов Казахстана с их исторической родиной; иная
деятельность,
содействующая
межэтническому
согласию
и
не
противоречащая законодательству Республики Казахстан.
Сегодня Ассамблея народа стала важным элементом политической
системы Казахстана, скрепившим интересы всех этносов, обеспечившим
неукоснительное соблюдение прав и свобод всех граждан независимо от их
национальной принадлежности.
В целях повышения роли Ассамблеи народа Казахстана в реализации
задач Стратегии "Казахстан-2030", укреплении стабильности и согласия в
обществе и процессе формирования казахстанского народа, его сильной
государственности, открытого гражданского общества, согласно Стратегии
Ассамблеи народа Казахстана на среднесрочный период, утвержденной
Указом Президента Республики Казахстан от 26 апреля 2002 года № 856,
ставится задача совершенствования деятельности Ассамблеи народа
Казахстана по реализации государственной политики в области
межэтнических отношений и повышения ее роли в демократизации
политической системы, решении актуальных задач общественного развития
[5].
В соответствии со Стратегией в сфере межэтнических отношений
представляется необходимым дальнейшее совершенствование системы
взаимодействия государственных органов и координации их деятельности по
вопросам межэтнических отношений рабочим органом Ассамблеи, а также
контроля рабочим органом Ассамблеи эффективности деятельности
государственных органов по реализации задач, поставленных на сессиях
Ассамблеи.
Согласно
вышеуказанной
Стратегии
следующим
важным
направлением является обеспечение информационного и идеологического
сопровождения деятельности Ассамблеи путем:
- публикации материалов по вопросам межэтнических отношений,
информации о деятельности Ассамблеи и этнокультурных объединений,
аналитических и других материалов;
- достижения роста популярности и авторитета Ассамблеи среди
общественности, институтов гражданского общества с помощью
использования современных РR-технологий;
совершенствования
wеb-сайта
Ассамблеи
во
всемирной
информационной сети Интернет.
Стратегия также предусматривает необходимость проведения рабочим
органом Ассамблеи мониторинга деятельности государственных органов в
сфере межэтнических отношений, разработки согласованных планов по
взаимодействию органов Ассамблеи с центральными и местными
исполнительными органами в области реализации мероприятий по вопросам
государственной политики в сфере межэтнических отношений, реализации
комплекса мер, направленных на повышение эффективности работы
Ассамблей и их рабочих органов.
По нашему мнению, данные направления и указанные мероприятия
поспособствуют реализации принципов гласности, открытости, прозрачности
в деятельности Ассамблеи как института гражданского общества, а также
обеспечат планомерную и последовательную работу и результативное
взаимодействие Ассамблеи народа Казахстана с Ассамблеями областей
(города республиканского значения, столицы), центральными и местными
органами исполнительной власти.
В итоге конечным результатом реализации Стратегии Ассамблеи
народа Казахстана должно стать укрепление государственной независимости
и суверенитета Республики Казахстан на основе демократизации общества,
его консолидации, обеспечения гражданского мира и межэтнического
согласия, внутриполитической стабильности, а также выполнения задач,
поставленных в Стратегии "Казахстан-2030" [5].
Исходя из этого, нужно отметить, что деятельность Ассамблеи народа
Казахстана как учреждения, способствующего разработке и реализации
государственной
национальной
политики,
требует
дальнейшего
совершенствования.
Таким образом, определяя конституционно-правовой статус Ассамблеи
народа Казахстана, как института государственной политики в сфере
межэтнических отношений и рассматривая пути совершенствования
деятельности Ассамблеи, можно сделать вывод, что повышение роли
Ассамблеи народа Казахстана является основой внутренней политики,
направленной на обеспечение толерантности, межконфессионального и
межкультурного
согласия
представителей
всех
национальностей,
проживающих в Казахстане и представляющих единый народ Казахстана.
1.
2.
3.
4.
5.
Список использованных источников:
Выступление Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева на
Форуме народов Казахстана. – Алматы, 14 декабря 1992 года.
Сапаргалиев Г. Конституционное право Республики Казахстан:
академический курс. Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 544 с.
Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года (с
изменениями и дополнениями от 7 октября 1998 года, от 21 мая 2007
года). – Алматы: Юрист, 2010.
Закон Республики Казахстан от 20 октября 2008 года N 70-4 «Об
Ассамблее народа Казахстана» (по состоянию на 14 июня 2010 года).
www.assembly.kz
Указ Президента Республики Казахстан от 26 апреля 2002 года № 856
«Об утверждении Стратегии Ассамблеи народа Казахстана на
среднесрочный период (до 2011 года)» (с изменениями и
дополнениями от 23 апреля 2005 г. N 1561; от 26 июля 2007 года N 370)