M AVZU: O’ ZBEKISTONDA T EL ECOM MUNIK ATSIYA VA SIMSIZ T EX NOLOGI YAL A RNING R I VOJL A NISH IGA TA SI R ET UVCH I A SOSIY OM I L L AR B A J A R D I : S A F A R B AY E V J A M S H I D B E K MMT 73 REJA • Telekommunikatsiya tarmoqlari • Simsiz texnologiyalar • Telekommunikatsiyaning jadal suratlar bilan rivojanishi va unga tesir etuvchi omillar • Zamonaviy telekommunikatsiya infratuzilmasining barpo etilishi raqamli iqtisodiyot rivojlanishi uchun eng muhim omillardan biri. Bu borada Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi tomonidan bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. • Bugungi kunda xalqaro internet tarmog‘iga ulanishning umumiy o‘tkazuvchanlik imkoniyatini 1 800 Gigabit/sekundni tashkil etib, amalga oshirilayotgan loyihalar natijasida 2022 yil yakuniga qadar 3 200 Gigabit/sekundgacha kengaytiriladi. • 2021 yilda ma’lumotlar uzatish tarmog‘ining o‘tkazuvchanlik qobiliyati viloyat va tuman markazlari darajasida 1,5 barobarga oshdi. T E L E K O M M U N I K A T S I Y A T A R M O G ‘ I N I R I V O J L A N T I R I S H M A Q S A D I D A Q O ‘ S H I M C H A 5 0 M I N G K I L O M E T R O P T I K - T O L A L I A L O Q A L I N I Y A L A R I Q U R I L I B , U L A R N I N G U M U M I Y U Z U N L I G I 1 1 8 M I N G K I L O M E T R Y E T K A Z I L D I , V A B U N I N G N A T I J A S I D A A H O L I M A S K A N L A R I N I N G 6 7 F O I Z I G A M A Z K U R T A R M O Q K I R I B B O R D I . O P T I K T A R M O Q N I K E N G A Y T I R I S H B O ‘ Y I C H A A M A L G A O S H I R I L A Y O T G A N I S H L A R K E L G U S I Y I L L A R D A H A M S H U S U R ’ A T D A D A V O M E T T I R I L I S H I B E L G I L A N G A N . A H O L I G A Y U Q O R I T E Z L I K D A G I I N T E R N E T X I Z M A T L A R I N I K O ‘ R S A T I S H Q U R I L M A L A R I N I N G U M U M I Y S I G ‘ I M I 3 , 6 M L N . G A Y E T K A Z I L D I . • Mobil aloqa xizmatlarini rivojlantirish maqsadida, mobil internet tezligi 1,5 barobar oshirildi va 2021-yilda 14 150 ta qo‘shimcha tayanch stansiyalari o‘rnatilib, ularning umumiy soni 45 890 taga yetkazildi. Operator va provayderlarga Internet xizmatlari uchun tarif o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 42,9 foizga arzonlashtirilib, 1 Mbit/s uchun 30,0 ming so‘mni tashkil etmoqda. Bugungi kunga kelib 95 foiz aholi maskanlari mobil internet bilan qamrab olingan, 54 foiz uy xo‘jaliklariga yuqori tezlikdagi internetga ulanish imkoni yaratilgan. RAQAMLI ISLOHOTLARNING TEXNOLOGIK POYDEVORIDIR • 2020-yil axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasi uchun, shubhasiz, sermahsul bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘tgan yilda telekommunikatsiya infratuzilmani rivojlantirish borasida keng ko‘lamli ishlar va qator yirik loyihalar amalga oshirildi. • Optik tolali aloqa liniyalarini qurish loyihasini amalga oshirish bo‘yicha qator ishlar olib borilmoqda. 2018-yilda optik tolali tarmoqlarning umumiy uzunligi 26,6 ming kilometrni tashkil etgan bo‘lsa, 2020-yilda esa 68,6 ming kilometrgacha yetkazildi. Joriy yil oxiriga qadar esa ushbu ko‘rsatqichni 118,6 ming kilomertgacha yetkazilishi rejalashtirilgan. SIMSIZ TEXNOLOGIOYALAR • Simsiz axborot tizimlari va tarmoqlari yanada katta ommaviylikka ega bo‘lib bormoqda, chunki ular an’anaviy simli tarmoqlarga qaraganda qator afzalliklarga ega. Lekin chastotalar spektrining litsenziyalanmaydigan dipazonida ishlaydigan foydalanuvchilarning katta soni halaqitlarning ortishiga va har bir ma’lum tarmoqdagi shovqin darajasining oshishiga olib keladi. Tarmoqning unumdorligiga boshqa radiotexnik vositalarning ishlashi keltirib chiqaradigan halaqitlar ham sezilarli ta’sir qiladi. • Butun dunyoda va O‘zbekistonda ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarining keskin rivojlanishi quyidagi afzalliklarga bog‘liq bo‘ldi: • - arxitekturaning tez moslashuvchanligi, ya’ni mobil foydalanuvchilarning ulanishida, harakatlanishida va uzilishida vaqtning suzilarli yo‘qotilishlarisiz tarmoqning topologiyasini dinamik o‘zgartirish imkoniyati; • - ma’lumotlarni yuqori uzatish tezliklari; • - loyihalashtirish va qurishning tezkorligi; • - ruxsat etilmagan ulanishdan yuqori himoyalanganlik darajasi; • - qimmat turadigan va hamma vaqt ham mumkin bo‘lavermaydigan optik tolali yoki mis kabelni yotqizish va ijaraga olishni radi etish. • IEEE 802.11 standarti ma’lumotlar simsiz keng polosali uzatish tarmoqlarining keskin kengayishi, RadioEthernetdan foydalanish bilan radiokanal bo‘yicha Internet tarmog‘iga ulanish xizmatlarini taqdim etadigan operatorlar sonining, shuningdek bu xizmatlar foydalanuvchilari sonining ortishi elektromagnit moslashuvchanlik muammosiga olib keldi. Ayniqsa, bu RadioEthernetprovayderlar soni 5-10 taga etadigan yirik shaharlar uchun xarakterli bo‘lib qoldi. Natijada 2,42,5 GGs chastotalar diapazoni kuchli o‘ta yuklangan va shovqinlashgan bo‘lib qoldi. • Tabiiyki, IEEE 802.11 standarti protokollari steki 802 qo‘mita standartlarining umumiy tuzilmasiga mos keladi, ya’ni MAS (Media Access Control) darajasiga ulanishni va LLS (Logical Link Control) ma’lumotlarni mantiqiy uzatishni boshqarish nimdarajalarili fizik va kanalli darajalardan tashkil topgan. 802 oilaning barcha texnologiyalaridagi kabi 802.11 texnologiya ikkita pastki, ya’ni fizik daraja va MAS daraja orqali aniqlanadi, LLS darja esa barcha LAN texnologiyalari uchun umumiy standart bo‘lgan o‘z funksiyalarini bajaradi TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI JADAL RIVOJLANMOQDA • Mamlakatimizda zamonaviy telekommunikatsiya infratuzilmasini shakllantirish, jumladan, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanish tezligini oshirish va internet bilan qamrab olishni kengaytirishga yo‘naltirilgan loyihalar amalga oshirilmoqda. Prezidentimizning 2013-yil 27-iyundagi “O‘zbekiston Respublikasining Milliy axborotkommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori ushbu jarayonda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Buning samarasida so‘nggi yillarda aloqa va axborotlashtirish xizmatlari hajmi 3,3 barobar oshdi. Joriy yilning birinchi yarmida tarmoq korxonalari tomonidan 2,17 trillion so‘mlik xizmatlar ko‘rsatildi, o‘sish sur’ati 25,4 foizni tashkil qildi. • Ta’kidlash joizki, telekommunikatsiya texnologiyalari, aloqa tarmoqlari va infratuzilmasini rivojlantirish jarayonida fuqarolar, jumladan, mamlakatimizning olis hududlarida yashaydigan aholining axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda deyarli barcha magistral, hududiy va stansiyalararo aloqa vositalarida optik-tolali aloqa liniyalari qo‘llanilmoqda. Ularning umumiy uzunligi 16 ming kilometrdan oshadi. 2015-2017-yillarda yana 6,1 ming kilometr keng polosali optik-tolali aloqa liniyalari o‘tkazish rejalashtirilgan. Buning samarasida aholi sifatli internet bilan birgalikda videotelefoniya, internet-televideniye xizmatlari, shuningdek, HDTV kanallar ko‘rsatuvlarini tomosha qilish va boshqa telekommunikatsiya xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR • 1 https://uza.uz/oz/posts/telekommunikatsiya-texnologiyalari-jadal-rivojlanmoqda-07-10-2015 • 2 https://admin.mitc.uz/uz/activities/communication/communication/560/ • 3 https://www.elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/14079internet-tarmog-i-va-uning-asosiy-funktsiyalari • 4 https://cyberleninka.ru/article/n/ozbekistonda-ijtimoiy-siyosiy-kommunikatsiya-rivojlanishidaraqamli-tpansformatsiya-siyosati ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT