1-mavzu:Parallellashtirish algoritmlarining samaradorlik ko’rsatkichlari

1-MAVZU: O’ZBEKISTON TARIXI FANINING PREDMETI, UNI
O’RGANISHNING NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI
Reja:
1. O’zbekiston tarixi fanining predmeti va tadqiqot obyekti.
2. O’zbekiston tarixini o’rganishning nazariy-metodologik tamoyillari va
g’oyaviy asoslari.
3. O’zbekiston tarixining dolzarb muammolari, davrlashtirish va tarixni
o’rganishda manbalarning ahamiyati.
4. O’zbekiston tarixi fanining yoshlarni har tomonlama ezgu fazilatlar ruhida
tarbiyalashdagi ahamiyati.
Tayanch so’z va iboralar: Tarix fani predmeti va obyekti. Metodologik
tamoyillar. Dialektik metod. Milliy istiqlol g’oyasi. Vatan tarixini davrlashtirish.
Moddiy manbalar. Yozma manbalar. Tarixiy xotira.
-IO’zbekiston tarixi umumjahon insoniyat tarixining ajralmas qismi hisoblanadi.
Bu fan xalqimiz tarixini haqqoniy tasvirlovchi, aks ettiruvchi ko’zgu, ijtimoiy,
siyosiy, tarbiyaviy, ma’naviy saboqlar majmuasidir.
Tarixiy haqiqat to’la ro’yobga chiqishi, haqqoniy tarix yozilishida tarix fanining
predmeti va obyektini to’g’ri belgilanishi o’ta muhim ahamiyatga ega.
Tarix fani o’z xususiyatiga ko’ra:
- Birinchidan, o’zining butun diqqat e’tiborini faqat o’tmishga qaratadi, undan
saboq beradi, xulosa chiqaradi, ajdodlarimizning hayot tarzini, ular yaratgan moddiymadaniy, ma’naviy-mafkuraviy qadriyatlarni o’rganadi.
- Ikkinchidan, tarixiy voqyea va hodisalar qat’iy aniqlikda, davriy ketma-ketlik
– xronologik asosda o’rganiladi.
- Uchinchidan, O’zbekiston tarixi fani o’tmishdagi iqtisodiy-ijtimoiy hayotning
ahvoli, rivojlanishi va tanazzulining sabab hamda oqibatlarini o’rganadi, ulardan
kelajak uchun saboq va xulosa chiqaradi.
- To’rtinchidan, O’zbekiston tarixi fani ko’p qirralik va xilma-xillik
xususiyatiga ega. U jamiyat taraqqiyoti va inqirozlarining faqat bir tomonigina emas,
balki jamiyatning hamma tomonlarini uzviy o’zaro bog’liklikda, bir butunlikda
o’rganadi.
O’zbekiston tarixining o’rganish predmetiga mana shu makondagi jamiiyki
xilma-xil voqyea va hodisalar, ulardagi umumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda
qonuniyatlar hodisasi va jaryonlar, umuman xalq va insonning yaratuvchanlik
faoliyati kiradi.
O’zbekiston tarixi fanining o’rganish obyekti O’zbekistonning tarixidir. Tarixiy
obyektga nisbatan O’zbekiston tarixi fanining maqsadi, vazifasi, yo’nalishi va
faoliyati doirasi yoki chegarasi belgilanadi. Ma’lum bir ma’noda obyekt bilan predmet
bir-biriga juda yaqin tushuncha bo’lsada, ular tarix fanida tutgan o’rni va vazifasi
bilan farqlanadi.
Obyekt aniq tarixiy davr, makon, zamon va geografik mintaqaviy chegaralar,
ma’lum bir xalq, millat, mamlakat tarixi bilan bog’liq bo’lib, shular doirasidagi
voqyea va hodisalarni bir butun va yaxlitlikda o’z ichiga oladi.
Predmet esa mana shu bir butun obyekt ichidagi aniq tarixiy-madaniy,
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardan iboratdir. O’zbekiston tarixi fani fan sifatida ijtimoiysiyosiy, umuminsoniy fan bo’lib, inson va millat, o’z o’tmishini bilishi, o’zligini o’zi
anglashi hamda kelajagini belgilashida asosiy dasturamal hisoblanadi.
O’zbekiston tarixi fani yakka holda rivojlanmaydi. U ijtimoiy-gumanitar
fanlar bilan doimo o’zaro aloqada turadi. Insoniyat hayotining ma’no-mazmunini va
jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari haqida fikr yuritganda falsafa, davlat
qurilishi va jamiyatni boshqarish masalalarida politologiya, iqtisodiy hayotni
yuritishda iqtisodiyot nazariyasi, xalqning turmush tarzi, tili va milliy mentalitetini
tasvirlashda etnografiya, o’zbek tili va adabiyoti, dinshunoslik fanlari yutuqlaridan
foydalaniladi. Tarixshunoslik, manbashunoslik, arxeologiya, arxivshunoslik kabi
maxsus fanlar tarixni chuqur anglab yetishga ko’maklashadi.
-II-
1)
O’zbekiston
tarixi
fanining
nazariy-metodologik
tamoyillari
quyidagilardan iborat:
- ilmiy xolislik (obyektivlik);
- tarixiylik;
- mantiqiy izchillik;
- vorislik va xronologik izchillik;
- g’oyaviylik va vatanparvarlik;
- qiyoslash, kuzatish, umumlashtirish;
- bahslashish, munozara yuritish va isbotlash;
- matematik hisoblash;
- shakllash va modellashtirish;
- ayrimlikdan umumiylikka (induksiya) va umumiylikdan
ayrimlikka
(deduksiya);
- etnografiya, arxeologiya, antropologiya, genealogiya va boshqa fanlarning
metodlaridan keng foydalanish va boshqalar.
2) O’zbekiston tarixi fanining nazariy-metodologik g’oyaviy asoslari:
- din bilan dunyoviylik o’rtasida mo’tadil munosabat bo’lishi va dunyoviylik
aslo dahriylik emasligi;
- tarixni milliy, umuminsoniy, muqaddas hodisa hamda qadriyat deb
tushunmoq;
- tarixda hozirgi zamon sivilizasiyasi nuqtai nazari va bag’rikenglik asosida
yondashish;
- tarixiy taraqqiyot asosini evolyusion tadrijiy yo’l va islohotchilik tashkil etadi,
deb anglamoq;
- tarix, jamiyat va tabiat hamda insoniyat dialektika va sinergetika
qonuniyatlari asoslarida rivojlanishi haqiqat ekanligi;
- tarix milliy va umuminsoniy xotira, millat va xalqlarning joni, tani hamda
g’oyaviy-mafkuraviy muhofaza quroli ekanligi.
3) Metodlar:
- Dialektik metod. Dialektika (yunoncha – dialektike – rivojlanish to’g’risidagi
falsafiy ta’limot) olam yagona va yaxlit, unda sodir bo’ladigan hodisalar, voqyealar
umumiy va o’zaro bog’lanishi, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo’ladi, deb
ta’lim beradi. Bu degani olamda sodir bo’lgan hodisalar, voqyealar ma’lum bir
bog’lanishda, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyot jarayonida sodir bo’lishini
inobatga olmoq lozim. Demak, O’zbekiston tarixini o’rganar ekanmiz, uning jahon
tarixining bir bo’lagi ekanligini yodda tutmoq kerak.
- Xolislik metodi. Tarixiy voqyea, hodisalarni o’rganish, tahlil etish va
yoritishga xolislik – haqqoniy, adolatli yondashuv muhim metodologik qoidadir.
Xolislik qoidasini tarixiy voqyea, hodisalarni o’rganayotganda ular bilan bog’liq
bo’lgan barcha faktlarning hyech bir istisnosiz butun majmui bilan birga olib
tekshirishni, aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi. Tarixiy hodisalarni
bir butun holda, o’zaro aloqada va munosabatda deb o’rganish kerak.
- Tarixiylik metodi. Tarixiylik metodi o’rganilayotgan davr shart-sharoitlarini,
tarixiy muhitni inobatga olmoqni taqozo qiladi. Voqyea-munosabatlarni o’rganishda
tarixiy bog’lanish, tarixiy rivojlanish jarayoniga e’tibor qilmoq zarur. Har bir hodisa
qanday tarixiy sharoitda, muhitda bo’lganligini, bu hodisa o’z taraqqiyotida qanday
asosiy bosqichlarni o’tganligini, keyinchalik u qanday bo’lib qolganligini bilish
tarixiylik qoidasining asosiy talabidir.
-III1) O’zbekiston tarixining dolzarb muammolari:
- O’zbek halqining kelib chiqishi va shakllanish bosqichlari; Vatanimiz
hududida eng qadimgi davrlardan boshlab yashayotgan aholi, ularning joylashuvi va
ijtimoiy aloqalari; bu aholining qo’shni qabilalar va elatlar bilan o’zaro turli
munosabatlari.
- Dastlabki o’zbek davlatchiligining paydo bo’lishi va rivojlanishi muhim
masaladir. Ayniqsa, mahalliy qadimgi aholi o’troq yashaganligi, dehqonchilik
xo’jaligini rivojlantirganligi, dastlabki aholi manzilgohlarining paydo bo’lganligi;
dastlabki manzilgohlar rivojlanib ilk shaharlarga aylanganligi; dastlabki shaharlarning
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va ma’muriy markazlar sifatida rivojlanganligi va nihoyat,
mazkur jarayonlarga asos bo’lib xizmat qilgan omillar o’ta muhimdir.
- Arxeologik manbalar asosida o’lkamiz hududida qadimdan vujudga kelgan ilk
davlat uyushmalari tarixi, ularning o’zaro va qo’shni davlatlar bilan olib borgan turli
aloqalari, ularning tarixiy-geografik hududi va chegaralarini o’rganish ham
munozarali mavzu hisoblanadi. Shu o’rinda yurtimiz hududlari va xorijda bitilgan
o’rta asrlarga oid yozma manbalar asosida O’zbekiston tarixi sahifalarini yanada
kengaytirish va boyitish bo’yicha qilinadigan ishlar nihoyatda ko’p.
2) O’zbekiston tarixini davrlashtirish:
O’zbekiston tarixi quyidagi davrlarga bo’linadi:
- Ibtidoiy jamoa tuzumi;
- Qadimgi davr: davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi;
- O’rta asrlar davri (ilk o’rta asrlar – V-VIII asrlar, Uyg’onish davri – IX-XII
asrlar, mug’ullar istilosi – XIII asr, Temur va Temuriylar davri – XIV-XV asrlar,
xonliklar davri – XVI-XIX asrlar);
- Turkiston Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida;
- O’zbekiston sovetlar hokimiyati davrida;
- Mustaqillik davri.
3) O’zbekiston tarixini o’rganishda manbalarning o’rni
Tarixiy manbalarni o’z mazmuni va mohiyatiga ko’ra birlamchi va ikkilamchi
manbalarga ajratish mumkin. Birlamchi manbaga tarixiy hujjatlarning asl nusxasi,
ikkilamchi manbaga esa, mana shu birlamchi manbalar asosida e’lon qilingan maqola
va kitoblarga keltirilgan ma’lumotlar kiradi.
Manbalar o’z holatiga ko’ra, moddiy va yozma ko’rinishlarga ega bo’ladi.
Moddiy manbalar:
1. Mehnat qurollari.
2. Harbiy qurol-yarog’lar.
3. Tanga pullar.
4. Uy-joylar, qabrlar.
5. Uy-ro’zg’or buyumlari: idish-tovoqlar va boshqalar.
6. Devoriy tasvirlar.
7. G’al’alar, shaharlar va boshqalar.
Yozma manbalar:
1. Yozuv belgilari.
2. Toshga yozilgan bitiklar.
3. Teriga, qog’ozga yozilgan ma’lumotlar.
4. Xalqlar hayoti, yuz bergan voqyea va hodisalar haqida yozilgan kitoblar.
5. Davlat boshliqlarining yozma shakldagi farmonlari.
6. Yer, qimmatbaho narsalarni in’om qilish, meros qoldirish, sotib olish
bo’yicha rasmiylashtirilgan hujjatlar.
7. Arxivlar.
8. Yordamchi manbalar (esdaliklar, xotiralar, kundaliklar).
O’zbekiston tarixini yaratish va o’rganishdagi asosiy manbalar:
1. Arxeologik, etnografik, numizmatik manba va materiallar, yozma manbalar –
«Avesto», «mixxat, fors yozuvlari, qadimgi yunon, xitoy, hind, rim va vizantiya
tarixchilarining asarlari.
2. Ulug’ ajdodlarimiz – buyuk allomalar va dono mutafakkirlar, tarixchilar,
shoirlar, yozuvchilar qoldirgan asarlar.
3. Turli hujjatxonalarda saqlanayotgan qo’lyozma asarlar, hujjatlar, ashyolar.
4. Kutubxonalarda saqlanayotgan yozma kitoblar, ilmiy, badiiy, memuar
asarlar, darsliklar, qo’lyozmalar, risolalar, to’plamlar.
5. Muzeylarda saqlanayotgan ko’rgazma zallari hujjatlari, birinchi navbatda
arxeologiyaga oid qazilma yodgorliklari.
6. Muzey-shaharlar, tarixiy obidalar, yodgorliklar.
7. Kino, fono, foto hujjatlar va hokazolar.
-IV-
O’zbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning o’tmishi, tarixi haqida bilim bilan
chegaralanib qolmaydi, u yoshlarni vatanparvar, ma’naviy jihatdan komil fuqaro etib
tarbiyalashga xizmat qiladi.
O’zbekiston tarixi fani oldida turgan asosiy vazifa quyidagilardan iboratdir:
- Birinchidan, yoshlarga va bo’lajak mutaxassis kadrlarga chuqur milliy va
umuminsoniy tarixiy, g’oyaviy-siyosiy, ilmiy-nazariy dunyoqarashni singdirish.
- Ikkinchidan, yoshlarga milliy tafakkur, g’urur va milliy vijdon va
umuminsoniy barkamollikni tarbiyalash.
- Uchinchidan, yoshlarga otashin vatanparvarlik va harbiy jasoratni, millat va
Vatanga sadoqatni tarbiyalash.
- To’rtinchidan, yoshlarga milliy va tarixiy qadriyatlarni e’zozlash, asrabavaylash ruhini singdirish, ularda yuksak axloqiy fazilatlarni tarbiyalash.
- Beshinchidan, yoshlarni Vatan va xalq, millat, ota-ona, farzand, tabiat va
jamiyat oldidagi muqaddas burchlarni chuqur his etish va ularni sadoqat ruhida
tarbiyalash.
Adabiyotlar ro’yxati:
1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. – T.:
O’zbekiston, 1992.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T.: Sharq, 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008.
4. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.:
O’zbekiston, 2011.
5. Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N. O’zbekiston tarixi. I-qism. – T.,
2002. B. 6-21.
6. O’zbekiston tarixini o’qitish va o’rganishning yagona konsepsiyasi. – T.,
1996.
7. O’zbekiston tarixi / R.Murtazayeva umumiy tahriri ostida. T.: Yangi asr
avlodi, 2003. B. 7-20.
8. Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O`zbekiston tarixi. T.: IQTISODMOLIYA, 2006. B. 6-20.
9. Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. K.1 / Mas`ul muharrir:
A.Sagdullaev. – T.: Sharq, 2010. B. 4-13.