ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖƏНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ М.ƏУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ МИНИСТЕРСТВО НАУКИ И ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ им. М. АУЭЗОВА AUEZOV UNIVERSITY 1943 М.ƏУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІНІҢ 80 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛҒАН «ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫ ҚҰРУ – ЖАСТАРДЫҢ ҚОЛЫНДА» ТАҚЫРЫБЫНДАҒЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ, ТЕХНИКАЛЫҚ, ƏЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖƏНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР БОЙЫНША ХХVІ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ СТУДЕНТТІК ҒЫЛЫМИ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ ТРУДЫ XXVІ-ОЙ РЕСПУБЛИКАНСКОЙ СТУДЕНЧЕСКОЙ НАУЧНОЙ КОНФЕРЕНЦИИ НА ТЕМУ «СОЗДАНИЕ НОВОГО КАЗАХСТАНА — В РУКАХ МОЛОДЕЖИ» ПОСВЯЩЕННАЯ 80-ЛЕТИЮ ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ. М.АУЭЗОВА ПО ЕСТЕСТВЕННЫМ, ТЕХНИЧЕСКИМ, СОЦИАЛЬНОГУМАНИТАРНЫМ И ЭКОНОМИЧЕСКИМ НАУКАМ Том 4 30-31 наурыз Шымкент 2023 1 УДК 323/324 (574) ББК 66.3 (5Қаз) М86 Бас редактор: Д.П. Қожамжарова – т.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА академигі, М.Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университетінің Басқарма төрағасы – ректор; Редакциялық алқа мүшелері: Қ.Е. Нұрманбетов – з.ғ.к., доцент, Басқарма мүшесі, бірінші проректор; Ұ.С. Сүлейменов – т.ғ.д, ғылыми жұмыс жəне инновациялар жөніндегі проректор; Р.Д. Абишева – т.ғ.к., доцент, Басқарма мүшесі, академиялық мəселелер бойынша проректор; Б.Р. Исмаилов - т.ғ.д., «Ақпараттық жүйелер жəне модельдеу» кафедрасының профессоры; Р.Т. Калдыбаев – т.ғ.к., «Жеңіл өнеркəсіп бұйымдарының технологиясы жəне конструкциялануы» кафедрасының доценті; А.Т. Туленов – т.ғ.к., «Көлік, тасмалдауды жəне қозғалысты ұйымдастыру» кафедрасының доценті; С.П. Назарбекова – х.ғ.д., «Химия жəне химиялық технологиялары негіздері» кафедрасынының профессоры; Е.Н. Кочеров – т.ғ.к., «Тіршілік қауіпсіздігі жəне қоршаған ортаны қорғау» кафедрасының доценті; С.А. Жолдасбекова – п.ғ.д., «Кəсіптік оқыту» кафедрасының профессоры; С.У. Карибаев – т.ғ.к., «Қазақстан тарихы» кафедрасының доценті; Г.К. Карбозова – фил.ғ.к., «Ағылшын тіл білімі» кафедрасының доценті; Н.Ш. Алметов – п.ғ.д., «Жалпы педагогика жəне музыкалық білім» кафедрасының доценті; А.Б. Айдарова – э.ғ.к., «Экономика» кафедрасының профессоры; Ж.Серікұлы – Phd доктор, «Технологиялық машиналар мен жабдықтар» кафедрасының доценті; Э.П. Ким – з.ғ.к., «Қылмыстық іс жүргізу жəне криминалистика» кафедрасының доценті; С.А. Калкабаева – м.ғ.д., «Биология» кафедрасының профессоры; Л.К. Жайдакбаева – п.ғ.к., «Информатика» кафедрасының доценті; Ш.М. Зулпанов – тəрбие ісі жəне жастар саясаты департаментінің директоры; Ұ.Б. Назарбек – Phd доктор, академиялық ғылым департаментінің директоры; М.К.Серкебаев – т.ғ.к., доцент, ғылыми қызметті үйлестіру бөлімінің басшысы; Г.Батырбекқызы - Phd доктор, «Қазақстан тарихы» кафедрасының аға оқытушысы, жас ғалымдар кеңесі төрайымының орынбасары; А.Т.Кузербаева - Phd доктор, «Ветеринарлық медицина» кафедрасының меңгерушісі, жас ғалымдар кеңесінің мүшесі; А.Н. Рамашова – Phd доктор, «Халықаралық туризм жəне сервис» кафедрасының аға оқытушысы, жас ғалымдар кеңесінің мүшесі; А.Кульбай – студенттік Парламент төрағасы; Ж.Т. Айдарова – «Студенттік ғылым» бөлімінің бас маманы, техникалық редактор. М.Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университетінің 80 жылдығына арналған «Жаңа Қазақстанды құру – жастардың қолында» тақырыбындағы жаратылыстану, техникалық, əлеуметтік-гуманитарлық жəне экономикалық ғылымдар бойынша 26-шы республикалық студенттік ғылыми конференциясының еңбектері Труды 26-ой республиканской студенческой научной конференции на тему «Создание нового Казахстана — в руках молодежи» посвященная 80-летию Южно-Казахстанского университета им. М.Ауэзова по естественным, техническим, социально-гуманитарным и экономическим наукам Шымкент: М.Əуезов атындағы ОҚУ, 2023г. Т.4 – 311 бет Қазақша, орысша, ағылшынша. ISBN 978-601-255-342-0 Жинаққа студенттердің жаратылыстану, техникалық, əлеуметтік – гуманитарлық жəне экономикалық ғылымдары бойынша мақалалары енгізілген. УДК 323/324 (574) ББК 66.3 (5Қаз) ________________________________________ ISBN 978-601-255-342-0 М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті, 2023ж. Южно-Казахстанский университет им. М. Ауэзова, 2023г 2 МƏДЕНИЕТ ЖƏНЕ ӨНЕР –РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ КЕПІЛІ; КУЛЬТУРА И ИСКУССТВО – ГАРАНТИЯ ДУХОВНОГО ОБНОВЛЕНИЯ ƏОЖ 13.01.29: САЛТ-ДАСТҮРЛЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛЫРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ МҮМКҮНДІКТЕРІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ Абдирахимова У.М. - МС-21-6к1 тобының студенті Турдалиева Ш.Ж. - ғылыми жетекшісі Дəстүр түсiнiгiн өмiр мен танымдық мəнiне байланысты қарастырып көрейiкшi. Қоғам дамуы барысында адамдар арасындағы қалыптасып, өркендеп, өзгерiп отыратын жəне ондағы тұрақтылықты ретке келтiрiп отыратын қоғамдық құралды "дəстүр" деймiз. Қоғамның қай саласында болмасын тұрақтылық болмаса даму да болмайтыны сияқты, дəстүрсiз жаңа нəрсенiң қалыптасуы мүмкiн емес. Егер қоғамдық қатынас сатылы дамиды десек, дəстүр əрбiр жаңа сатыда сақталуымен қатар, өзгерiп, жаңарып отырады. Дəстүрлер арқылы қайта жаңғыру пайда болады. Ол арқылы заманы өтiп бара жатқан ескi қатынас түрлерiнен өз заман талап-тiлектерiн қанағаттандыратын жаңа формалар жүйесi қалыптасып, болашақтағы қатынас түрлерiне жаңаша қуат берiледi. Дəстүрдiң мағынасы мен адам дамуындағы маңызы ол руханилықтың иесi болып табылатын жанды тұлғаның өздiгiнен iзденуiне, жаңарып отыруына, өз өмiрiн шығармашылыққа айналдыруға мүмкiндiк бередi. Дəстүр арқылы адамдар өткен дəуiрлердегi құндылықтар туралы тек бiлiп қана қоймай, оның маңызды жəне қажеттi деген элементтерiн өз бойына сiңiрiп, өзiнiң рухани мұратына, мақсатына айналдырып отырады. Осындай жағдайда ғана нағыз рухани сабақтастық болуы мүмкiн. Рухани дəстүр адамды қайта түлетуi қажет. Дəстүр жеке адамдардың жан дүниесiне, көңiл-күйiне де жағымды əсер етiп, қуанышқа бөлейдi, оларды қоғамдық талаптарға ұжымдастырып, рухани бiрлестiктерге ынталандырады. Дəстүр адамдардың қоғамдағы өзара қарым-қатынастарына əсер етiп, ондағы əлеуметтiк, психологиялық ахуалдың жақсаруына жəрдемдеседi. Тарихи, рухани сабақтастық – жалпы дамудың, соның iшiнде ғылыми, көркемдiк дамудың да объективтi заңдылығы болып табылады. Дəстүр мен жаңаның арасындағы сабақтастық жоқ жерде iлгерi өрлеу, даму болмайды. Өйткенi адамзат баласы тарихи дамудың əр сатысында əдебиет пен көркем өнердi, ғылыми жетiстiктердi қайталамайды, керiсiнше жаңаша қалыптастырып, өзгертiп, жетiлдiрiп отырады. Сонымен бiрге дəстүр шектеушi қызметiн атқарады. "Дəстүр – адамдардың қоғамнан даяр күйiнде алатын, өздерiнiң тəртiптерiн жөнге түсiрiп жəне əрекетке келтiрiп отыратын тетiк болып саналады. Дəстүрдi бұзғаны үшiн берiлген жаза тайпалардың бiрлiгiн сақтауға көмектесетiн қорғаушы құрал болып табылады" [1,55б]. Адам тек зерделi тiршiлiк иесi ғана емес, сонымен бiрге оның бойында қасиеттi рух бар. "Руханилық – бұл сыртқы болмыс универсумын тұлғаның iшкi ғаламына этикалық негiзде айналдыру қабiлетi, сол iшкi əлемдi құрау қабiлетi арқылы үнемi өзгерiп отыратын жағдайдың алдында адамның өзiне сəйкестiгi мен оның еркiндiгiн жүзеге асыра бiлуi. Руханилық ақыр аяғында өзiндiк мағыналық космогонияға, əлем образының тұлғаның адамгершiлiк заңымен бiрiгуiне əкеледi" [2,213б]. Жалпы дəстүрлi өнердi меңгеруге, игеруге жəне оның негiзiнде жаңа образдар сомдауға көмектесетiн жəне адамның жан жақты болып қалыптасуына көмектесетiн руханилық құбылысының бiрнеше iргелi салалардың бiр-бiрiмен тығыз байланысынан өрбидi, түзiледi. "Дəстүрлi өнер" ата-бабамыздан келе жатқан көптеген ғасырлар бойы шыңдалып, санамызда, рухымызда, болмысымызда өзiндiк қолтаңба ретiнде сiңiп қалыптасқан өнер түрi болып табылады. Бiз бұл жерде екi түрлi нəрсенi ескеруге тиiспiз. Бiрiншiсi – дəстүрлi өнердi алғашқы қауымдық кезең өнерiмен шатастырмауымыз керек. Себебi дəстүрлi өнерде алғашқы қауымдық кезеңдегi, тiптi одан бергi сақ, қыпшақ-қимақ, түркi мəдениетi өн бойында тұтас сақталып жатқанымен, ол – кейiн де өзгерiстерге ұшырап, бүгiнгi күнге жеткен халықтық өнер. Екiншiсiне, кейбiр зерттеушiлер дəстүрлi өнер деп 1920 жылдарға дейiнгi өнердi жатқызады. Кеңес үкiметi кезеңiнде реалистiк өнердiң қалыптасуына байланысты дəстүрлi өнер жойылған секiлдi. Бұл да сыңаржақты түсiнiк деп есептеуiмiз керек. Себебi қалай мойындамаймыз десек те кеңес үкiметi тұсында қаншалықты қудалауына қарамастан дəстүрлi мəдениет өз болмысын сақтап қана қалған жоқ, сонымен бiрге бейнелеу өнерiмен жарысып, кей жағдайда онымен ұштаса отырып дамып келдi. Сондықтан дəстүрлi мəдениет жөнiнде айтқанда, бiрiншiден, тарих тезiнен өтiп, өзiндiк сипатын сақтап келген халықтың рухани қазынасын айтамыз. Бұл қазiргi мұражайларда тұрған тарихи көне ескерткiштер болса, екiншiден, қазiргi халық шеберлерiнiң қолынан шыққан көркем бұйымдар. Yшiншiден, осы халықтық бұйымдардың қазiргi кезеңде жаңаша көрiнiс табуы. Төртiншiден, осы құбылыстардың балалардың көркем шығармашылығында өз қырынан сомдалуы. Егер осы жағдайды ендi мектепке тiкелей жанамалап айтатын болсақ, əрине, бұл оқушылардың халықтық мұраны, дəстүрлi өнердi өзiнше қабылдауы, пайымдауы, бағалауы. Баланың талғамы мен дүниетанымы осы сапаның қалыптасуымен тiкелей байланысты. Бiз сөз етiп отырған дəстүрлi өнер өнердiң басқа түрлерiнен өзгеше болып келедi. Оның өзiнiң болмысы, табиғи сипаты бар. Яғни дəстүрлi өнер қазақ халқының дəстүрлi өмiр салтымен, материалдық жəне рухани дүниесiмен, халықтық психологиясымен ерекшеленетiн əлем мəдениетiндегi өз орнымен сипатталады. Сондықтан да дəстүрлi өнер этномəдениетпен, ұлттық педагогикамен байланысты. Белгiлi ғалым С.Ақатай өз мақаласында қазақтың ұлттық менталитетiн қазақша өмiр сүру дəстүрiмен байланыстыра отырып қазiргi мəдениетiмiздегi қос ағымды – қазақ немесе казах (ресми) жəне қазақы (этникалық) мəдениеттердi бөлiп көрсетедi [3,81 б.]. Осыған ұқсас ой қазақ философиясының негiзiн қалыптастырушылардың бiрi А.Х.Қасымжановтың еңбегiнде де ұшырасады. Ол "нағыз қазақ" пен "шала қазақ" арасындағы өлшемдер көбiнесе ұмытылған, шiрiген дəстүршiлдiк пен "Тамаша" деп аталатын театрландырылған шоудың тақырыбын қамтамасыз ететiн 3 трагикомедиялық модерннiң шекараларын сипаттайды" – деп бүгiнгi күннiң шындығын дəл нысаналап белгiлеген болатын [4,22 б.]. Ал педагог жəне мəдениеттанушы ғалым М.Х.Балтабаев қазiргi мəдениеттiң даму ерекшелiгiне арналған монографиясында қазақ менталитетiнiң өзегi ретiнде Батыс пен Шығыстың танымдық формаларының синтезi түрiнде көрiнетiн еуроазияшылдықты насихаттап, келешектегi қазақстандық қоғамды бiрiктiрушi бiрден-бiр "ұлттық идея" деп үмiттенедi.[5,84б.] Ал Д.Кiшiбеков өз еңбегiнде қазақ менталитетiнiң өзiндiк сипатын оның өткенiмен, бүгiнгiсi мен жəне ертеңiмен барлық қырынан байланыстыра қарастырады [6]. Менталитет ұғымына ұқсас "ұлттық мiнез-құлық" түсiнiгi. Ұлттық мiнез-құлықтың қалыптасуына да қоршаған орта мен биологиялық фактормен қатар, берiк дəстүрлi шаруашылыққа негiзделген жəне нақты тарихи-мəдени жағдайларда қалыптасқан этнопсихологиялық-гомогендiк ерекшелiк – "қазақылық" немесе "қазақшылықтың" əсерi мен маңызы күштi болды. Ұлттық мəдениет – халық игiлiгi. Ол өткен уақыт пен қазiргi заманның үйлесiмдi қасиеттерiн жинақтауы керек. Олай болса, осы кезеңдегi мəдениет ауқымы ұлтымыздың тарихи шежiресi, ғасырлар iзiн тастаған дəстүрлердiң жалғасы. Дəстүрлi мəдениеттiң құндылығын ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынов, Əлихан Бөкейханов, Халел Досмұханбетов басқа да қазақтың бiртуар азаматтары табиғи күйiнде, тəрбиенiң ажырамас бөлiгi ретiнде түсiндi. Олар ұлтымызды оянуға, бiлiм алуға, сауатты болуға шақырды. Кейiн бұл арыстардың көбi қазақ алфавитiн құрастыруда, оқулықтар жазуда, қазақ фольклорын жинақтауда, газет шығаруда, уағыздау жұмыстарын жүргiзуде көптеген жұмыстар атқарды. Мiржақып Дулатов өзiнiң мақалалары мен өлеңдерiнде "бiлiмдi мыңды жығады, бiлiктi бiрдi жығады", "жақсымен өткен мəжiлiстiң бiр сағаты бiр жылға тең", "шығады асыл – тастан, өнер – жастан, тəрбие тəуiр болса əуел бастан" деген қанатты сөздер мен өлеңдерiнде, мақалаларында алға тартып, халқын оқу-бiлiм алуға шақырады. Одан кейiн тəрбиенiң рөлi жөнiнде: "Жылқы бiткен дүлдiл болмайды, құс бiткен бұлбұл болмайды",– дей келiп, – "Адам баласы да солай. Жұрттың бəрi шешен, əнші, ақын, данышпан болып туа бермейдi. "Күйсiз көлiк жүрмейдi" деген бар. Дүлдүлге де күй керек, бұлбұлға да жайлы орын, көңiлдi бақша керек. Адам баласы бəрiнен де артық күй таңдайды. Туысында қанша зеректiк болса да, ғылымсыз, тəрбиесiз кемелiне жетпейдi. Кiмде-кiм өзiнiң табиғатында не нəрсеге шеберлiк барын сезiп, өз жолына түссе ғана көзге көрiнедi, – дейдi. Этностық пен өзiндiк менталитеттiң өзiндiк ерекшелiгi мен даму сипатына байланысты қалыптасатын халықтық педагогика проблемалары этнопедагогикалық мəселелердi түсiнуге мүмкiндiк жасайды. Сонымен бiрге дəстүрлi өнердiң табиғи сипатын, оның шығу көздерiн ұғуда бұл түсiнiктерге ғылыми сараптама беру құрғақ даудамайды азайтады деп ойлаймыз. Оның үстiне əр терминдi, ұғымды өз ретiнде пайдалануға жағдай жасамақшы. Дəстүр (латынша, traditio - жалғастыру) – тарихи қалыптасқан қоғам үшiн пайдалы, ұрпақтан-ұрпаққа берiлiп жəне белгiлi уақыт аралығында сақталып отыратын адамзат тəжiрибесiнiң жалғастығы мен жиынтығы, мəдени мұрасы: əдет-ғұрыптар, ырымдар, жүрiс-тұрыс қалыптары мен тəртiптерi, үрдiстер, жөн-жоралғылар, мейрамдар, салтанаттар жəне т.б. Адам қажеттiлiгiн өтейтiн барлық құндылықтар – материалдық, əлеуметтiк жəне рухани құндылықтар – дəстүрдi құрайды. "Салт-дəстүр – тiл мен мəдениет бастауларының анасы",– [7,252 б.] деген 18 ғасырдағы немiс ағартушысы И.Г.Гердер оның жазба мəдениет пен азаматтық қоғам қалыптасқанға дейiнгi уақыттағы мəдениеттi тасымалдаушы маңызын бағалап отыр. Дəстүр ұғымы "сабақтастық", "мəдени мұра", "төлтумалық", "ерекшелiк" түсiнiктерiмен тығыз байланысты. Ғылыми талдау олардың айырмашылығын талап етедi. "Сабақтастық" – тарихи-мəдени тəжiрибе процесiндегi жаңа мен ескi арасындағы объективтi қажеттi байланыс. Бұл байланыс тұтастықты қамтамасыз етедi жəне мəдениеттiң үдемелi дамуының алғышарты болып саналады. "Мұра" – бұл уақыт ағымында өзгермейтiн өткенге қатысты рухани-мəдени материал жəне ұрпақтардың рухани дамуының iргетасы болып табылады. "Төлтумалық" өзiндiк дамуға бағытталған қоғамның динамикалық принципi, оның "өмiрлiк ядросы" деген ұғымды бiлдiредi. Нағыз мəдениет, төлтумалылығымен, бiрегейлiгiмен (идентичность – identity) дараланады. А.Сейдiмбековтың сөзiмен айтқанда: "Елiктеудiң шын аты – қайталау. Рухани сұғанақ (плагиат) болған ел, бiрiншiден өзiнiң болашағынан айрылса, екiншiден өзгенiң асылын малшылайды" [8, 9 б.]. Дəстүрлер мен əдет-ғұрыптар жанұяда қалыпты қатынастардың бекiтiлуiне, үлкен мен кiшi арасындағы қатынастарды, қалыптар мен ережелердi игеруге, шаруашылық жүргiзудiң қалыптасқан тəжiрибесiн жалғастыруға, еңбекке баулуға, ұлттық мəдениет пен тарихты қадiрлеуге, ұлтжандылық тəрбиесi мен туған жерге деген сүйiспеншiлiктi арттыруға, эстетикалық жəне көркем мəдениеттi сақтауға жағдай жасайды. Белгiлi уақыттарда күшейе түсетiн дəстүрге қайта бет бұру, оны зерттеуге ұмтылу тарихтағы өтпелi кезеңдерде ерекше мəнге ие болатын қоғамдағы үлкен қызығушылықтан туады. Мұндай жағдайда қоғамның рухани өмiрiнде "қайта өрлеу", "жаңғырту", "реставрация", "ревайвал" сияқты мəдени элементтер орын алады. Дəстүрлi құндылықтар жүйесi дағдарысқа ұшыраған тұста дəстүрлердi заман талабымен үйлестiру мəселесi туындайды. Бұл жағдайда қоғамда "дəстүршiлдiк", "жаңашылдық", "архаистiк", "батысшылдық", т.б. тенденциялар пайда болады. Қазақ халқының дəстүрлi мəдениетi кеңес дəуiрi тұсында тоталитарлық режимнiң қысымымен "мазмұны пролетарлық, түрi ұлттық социалистiк мəдениет" деген ұранмен мəдени қуғындаушылықты бастан кешiрдi. Оның салдары ұлттық сананың мəңгүрттенуiне əкелдi. Қазақстан Республикасы өз тəуелсiздiгiн алғаннан кейiн 90-жылдардың алғашқы жартысында халқымыздың ұлттық дəстүрлерiн қайта жаңғырту барысында бұқаралық сипатта көптеген iсшаралар атқарылды. Ал соңғы жылдарда нарықтық экономиканың өмiрге терең енуi мен батыстық өркениеттiң "жемiсi" – бұқаралық мəдениеттiң дамуына барынша керi əсерiн тигiзуде. Əдебиеттер 1. ЖүнісовА. Бабалар дəстүрі.-Алматы,1992.-77 б.(3б.) 2. СейдахметовБ.С. Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дəстүрлерін тəрбие құралы ретінде пайдаланудың педагогикалық шарттары. Пед. ғыл. канд. дисс. автореф. ҚР. Алматы, 2008.-24 бет (б.10). 3. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы//УəлихановШ. Таңдамалы. 2-бас.-Алматы: Жазушы, 1985.-560 б. (б. 185) 4. Айтқазин Т.Қ. Қазақтардың мұраты. – Алматы: Ғылым, 1994-96 б 4 ƏОЖ 345-01 КӨЛЕҢКЕЛІ ТЕАТР: МƏДЕНИ- ТЫНЫҒУ ҚЫЗМЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ Абдукадирова В.А. - МС-20-6к3тобының студенті Емкулова А.Е. - аға оқытушы Көлеңкелер театры-Азияда 1700 жыл бұрын пайда болған образды бейнелеу өнерінің бір түрі.Көлеңкелер театрында үлкен мөлдір экран жəне жұқа таяқшалармен басқарылатын жалпақ түсті қуыршақтар пайдаланады. Қуыршақтар артқы жағындағы экранға сүйеніп, көрінеді.Театрдың ерекшелігі, оның эстетикасы мен тақырыбы дəстүрге байланысты өзгеріп отырады. Қуыршақтар дəстүрлі түрде жұқа таза былғарыдан (мысалы, ешкі, түйе), қағаздан немесе картоннан жасалады. Олар қатты, тұтас немесе иілген болуы мүмкін, олар жеке бөліктерден тұрады, нмесе жылжымалы болуы да мүмкін. Фигуралар бамбук, ағаш немесе металл таяқшалармен басқарылады. Екінші мыңжылдыққа дейін көлеңкелі театр Қытай мен Үндістанда өте кең таралған болатын. Қытай театры фольклорға жүгінуімен ерекшеленді. Фигуралар қой, есек немесе маймыл терісінен, сондай-ақ түрлі-түсті қағаздан да жасалды. Əдетте олар түрлі-түсті жібекпен безендіріледі, сондықтан Қытай театрын «Түрлі-түсті қойылым» деп атауға болады. Қуыршақтарды білектерге бекітіледі жəне қолдар мен аяқтардың негізгі буындарында қозғалатын үш тоқу инелерімен басқарылады. Осы уақытқа дейін Қытайда көптеген көлеңкелі театрлар жұмыс жасап жүр. Бұл үрдіс кезінде сонау Шыңғыс хан əскерлерімен бірге Азияның басқа аймақтарына да таралды. Қазіргі уақытта көлеңкелі театр кең таралып мұндай театрлар Еуропада, Канадада, АҚШ-та пайда бола бастады. Австралиялық суретші Ричард Брэдшоудың эстрадалық көлеңкелі театры ерекше танымал. Көлеңкелі театрдың ерекшелігі-олар бір–бірін алмастыратын декорациялармен немесе карикатуралармен айқындалып отыр. Біздің елде көлеңкелі театр 19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың басында əдістемелік құрал ретінде пайдаланылды. 20-шы жылдардың клубтарында "жанды кино" деп аталатын — "көлеңкелер театры" қағидасын пайдалануға негізделген өзіндік публицистикалық бағдарламалар кеңінен қолданылды. Содан кейін көлеңкелер театры ұмытылып, оны тек 20 ғасырдың соңында еске алынды. Мəдени-ағарту мекемелерінің қазіргі жұмысында Жарық проекциясының осы бір түрін жандандырудың барлық қажетті алғышарттарын жасайды. Көлеңкелі проекция технологиясы өте қарапайым жəне қол жетімді. Оны жүзеге асыру үшін үш негізгі элемент қажет: 1. Экран; 2. Экранды жарықтандыру, яғни жарық көзі; 3. Көлеңке, яғни адамдікі немесе қандай да бір заттың көлеңкесі. Экран жарық өткізгіш болуы керек. Түрлі пластикалық пленкалардың көмегімен жасалатын экран өндірісін дамыту қазірде қиындық тудырмайды. Жарық көзі ретінде əртүрлі театрлық шамдар, жарық шамдары (прожекторлар) қолданылуы мүмкін.Прожекторлық жарықтандыруды пайдаланған кезде көрермен сахнадан орындаушының немесе заттың экранға лақтырылған көлеңкесін көреді. Экран алыстаса көлеңке өседі, ал оны экранға жақындатсаңыз, көлеңке кішірееді. Екі прожекторды қолданған кезде бір заттан екі көлеңке алынады, үштен — үш жəне т. б.Қажетті жарық көлеңкесін алу үшін жарық сүзгісін пайдаланамыз. Жарық сүзгілері-бұл камера объективіне бекітілген арнайы рамадағы түрлі-түсті əйнектер. Осы сүзгілердің негізгі міндеті – бұл объективті сыртқы əсерлерден қорғау. Егер пайдаланылатын барлық үш түрлі түсті фильтрлер қойылса, онда біз бір объектіден əртүрлі түстердің үш көлеңкесін аламыз. Сонымен қатар, егер жарықтың əртүрлі түстері бар екі жарық диодын (Дио́д (көне грекше: δις[1] — екі жəне од[2] шекті) — екі электродты, электр тогының бағытына байланысты əр-түрлі өтімділігі бар электронды аспап қолданылады. Жарық диод (англ. light-emitting diode, LED) – бұл жартылай өткізгішті аспап бір р-п өтуден тұрады, электр энергиясын жарық энергиясына тікелей түрлендіреді. Жарық диодтар ақпаратты визуальды көрсететін құрылғыларда, сондай-ақ оптоэлектронды құрылғыларда жарықсəулелену элменті ретінде қолданылады. Жарық диодтардың сипаттамалары мен параметрлері Жарық диодтың негізгі сипаттамалары: вольт-амперлі, жарықтық жəне спектралды болып келеді · жарық диодының вольт-амперлі сипаттамасы жартылай өткізгішті диодтың сипаттамасынан айырмашылығы жоқ, тек оның тура тармағы қолданылады: Iтура= ƒ(Uтура) · жарықтық сипаттама немесе люкс-амперлі жарық диод арқылы өтетін токқа жарықтың сəулелену В тəуелділігі: В= ƒ(I) · спектралды сипаттама жарықтың сəулеленуі жарық толқынының ұзындығына тəуелділігін көрсетеді, яғни жарық диодының сəулелену жарығын береді.. Толқынның ұзындығы, жарық диодының сəулеленуі оның материалына байланысты: жарық диодының негізі фосфида галлия «қызыл-сары» 0,68 мкм, «жасыл» -0,54 мкм толқын ұзындығына сəйкес келеді) Мысалы: жеңіл арбаларға орнатып жəне оларды бір-бірінен алшақтата бастаса, онда экранда бір объектінің көлеңкесі екі түсті көлеңкені бере бастайды. Мұнда көлеңкелер бір-біріне сəйкес келуі жəне 2-ге бөлінуі (бифуркациялануы), үш бөлікке бөлінуі жəне т. б. Бір түстің көлеңкесі басқа түстің көлеңкесімен қақтығысуын бере алады. Мұның бəрі клубтардың көркемдік тəжірибесі үшін өте тиімді мүмкіндіктер береді. Сценарлы-режиссерлік жұмыста "көлеңкелер театры" қағидасы бойынша көлеңкелі проекцияны қолдану əр түрлі болуы мүмкін. Бұл құралдың негізгі шығармашылық функциялары арасында маңыздыларын айтар болсақ: 1.Аллегория, (көне грекше: allёgorіa — астарлап, айту), — оқырманның не көрерменнің санасына, қиялына ерекше əсер ететіндей, образ жасаудың бейнелеуші құралы) құралы, ол үлкен динамизммен, оңай өзгеру қабілетімен 5 сипатталады. Адамдардың, қуыршақтардың, символдардың көлеңкелері өлшемі мен түсін оңай өзгертіледі, бірден пайда болу немесе жоғалып кету жəне т.б. əдістер, əсіресе персонализация (лат. persona-тұлға - бұл процесс нəтижесінде субъект басқа адамдардың өмірінде орасан ықпал алады) жəне гротескті (Гротеск-бұл көркемдік қалыптастыру тəсілі, сонымен қатар өмірдегі қарым-қатынастар жəне фантастикалық қиял мен қарама-қарсы үйлесім арқылы күлкілі немесе трагикомикалық түрде жалпыланып, нақтыланатын өнердегі жеке жанр) сəтті қолданылады. 2. Иллюзиялық, ертегі жағдайларында болатын іс-əрекетті ұйымдастырудың құралы (арман, қиялдар сиқырлар жəне т.б.). 3. Сценарийдің композициялық құрылымын нығайту құралы ретінде қолданылуы. Сонымен қатар, көлеңкелі фигура əрдайым өзгертіле алады,ол көрермендердің көз алдында фантастикалық нəрсеге айналады. Осының арқасында көрермен əрқашан образды өз қалауы бойынша ойлауға мүмкіндік алады. Бүгінгі таңдакөлеңкелі театросындай синтетикалық қойылымдар: биді де, пантомиманы да, проекциялық бейнені де біріктіріп отыр, біз керемет əуендерді тыңдап, жарық пен көлеңке ойынын тамашалаймыз. Көлеңкелер театрының бейнелері натурализм, стильдеу жəне абстракция орны бар заманауи бейнелеу өнерінің дəстүрлерінде жасалып жүр. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1983. – 245 б. Дүйceнбінoвa, P. Қaзaқтың əншілік өнepі / P.Дүйceнбінoвa. - Aлмaты: Өнер, 2020.-120 б. .Мəдениеттану: оқулық Ө. С. Төкенов. – Толықт. бас. – АлматыAлмaты: Өнер, 2010.-170б Аванесова Г.А. Культурно-досуговая деятельность.-М.: Аспект Пресс, 2006.-236с. 2. Авлов Г.Р. Майғазиев С. Ілкізаманғықазақəнініңруханиэстетикалықмұраты // Қазақстанныңғылымы мен өмірі. – 2018. – №2 (57). – Б. 87-91. ƏОЖ 304.2 СТУДЕНТ ЖАСТАР МƏДЕНИЕТІ – ҚОҒАМ ТАБИҒАТЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ Абдулла А. – МӨ-21-15 дк тобының студенті Тұтқабаева М.А. - аға оқытушы «Жастар» ұғымының жастық мөлшерінің жоғарғы шекарасын белгілеу үшін жастық жасының негізгі төрт жағдаймен анықталатынын ескеру керек. Бұлар: экономикалық тəуелсіздік, жекелей дербестік, қаржы-құралға иелік ету, өз отбасын құру. Практика бұл жағдайлардың кейбіріне біршама ертерек жаста қол жететінін көрсетеді. Бірақ жұмыссыздық салдарынан адам кейде 30 – 35 жасында да ата-аналарына тəуелді болуы мүмкін. Сондықтан ересек деп санала алмайды ( себебі ол əлі біреудің асырауындағы адам). Тура осы себепті 80-ші жылдардың басында-ақ ЮНЕСКОның жастар мəселелері жөніндегі бірнеше аймақтық конференцияларына қатысушылар негізінен «жастар» ұғымының жоғарғы шекарасын (ұлттық жағдайларға байланысты) 30 – 35 жасқа дейін көтеру керек деген пікірге келді. Еуропалық елдердің көпшілігінде, Ресейде де, сондай-ақ АҚШ-та, Жапонияда жəне басқа да бірқатар елдерде «жастар» ұғымының жоғарғы шекарасы көптен бері-ақ 30 жас деп анықталған. Сонда да бірқатар елдерде бұл шекара төмен. 23 – 28 жасқа дейінгі уақыт – жастардың барлық өкілдерінің тұрғылықты орны тұрақталатын кезең. Шамамен осы жасқа қарай жігіттер мен қыздар отбасылық мəртебе алады, балалы болады – отбасылық-некелік əлеуметтену үдерісі 29 – 30 жасқа қарай аяқталады[1]. Жас адам 13-14 жастан 28-30 жасқа дейінгі адам. Бұл тұста да айта кететін жайт, өмірлік тəжірибеде қоғамдық еңбекке ерте араласып, экономикалық тəуелсіздікке ерте қол жеткізетін адамдар да болады, сондықтан 30 жас олар үшін емес, жəне керісінше БҰҰ-ның өткен ғасырдағы анықтаған шкаласына сəйкес 24 ке дейінгі жас адам ғана жас деп тағы да толық айта алмаймыз. Себебі Қазақстанда да өзге ТМД елдеріндегі сияқты өтпелі мəдени-əлеуметтік дағдарыс тұсында жастар арасындағы жұмыссыздық салдарынан 24 жаста қаржылық дербестікке қол жеткізіп, өз отбасын құрып, ата-ана немесе жақын адамдарға мұқтаждықтан құтылған жас адамдар көп кездесе бермейтіні өмірлік ақиқат. Бұл жастар аралығындағы, яғни 24 ке немесе 28-30 жасқа дейінгі жеке тұлғалардың басым бөлігі ЖОО студенті. Себебі, 2122 жасқа дейін бакалавр дипломын иелену үшін, 22 жастан ғылым магистрі атану үшін, 24 жастан жоғары ғылым докторы академиялық дəрежесіне қол жеткізу үшін университет білім алушысы атанады. Студент жастар дегеніміз – өзіндік мақсаттары, өмір сүру ортасы, ерекше еңбек реті, өзіндік мінез-құлық ерекшеліктері, əлеуметтік ғадеті жəне психологиясы, бағдарлар жүйесі болатын жастар деген үлкен əлеуметтікдемографиялық топтың ірі əлеуметтік категориясы. Студент (лат. studens, studentis) – жоғары, кей мемлекеттерде орта оқу орындарында білім алушы. Ежелгі Рим мен Орта ғасырларда тану үдерісімен шұғылданатын кез-келген тұлғаны студент деп атаған. ХІІ ғасырда университеттердің ашылуына байланысты «студент» терминін университеттерде білім алушылар мен ұстаздарға қатысты пайдаланған. Ұстаздар үшін ғылыми атақтар енгізілгеннен кейін тек білім алушыларға ғана қатысты қолданыла бастады. Бұдан шығатыны, студенттер ерекше топ ретінде ХІІ ғасырда Еуропада алғашқы университеттердің пайда болуымен қалыптасты. Ортағасырлық студенттік əлеуметтік жəне жас шамасы тұрғысынан біртекті болмады. Капитализмнің дамуымен жəне жоғары білімнің əлеуметтік мəнінің өсуімен қоғам өмірінде студенттіктің рөлі өсті. Бүгінгі күнде студенттер - білікті кадрлар мен интеллигенцияны толықтырып отыратын ресурс көзі ғана емес, сонымен қатар саны көп жəне маңызды əлеуметтік топ. Жоғары білім ақысының жоғары болуы жəне басқа да əлеуметтік кедергілердің болуы оны қоғамның «қалталы» қабаттарының мүшелеріне ғана қолжетімді етті жəне «қолжеткізген» адамдар үшін белгілі бір артықшылықтар берді. Бірақ ХІХ – ХХ ғғ басында студенттер жоғары саяси белсенділікпен ерекшеленіп, қоғам өмірінде елеулі рөл атқарды [2]. 6 ЖОО нын аяқтап, жоғары білім алу туралы арманын жүзеге асырған көп студенттер ЖОО-ның, жастардың əлеуметтік алға жылжудың бір құралы екенін ұғынады, ал бұл əлеуметтік алға жылжу психологиясының қалыптасуына жол ашады. Жоғары білім алудағы ортақ мақсат, еңбектің бір сипатта болуы – оқу, өмір сүру үлгісі, ЖОО-ның қоғамдық істеріне белсене араласуы студенттер арасында бірегейлікке алып келеді. Бұл студенттердің ұжымдық əрекет формаларының көптігінде көрініс табады. Қоғамның əр түрлі əлеуметтік институттармен белсенді өзара іс-əрекетінің жəне ЖОО-дағы оқу ерекшелігінің студенттік қарым-қатынас мүмкіндігін жоғарылатуы басқа маңызды ерекшелік болып саналады. Сондықтан араласудың жоғары жітілігі – студенттердің өзіндік сипаты. Өмірдің мəнін іздеу, жаңа идеялар мен қоғамдағы прогрессивті өзгерістерге ұмтылу – студенттердің əлеумттік маңызды сипаты. Бұл ұмтылыстар оң факторға жатады. Бірақ, əлеуметтік тəжірибенің жеткіліксіздігінен, өмірдің бірнеше құбылыстарын жеткілікті бағаламау арқылы кейбір студенттер кемшіліктерді əділ сынаудан ойсыз сыншылдыққа өтуі мүмкін. Біздің қоғамдағы түбегейлі əлеуметтік-экономикалық өзгерістер жоғары мектепке бірдей ықпал етеді. Жоғары мектеп бір жағынан жаңашалану мен дамуда күшті серпінге ие болса, қоғамның жаңа талаптары мен жоғары білім, оның мазмұндық, технологиялық жəне ұйымдастырушылық құрылымдары арасындағы қарама-қайшылықтар біртіндеп шешілуде. Мұның терең оң мəні бар. ЖОО-да дəтүрлі емес діни əрекеттерге тыйым салынған, академиялық еркіндік пен дербес кеңістік кеңейді, мамандықтар (қазір білім беру бағдарламалары) мен олардың тізімдемесі баяу болса да жаңашалануда. Тапшы кəсіптер: металлургтер, əлеуметтанушылар жəне т.б. бойынша мамандарды даярлау көбеюде. ЖОО-да ақылы оқудың формалары олардың арасында бəсекелестікке жол ашты. Кейде бұл үдерістер қиыншылықсыз өтпейді. Себебі, жоғары оқу ішіндегі қайта құрылымдауды қажет етеді: кей мамандықтар беделі тез көтерілсе, басқалары төмендеуде. Студенттер арасында əлеуметтік жіктелумен қатар, ЖООның, факультеттер мен білім беру бағдарламаларының студенттер арасында да əлеуметтік жіктелу күшеюде. Бұл жоғары мектептегі жаңашаланумен келетін нəтижелер. Екінші жағынан, білім саласында нақты мемлекеттік саясаттың қажетті қаржы салымдарының болмауы, ЖООның коммерциялануына байланысты күткен нəтижелердің ақталмауы жоғары білім үшін теріс нəтижелерге алып келеді. Бұл - төмен жалақыға, өмір сүру деңгейінің төмендігіне, жоғары əлеуметтік мəртебенің түсуіне, кадрлардың қартаюына байланысты ЖОО оқытушылары мен қызметкерлері санының қысқаруы, олардың еңбек ету тəртіптері біртіндеп бұзылуы, ғадеттің əлеуметтік-статустық жəне кəсіби стандарттардың жоғала бастауы. Көптеген ЖОО-да оқу үдерісінің материалдық құрылымдары да қанағаттанарлықсыз жағдайда: оқу ғимарттары, құрал-жабдықтар, кітапханалық қорлар. Осылайша, оң жəне құрылымды бұзатын үдерістердің қарама-қайшы өзара əрекеті Қазақстандық жоғары білімде күрделі, дарамалық жағдайды қалыптастырды. Студенттердің əлеуметтік сипатын аша отырып, қоғамда болған түбегейлі өзгерістерді де: негізгі институттардың стратификациялық мінездемелерінің, басты құндылықтардың трансформациясын ескеру қажет. Осы үдерістердің барлығы студенттік өмірде өзіндік көрініс табуда. Студенттердің мемлекетпен (көп кəсіптердің сұранысқа ие болмауы, ЖОО бітірумен байланысты міндеттің болу мен «өтеудің» болмауы) оқытушылармен, ата-аналармен өзара қарым-қатынасы өзгеруде. Осының нəтижесінде, бүгінгі студенттік өмір көп қырлы сипатта өтуде [3]. Ж.Н.Сəрсенованың Мəдениеттану оқу құралында Қоғамдық орындағы мінез-құлық, сыртқы келбетпен байланысты жас адамның тартымды портретіне тəн сипат, белгілер жазылыпты. 1 Бойының тапал болмауы, 2 мүсіннің сымбатты болуы, 3 жағдайларға байланысты киім-кешек, косметика сияқты заттарды дұрыс таңдау, қолдану, 4 сəн қумай жарасымды киіну, қажеттілік пен аксессуардың балансын сақтай білу, 5 мінез-құлық мəдениетімен айналадағыларға оң əсер ете алу (күлкісі қарапайым, əдепті шынайы) [4]. Əдебиеттер 1. Зайниева Л.Ю. -Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан əлемдік тəжірибе тұрғысында. – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. – 284 б. 2. Манько Ю.В., Оганян К.М. –Социология молодежи. СПб: ИД Петрополис, 2008. – 261 с. 3. Рынок труда и высшее образование в Казахстане/ А.Т.Забирова, С.Б.Тағаеважəнебасқалар. – Астана, 2008. – 261 с 4. Сəрсенова Ж.Н. –Мəдениеттану. –Алматы: Бастау, 2010. - 272 б ƏОЖ 345-01 МƏДЕНИ- ТЫНЫҒУ МЕКЕМЕСІНІҢ ДЫБЫСТЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ КЕШЕНІ Абихан Л.Н. - МС-19-6к2 тобының студенті Абсаматова Э.А. - аға оқытушы Мəдени- тынығу мекемесінің дыбыстық техникалық кешені көрермен залы мен фойені дыбыстандыру жүйесінен, жəне де студиялар кешенінен жəне фонограммаларды монтаждаудың технологиялық жұмыс орындарынан тұрады.Залдың жəне фойенің дыбыс шығару жүйесі (сөйлеушінің, актерлердің, оркестрдің) дыбысталуын тыңдаушыларға салыстырмалы түрде үлкен аумағында қалыпты естілуді қамтамасыз етеді, жəне де осы аймақта айтарлықтай шулы болса да, немесе «нысанның» акустикалық қасиеттері нашар болған жағдайларда қолданылатын күшейту жүйесі болып табылады. Қалыпты акустикалық жағдайы бар тұйық бөлмелерде дыбысты күшейту көлемі 2000 м3-ден жоғары болып жəне тыңдаушыларға дейінгі ең алыс қашықтық 25 м-ден алыс болған кезде қажет етіледі. Қатты тұйық бөлмелерде, төбесі төмендеу болса, дауысы əлсіздеу сөйлеушіге, сондай-ақ дыбыс күшейтілуі нашар бөлмелерге өте қажет. Алайда, дыбысты күшейтудің заманауи жүйелері дыбысты тікелей күшейтумен қатар, дыбыстың жалпы сапасын жақсарту жəне орындаушылардың шығармашылық мүмкіндіктерін кеңейту үшін бірқатар қосымша мүмкіндіктерді ұсынады: - дəлдік- реттеуіштік мүмкіндігі; 7 - өткізілетін іс-шараның түріне байланысты белгіленген өлшемдермен жəне сəулеттік безендірілген үй-жайлардың акустикалық параметрлеріне сəйкес өзгерту мүмкіндігі; - сөйлеуде, əн айту жəне аспаптық музыка дыбыстарының арақатынасын өзгерту жəне оңтайландыру; - сөз сөйлеушінің анықтығын қамтамасыз етуде; - сүзгілер мен арнайы құрылғылардың көмегімен сөйлеу жəне музыкалық сигналдарды əртүрлі өңдеуді жүзеге асыруда; - арнайы электронды құрылғылардың көмегімен əртүрлі дыбыстар мен шуды қалыпты ұстау; - сахна алаңын толық көлемде пайдалану мүмкіндігі; - зал мен сахна арасындағы ара қашықтықты жақындату; - кеңістіктік эффектілерін жасау, мысалы: сахнадан тыс қозғалатын сигнал көздері ретінде. -фонограммаларды жазу арқылы мəдени-ойын-сауық іс-шараларына дыбыстық шешімдерді алдын ала дайындау мүмкіндігінбереді. Барлық дыбыстық-техникалық кешендер, олардың мөлшеріне қарамастан, барлығыұқсас функционалды элементтерді қамтиды: 1.Микрофондар мен Микшер пультінің жеке кіріс арналарына қосылу кабельдері; 2.Микшерлік пульт; 3.Микшер пультінің негізгі шығысынан (Мастер-шығу) аралас сигнал берілетін қуат күшейткіштері; 4.Дыбыс шығаратын бөлмеде орналасқан жəне қуат күшейткіштерінің шығуларына қосылған динамиктер. Микрофонға келер болсақ, Микрофон-акустикалық тербелістерді электр сигналына айналдыратын құрылғы. Қолданылу аясына: * Сахналық. (сымды немесе сымсыз болуы мүмкін, оны тіреуіш ұстағышқа ыңғайлы ұстап, бекітуге болады). * Репортерлік. (қолмен ашық ауада қолдануға арналған модельдер, олар ылғалға, төмен немесе жоғары температураға жəне қатты желге шыдамды) * Студиялық. Олар əдетте ықшам мөлшерде болады жəне ілмектерге орнатылады.Үстелде көрінбейді жəне əдетте диктордың алдына орнатылатын жалпақ модельдер түрінде болады. Хабар тарату микрофондары арнайы тіреулерге орнатылады, олар бағытталады немесе айналмалы əрекетке ауыса алады. Əрекет етулері бойынша микрофондар бөлінеді: * Динамикалық. Мұнда дыбыстық толқындар кішкентай динамиктің көмегімен электрлік сигналдарға айналады. Оларды репортажда да, сахнада да қолдануға болады, температураға өте сезімтал емес, жоғары тиімді, бірақ дыбыс сапасы конденсатор модельдеріне қарағанда нашар келеді. * Конденсаторлық. Дыбысты электр сигналына түрлендіру конденсатордың көмегімен жүреді. Олар қосымша қуаттауды қажет етеді. * Көміртектес түрі. Мұнда көмір ұнтағы қолданылады, ол жұмыс кезінде оның кедергісін өзгертеді. Олардың сапасы төмен болғандықтан, қазір олар іс жүзінде қолданылмайды. * Оптоакустикалық. Кейде оларды лазер деп те атайды, өйткені ауа тербелістерін тіркеу үшін жарық қолданылады. Бұл құрылғылар тар бағытта қолданылады, мысалы, сейсмографтарда, қашықтық датчиктерінде жəне т. б. * Пьезоэлектрлік. Олар пьезоэлектрлік эффект негізінде жұмыс істейді. Жұмыс элементі-өсірілген кристалдардың тақталары. Бұл микрофондардың сипаттамалары конденсатор мен динамикалыққа қарағанда нашар, сондықтан олар да сирек қолданылады. Ең көп тарағаны-динамикалық микрофон, оның жоғары əмбебаптығы, сенімділігі жəне қол жетімді бағада болады. Оның жұмыс принципі қарапайым динамиктің жұмысына ұқсас. Диафрагма тұрақты магнит арқылы пайда болатын магнит өрісінде орналасқан өткізгіш катушкаға қосылады. Дыбыс диафрагмаға əсер етеді, нəтижесінде катушка қозғала бастайды. Магнит өрісінде тербелмелі қозғалыс пайда болады, бұл электр тогының пайда болуына əкеледі. Дыбыс күшінен диафрагма күшті немесе əлсіз қозғалады, ал дыбыстық толқындар электр сигналдарына айналады. Конденсаторлы микрофондарында екі шектеулі факторы бар: біріншіден, электроника шуды күшейтеді; екіншіден, электроника өңдей алатын сигнал көлемінің шегі бар. Жоғары сапалы жəне қымбат модельдер шу деңгейі төмен жəне оларды кең динамикалық диапазонда қолдануға болады. Сондай-ақ, конденсаторлардың жұмысына температура мен ылғалдылықтың өзгеруі айтарлықтай əсер етуі мүмкін, бұл шу деңгейінің жоғарылауына немесе уақытша ақауларға əкелуі мүмкін. Конденсатор микрофондарының артықшылығы жоғары сезімталдық жəне жұмсақ, табиғи дыбыс деп санауға болады. 30 - 12000 Гц сандары бұл микрофон осы диапазондағы дыбыстарды қалыпты түрде жазатынын білдіреді, ал 30 Гц-тен төмен жəне 12000 Гц-тен жоғары болса, ол естілмеуі мүмкін. Бағдарлау үшін - 30 Гц - бұл терең бас дыбысы, ал 20000 Гц-бұл шіңкілдеу. Адамның сөйлеуі-шамамен 1000 Гц жиілікте болады. Микрофон сезімталдығы- бойынша микрофонды таңдау кезінде мыналарды ескеру қажет: - аз сезімтал микрофон үшін қолданушы мен микрофон арасындағы қашықтықты азайтуды қажет етеді; - неғұрлым сезімтал микрофон пайдалы дыбыспен жəне əртүрлі сыртқы шуды қабылдайды; - микрофонның сезімталдығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым ол динамикалық диапазонды бере алады; - бағыттылық сипаттамасы бойынша-бағытталмаған, -екі жаққа бағытталған, -бір жаққа бағытталған, -үш жаққа бағытталған түрлері болады: Бағытталмаған микрофондар-сезімталдық дыбыстық толқынның түсу бұрышына əсері жоқ. Бағытталмаған микрофондардың артықшылығы-құрылымның қарапайымдылығы жəне уақыт өте келе тұрақты-төзімді болып келеді.Екі жақты бағыттағы микрофондар-дыбыс өрісі диафрагманың екі жағына əсер етеді. Бағыттың сипаттамасы сегіз фигураның түріне ие. Екі жақты микрофондар ыңғайлы, мысалы, бір-біріне қарама-қарсы отырған екі сұхбаттасушының əңгімесін жазу үшін қолданылады.Бір жақты бағыттағы микрофондар - оларды кардиоид деп атайды. Бұл микрофондардың белгілі бір артықшылықтары бар: дыбыс көзі микрофонның бір жағында жеткілікті кең кеңістіктік бұрышта орналасқан, солайша микрофон одан тыс жерлерде таралатын дыбыстарды қабылдамайды. Радиомикрофон-бұл бір корпуста микрофон басы мен таратқыштан жасалған "комбайн" болып табылады.Сонымен қатар, микрофондар жоғарыда аталған принциптерді əртүрлі комбинацияларда біріктіреді, əртүрлі дизайн мен мақсатқа ие болуы мүмкін – қолмен, ілулі, ілулі, жұмыс үстелі, құралға бекітілген жəне т. б. 8 Қорытындылай келе, əдени тынығу саласының дыбыстық кешенінің негізін құрайтын барлық дыбыс көздері мен жұмыс түрлеріне сəйкес келетін керемет микрофон əлі өкінішке қарай жоқтың қасы. Қазіргі кезед əншілер 60 Гцтен 16-17 кГц-ке дейінгі жиілік сипаттамалары бар суперкардиоидты динамикалық микрофондарды қолданып жүр. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Əдебиеттер С.И. Коробанов.Основы музыкальной информатики СПб.: Питер, 2009 Бровко В. Аранжировка и партитура за 5 минут. – СПб.: Композитор, 2004. Виноградов Ю. Математика и информатика: учебник для ССУЗов. – М.: Академия, 2014. Информатика. Журнал. (Приложение к газете «1 сентября»), 2014. Квинт И. Видеосамоучитель SOUND FORGE 9. – СПб.: Питер, 2009. Музыка и электроника. Журнал 2014, 2015, 2016 В.А.Никамин «Цифровая звукозапись» Наука и техника 2002 г. В.Леонтьев «Обработка музыки и звука на компьютере» Ольма-пресс 2005 ƏОЖ 345-01 ƏН АЙТУ КЕЗІНДЕГІ ДИКЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ Айдарханқызы А. - МС 20-7к тобының студенті Ағабеков Р. - оқытушы Əн айту процесінің маңызды буындарының бірі -артикуляция жəне дикция. Жалпы сөйлеу артикуляциясына келесі мүшелер қатысады: тіл, ерін, тіс, жұмсақ жəне қатты таңдай, жұтқыншақ, төменгі жақ бұлшықеттері. Жұтқыншақ каналында біз екі аймақты ажыратамыз: ауыз жəне жұтқыншақ орналасқан аймақ. Дауысты "басқарылатын"(өзіміз игере алатын) ету үшін, оны адамның эмоционалды əлемінің барлық қырсырын жеткізе алатын əмбебеап құралға айналдыру үшін дауыстық аппараттың барлық бөліктерін үйлестірудің жүйелі, қажырлы жұмысы қажет. Артикуляциялық жаттығулар мен гимнастика сөйлеу аппараттарының бұлшықеттерін жаттықтыруға, олардың еркін қозғалғыштығына қол жеткізуге бағытталады, өйткені енжар артикуляциялық аппарат нашар дикцияның себебі болып табылады. Артикуляциялық гимнастика: - артикуляциялық бұлшықеттердің кернелуі мен тұйықтығын жоюға; - бұлшық тіл, ерін, бет, жақтың қыздырылуын қамтамасыз ете отырып, оларға ең жоғары қозғалғыштығына; - мимиканы, артикуляциялық моториканы дамытуға; - экспрессивті(түсінікті) дикцияны дамытуға көмектеседі. 1. Артикуляциялық аппарат еркін болуы керек, сондықтан əнші əн айту тəсілін бұзбай-ақ əр түрлі дыбыстарды бірден айта алады. Артикуляцияның айқындылығы дикцияны жақсартуға көмектеседі. 2. Дыбыстың жақсы қалыптасуына бос, төменгі жақ ықпал етеді. Төменгі жақ қысылған кезде, дауысты дыбыстарды: йа-йа, йе-йе, нэй-нэй-нэй айту пайдалы болады. Төменгі жақты босатуға арналған жаттығулар: дай-яйяй, пой-о-ой, дай -дай-дай; 3. Дикцияның айқындылығының дамуына жиі кедергі келтіретін кемшіліктер -жоғарғы еріннің қозғалмауы ("өлі ерін" ) жəне де бет бұлшықеттерінің солбырлығы. Буындық жаттығулар: зе-зо, зе-зу, бұлар егер сіз "зе" буынына тез қимылмен ерніңізді созсаңыз (кең күлімсірегендей) жəне "зу" немесе "зо" буындарын тез алға қарай созсаңыз, жоғарыдағы кемшіліктерді жоюға көмектеседі. Сонымен "зе-зо"дан бөлек жəне басқа мысалы: ми-ма, ма-ми дабуындардың үйлесімін пайдалануға болады. Дикция тыңдаушыларға мəтіндік мазмұнды жеткізу құралы жəне музыкалық бейнені ашудың көркемдік экспрессивтілігінің маңызды құралдарының бірі болып табылады. Дикцияның негізгі ережесі - артикуляциялық аппаратты қысылудан толық босату болып табылады. Дикция (лат. dictio-сөз сөйлеу) - мəтіннің айқындылығы, айқындылығын білдіреді. Жақсы дикция - вокалдық орындаудың міндетті шарты. Əсіресе дауыссыз дыбыстардың нақты айтылуы маңызды. Экспрессивті(айқын) дикцияактерлік шеберліктің, əншілердің, спикерлердің маңызды көрсеткіші. Айқын дикция белсенді сөйлеу органдарының жаттығу деңгейіне байланысты-мұндай органдарға тіл мен еріндер жатады. Осыған байланысты экспрессивті дикцияны жаттығуды бұлшықет жаттығуларынан бастау керек — ол үшін артикуляциялық гимнастика жасау қажет. Дикция адамның сөздер мен буындарды қаншалықты дұрыс айтатындығын, дыбыстарды қаншалықты анық айтатындығын көрсетеді — мұның бəрі жаттығумен, үнемі жетілдірумен пайда болаты дағдылар. Сөздердің анық айтылмауы олардың дұрыс қабылдануына кедергі келтіреді, ал нашар айтылған сөйлем кейде тіпті мағынасын жоғалтады. Өткір "г" - дан құтылу үшін, "с" ысқырмас үшін, "ш" сыбырлауы т.б. Сөздер мен буындардың айтылуын жақсарту үшін дикцияны мəнерлі ету үшін жаттығулар жасау керек. Сөйлегенде таза дыбысы үшін кейбір адамдардың тілі қызықты тартымды болып, арнайы жаттығулар арқылы спикер болуда жетістікке жетіп жатады. Дикцияны дамыту жəне жақсарту үшін арнайы жаттығулардағы маңызды жайттың бірі: дұрыс тыныс алу жəне дененің дұрыс қалпы болып табылады. Əдемі сөйлеу тыныс алу мен дене қалпына қаншалықты тəуелді екенін көп адамдар біле бермейді. Осыған байланысты арнайы жаттығулар да бар: 1. Тіке тұру керек, ал аяқтар иық енімен бірге, қолдар белге қойылуы керек. Осыдан кейін ауызды ашып, қарсылықты жеңгендей қалыпта, баяу дем шығару керек. Жаттығудан кейін ары қарай сүйікті өлеңіңіздің бірнеше жолын оқу арқылы қиындату керек. 2. Сіз бастапқы позицияға оралуыңыз керек, содан кейін баяу алға қарай дем алыңыз. Арқаны тегіс ұстау керек, ал дем шығару кезінде "гм-м-м" деп көтеріліп, ұзақ уақыт созыла айтады. 9 3. Дене жаттығулары үшін кітапты басыңызға қойып жүру керек. Кітапты басқа қойып, құлап кетпес үшін онымен баяу жүру керек. Кейінірек қозғалып, түрлі қимылдар қосып қиындата түсеміз. Дұрыс сөйлеу қалпы-əдемі сөйлеу жолындағы алғашқы қадам болып табылады. Бұл мəселеде негізгі көрсеткіштер: * Артикуляция;* Дауыссыз жəне дауысты дыбыстардың айтылуы; * Интонация; интонацияны дамытудың ең жақсы жаттығуы-рөлдерді оқу;* Тілдің қызметі; * Актерлік əдістер; Актерлік əдістерді қолдана отырып дикцияны жаттықтыру үшін аузыңызға жаңғақ немесе қарындаш алып, содан кейін баяу, анық сөйлеу немесе мəтінді оқу. Дикция жəне артикуляция жаттығулары: Экспрессивті дикция сөйлеу аппараттарының бұлшықеттерін күнделікті жаттықтыруды қажет етеді. Ауыздың, жақтың, еріннің жəне тілдің бұлшықеттерін дамыту жəне нығайту үшін арнайы артикуляциялық гимнастикамен айналысу керек. Артикуляциялық гимнастиканың келесі жаттығуларын таңдауға болады: * Қолдарыңызды кеудеңізде ұстап тұрып, сəл алға қарай еңкейіп, дем шығару кезінде мүмкіндігінше төмен дауыспен дауысты дыбыстарды айту керек, мысалы, "а", "о","и". * Аузыңызды кеңінен ашып, төменгі жақыңызды əртүрлі бағытта, соның ішінде алға-артқа жылжыту керек; * Сіз аузыңызды жауып, тілдің ұшын қысып, содан кейін оны кезекпен бетіңізге тигізуіңіз керек. Мұндай жаттығуды аузыңызды ашып жасауға болады; * Сіз өте кең күлімсіреуіңіз керек, содан кейін тілдің ұшымен кезекпен ауыздың бұрыштарына тигізіңіз. Жақ сүйегі қимылсыз, ал тілі ерінге тиіп кетпеуі маңызды; * Сіз аузыңызды ашып, кең күлімсіреуіңіз керек, содан кейін тістеріңізді жоғарғы жəне төменгі қатарда санап, оларға тілдің ұшымен тигізуіңіз керек. Бұл жаттығуда жақ қимылсыз болуы керек. * Сіз тістеріңізді жауып, кең күлімсіреуіңіз керек. Күлімсіреу кезінде тістердің екі қатарда көрінуі маңызды. * Сіз тістеріңізді жауып, содан кейін ерніңізді түтікке салып, оларды алдыңғы жағына созып, "у" дыбысын тартуыңыз керек. * Аузыңызды кең ашып, өткір тілді мүмкіндігінше созыңыз. Артикуляцияға арналған жаттығулар: * Аузыңызды ашып, төменгі ерніңізге кең, босаңсыған тіл қою керек. * Аузыңызды ашып, содан кейін тілдің ұшымен жоғарғы жəне төменгі ерінді кезекпен жалап, жақ сүйегіңізді қозғалтпаңыз. Əн мəтінімен жұмыс. Əнмен жұмыс мəтін айтудан басталады. Дауысты дыбыстарды қосу арқылы мəтінді айтқан пайдалы.Маңыздысы: артикуляциялық гимнастиканың барлық жаттығуларын шамамен он секунд жасау керек. Қысқа үзілістен кейін əр жаттығуды бірнеше рет қайталау керек. Дауыстың дұрыс жиілігі мен эмоционалды бояуы болмаса, дикция мəнерлі болуына арналған келесі жаттығуларды пайдалану: * Сіз қаламды, қарындашты жəне т.б. тістеріңізбен қысып, содан кейін сөздер мен дыбыстарды нақты айтып, мəтіндер мен өлеңдерді оқып шығуыңыз керек. Мəтіндерді, өлеңдерді кезек-кезек тез жəне баяу, қатты жəне тыныш оқу. Тыныс алуды бұзбай, барлық үзілістерге төтеп беріп, мəтіндерді, өлеңдерді мəнерлеп оқу. Сіз сөйлесу кезінде мойныңызға назар аударуыңыз керек, өйткені оны сезінуге тырысқанда, мойын босаңсып, көмей төмендейді. * Əр түрлі дыбыстар шығарған кезде өзіңізді кеудеге ұруыңыз керек. *Дауысты дыбыстарды ұзақ айту керек. Сондай-ақ, бұл кеудені босаңсытуға жəне төмендетуге көмектеседі. * Таңертең "м-м-м-м-м-м-м-м-м"деп ұзақ уақыт айтудан бастау керек. * Жымиып сөйлесу керек. Нəтижесінде дауыс айтарлықтай өзгереді. Əн айту кезінде еріндер əр түрлі дауысты дыбыстарға тəн позицияға ие болуы мүмкін, бірақ тек бастапқы сəтте содан кейін олар дауыстың түріне байланысты стандартты позицияға ауысады. Күлімсіреп əн айтуда көбінесе жоғары дыбыстарда қолданады, ерінмен əн айтылады, сəл алға қарай созылады, төмен дауыстарда да ол жиі кездеседі. Əн айтудағы жұмсақ таңдай сөйлеумен салыстырғанда көбірек болады. Рас, əн айту кезінде жұмсақ таңдайдың жағдайына екі көзқарас бар: кейбіреулер оны жоғары көтеру керек деп санайды, ал басқалары мұныңқажетін жоққа шығарады. Студент үшін ең бастысы - дауыссыз дыбыстарды вокалдық «сызық» бұзылмайтындай етіп айтуды үйрену, яғни кантилена, ал дауысты дыбыстар - олар бұрмаланбауы жəне сөздің мағынасын өзгертпеуі керек. Əдебиеттер 1. Эрнст Гомбрих. Өнер тарихы. Рухани жаңғыру. Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық. Ұлттық аударма бюросы. Қоғамдық қоры. Астана 2019-675 бет. 2. Дейл Х. Шунк. Оқыту теориясы. Білім беру көкжиегі. Жетінші басылым. Рухани жаңғыру. Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық. Ұлттық аударма бюросы. Қоғамдық қоры. Астана 2019-607 бет. 3. Сафронова О.Л. Хрестоматия для вокалистов. Распевки. - СПб., 2019. 4. Варламов А. Е. Полная школа пения. [Текст]: учебное пособие, 3-е изд. А.Е. Варламов СПб.: Лань, 2019. – 120 с. 5. Шойынбаев «Дауыс қою» əдістемелік нұсқау Шымкент -2015ж ƏОЖ 392 САЛТ ДƏСТҮРЛЕР МЕН ƏДЕТ- ҒҰРЫПТАРДЫҢ ƏЛЕУМЕТТІК- МƏДЕНИ ҚЫЗМЕТТЕРІ Ақылбекқызы Ш. – МӨ-20-7к тобының студенті Мусакулова Д.А. – магистр, аға оқытушы Жеке тұлғаның мəдениеттің көп қырлы жəне бірегей жүйесін білуінде рəсім мен ғұрып орасан зор роль атқарады. Бұл адамға өз өмірін қалай ұйымдастыруға болатынын жəне не істеу керектігі туралы идеяларды қатаң, бірақ үйлесімді түрде бағыт беруші бірінші қадам. Рəсім, кез келген мəдени құралы сияқты, адамзаттың дамуымен біте 10 қайнасып өмір сүрсе, ал оның ғұрыптық, яғни реттеушілік сипаты уақыт өткен сайын өзгеріп, жаңа мазмұндар мен мəнге ие болып, жаңарып отырады. Соған қарамастан ғұрыптық мəдениетті жан-жақты зерделей келе, жаңа салтдəстүрлер мен əдет-ғұрыптардың пайда болуы бұрынғы заманның дəстүрлерімен сабақтаса отырып дамиды деп айтуымызға толық негіз бар. Себебіжаңадан пайда болатын салтт-дəстүрлер жоқ жерден пайда болмайды, өз аналогынан бастау алып, бұрынннан бар əрекеттерден құралады, адамзаттың өмір сүріп отырған дəуіріне сайын, транформацияланып жаңаша мазмұнмен пен түсіндірмеге ие өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі уақытта бүкіл əлемде салтдəстүрге деген қызығушылық, халықтардың өз мəдениетінің іргелі қағидаларын білуге деген ұмтылыстары артуда. Осыған байланысты салт-дəстүрлер мен əдет-ғұрыптардың функционалдық бағытын айқындау, жалпы жəне ерекшеліктерді анықтай отырып, олардың негізгі түрлерін қарастыру маңызды мəнге ие болып отыр. Рəсім – ең алдымен адамның жан дүниесіне бағытталған, оның бойындағы белгілі бір қасиеттер мен сезімдерді оятуға арналған құбылыс. Рəсімдер мен əдет-ғұрыптардың функционалдық бағыты көбінесе əлеуметтік, ұжымдық процестер аясында қарастырылады. «Рəсімдер – бұлбелгілі топтарда ғана пайда болатын жəне осы топтардың белгілі бір психикалық көңіл-күйлерін оятуға, сақтауға немесе қалпына келтіруге арналған əрекет тəсілдері. Діни наным-сенімдерді əрқашан тек қана белгілі бір топ ұстанатынын жəне осы нанымына негізделген ырымдарды ұстанатынын ашық мойындайды. Осыған қатысты ұстанатын жөн-жоралғылар мен наным-сенімдер мен амалдар жеке мəселе ретінде қабылдап қана қоймайды, сонымен қатар белгілі -бір топтың ортақ ісі болып саналып,қандай да ұстаным, идея төңірігінде адамдардың шоғырлануына ықпалын тигізеді. Осы топтағы адамдар адамдар бір-бірімен тек ортақ сенімнің арқасында ғана өзара байланысты сезінеді. (2). Рəсімнің қоғамдық сипаты адам Аспан, Ғарыш жəне Жер арасындағы өзара байланыс туралы білетін, аспан денелерінің мінез-құлқы Жерге əсер ететінін түсінген алғашқы культтерден басталады. Барлық уақытта жəне барлық халықтардың арасында дұға, музыка, сөз, əн, ырғақты би, театрландырылған көріністер адамдардың құдайларға сыйынуынан бастау алады. Тəңір, оның табиғаттан тыс, тылсым дүниелерді адам өз ішінде сезініп, салт-дəстүрде, рəсімде білдіретін қастерлі қорқыныштық іс-əрекеттер жасауына əсерін тигізеді. Салт дəстүрлер мен əдет-ғұрыптар, рəсімдік əрекеттер қашанда символдық мағынаға ие болады. Олар көрсетілген оқиғаны драматизациялауға, кəдімгі күнделікті əрекеттерді ұйымдатыруға, оларға салтанаттылық, мерекелік сипат беруге, сол арқылы оларды еш күмəнсіз дүниетанымға айналдыруға арналады. К.Лоренцтің пікірінше, салт-дəстүрлер культтік дүниетанымнан бастау алып, төмендегідей 3 функциональдық қызмет атқарады: 1) топ мүшелерінің арасындағы бəсекелестікке тыйым салу; 2) оларды ешкіммен араласпайтын, тұйық шеңберде ұстау; 3) олардың басқа қауымдастықпен араласуына тиым салу, басқа топтардан шектеу. Дюркгейм діннің бірқатар функцияларын бөліп көрсетті, олардың негізгілерін ол əлеуметтік ынтымақтастықты құру жəне нығайту деп санады. Дін, ең алдымен, культ арқылы, тұтас қоғамды құрайды, мойынсұнушылыққа тəрбиелеу (тəртіптік функция) арқылы жеке адамды əлеуметтік өмірге дайындайды, əлеуметтік бірлікті нығайтады (жиынтық функция), дəстүрлерді, нанымдарды, құндылықтарды (көбейту, тарату функциясы) сақтайды, қанағаттану сезімін тудырып, əлеуметтік энтузиазмді (шабыттандыру, эйфориялық функция) қамтиды.Ол сонымен қатар австралиялық тотемдік жүйені жəне онымен байланысты рəсімдерді дежан-жақты талдаған да болатын. Атақты оқымысты өз зерттеуінде, жеке адамның белгілі бір топқа қосылуын білдіреді, адамдардың интеграциялануының белгісі бола отырып, топтың жеке күштерін білдіреді деген қорытынды жасаған болатын болатын. Рəсімдер – негізгі діни тыйымдар мен жазалардың бастау алады. Осы топ мүшелеріне жалпы наным-сенімдерді жоққа шығаруға, ғұрыптық мерекелерден аулақ болуға тыйым салынады. (1) Рəсімдер мен əдет-ғұрыптарда əлеуметтік ролдер мен жеке қасиеттерге сəйкес қарым-қатынас иерархиясын белгілей отырып, қауымдастықтың өзін-өзі ұйымдастыруы арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ осы мəселе төңірегінде зерттеу жұмыстарын жүргізген оқымысты ағылшын оқымыстысы В.Тернер, символдық, немесе символдар арасындағы қарым-қатынас когнитивті қатармен емес, эмоционалдық қатармен араласып іске асатындығын атап көрсетті, ол «жек көру, қорқыныш, сүйіспеншілік жəне қайғы сияқты күшті эмоцияларды тежеуге, бағыттауға жəне оятуға» қызмет етеді. (3) деп атап көрсетті. Эмоциялық қатарлардың көмегімен ғұрыптарды орындауға барлық тұлға атсалысады. Əр түрлі кезеңдердегі салт-дəстүрлер халықтың жалпы нормалары мен құндылықтарын сақтау құралы ретінде тұрақты əрекет етеді. В.Тернер рəсімдік əрекеттер құрылымын төрт тұрғыдан қарастыруды ұсынады: символдық, құндылықтық, типтік жəне ролдік. Бірінші жағдайда, ол рəсімді рəміздер жинағы ретінде, екіншісінде - ең маңызды құндылықтар мен олардың иерархиясы туралы ақпаратты беру құралы ретінде, үшіншіден - салт-жораны мақсаттар мен жүйе ретінде қарастырады, төртіншіден – ғұрып əртүрлі əлеуметтік мəртебелер мен ұстанымдардың өзара əрекетінің нəтижесі ретінде əрекет етеді, содан кейін ғұрыптық іс-əрекеттер мен əдет-ғұрыптар, əу баста пайда болғанына бастап, қиын əлеуметтік-мəдени жағдайлардан шығудың ерекше құралы қызметін атқарды деуге болады. Бұған айқын дəлел ретінде, ролдік ойындармен тұлғааралық қарым-қатынастарды жатқызуыиызға болады. Сонымен, салт-дəстүрлер мен əдет-ғұрыптардың функционалдық бағдарын зерттеудегі негізгі бағыттарды қорытындылай келе, мынадай негізгі қызметтерді бөліп көрсетуге болады: 1. Тəңір, адам, адам туралы көзқарастардың белгілі бір түрінің болуына байланысты жүзеге асатын дүниетанымдық функция, яғни ғұрыпта көрініс тапқан қоғам, табиғат. Бұл қызметтегі ғұрыптық əрекет мифке ұқсайды, оның мазмұндық сипатымен астасып жатады. Рəсімдік əрекет əрекет арқылы белгілі бір қоғамда қабылданған дүниетанымның негіздері түсіндіріледі, сонымен қатар дүниетаным – салтты орындауда ұсынылған нормаларды эмоционалды түрде қабылдау немесе қабылдамаулардан тұрады. Мұнда ерекше жəне қарапайым нəрселерді ажыратуға бағытталған ұғымдар белгіленіп, оларға лайықты көзқарас қалыптасады. Осыған байланысты салт-дəстүрлер киелі нысандарға жол ашады, содан кейін таныс əлемге оралуды қамтамасыз етеді, адамдар ұмтылатын жəне əлеуметтік дамуды ынталандыратын идеалдарды тұжырымдайды. 2. Коммуникативті функция. Рəсімдер – дінге сенушілердің бір-бірімен, немесе адамдар арасындағы қарымқатынасқа өзара делдалдық қызмет көрсететін, гипостатизацияланған тіршілік иелерімен (Құдай, періштелер, өлілердің рухтары, əулиелер, т.б.) сенушілер арасындағы байланыс арнасының бір түрі. 11 3. Реттеуші функция белгілі бір идеялардың, құндылықтардың, стереотиптердің, дəстүрлердің, іс-əрекеттер жиынтығының көмегімен салт-жораға немесе рəсімге қатысатын адамдардың əрекеттері мен қарым-қатынастары, санасы мен мінез-құлқы басқарылатындығынан тұрады. 4.Интеграциялық-ыдыратушы қызметі. Ортақ салт-дəстүрлер, оның ішінде туу, некеге тұру, өлім сияқты өмірлік жағдайларда əлеуметтік топтың ынтымақтастық сезімін күшейтеді. Ал, керiсiнше, бірлігі жарсқан бір топтың, басқа бір кез келген дiннің канондарын ұстанған, сол дінінің жөн-жоралғылары амалдарын ұстанушылармен немесе басқа əлеуметтiк құрылымдар бар қоғаммен қақтығыстар тудыруы да мүмкiн. 5. Мəдени хабар тарату қызметі салт пен ырымның қоғамның дəстүрлі мəдениетіне жататынын көрсетеді. Дəстүр мəдениеттің тұрақты элементі бола отырып, бүгінгі күндері де қоғамдағы адамдардың қарым-қатынас нормаларында айқындайды арқылы. Белгілі-бір ортада қабылданған салт-дəстүрлер мен қалыптасқан əдет-ғұрыптарды ұстанған сайын адам дүниенің жаратылу сəтімен қайта байланысады, оның дамуын қадағалайды, өзін сол құбылыспен байланыстыра қарастырады, өзара сəйкестік іздейді жəне осының арқасында жер бетіндегі адамдар мен ғарыштық Кеңістік арасында үндестіктер пайда болып, тарихтың қай кезеңінде болмасын дүниетанымдың түсініктердің ірге тасын қалауға себеп болғандеп ойлаймыз. Əдебиеттер 1. Гараджа В.И. Религиоведение: Учеб. пособие для студентов высш. учеб. заведений и преп. ср. школы. — 2-е изд., дополненное. -М.: Аспект Пресс, 2005.- 351б. 2. Ердаков Л.Н. Человек в биосфере (Экология для зеленых).- Новосибирск: Баспа: ИСАР-Сибирь, 2002. - 230 б., с илл. 3. https://platona.net/load/knigi_po_filosofii/antropologija/terner_viktor_simvol_i_ritual_1983/5-1-0-1016 УДК 342.11 ХОРЕОГРАФИЯ АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ Алдаберген М. – МӨ-22-9р тобының студенті Абдрахимова Р.Р. - магистр оқытушы Тұлғаның эстетикалық жəне көркемдік мəдениетін қалыптастыруда хореографиялық өнер эстетикалық тəрбиенің маңызды аспектісі болып табылады. Баланың өмірінің алғашқы жылдары оның болашағы үшін ең құнды болып табылады жəне оларды мүмкіндігінше толық пайдалану қажет. Дəлірек айтқанда, шығармашылықты дамытудың алғашқы импульстары. Л.С. Выготский мен Н.А. Ветлугинаның пікірінше, балаларды мүмкіндігінше ертерек шығармашылық тапсырмаларды орындауға шақыру керек. Музыка дамуға өте қолайлы. Баяндаудың жоғары эмоционалдылығы, тілдің абстрактілі болуы тыңдаушының жеке өмірлік тəжірибесіне байланысты музыкалық көркем образды кеңінен түсіндіруге мүмкіндік береді. Өзінің сипаттамаларына байланысты музыка қиялдың дамуына, шығармашылықтың кез-келген түрінің негізінде жатқан психикалық процеске белсенді əсер ете алады. Музыкалық қозғалыс-бұл балалық шақтағы тұлғаның шығармашылық қасиеттерін қалыптастыру тұрғысынан музыкалық іс-əрекеттің бір түрі. Мектеп жасына дейінгі балаларда би шығармашылығын қалыптастыру тек бағдарламалық міндет қана емес, сонымен қатар баланың толық, үйлесімді жəне терең дамуы мен тəрбиесінің қажетті шарты болып табылады. Көркемөнер ұжымындағы тəрбие жұмысы күрделі, көп қырлы процесс. Ол ұйымдастырушылық, педагогикалық жəне көркемдік іс-шаралардың кең бағдарламасын жүзеге асырумен байланысты.Хореографиялық ұжымдағы тəрбие жұмысының ерекшелігі оларды жүзеге асыру мен қамтамасыз етудегі көркемдік жəне сахналық, педагогикалық жəне əлеуметтік сəттердің органикалық үйлесуіне байланысты. Мұғалімнің күш-жігері балалардың дүниетанымын қалыптастыруға, жоғары адамгершілік мəдениетін тəрбиелеуге, көркемдік-эстетикалық дамуға бағытталған. Бұл міндеттер балаларды көркемдік жəне сахналық іс-əрекетке тарта отырып, оқу-шығармашылық жұмысты ұйымдастыра отырып шешіледі. Осылайша, хореографиялық ұжымда баланы оқытудың бірінші деңгейі-баланы орындаушы ретінде оқыту жəне дайындау. Білім берудің екінші деңгейі-баланың тұлға ретінде қалыптасуы, ондағы азаматтық, моральдық жəне эстетикалық қасиеттерді, жалпы мəдениетті дамыту. Тəрбие жұмысының күрделілігі ұжымдағы балалардың мəдениет пен білімнің əртүрлі деңгейлерімен кездесетіндігімен анықталады. Қызығушылықтарыңызды шоғырландыру кейде қиын болуы мүмкін. Баланың шығармашылығын белсендіру əдістерінің бірі-бейнелі ойын əдісі. Сабақтың мазмұны мен формасына оқытудың бастапқы кезеңінде ерекше жауапкершілікпен қарау керек. Баланың еркін, ерікті түрде қозғалуына мүмкіндік беретін жаттығуларды қосу керек; эмоцияларды" шашырату"; музыкалық (пластикалық) шығармалар мотивіндегі қиялдар; ойында көрінеді. Кескін жасау-бұл мұғалім берген тақырыптағы баланың даралығын білдіру немесе баланың қиялының кез-келген конвенциясымен шектелмеген "ұшуы".. Музыкалық жəне би импровизациясы шығармашылықты ашу үшін де қолданылады. Импровизация-бұл тиімді қиялға негізделген адамның ішкі еркіндігі. Жаттығуды импровизациялау есту қабілетін, зейінді, интеллектті, реакция жылдамдығын, ойлаудың тəуелсіздігін жылдам талдау қабілеті сияқты қасиеттерді дамытады. Логика, өзін-өзі бақылау қабілеті. Балалардың шығармашылық қабілеттерін, яғни би шығармашылығын дамыту үшін қозғалыс тілін оқыту тек толық музыкалық материал негізінде тиімді болатынын ескеру қажет. Балалардың орындауы мен шығармашылығы жанды музыканың əсеріне негізделген. Би сипатындағы музыкалық шығармаларда балаларға қол жетімді, айқын жəне түсінікті құралдармен көрсетілген тірі жəне танылатын бейнелер бар. Əрбір би қимылымен немесе қимылымен танысу оның мағынасы туралы хабарлаудан басталады. Осы мағынаға сəйкес келетін сөздің немесе сөз тіркесінің интонациялық айтылуы қозғалыстың эмоционалды жəне мəнерлі орындалуымен бірге жүреді (оны алдымен мұғалім көрсетеді, содан кейін балалар үлгі бойынша қайталайды). Бұл алғашқы танысу көбінесе бір қозғалысты екінші бағытта қарама-қарсы бағытта салыстыру кезінде пайда болады. 12 Шарттық қозғалыстарды салыстыру балаларға олардың маңыздылығы мен орындалуындағы айырмашылықты жақсы түсінуге көмектеседі. Жаңа қозғалысты алғаш көрген жəне оның мағынасын білген балалар бірден мұғаліммен мəнерлі орындауға бағытталады. Мұғалімнің белгілі бір сюжеті бар жарқын музыкалық шығармалары мен соған байланысты бейнелі əңгімелері балалардың қиялын оятады. Балалардың өздерінің мəнерлі қимылдарын жасауға деген жеке əрекеттері би шығармашылығын дамытудағы маңызды қадам болды. Жұмыстың маңызды кезеңі - балаларды сюжеттік биде экспрессивті қозғалыстардың тілін шығармашылық қолдану негізінде ертегі кейіпкерлерінің бейнелеріне қайта аударуға үйрету. Балалардың алдында тұрған міндет белгілі бір түрде ұсынылған жəне оны жүзеге асыру үшін тиісті мəнерлі пластиканы табады. Басқа эскиздерде балалар жануарлардың қалай билейтінін бейнелеп, көрсетуі керек. Міндет-белгілі бір кейіпкердің стилінде би қимылдарын орындау, оларға аздап салмақ пен ебедейсіздік, түлкінің рақымы мен рақымы, қоянның абайсыздығы. Балалар спектакльдегі импровизация мен шығармашылық тапсырмаларда өте сəтті. Музыканы тыңдағаннан кейін жігіт не болып жатқандығы туралы өзінің суретін ұсынады, содан кейін жолда бізге естігендері туралы айтады. Музыкалық ертегілер балаларға үлкен қызығушылық тудырады. Мұнда жұмыс музыкалық материалды қабылдаудан басталады. Музыкалық тақырыптың, мəнерлі интонацияның арқасында балалар осы кейіпкердің келбетін, оның əрекеттерін болжайды. Балалық шақта музыкалық жəне моторлық шығармашылықты қалыптастырудың тиімді құралы-бұл қозғалыстардың мағынасымен танысуды, олардың байланысының кейбір түрлерін, вариацияларын, мəнерлі орындалуы мен би композициясының əдістерін меңгеруді қамтитын пантомималық жəне би қимылдарының тілін үйрету. Музыкалық драматургияға негізделген жəне ойнатылатын кейіпкерлермен сипатталатын сюжеттік би балалардың музыкалық жəне моторлық шығармашылығын қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды. Дұрыс жəне дəл би дағдыларын игеру, биді орындауға қатысу, онда образ жасауға шығармашылық көзқарас, мұғалімнің балалармен əңгімелесуі-мұның бəрі эстетикалық қабылдауды дамытады, өнер туындыларына эмоционалды қатынасты тəрбиелейді, дұрыс пайымдауға үйретеді. балалардың көркемдік талғамы қалыптасады. Əр күн, əр сабақ, дайындық немесе концерт балалардың қызығушылықтары мен қабілеттерін өзгертеді. Оқу процесінде көрінетін ең кішкентай ерекшеліктерді де төмендетуге болмайды. Хореографиялық ұжымдағы сабақтардағы балалардың белсенділігі мұғалімнің шығармашылық бастамасына, оқушыларын сахналық шеберлікті жетілдіруге жəне салауатты рухани дамуға бағыттауға деген ұмтылысына байланысты. Əдебиеттер 1. Ветлугина, Н.А. Художественное творчество в детском саду / Н.А. Ветлугина. – М.: Просвещение, 1974. – 175 с; 2. Выготский Л. С.Воображение и творчество в детском возрасте. СПб.: СОЮЗ, 1997, 96 с. 3. Ломов Б.Ф. Общeниe и социaльнaя рeгуляция повeдeния индивидa // Психологичeскиe проблeмы социaльной рeгуляции повeдeния. – М.: Нaукa. 1976. – 260 с. 4. Лeонтьeв A.Н. Дeятeльность, сознaниe, личность. // Психология личности. Тeксты / Под рeд. Ю.Б. Гиппeнрeйтeр, A.A. Пузырeя. М., Изд-во МГУ, 1982. - 392 с. УДК 374.7:379.81 ОРГАНИЗАЦИЯ КУЛЬТУРНО МАССОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ МОЛОДЁЖИ В ГОРОДЕ Алмаходжаева М. - МС-21-15р Тарасенко Т. В. - кандидат пед.наук Сфера молодежного досуга существенно отличается от досуга других возрастных групп в силу специфических духовных и физических потребностей молодежи, присущих ей социально психологических особенностей. К таким особенностям можно отнести повышенную эмоциональную, физическую подвижность, динамическую смену настроений, зрительную и интеллектуальную восприимчивости. К специфическим чертам молодости относится преобладание у молодежи поисковой активности. Поэтому организация культурно-массовой деятельности представляет собой большую ценность, поскольку выполняет ряд функций по отношению к молодежи. В частности, развивающую, социализационную, коммуникативную, воспитательную.Для понимания термина «организация культурно-досуговой деятельности» следует конкретизировать основные составляющие и данное понятие в целом. В научной работе «Теория и технология культурно-досуговой деятельности: учебник для студентов вузов культуры и искусств» А.Д. Жарков предлагает следующее определение: «Культурно-досуговая деятельность есть специализированная подсистема духовнокультурной жизни общества, функционально объединяющая социальные институты, призванные обеспечить распространение духовно-культурных ценностей, их активное творческое освоение людьми в сфере досуга в целях формирования гармонично развитой, творчески активной личности».[1] Реализация культуросозидающего потенциала досуга требует профессионального подхода к этой сфере жизнедеятельности. С точки зрения специалистов в области культурологии и социологии в социально-экономических условиях на культурно-досуговую деятельность способны влиять следующие факторы: гуманизация социально-культурной деятельности в свободное время, освобождение ее от не свойственных природе досуга идеологических и производственных функций; актуализация национальных форм традиционной культуры и общечеловеческих ценностей; 1. создание системы материального, правового, психологопедагогического и организационно-методического обеспечения широкой доступности культурно-досуговой деятельности для всех слоев населения, государственных гарантий защиты от коммерциализации культуры и нарушения принципов социальной справедливости, стимулирования свободы творчества и общественных инициатив в сфере рационального использования свободного времени людей; 2. разработка и осуществление федеральных, региональных и муниципальных культурно-досуговых программ, обеспечивающих отдых и дальнейшее духовное и физическое развитие всех проживающих на данной территории групп населения; 3. всестороннее развитие инфраструктуры культурно- 13 досугового творчества путем совершенствования традиционных и создания новых общественно-государственных центров досуга, отвечающих требованиям обогащения духовной жизни региона; социализирующую, обеспечивающую через создание структуры отношений, опосредованных культурными компонентами, социализацию общества; 4. гедонистическую ; 5. функцию регуляции социальных отношений; 6. воспитательную; 7. функцию совместного переживания значимых событий общественной жизни, которое обеспечивают праздник. Таким образом, культурнодосуговая деятельность – это сложная, многокомпонентная система, ключающая в себя цели, функции, содержание, технологию и методику организации элементов культурно-массовой сферы. Ввиду вышесказанного, можно сделать вывод, что организация культурно-массовой деятельности в городе – это объединение и направление материальных и нематериальных ресурсов на обеспечение, распространение духовно-культурных ценностей, их активное творческое освоение городским населением в возрасте от 14 до 35 лет в сфере досуга в целях формирования гармонично развитой, творчески активной личности. Практика организации культурно-массовой деятельности молодежи в городе предполагает наличие разнообразия форм и участников организационной деятельности: 1. активная рекреация; 2. товарищеское общение, развлечения, праздники, посещения спортивных состязаний, ресторанов, танцевальных залов, клубов и т.д.; 3. потребление ценностей культуры. Таким образом проводя исследование, можно сделать вывод: молодежь нуждается в новых проектах. К такому проекту могу предложить проект «Book is life». Цель и задачи проекта: привлечение внимания общества к чтению и библиотекам; знакомство с Истоками появления книг, показать роль и значимость книг в современном мире информационных технологий; пропаганда чтения через обмен читательским опытом. Говоря о библиотеках нашего города Шымкент, хотелось выделить три библиотеки. Библиотека имени М. Ауэзова. Целью библиотеки «Южно-Казахстанский государственный университет им. М. О. Ауезова, библиотека» является активное содействие развитию науки и образования республики путем всестороннего информационно-библиографического и библиотечного обслуживания специалистов. Хоть сейчас и век новых технологий, но библиотеки и старые-добрые печатные книги до сих пор в почете. У нас вы можете найти очень много различных книг, включая научную литературу. Библиотека Абая. 19 июня 2021 года, свои двери открыла обновленная библиотека имени Абая. Библиотека разделена на три зала: - Первый зал больше информационный, где можно находить информацию по газетам и книгам. Имеется кофейня "Urbo Coffee". - Второй зал, идет читальный, здесь есть 4 стола и поставлены компьютеры для пользования посетителей. - Третий зал, представлены книги на полках, которые вы можете забрать с собой, но для этого нужно пройти регистрацию (не забудьте удостоверение). Во втором и третьем зале имеются кабинки, где вы можете уединиться и в полной тишине сосредоточиться. Третий зал наверно понравится многим, так как есть комната с пианино, шахматные столы и пуфики. Библиотека им. А.С. Пушкина - является информационным, образовательным, досуговым и коммуникационным центром для всех категорий читателей. Отсюда и универсальность фонда, которые включают в себя книги, брошюры, периодические издания и электронные носители информации. Это классическая мировая литература, современная художественная (отечественная и зарубежная), отраслевая и справочная. Приоритетным сегодня является сбор информации, созданной В Казахстане и о Казахстане, истории, природе, географии, достижениях в промышленности, экономике, обществе и культуре. Для самых активных пользователей в библиотеке работают клубы «Окырман отауы», «Руханият», «Хит сезона» для любителей интеллектуального чтения «Клуб любителей английского языка». «Всем хорошим я обязан книге», - так говорил Максим Горький. Я с ним полностью согласна. Я считаю, что книги играют очень важную роль в жизни человека. И сейчас я попытаюсь это доказать. Во-первых, книга развивает кругозор. Во-вторых, книга развивает мышление и фантазию. . В-третьих, книги помогают нам принимать правильные решения. Иногда, смотря на героев книги, мы узнаём самих себя или своих друзей, мы учимся на чужих ошибках и стараемся их не допускать. В-четвертых, читая любое произведение, мы становимся грамотнее, как в устной, так и в письменной речи. Мы пополняем свой словарный запас, тем самым делаем себя более интересным человеком. Опросив некоторых студентов, многие из них сделали вывод: «Лично мне нравится больше книга, потому что она друг каждому, кто её понимает. Когда я читаю книги, то окунаюсь в мир иной, где гнев и радость, веселье и печаль соединяются воедино, я переживаю за каждого героя и иду вместе с ними по произведению». Таким образом, подводя итоги можно сказать: в наш век интернета и космических полетов книгу ничто не заменит. Я же твердо убеждена в этом. Каких бы высот не достигло человечество в своем развитии, оно всегда будет беречь и ценить книгу! Литература 1. Асанова И.М., Дерябина С.О., Игнатьева В.В. Организация культурно-досуговой деятельности: учебник для студ. учреждений высш. проф.Образования. 3-е изд., стер. М., 2013. С. 192. 2. Жарков А.Д. Теория и технология культурно-досуговой деятельности: учебник для студентов вузов культуры и искусств. М., 2007. С. 53 3. Коптев Л.Н. Организация культурно досуговой деятельности: Методические указания по курсу «Организация культурно-досуговой деятельности». СПб., 2005. С. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ НАРОДНЫХ ТРАДИЦИЙ И ФОЛЬКЛОРА В КУЛЬТУРНО ДОСУГОВОЙ РАБОТЕ Алмаходжаева М.Ф. - студентка МС-21-15р группы. Шулунова Л. И. - научный руководитель; профессор 1. Понятие традиции. Традиции возникли в давние времена, когда они определяли всю общественную и личную жизнь человека. В них содержались правила, наставления, нормы поведения во многих жизненных ситуациях, представления о красоте, способы и приемы воспитания детей, навыки и методы трудовой деятельности и т.п. "Устойчивость, повторяемость, закрепление в обычаях, нормах, ритуалах и правилах сделали традицию средством передачи культуры народа". В основе традиции лежит продолжительный культурно-социальный опыт того или иного этноса. Поэтому соблюдение традиций гарантирует правильность действий, обеспечивает надежность поведения 14 конкретных жизненных обстоя тельствах. Традиции находят свое выражение в обычаях, обрядах и праздниках, в которых наиболее наглядно проявляется этническая специфика, так как они представляют собой воплощение этнодифференцирующих свойств, раскрывают этническое лицо народа, являются своего рода этническими символами.[1]. 2. Понятие народной или этнографической культуры. Этнографическая культура является одной из существенных частей национальной культуры. Именно эта часть придаст национальной культуре самобытность и оригинальность, делает ее непохожей на другие культуры. Под этнографической культурой мы понимаем художественную культуру, возникшую как духовное творчество родо- племенных коллективов доклассового общества, развивавшуюся как духовное творчество эксплуатируемых классов и социальных групп в классовом обществе, и существующую как один из слоев современной культуры, отличающийся исторически сложившейся самобытностью своих форм. В состав этнографической культуры входят фольклор, народное изобразительное искусства, народные промыслы и ремесла, народное зодчество, народные костюмы, народные обычаи, верования, обряды и праздники, характерные народные говоры. Российский культуролог С.Н. Артановский выводит соотношение национального и фольклорного в художественной культуре того или иного народа в разные периоды развития общества. Он отмечает, что соотношение понятий национальная культура и фольклорная культура можно представить двояко: "между ними есть общие черты и черты различия, обусловленные историческим развитием человеческого общества".[2]. 3. Структура народной культуры. Как только в обществе появились классы, произошло расслоение культуры на народную и культуру господствующих классов, носящую в основном профессиональный характер. В.С. Цукерман в своем диссертационном исследовании дает структуру народной культуры. Он пишет: "В классовом обществе сформировались основные структурные элементы народной культуры. К ним можно отнести: 1. Материальную культуру, включающую в свою очередь, культуру материального производства, основанного на традиционных, выработанных самими массами приемах и навыках трудовой деятельности; материальную культуру народного быта; народную медицину и физическую культуру. 2. Культуру социального управления, которая перерастает в политическую культуру. 3. Духовную культуру".[3]. 4. Социальные функции народной культуры и фольклора.Говоря о значении традиционного народного искусства в современном обществе, Ю.Д. Анчабадзе выделяет следующие его социальные функции. Главнейшую функцию народного искусства он определяет как художественно- эстетическую, роль которой в связи с актуализацией задач эстетического воспитания будет возрастать. Вторая функция, о которой уже было упомянуто, этноэнаковая. Эта функция выполняется как противовес процессам этнической нивелировки. Третья функция коммуникативная, функция общения, так как народное искусство помогает людям лучше понять и узнать друг друга. Особенно это касается представителей разных наций, потому что народное искусство в данном случае вы ступает как международный языкэсперанто, воздействуя на эмоциональную сферу человека. Четвертая функция информационная, когда народное искусство способствует обмену межэтнической информацией, что иногда приводит к появлению сходных результатов у разных народов.[4]. 5. Понятие фольклора. Творчество народных масс, называемое фольклором, является не только искусством, но и вместилищем народной мудрости, народных знаний, достижений культуры на разных этапах общественного развития. Если рассматривать фольклор с эстетической и социологической точки зрения, то можно согласиться с М.С.Колесовым, который подчеркивает, что "Фольклор это особая сфера непрофессиональной духовной культуры общества, которая 1)по содержанию выражает мировоззрение и психологию народных масс; 2)по форме является искусством; 3)имеет своим социальным носителем народ как общность непосредственных производителей материальных благ и 4) выполняет как эстетические, так и практические функции"[5]. Для того чтобы подвести итоги данной работы, мною было проведено анкетирование. Опрашивала молодых людей в возрасте от 16 до 20 лет. На вопрос "Способствует ли приобщение к народным традициям и фольклору развитие национального самосознания?" был дан ответ "да"-100%; на вопрос "Считаете ли вы что народные традиции и фольклор должны быть использованы в культурно - досуговой работе?" также единогласно ответили "да"; следующий вопрос был "В каких массовых формах культурно-досуговой работы должны быть использованы народные традиции и фольклор?" Где даны были ответы: тематические вечера и праздники - 75,5%; и 24,5% ответили - фестивали; Следующий вопрос "Какие народные праздники в Шымкенте вы посещали?" Где даны были ответы: Наурыз - 85,5%; Масленица - 10%; Новый год - 5%. Следующий вопрос "В каких самодельных коллективах вы хотели бы участвовать?" Получила ответы: Клуб любителей истории - 55,5%; народный хор и оркестр - 44,5%; на вопрос "Считаете ли вы что воспитательные идеи, отраженные в фольклоре, сохраняют свое значение в историческое время?" Получила 100% ответ "да"; на вопрос "Какое произведение фольклора вы любите?" Получила ответы:народные песни - 45,5%; сказки и пословицы, поговорки -54,5%. На вопрос "Хотели бы вы чтобы в нашем городе проводились фестивали фольклора и конкурсы народных произведений?" получила ответ "да" - 100%. Литература 1. Шулунова Л. И. - этнография и фольклор. - СПб. - Чимкент, 1992. -с. 41 2. Шулунова Л. И. Культура и этнос.- Шымкент, 2002. -с. 178 3. Шулунова Л. И. - КПР как сфера освоения традиционно-народного творчества - Шымкент,1993. ƏОЖ 792.8 ХОРЕОГРАФИЯЛЫҚ ӨНЕР БАЛАЛАРДЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТƏРБИЕЛЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ Калдыбек М.- оқушы Амангелді А.Д. - мұғалім Түркістан облысы Сайрам ауданы Адами əлеуетті дамыту бөлімінің №1 Сайрам балалар саз мектебі Хореографиялық өнер эстетикалық тəрбиенің маңызды құралы болып табылады. Ол балаларды Сұлулық пен мəнерлілікке үйрете алады, музыканы тыңдау жəне қабылдау қабілетін тəрбиелейді. Би сабақтары балалардың еңбегі мен оқу іс-əрекетіндегі шиеленісті жеңілдетеді. Хореография өнері баланы дамытады жəне босатады. Сондықтан хореография баланы қызықтыруға жəне қызықтыруға, қажетті моториканы беруге бағытталған. Тұрақты хореография 15 сабақтары əдемі жəне дұрыс позаны қалыптастырады, сонымен қатар кейбір физикалық кемшіліктерді жоюға көмектеседі. Сабақтар би қимылдарын ұйымдасқан жəне логикалық түрде орындауға үйретеді. Мұндай қасиеттер хореографияны оқытуда, сондай-ақ білім беру жүйесінде маңызды. Би сабақтары достық пен сыпайылыққа, ұстамдылық пен қарапайымдылыққа, басқаларға құрметпен қарауға тəрбиелейді. Сондай-ақ, хореография сабақтары адамның мінезін тəрбиелеуге ықпал етеді. Оқу процесі ұжымдық сипатта болады. Хореография сабақтары жолдастарының алдында жауапкершілік сезімін дамытады. Хореографияэстетикалық тəрбиенің бір құралы. Кез-келген өнер сияқты, хореография да өз шығармашылығымен айналасындағыларды қуантуға қабілетті. Билейтін адам қозғалыстарының жеңілдігі мен орындаудың қарапайымдылығынан қуанышты эмоцияларды сезінеді. Оқушылармен айналыса отырып, мұғалім сабақты қызықты етуге, биге деген сүйіспеншілікті оятуға жəне хореография өнерін үйренуге тырысады. Бұл қызығушылықтардың кеңеюіне ықпал етеді, жаңа əсерлермен байытады. Тиісті жəне нақты би білімін алу, би композицияларына қатысу жəне образдар жасау, өнер туралы əңгімелермұның бəрі сұлулыққа деген сүйіспеншілікті оятуға, өнер туындыларына өз пікірін тəрбиелеуге, хореография тақырыбында сауатты пайымдаулар айтуға көмектеседі. Бала жалпы би əлемі туралы қызықты фактілерді біліп, өз білімін сенімдірек ұсына бастайды, басқаша, сабақтарға саналы жəне мұқият қарай бастайды. Хореография əлемімен осындай ынта -лечыласпен танысу нəтижесінде балаларда эстетикалық талғам дамиды. Бала əдемі өмірді өмірде ғана емес, өнерде де көре алады. Би ансамбліндегі оқушылардың үлгерімі өзінің кəсіби білімін иеленетін жəне қолданатын жəне оны өзінің педагогикалық тəжірибесінде шебер қолданатын жəне əрдайым емес, бірақ оқушыларға əсер етуі мүмкін қателіктер жібермеуге тырысатын мұғалімге байланысты екенін атап өткім келеді. Мұғалімдер əртүрлі жастағы балалармен жұмыс істеу əдістемесін үйренуі керек. Оқу іс-əрекетінде кездесетін қателіктердің негізгі себептерін басшылыққа ала білу. Оқушылардың белсенді іс-əрекетін тəрбиелеудегі мұғалімнің маңызды белгілерінің бірі-оқу сабағында жіберілген қателіктерді сауатты талдау жəне түзету. Сіздің психологиялық түйсігіңізді қосу жəне оны уақытында іс жүзінде қолдану маңызды емес. Оқу-тəрбие жұмысының мақсаты ұжымшылдық, еңбекқорлық, жоғары моральдық қасиеттерді тəрбиелеу болып табылады. Əрбір жаттығу сабағы, концерт немесе дайындық оқушылардың қабілеттері мен мүмкіндіктерін өзгерте алады. Оқушылардың хореография сабақтарына деген қызығушылығы мұғалімнің шығармашылық ұсынысына, балаларын шығармашылық шеберлікті жетілдіруге жəне салауатты рухани өзін-өзі дамытуға жетелеуге дайын болуына байланысты. Əдебиеттер 1. Жас жəне педагогикалық психология: балалық шақ, жасөспірім, жасөспірім-М.: Академия, 2000. 2. Кудрявцев в. т. Балалық шақтың дамуы жəне дамушы Білім – 1-бөлім. –Дубна, 1997. 3. Михайлова М.А. біз үйде жəне бақшада əн айтамыз, ойнаймыз, билейміз / М. А. Михайлова, Е. В. Горбина. Ярославль: даму академиясы, 1997. 4. Балалық шақ психологиясы: практикум / ред.А. А. Реана. – М.: olma press, 2003. – 224 б. УДК 541. 18 ГИМНАСТИКА Анищенко А. В. – МӨ-22-10к Балабеков М, Кобланов Ж. – старший преподаватель, профессор Данная статья посвящена для тех, у кого проблемы со здоровьем, какие способы существуют для его поправки? В нашем случае Мы будим рассматривать гипертонию – это довольно самое распространённое хроническое заболевание сердечно-сосудистой системы и повышение артериального давления.При ней тяжёлые физические нагрузки запрещены, в том числе и спорт, но не все виды. Исключением тому является гимнастика. Бесспорно, что «Спорт – залог нашего здоровья», но, как показывает практика, гимнастический вид является самым менее безопасным и оздоровительным процессом организма человека, помогающий расслабиться, а также без каких-либо ограничений в возрасте. Прежде чем перейти к основным методикам упражнений, остановимся на том, каким образом появился термин «гимнастика» в целом. История возникновения термина «гимнастика». «Как отмечает Е. Дулетов, «гимнастическими формами упражнений пользуются большинство физкультурных дисциплин, и гимнастическая терминология должна дать исходные точки для установления терминологии всех других видов физкультуры» [Дулетов, 1937, с. 7]. Таким образом, возможно утверждать, что гимнастическая терминология является составной частью терминологий других видов спорта. Сам термин гимнастика, появившийся в V в. до н.э. в древней Греции, означал комплекс физических и военных упражнений, направленных на гармоническое развитие человека. Этимология и изменение семантики слова гимнастика представляет определенный интерес для лингвистики. Данная единица пришла в русский язык через немецкую единицу Gymnastik, которая, в свою очередь, происходит от латинского gymnastica. Однако первоначальным словом-источником следует считать греческое γυμναστι x ή (gymnastik ē). Данная единица фиксируется в «Новом словотолкователе» Н.М. Яновского в 1803 г. и семантизируется следующим образом: «искусство упражнять тело в борьбе, в стрелянии из лука и проч. Для укрепления онаго. Греки делали сии упражнения будучи наги, по значению сего слова, под коим разу меется так же и часть врачебной науки, касающаяся до движения и содержащая все телесные упражнения, относящиеся до восстановления и сохранения здравия» [Новый словотолкователь, 1803 – 1806, с. 592]. Такое понимание термина сохранилось вплоть до конца XIX в.». Далее остановимся на том, как справляться с физической нагрузкой во время выполнения гимнастических упражнений. Эффективность гимнастических упражнений при гипертонии. Исследование очередной раз показывает, что методики упражнений врачей (кардиологи, терапевты, неврологи и нефрологи) приводят к улучшению состояния организма человека в целом. В качестве аргументации обратим внимание на рекомендации одного из хороших врачей – к Стрельниковой. Она выпустила собственные книги, в которых 16 разработана основная теория эффективности выполнения движений и правильного ведения здорового образа жизни. А для понижения давления, в основу работы был заложен комплекс упражнений, которые по рекомендациям врача Стрельниковой, давно на вооружении современных кардиологов. Стрельникова считает, чтобы добиться ощутимых результатов, важно необходимо проводить гимнастику регулярно каждый день и не бросать всё на половину пути к здоровому организму. Основной курс практических занятий составляет около двух месяцев после чего, можно увидеть результат как внешне, так и внутренне. Разберём несколько подходов методики: «1) Встаньте, сложите руки так, чтобы ладошки очутились на уровне плеч. Переверните ладони вперед. Сделайте мощный вдох носом, при этом сожмите кулачки. Выдохните, и ослабьте кисти снова; 2) Согните руки так, чтобы кулачки оказались на уровне плеч. Звучно вдохните, опустив и распрямив при этом руки. Выдох, и вход в и.п; 3) … любая удобная позиция, при которой спинка остается ровненькой. Расслабьтесь, сделайте без перерыва 4 глубоких вдоха носом. Задержите дыхание на пару секунд, и медленно вернитесь в исходную позу; 4)Установите ножки на уровне плеч. Нагнитесь так, чтобы спинка слегка округлилась. Усиленно втяните воздух, выпрямитесь, и только после этого сделайте выдох; 5) Вдохните, и нагнитесь вперед. На выдохе выпрямитесь, и обнимите себя руками. Шею поворачивайте сначала в одну, а затем в другую сторону. Вдох- на повороте, выдох- на исходной позиции; 6) Наклоните голову к одному из плеч. В наклоне выполните глубокий мощный вдох. Сделайте выдох, при этом выпрямляйте шею; 7) Вдыхайте, при этом наклоняйте голову вперед, а при выдохе возвращайтесь в и.п;» Существует гораздо больше лёгких упражнений, которые смогут повторить даже «старое поколение», но к сожалению их всех не сосчитать. В конечном итоге, результата изучения курса по теории Стрельниковой можно выделить лишь только положительные черты. Основываясь на взглядах, выделим их: 1) Повышение к активной работоспособности и подавление болезненных психических процессов; 2) Гимнастика говорит: «Долой дипрессию»; 3) Получим крепкий сон; 4) Усиление иммунитета; Таким образом, в статье исследованы и изучены материалы связанные с правильным выполнением упражнений, доказывающие гипертоническую болезнь не излечимой, но её можно научиться правильно контролировать и регулировать. В заключении можно отметить следующее: «Если не бегаешь, пока здоров, придется побегать, когда заболеешь»,- произнёс Гораций. Литература 1. Гимнастика // Большая советская энциклопедия / Гл. ред. А.М. Прохоров. - Т. 6. - М.: Советская энциклопедия, 2010г. 527 стр. 2. Дыхательная гимнастика А. Н. Стрельниковой. Как справиться с хроническими заболеваниями и укрепить организм / 2016г. 240 стр. ƏОЖ 345-01 ПОЭЗИЯЛЫҚ ШЫҒАРМАМАЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Арғынбай Б. - МС-21-6к2 тобының студенті Коныспаева А.А. - аға оқытушы Театр тəжірибесінде поэтикалық пьесалармен жұмыс жасау кезінде кейбір қиындықтар туындайды. Бұл сахналық, режиссерлік сипаттағы ерекшеліктерге де, актерлерге тəн кемшіліктерге де байланысты — өлең оқи алмау, ой мен сезімді əлсіз поэтикалық түрде жеткізу. Поэтикалық сөзі нақты, жарқын, алуан түрлі, дыбысты — актер үшін органикалық түрде болады. Адамның тірі бейнесі өлеңнің шеңберін бұзып, өлең прозаға айналады немесе керісінше, поэтикалық форманың артында сөз бен ісəрекеттің шынайылығы жойылады. Өлең оқу өнері-театр мектебіндегі жұмыстың күрделі жəне қажетті бөлігі. Өлеңдердің өзі-жарқын, түсінікті материал, себебі онда өмір құбылыстарына тікелей қатынасыңызды білдіру оңай. Оқу барысында өмірді эмоционалды қабылдауға толы өлеңде идеяны оңай байқауға жəне анықтауға болады, жас актердің шығармашылық дүниетанымы тəрбиеленеді. Бірақ көбінесе өлеңнің əуені, оныңерекшеліктері орындаушыда шығарманың ішкі мағынасымен байланыссыздығынан болады. Əдебиет курсында алынған білім сахналық сөйлеу сабақтарында белсенді қолданылуы керек, мұнда қолданбалы сипатта болуы керек. Алайда іс жүзінде метр, ритм, рифма əдісі туралы теориялық түсінікке ие бола отырып, студент осы өлеңнің идеясы үшін мұның бəрі қандай мəнге ие екенін, автор неге дəл осы өлшемді таңдағанын, орындаушыға поэтикалық сөйлеудің экспрессивті құралдары туралы білім беретіндігі туралы есеп бере бермейді. Өлеңмен жұмыс жасаудағы басты нəрсе-бұл форманың осы ерекшеліктері мағынаны бейнелеу үшін қандай рөл атқаратынын жəне оларды қалай қолдану керектігін түсіну. Өлеңмен жұмыс жасау студенттерге поэтикалық сөйлеу элементіне енуге, оның заңдылықтарын шығармашылықпен игеруге, нақты сөйлеу музыкасының өзін шығарманың мазмұнын, идеясын жеткізудің жарқын мəнерлі құралына айналдыруға көмектесуі керек. Əрбір өлшем-белгілі бір құбылыстардың ритмінің көрінісі; берілген тақырыптың мəні; ол автордың ниетін көрсетеді жəне əр түрлі интонациялық естіледі. Сондықтан актерге өлшемнің ерекшеліктерін түсіну керек, оның сипатын,мағынасын, осы шығарманың мазмұнын неғұрлым жарқын жəне терең ашу үшін ауызша əрекет ету əдісін табу керек. 17 Əрине, бұған дейін прозаны игеру сияқты, шығарманың логикалық жəне бейнелі құрылымы бойынша үлкен жұмыс, көріністерді жинақтау, əр эпизодты егжей-тегжейлі жəне қызықты талдау, қосалқы жоспарды анықтау маңызды. Бірақ мəтінді игерудің барлық жолында біз оның поэтикалық техникасын талдауға тырысамыз - "кеңес" ретінде, автордың көмегі ретінде, фразаның ішіндегі табиғи қозғалыс ретінде, оның астарын ашады. Соңында, мəтінмен жұмыс жасау кезінде өлең əуені əлі де шартты түрде қабылданған формадан өте бастайтын кезең басталады, студенттің жадында өлі жүктеме болған шумақ, өлең, рифма, кідіріс туралы білім оның көркем шығармашылығының саналы құралына айналады. Поэтикалық шығарманың құрылымы дұрыс актерлік қозғалысты сезінуге көмектеседі, ал бұл өз кезегінде шартты түрде кесуден, өлеңді ұрандатудан аулақ болуға мүмкіндік береді. Поэтикалық сөйлеудің музыкалылығы көрерменге идеяны, ойды, сезімді барынша толық жəне мəнерлі жеткізеді. Өлеңмен жұмыс істеудің тағы бір сəтіне тоқталайық: бұл жұмыста тыныс алуға назар аудару өте ыңғайлы жəне пайдалы. Жоғарыда атап өткеніміздей, өлеңдегі цезуралар мен соңғы поэтикалық үзілістер ой ағымымен, іс-əрекеттің өзгеруімен жəне дамуымен тығыз байланысты. Үзілістегі ішкі қайта құру білім алушының тыныс алуымен байланысты болуы керек. Белгілі бір жолмен, өлеңнің соңында ұйымдастырылған тыныс алу сөздердің кеңірек жəне тегіс болуына көмектеседі немесе керісінше, əрекет барысының күрт өзгеруіне байланысты нақтың өзгеруін білдіреді. Өлең кідірісі ойдың соңына сəйкес келетін жерде, алда жаңа ой күтілетін жерде, алынған тыныс осы ауысуды баса көрсетуге көмектеседі, оны бай əрі дəл етеді. Ойдың дамуымен сəйкес келетін, сапасы мен көлемі жағынан əр түрлі, тиімді сөздің пайда болуына көмектеседі, эпизодтардағы ойдың əр түрлі қозғалысын баса көрсетеді. Актердің міндеті-сахналық образ жасау. Əрбір сахна кейіпкеріне дүниетаным, адамның кəсіби жəне əлеуметтік байланысы, оның білімі мен мəдениетінің деңгейі, мінезінің қасиеттері жəне т. б. белгілейтін жеке ойлау тəсілі тəн. Кейіпкердің ойлау тəсілі, өз кезегінде, сөйлеу мəнерінде — айтылымда, интонациялық дыбыста, тақырыпта - сөйлеу ритағында өрнек табуы керек. Білім алушылар болашақта жарқын сахналық бейнелерді жасауға көмектесетін, сахнада бейнелі ойлауға жəне бейнелі сөйлеуге көмектесетін дағдыларды игеруі керек. Осыған байланысты тек үшінші тұлғаның мəтінімен жұмыс істеу жеткіліксіз болып шығады. Драматургияға мүмкіндігінше жақын, монолог пен диалогқа өтпелі буын ретінде қызмет ететін материалмен жұмыс істеу қажеттілігі туындайды. Мұндай материал бірінші адамның əңгімесі болып табылады. Бұл бірінші адамның əңгімесінде біз өзімізді драмалық монологқа өте жақын жағдайға қоямыз. Дəл осындай əңгімедегі жұмыста актер үшін ең маңызды ұғымдар — бейнелі ойлау, нақты адамдармен тірі қарым-қатынас үлкен сенімділікпен түсініледі жəне іс жүзінде игеріледі. Бірінші адамның əңгімесінде бейнелі сөйлеуді игеру мəселесі өткір туындайды;бұл сөйлеудің ерекшелігі оқиға өз атынан шыққан кейіпкердің тілінің стиліне байланысты. Бірінші адамның əңгімесі үшінші тұлғаның əңгімесіне қарағанда орындаушының материалға көбірек қатысуын талап етеді. Орындаушы оқиғаны бақылаушы ретінде емес, оған өзі қатысады. "онымен бірге" оның тағдырын, өмірге, айналасындағыларға деген көзқарасын өзгерткен нəрсе болды. Қазіргі эксперименттік психология дəлелдегендей, адамның жеке басына қатысты жүйке, эмоционалдық шығындары артады. Демек, бірінші тұлғаның əңгімесінде мұғалім студенттен жарқын, нақты жəне нақты көзқарастарды, үлкен эмоционалды шығындарды, үшінші тұлғаның əңгіме материалына мүмкіндік бергеннен гөрі жеке қызығушылықты талап етуге құқылы. Бірінші адамның əңгімесін орындау кезінде мизансценалар, макияж, костюм қажет емес. Тек тиімді сөз, мəнерлі сөйлеу құралдары — əуен, сөйлеудің темпо-ритмі жəне т.б. — адам жанының қимылдарын, кейіпкердің ойлары мен сезімдерін жеткізеді. Бейнені ойнау емес, кейіпкердің мінезін, ойлау логикасын, темпераментін игеру — бұл мəтінмен жұмыс жасау міндеті. Бірінші адамның əңгімесінде, кез-келген əдеби материалдағыдай, біз тақырыпты жəне супер тапсырманы анықтауға, бастысы мен екіншісін анықтауға, белсенді əрекет етуге үйренеміз Супер тапсырма. Супер тапсырма ұғымы театр мектебінің əрбір студентіне оқытудың алғашқы қадамдарынан бастап таныс, өйткені ол К. С. Станиславский жүйесінің маңызды ережелерінің бірі болып табылады. Біз кез-келген шығарма автордың ойлары, армандары, сезімдері арқылы өмірге шақырылатынын білеміз. Олар жұмыс өсетін дəнді құрайды. "Сахнада жазушының сезімдері мен ойларын, оның армандарын, азаптары мен қуаныштарын жеткізуспектакльдің басты міндеті. Болашақ уақытты осы негізгі, негізгі, жан-жақты мақсат деп атауға келісейік, ол барлық міндеттерді өзіне тартады, психикалық өмір қозғалтқыштары мен əл-ауқат элементтерінің шығармашылық ұмтылысын тудырады.жазушы шығармасының керемет міндеті". Соңғы онжылдықтарда поэзия оқыту əдістемесі мен практикасында айтарлықтай өзгеріс болды: тіл мен мəдениет арасындағы ажырамас байланыс туралы белгілі тұжырымдама негізінде халықаралық деңгейде тілді оқыту мен тиісті мəдени шындықты үйлестіру қажеттілігі расталды. Дəл осы белгілер мен ерекшеліктердің қақтығысында "поэтикалық спектакль" жəне "поэтикалық негіздегі спектакль" (поэзиядағы пьеса) сияқты естуге ұқсас ұғымдар арасындағы айырмашылық бар. Таңдалған тақырыптың өзектілігі поэтикалық формалардың көбінесе айтылу дағдыларын түзету негізінде материалға айналатындығына байланысты. Қорыта келе, поэтикалық қойылым əрдайым күнделікті өмірден, шындықтан, шындықтан жəне қарапайымдылықтан поэтикалық бейнеге, конвенцияға, жалпылауға, метафоралыққа қашу əрекеті болып табылады.Тіл адамдардың өзара түсінісуі, қатынас құралы болумен қатар, қоғам мен табиғат құбылыстарының, адамның рухани өмірінің айнасы. Əдебиеттер 1. Урмашев Б.А. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар: Оқулық / Б.А.Урмашев. – Алматы, 2016. 2. Нурпеисова Т.Б., Кайдаш И.Н., Токтагулова У.С. IT-инфрақұрылымы. – Алматы. Бастау, 2018. – 344 б. 3. Антонов Л. Реставрация фонограмм – принципы и технология // Звукорежиссер, 2011. - № 8. – с.60 – 63; -№ 9. – с.68 – 75; - № 10. – с.68. – 75. 4. Артемьев Э. "…Электроника позволяет решить любые эстетические и технические проблемы…" // Звукорежиссер, 2011. - № 2. – с.56 – 61. 12 18 ƏОЖ329 ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИҚОЗҒАЛЫСТАРМЕНҰЙЫМДАРДЫҢРӨЛІМЕНМАРКАСЫ Асанова .М.Б. – МӨ-21-14к2 тобының студенті БегімА.Б. – аға оқытушы, магистр Сaяси қoзғaлыc дeп өкімeт билігі үшін күрecaрқылы қaзіргі жaғдaйды өзгeртугe нeмece үкіметкe ықпaл жacaйoтырып, oны нығaйтуғa тырысқaн қoғaмдық күштeрді aйтaды. Caяси қозғaлыcтың epeкшелігі oл үкімeт үшін нeмесeүкімeтті жүзегeacыру тəcілінe ықпaл eту үшін күресeді. Caяси қoзғалыстардың пaйдa бoлуынa төмендегідeй caясижaғдайлapceбеп бoлaды.Жекe адaм өз oйын, көзқapacын өкімет oрындapына тікелeй жeткізe алмaйды. Сoндықтaн өзіcияқтылармeнтоптaсaды.Экoномикaлықжəнeəлеумeттікқaйшылықтapcебепболады.Caясиқозғалыстaрмeнұйымдaрдың қоғамдағы рөлі зор. Алайырмашылығы партиялардың олар таласуда тікелей жүзеге асыруға қатысу, билікжəнеөзінеосыміндеттерменбайланысты. Aлайдa, жүзегe aсырa oтырып, ерeкшe міндеттeрімeн функциялaры, қоғaмдық ұйымдар мен қoзғaлыстaр шешeді міндеттeрі кeңінен қoғaмдық мaңызы бaр қaланың, сүбелі үлec қocып келeді мeмлекeттік, шаруaшылық, əлeуметтік-мəдeни құрылыcы. Қaзіpгі уaқытта мынaдaй caяси қoзғaлыстap бap: Кoнсeрвaтивтік бaғыттағы қoзғалыстaр: өткaнді көкcey, дəріптey, oны сынcыз қaбылдaу, сoнымeн қaтaрлы дəстүpліcaяси фoрмалaр мeн инcтитуттарға ерeкше ceнім aрту: Рефopмистік бaғыттaғы қoзғaлыстaр: олaр кaпитaлиcтік қoғaмдыбіpтe – біртeрe фoрмaлaуды мaқсaт eтeді: Дeмoкрaтиялық қoзғaлыстaр: өзeкті мəсeлeлeрдідемoкрaтиялық тұрғыдaшeшугe бaғыттaлғaн əртүpлі либеpaлдық, діни, бdйбітшілік жəнeт.б. ұйымдaрдың қызмeті: Ревoлюциялық бaғыттaғы қoзғaлыстар:бұлap қоғaмның əлeуметтік-экoнoмикaлық құрылымындa сaпaлы өзгерістeр жaсaу apқылы дaмудың прoгрeccифті жoлынa түсуді көздeйтін жұмысшы жəнe кoммунистік қoзғaлыстaр. Caяси қoзғалыстaр cияқты қoғaмдық ұйымдaрдa адaмдaрдың мүддeлeрін іскe aсырудың құрaлы рeтіндe пaйдa бoлды. Қaзіргі замaндa oндaй ұйымдaрмeн қoзғaлыс көп.Oл қoғaмның caяси өмірінe қaтысушы aдамдaрдың мaқсаттaрымен қарым–қатынастарыныңəралуандағын білдіреді. Қоғамдықұйымдарбірлесеамал, əрекетжасау үшін халықаралық, жалпы мемлекеттік, аймақтық, ұлттық жергілікті көлемде ресми жəне бейресми сипаттағы одақтарға, халықаралық ұйымдарға бірігуі мүмкін. Қоғамдық ұйымдар əртүрлі келеді. Оған: партиялар, кəсіподақтар, жастар ұйымдары, Кооперативтік бірлестіктер, шығармашылық одақтар, əртүрлі ерікті қоғамдар жатады. Қоғамдық ұйымдар арқылы миллиондаған адамдар өзін — өзі басқаруға белсенді қатысып, өмір мектебінен өтеді. Қоғамдық ұйымдар мынадай түрлерге бөлінеді: Қоғамдық – саяси мүдделеріне сай құрылған ұйымдар. Бұған алдына саяси мақсаттар қойған ұйымдар жатады. Экономикалық мүддесіне қарай құрылған ұйымдар. Таптық белгісінесайұйымдар (кəсіподақтар,шаруалар одағы). Қызмет түріне қарай құрылған ұйымдap (ғылыми – техникалық, оқу – ағарту, денсаулық сақтау, ұлттық мəдени, спорттық, қорғаныс, діни т.б). Қоғaмдық –caяси қозғaлыстaр - бұл aзaмaттық, сaяси, əлeумeттік жəнe мəдeни құқықтaр мен бостандықтарды іске асыру жəне қорғау үшін құрылған азаматтардың ерікті бірлестігі. Қоғамдық-саяси қозғалыстардыңтүрлері:қызмет саласына байланысты: қоғамдық-саяси, экономикалық, конфессиялық, экологиялық, соғысқа қарсы, этносаяси жəне т.б.1] Mақсаттарына байланысты: революциялық жəне контрреволюциялық, реформистік жəне консервативті, жалпы демократиялық; қатысушылар санына байланысты: бұқаралық немесе элиталық; саяси спектрдегі орнына байланысты: солға, центристтерге, оңға; қызмет ауқымына байланысты: жергілікті, аймақтық, мемлекетаралық, ұлттық жəне т.б.; əлеуметтік құрамына байланысты: кəсіби, əйел, жас жəне т.б.; пайда болу сипатына қарай: əдейі ұйымдастырылған немесе стихиялық; ұйымдастыру əдісіне байланысты: майдандар, бірлестіктер, кəсіподақтар жəне т.б.; іс-əрекет тəсілдеріне байланысты: зорлық-зомбылық жəне күш қолдану.Барлық қоғамдық қозғалыстар бірқатар сипаттамаларға ие: - тұрақты мүшелікке ие ұйымдар мен партиялардан айырмашылығы, ресми ішкі иерархияның болмауы. Мұның өзіндік артықшылығы бар,ол тез қалпына келтіруге, қоғамдағы өзгерістерге икемді жауап беруге мүмкіндік береді;идеологиялық спектрдің əртүрлілігі. Адамдар идеологиялық қоғамдастық негізінде митингке шықпайды.Бір қоғамдыққозғалыста коммунистер мен анархистер, либералдар, социалисттер жəне т.б.;- əлеуметтік базаның əртүрлілігі.-билікке деген ұмтылыстың болмауы, əртүрлі мақсаттар мен міндеттер. Бұл экономикалық, мəдени, жастар, ұлттық,əйелдер, студенттер, экологиялық, тіпті АҚШ, Австрия, Швейцарияда - егде жастағы адамдардың қозғалысы болуы мүмкін;- қысқа мерзімді тіршілік. 2] Қоғамдық ұйымдар дегеніміз - ішкі ұйымдық құрылымы бар азаматтардың ерікті бірлестігі, төменнен жоғарықарай, еңбектің дамуына ықпал етеді, олардың мүдделерін қорғайтын қоғамдық, саяси белсенділік пен бастамашылық, қоғамды құйымдармен қозғалыстардың көптеген ұқсастықтары бар. Бұл барлық азаматтарға ашықтық, бастамашылдық, іс-əрекеттегі тиімділік жəне маневр жасау мүмкіндігі. Қоғамдық ұйымдар қызметінің мақсаттарына байланысты саяси белгілері бар жəне жоқ деп бөлінеді. Қолданыстағы саяси жағдайларды өзгертуге немесе оларды билік институттарына əсер ету арқылы немесе билі күшін күресу жолымен шоғырландыруға тырысатын қоғамдық бірлестіктер саяси сипатта болады. Билік үшін күреске кіретін қоғамдық бірлестіктер саяси партияларға айналады. Саяси партиялар болып табылмайтын қоғамдық бірлестіктердің саяси функциялары – бұл билікті жаулап алу үшін күрес емес, олардың мүшелерінің мүдделерін жүзеге асыру үшін билік құрылымдарына қысым жасау.Батыс саясаттануындаоларды қысым жасаушы топтар немесе қызығушылық топтары деп атайды. Өз мүдделерін жүзеге асыру үшін олар саяси қызметтің əртүрлі формаларын қолданады. 3] Қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік органдарға саяси қысым жасау нысандары: Парламенттік қызмет, бұқаралық ақпарат құралдарында сөйлеу, бұқаралық акциялар (пикеттер, митингілер, ереуілдер), азаматтық бастама, пікір талас клубы жəне т.б. Көптеген елдерде заң шығарушыларға қысым жасаудың мұндай түрілоббизм (лобби) ретінде қолданылады. Оның мəні – əсерлі бизнесмендер мен саясаткерлер-лоббистер белгілі бір топтарға пайдалы заң жобасын қорғау үшін заңшығарушыларға қысым көрсетуге ұмтылатын көшелердегі парламенттік қызметті жүзеге асыруда.Олар парақорлықтан, парадан, қызметтен, қоқан-лоққыдан, шантаждан жəне т.б. Мемлекет қолданыстағы заңнамаға қайшы келмейтін түрлі əлеуметтік мақсаттармен мүдделерді көздейтін азаматтардың кез-келген бірлестіктерін таниды. Мемлекет мақсаттары қоғамның мүдделерімен, адамгершілік нормаларымен жəне жалпы адамзаттық құндылықтарымен 19 үйлеспейтін қоғамдық ұйымдардың қызметіне жол бермейді. Мемлекет үкіметтің құлатылуын, конституциялық құрылыстың күшпен өзгеруін, соғысты, қатыгездікті, зорлық-зомбылықты, нəсілдік, этникалық жəне діни араздықты қоздыруды мақсатына жетудің құралы ретінде қарастыратын ұйымдардың қызметіне жол бермейді. Қоғамдық өмірдідемократияландыру азаматтық қоғам механизмдерінің қалыптасуымен, əртүрлі сипаттағы азаматтардың бірлестіктерінің пайда болуымен, олардың қоғамдық-саяси белсенділігінің өсуі мен қатар жүреді. Заңды ұйымдарға: кəсіподақтар,өндірістік, ғылыми-техникалық, шығармашылық, мəдени, білім беру жəне басқа бірлестіктер, кəсіподақтар, қоғамдар, қорлар, əйелдер, жастар,жұмысшылар ұйымдары, халықтық қозғалыстар мен майдандар, діни бірлестіктер жəне бұқаралық демократиялық қозғалыстар жатады. Мемлекеттің құқықтық нормаларын мойындайтын ұйымдардан басқамақсаттары конституциялық құрылыстың, қолданыстағы режим мен азаматтық құқықтың принциптерін ресми түсінугеқайшы келетін бірлестіктер пайда болады. Мұндай ұйымдарды танудан бас тартады жəне заңсыз болып саналады. Олардың кейбіреулері қалыптасқан қоғамдық тəртіпке төзімділік танытады, ал басқалары үкіметке қарсы бітімсіз оппозицияға айналады, оны мен күресті қолға алады.4] Бүгінгі тaңдa тeррoризм интepнациoналдaнуға бeйім. Қaзіргі террoристік ұйымдaр типтік емeс. Бұл тeкқастaндық жасaушылармен жaнкүйeрлер тoптaры ғaна eмес, ішкі еңбeк бөлінісі, шeберхaналaры, қоймaлары, типогрaфиялaры, зертхaналaры, бacпанaлары, aypyханалaры жəне тaбысы бaр кəсіпорындары бар кеңейтілген ұйымдар.Олaр aлдыңғы қатaрлы əскери тəжірибені, ең жаңа жеңіл қаруды, заманауи көлік жəне радио байланысын қолданады. Мұндай формациялар төлемді алу үшін банктерді тəркілеуді, кепілге алуды тұрақты жұмыс істейтін жоғары кəсіпкерліктің саласына айналдырады.Олар өз адамдарын əлемдегі мемлекеттік аппараттың, өнеркəсіптің жəне қаржылық шеңбердің əртүрлі бөліктеріне таныстырады. Өсіп келе жатқан əртүрлілік пен қоғамдық қозғалыстардың белсенділігі əлеуметтік өмірдің терең үдерістерін көрсетеді, саяси күштердің қaйтa тoптacуына айтaрлықтaй əсер етеді, aзaмaттық қоғaм, caяси жүйeніде мoкратиялaндыpy жəне өзін-өзі бaсқaруды дамыту принциптeрін дaмытaды. 5] 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Волобуева А.Н. Қазіргі билік жүйесіндегі саяси партиялар . - Курск , 2005 Дюгергер М. Саяси партиялар . Фр - ден бастап - М .: Академиялық жоба , 2002 Саясипартиялартуралыжинақталған заңдары, 2001 Ж.- №29.- Өнер Маулшариф М. Əлеуметтану, Алматы, 2010, 115б. Добреньков В.И. Социология: Краткий курс/ Добреньков В.И., Кравченко А.И.. М.: Инфра-М., 2008- 231с. ƏОЖ 76 ГРАФИКА ӨНЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ Асылбек Ш. - МӨ 20-17k1 тобының студенті Рустемова С.И. - оқытушы магистр Бейнелеу өнерінің санаты, графика өнері бейнелеу өнерінің кең ауқымын қамтиды, əдетте екі өлшемді, яғни тегіс бетте жасалған. Бұл термин əдетте сызыққа, түске немесе реңкке, əсіресе сурет салуға жəне гравюраның əртүрлі формаларына көбірек сүйенетін өнер түрлеріне қатысты; кейде арнайы басып шығару процестеріне сілтеме жасау түсініледі, мысалы, сызықты гравюра, акватинт, құрғақ нүкте, офорт, мезотинт, монотип, литография жəне экранды басып шығару (жібек экран, сериграфия). Графикалық өнерге негізінен каллиграфия, фотосурет, кескіндеме, типография, компьютерлік графика жəне түптеу кіреді. Ол сонымен қатар ішкі жəне сəулеттік дизайнға арналған сызылған жоспарлар мен макеттерді қамтиды. Қазіргі заманғы графикаға үңілетін болсақ көп жағдайда компьютерлік программалар арқылы жүзеге асып отыр. Графикалық дизайнерлер сызылған, боялған, фотосуретке түсірілген немесе компьютерде жасалған кескіндермен (суреттермен) жұмыс істейді, бірақ олар сонымен қатар фильмдердің кредиттері мен теледидар жарнамаларында кездесетін əртүрлі əріптерді құрайтын əріптерді құрастырады; кітаптарда, журналдарда жəне мəзірлерде; жəне тіпті компьютер экрандарында. Дизайнерлер хабарлама жіберу үшін осы элементтерді — типографияны, кескіндерді жəне олардың айналасындағы «ақ кеңістік» деп аталатындарды жасайды, таңдайды жəне ұйымдастырады. Графикалық дизайн сіздің күнделікті өміріңіздің бір бөлігі болып табылады. Сағыз орауыштары сияқты қарапайым заттардан билбордтар сияқты үлкен заттарға, сіз киіп жүрген футболкаға дейін графикалық дизайн хабарлайды, көндіреді, ұйымдастырады, ынталандырады, орналастырады, анықтайды, назар аударады жəне лəззат береді.Графикалық дизайн - идеяларды жеткізу үшін өнер мен технологияны біріктіретін шығармашылық процесс. Дизайнер клиенттен белгілі бір аудиторияға хабарды жеткізу үшін əртүрлі коммуникациялық құралдармен жұмыс істейді. Негізгі құралдар – кескін жəне типография[1;89]. Бүгінгі еңбек нарығындағы лауазымдарға үміткер графикалық суретшілер ең тартымды, заманауи өнер туындыларын жасау үшін компьютерлермен жəне əртүрлі бағдарламалық қамтамасыз ету бағдарламаларымен таныс болады деп күтілуде. Ал енді графика өнерінің тарихына,қай жерде пайда болғанына қысқаша үңілейік. «Графикалық өнер» термині (неміс сөзінен шыққан,грекше сурет деген сөзден шыққан) əдетте түске емес, сызық пен реңкке əсер ететін визуалды экспрессияның формаларын білдіреді. Графикалық өнердің негізгі классикалық түрі сурет, оған мультфильмдер, карикатуралар, комикстер жəне анимациялар, сонымен қатар сызу жəне қарындашпен немесе көмірмен, қалам мен сиямен эскиз салу кіреді. Графикалық өнер сонымен қатар құрғақ нүктені қоса алғанда, ою жəне гравюра сияқты басып шығаруға қатысатын өнер түрлерін білдіреді. Постмодерндік формаларға Кристофер Вулдың (1955 ж.) сөз өнері кіреді - геометриялық торда орналасқан монументалды қара трафареттік əріптермен сипатталады - жəне Барбара Крюгердің (1945 ж.) тұжырымдамалық графикасы. Тарихта технологиялық өнертабыстар графика өнерінің дамуын қалыптастырды. Біздің эрамызға дейінгі 2500 жылы мысырлықтар өз ойларын иероглиф деп аталатын жазбаша түрде жеткізу үшін графикалық белгілерді пайдаланды. Мысырлықтар басқалармен əңгімелер мен өнерді бөлісу үшін папирус орамдарына əңгімелер жазып, суреттеді. 20 Орта ғасырларда діни қызметкерлер өздерінің қасиетті ілімдерін сақтау үшін қолжазбалардың əрбір жеке бетін қолмен көшірді. Жазушылар суретшілерге сызбалар мен əшекейлерді кірістіру үшін беттің белгіленген бөліктерін қалдырады. Мұқият əріппен жазылған мəтінмен қатар өнерді пайдалану діни оқу тəжірибесін жақсартты[2;131]. 1450 жылы Иоганнес Гутенберг баспа станогы деп аталатын бірінші жаңартылған қозғалмалы механикалық жабдықты жасады. Оның баспа машинасы мəтін мен бейнелеу өнерін жаппай жасауға көмектесті, сайып келгенде, қол транскрипциясының қажеттілігін болдыртты. Қайта өрлеу дəуірінде баспа түріндегі графика Еуропада классикалық білімнің таралуында үлкен рөл атқарды. Бұл қолжазбалардың ішінде кітап дизайнерлері қаріп түріне көп көңіл бөлді.Өнеркəсіптік революция кезінде үлкен қаріптердің дамуына байланысты плакаттар соңғы ақпаратты жеткізу, сондай-ақ соңғы өнімдер мен қызметтерді жарнамалау үшін қолданылатын графикалық өнердің танымал түріне айналды. Кино мен теледидардың өнертабысы мен танымалдығы графикалық өнерді қозғалыстың қосымша аспектілері арқылы өзгертті, өйткені жарнама агенттіктері кинетиканы өз пайдасына пайдалануға тырысты. Графикалық өнердегі келесі үлкен өзгеріс ХХ ғасырда дербес компьютер ойлап табылған кезде болды. Қуатты компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету суретшілерге 1990 жылдарға дейінгі тақта суретшілерінің дағдыларына қарағанда кескіндерді əлдеқайда жылдам жəне қарапайым түрде өңдеуге мүмкіндік береді. Бағдарламалар белгілі болса, жылдам есептеулер арқылы компьютерлер кескіндерді оңай түсін өзгертеді, масштабтайды, бұрады жəне реттейді. Көше маңдайшаларының дизайны оқылымдылығына ғылыми сараптамалар əсер етті. Нью-Йорк қаласы барлық бас əріптері бар көше белгілерін тек бас əріптермен жəне кіші əріптермен алмастыру үстінде. Олар оқылудың жоғарылауы жол табуды жақсартады жəне соқтығыстар мен жарақаттарды айтарлықтай азайтады деп болжайды.Ал енді қазіргі кездегі графиканың қажеттілігі жайында[3;69]. Графикалық дизайнер (ағылшын тілінен - сызба, эскиз, идея.) Графика арқылы қоршаған ортаны жобалауға маманданған. Мамандық сурет салуға жəне информатикаға қызығатындар үшін қолайлы. Графикалық дизайн саласындағы табысты жұмыс үшін кəсіби дағдылар, сондай-ақ жеке даму ерекшеліктері маңызды. Шығармашылық ойлау ғана емес, сонымен қатар үлкен көлемдегі ақпаратпен жұмыс істей білу, өз уақытын ұйымдастыра білу, басымдықтарды белгілеу, клиенттің талаптарына назар аудару жəне мамандықтағы тенденцияларды білу қажет.Кəсіби дағдылар – жұмыс берушілер бірінші кезекте назар аударатын нəрсе. Бұл жерде дизайнер композицияның негіздерін, түспен жұмыс істеу қабілетін, типографияны (мəтіндік дизайн өнері), веб-интерфейстерді, қаптамаларды, фотосуреттерді жəне бейнелерді əзірлеу тəжірибесін түсінуі керек. Идеяны жүзеге асыру үшін Adobe Illustrator, Photoshop, InDesign, After Effects, 3d өңдеу жəне бейне өңдеу бағдарламалары сияқты кəсіби бағдарламалардың негізгі пакетін білу, сонымен қатар өндіріс процестерін түсіну қажет. Сонымен қатар, қазіргі əлемде ағылшын тілін білу өте маңызды болып отыр – клиентпен тіл табыса білу, кəсіби əдебиетті түсіну үшін. Əдебиеттер 1. Б.В.ЛушниковРисунок.Изобразительно-выразительные средства: учеб. Пособие для студентов вузов.-157 бет. 2. Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеуөнері: Оқу құралы –Астана: Фолиант, 2010 -216 бет. 3. Г.Мауленова, Д.Амандыкова Технология и техника графики Учебное пособие. –Астана: Фолиант, 2011. -192 с. ƏОЖ 37.036.5 ОҢТҮСТІК ӨҢІРІНІҢ МƏДЕНИЕТІ МЕН ӨНЕРІ Ауелбекова Г. - аға оқытушы Атай А. - МӨ -22-15к2 тобының студенті Мəдениет – күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын, жиі айтылатын сөз. Адамзат ерте заманнан бері өмір сүріп келе жатқаны сияқты, мəдениет ұғымы ерте заманнан-ақ келеді. «Мəдениет» деген ұғымның мағынасы адамзаттың, ақылымен, ой-өірісімен қалыптасқан. Мəдениет құнндылығы сауат ашудағы тазалық пен рухани заңдылықтарын сақтай отырып, көптеген туындыларын жасауға ықпал жасайды. Қазақ мəдениеті өзіндік тарихи құбылысы бар, дəрежесі мен өмір сүру салты жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Тарихымызда дəуірлердің алмасуы, мəдениеттің мазмұндық жағдаймен түрлеріне қарай өзгерістер енгізіліп келген. Тарихқа үңілсек, қазақ халқы Ұлы Қазан төңкерісіне дейін, патшалық Ресейдің отары болды. Еліміз егемендік алып, тарихымызды терең зерттеу мүмкіншілігі туып отырған заманда рухани – мəдени тарихымыздың айнасы боларлық айғақтарды халқымыздың фольклорлық, этнографиялық мұраларынан іздеуіміз керек болады. Қазақ халқының рухани - мəдени əлемінде əлі де болса толық игерілмей жатқан ұшан - теңіз байлық көзі музыкалық фольклор. Еліміздің өткен тарихын зерттеуде музыкалық фольклордың алатын орны ерекше. Халық басынан өткен ірі оқиғалар, наным – сенімдер, дүниетанымдық мəліметтер халық есіндегі туындылар, этнографиялық деректер арқылы сақталып келді. Елімізде музыкалық фольклор үлгілерін жинақтау жұмыстары 20 - шы ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап азды - көпті жүргізіліп келді. Соның нəтижесінде көптеген халық əндері мен күйлері жинақталып, жүйеленіп флоьклорлық жинақтар болып жарық көрді. Қазақстан халқының аңызына сəйкес, «əндер аспан əлемінен келді, кейде тауларда ұшып, тауда ұшып, шөл далаға ұшып, жерге ұшып бара жатқан тауларға жетті. жер астығына жақын болды, сондықтан қазақ халқы ас үйде үлкен əн айтуда жəне сапалы пти алады «Халықтың аңызы бар . Сондай-ақ, халық арасында туылған кезде «дауыс пен мелодиялық дауыс» деген гипотеза бар. Қазақ халқының қарттардан бастап ескі сəнге дейінгі музыкасы музыка, музыка жəне би қойылған орын болып табылады. Топ өзінің музыкалық аспаптарын жəне өнімділік стильдерін орындады. Балалар балшық, тырнақ, сызат жəне сызат ойнайды. Бұл аспаптарды əртүрлі жануарлардың, құстардың, балықтардың, көптеген атақтардың жəне жарқыраған көздердің бейнесін жасаған шеберлер өзі немесе балалар жасайды. Балалар əндері мен əуезді əндер, мысықтар жəне ұлы азаматтар, балалар қоршаған ортаны біліп, əлеуметтік-мəдени ортаға толыққанды қатысушы болды. Жастар ойындарына қатысу, айтыстарды, аргументтерді, диалогты өткізу əн мен əн айтудың сүйемелдеуімен жаңа көркемдік білім мен тəжірибе. Жасрепертуар тойда, əн айтуда, əн айтуда, қалыңдық 21 əндерінде, дабылда, барабанда, аң аулауда жəне əн айтуда махаббат туралы əндер мен қазақ хал қының əндеріне бай болды. Сонымен бірге көптеген адамдар қоғамдық істерде, тайпаның мүдделерін қорғауда, айтыстарда, дəстүрлі халықтық мерекелерде жəне ұлттық дəстүрлерді тойлауда үлкен тəжірибеге ие. Ал «кəрілік» жəне «даналық» туралы əндер жастарғаө білім туралы, өмірдің мағынасы туралы ойлар жəне жастықтың болмауы туралы үйретеді. ХХ ғасырдағы барлық халықтың рухани игілігі ғасырға дейін сөз жоқ, аузына н ауызға, əкесінен балаға, мұғалімнен шəкіртке, өткеннен болашаққа дейін жазылған. Қай заманда болмасын, мемлекеттің мерейі мен рухани-байлығы, жетістігі, алдымен оның мəдениетімен өлшенген. Оңтүстік Қазақстан облысында мұражай ісі, мəдени орталықтардың дамуы ХХ ғасыр бірінші ширегінде бастау алды. Қазақ халқының тəуелсіздік алып, егеменді ел болуы барша қазақ халқының ұлттық құндылықтарының, мəдениетінің, өркениеттің дамуына жол ашты. Қазақ халқының рухани мəдениетінің аса маңызды бөлігін ғасырлар бойы жинақталған салт-дəстүрлері құрайды. Оңтүстік өңірінің мəдениеті мен өнерін зерттей келе, Оңтүстік Қазақстан облысы - кең-байтақ қазақ жеріндегі тарихы терең, құнарлы да қасиет қонған өңірдің бірі.Оңтүстік өңірінің мəдениетіне тамсана келе,Тəуелсіздік туы желбіреген Қазақ елінің Оңтүстік Қазақстан облысы өркендеген, гүлденген, мəдениетімен жəне өнер ошақтарымен ерекшеленеді. Оңтүстік Қазақстан облысында сегіз мемлекеттік театр бар. Айта кететін жайт, Қазақстанның өзге облыстарында кездеспейтін жағдай, құбылыс. Кеңес дəуірінде небəрі төрт театр: Ж.Шанин атындағы облыстық қазақ драма театры, облыстық орыс драма театры, Қ.Жандарбеков атындағы Жетісай драма театры, қуыршақ театры болса, еліміз тəуелсіздік алған жылдары төрт театр: Түркістан қалалық сазды-драма театры, опера жəне балет театры, облыстық өзбек театры, əзілсықақ жəне сатира театры ашылып, оңтүстік өңірінің мəдениет ажарын аша түсті. «Шаянға барсаң – əншімін деме, Созаққа барсаң – күйшімін деме...», деп кезінде ұлы М.Əуезов айтып кеткендей, Оңтүстіктің мəдениеті мен өнері еңсесін биік көтерген өлкеге айналдырғаны шындық десек қателеспейміз. Осыған сəйкес, қазақ халқымəдениетінің, өмір сүрусалтының, рухани байлығының жəнедүниетанымының түп тамыры тереңнен тартатындығын көреміз.Оғанқазақтың мақал-мəтелдеріндегі, тұрақты сөз тіркестеріндегі, кісі есімдеріндегі, зат атауларындағы т.б. сөз маржандарындағы таным мəселесі дəлел «Қыз тоқыған кестедей бəрі сұлу» деп айтудан аулақпыз. Себебі, өнермен қабаттаса жүретін «тіршілік мəселесі» өзіндік қолдауын қажет етіп тұрған күрделі жайт. Өмір өзі - қазақ халқының мəдениеті мен өнерінің ішінде зерттей келе оның қызметінде поэзия құрғаны туралы дəлел. Əрине, өнердің əсері əрдайым күшті, сөз динамикалық жəне білім беру болып табылады. Бұл біздің халқымыздың рухы, оның ішкі əлемі, ойлау əлемі, терең ой, ғасырлық ой, тіл, сөйлеу мəдениеті жəне өмір этикасы табиғатқа тəн екендігін көрсетеді [2]. Өз құндылығын жоғалтатын ерекшелігі мен артықшылығы. Адамнан бүкіл халықтың тағдырына дейін, өмір өнері тек ынталандырудың оңтайлы ғана емес. Адамзат қоғамындағы барлық ұлы жəне кішкене нəрселер əннің негізі болуы мүмкін. Бұл қазақ халқының өмірінің ажырамас бөлігі болды. Өмірінің алғашқы үш күнінде кішкентай бала демонмен қоршалған болса, поэзия, поэзия, əн, поэзия, би жəне көңіл көтеру болды жəне ол би мерекесі ретінде келді. Жасөспірімдердің ұрпақтарының сана-сезіміне күшті білім беру əсері бар дəстүр. Сондай-ақ үйлену тойлары, банкет аттары, атқа міну, сүндеттелу, үйлену көйлектері, жубайлар, жауынгерлік өнер, жауынгерлік өнер, эмиграция жəне т.б. бар. Үйлену тойлары əндер, псалмс жəне əндермен орындалды. Қазақ халқының басты ерекшеліктерінің бірі балаларды тəрбиелеуге ерекше мəн беру. Қазақ халқының барлық салт-дəстүрлері, əдет-ғұрыптары, мақал-мəтелдері, ертегілері, ойын-сауықтары, құпиялары мен қателіктері туралы сөз болғанда, бұл білім туралы. Олар моральдық, көп салалы жəне өркениетті. Қазақтың халық əуендері болашақ ұрпақтың назарын жоғары білім беру қабілеттерімен, өркениет идеялары мен өркениеттердің керемет имиджімен бірге тартады. Қазақ халқының ұлттық-мəдени трансформациясы тұрғысынан, жас ұрпақтың рухани өркендеуінің негізін құрайтын халық дəстүрлерінде білім берудің заңды, объективті қажеттілігі. Мұндай жағдай жастың нəтижесі еді ұрпақтың рухани құндылықтары, оның ұлттық мəдениеті, дəстүрлері, салтдəстүрмен терең танысу қажеттілігі. Бұл негіздерді білместен, өз халқының ұлттық ерекшеліктерін сезінбей басқа адамдардың мінезін толық түсіну мүмкін емес екені анық. Мұндай жағдай жас ұрпақтың рухани құндылықтарының, ұлттық мəдениетінің, дəстүрлерінің, олардың дəстүрлерін терең түсіну қажеттілігінің нəтижесін береді. 1. М.П.Ким «Коммунизм жəне мəдениет» А-62 ж. 2. «Халық қазынасы»-Алматы-1993ж. Əдебиеттер ƏОЖ 541.18 ЭСТРАДА ЖƏНЕ ОНЫҢ ЖАНР ТҮРЛЕРІ Аулбеков Е. - МС-22-8к-1тобының студенті Құрманбаев С.А. - аға оқытушы Жанр, біріншіден-болмысты танып білу процессі, екіншіден-суреткердің болмысты бағалау процессі, үшіншіден-көркемдеп көрсету процессі. Біз оны драматургиялық шығарма-ның құрылымынан анық көре аламыз. Автордың неменеге күйініп күйзелетінін, не болмаса неменеге қуанып мəз болатындығын пьесаны мұқият зерделеп барып көз жеткіземіз. Автордың стильдік ерекшелігін, кейіпкерлердің іс-əрекеттерін талдау барысында қай жанрдағы шығарма екенін бірден байқауға болады. Театрландырылған концерт –əртүрлі жанрлардан құрастырылып, ортақ тақырыпқа бағындырылады. Айтылар əндер мен орындалар билер де, көрсетілер көріністер де сол мақсат бойынша таңдалып алынады. Концерт бір бөлімді болса 1сағат 20 минут, екі бөлімді болса біріншісі 1 сағат, екіншісі-50 минуттан аспағаны дұрыс. «Алғашқы орындалар көрініс театрландырылған концерттің эпиграммасы оның төлқұжаты мен ең басты əріпі. Сондықтан алғашқы номердің көп адамдық ұжымның орындауындағы əсері күшті номермен бастағаны жөн. Əрбір орындалар номерді ірілендіріп көрсетудің жолдарын қарастыру керек. Финал-театрландырылған концерттің шарықтау шегі мен көркемдік идеяның түйінделер нүктесі болғандықтан көрермендерін рухтандырарлықтай қуатты күшке, шырқау биікке көтерілгені мақұл. Бұл салада еңбек ететін режиссердің саяси сезімталдығы жоғары, білім- 22 парасаты мол, қызығушылығы басым болумен қатар кəсіби жəне көркемөнерпаздық орындаушылықтың мүмкіндігін жақсы білгені жөн. Өзіне ойы мен көзқарасы ортақ мұраттастарын табуға тырысуы керек». Көп ұлтты күрделі музыкалық драма өнері қай кезеңде болса да ауыз толтырып айтар-лықтай жемісті жетістіктерге жеткені аян. Өнеріміздің одан əрі қанат жайып биіктей беруі үшін ең алдымен актер творчествосын жетілдіре түсу парызы тұр. Себебі сахна мəдениеті-музыкалық драмалық туындылардың құрыш болып құйылып шығатын от-ошағы, актер шеберлігінің ұйтқы-өнегесі, өнер өрісінің теориясы мен тəжірибесі, коллективтің саяси-тəрбиелік ауа райының бағанбезбені, өнердің қоғамдық кескін-келбеті. Актер өзіне аспап (инстру-мент) құралының қызметін атқаратынын білсек, оның сахналық өнер көзі-əрекет екенін де білеміз. Сондықтан актерге творчестволық жағдай туғызу үшін əлгі айтқан актер өнерінің аспабын бабына келтіру қамын ойлауымыз шарт. Яғни актердің өз табиғатының «құлақ күйін» күйлеуіміз керек. Ол үшін оның ішкі рухани дүниесі мен сыртқы тұлғалық сипатын ширатып, шыңдау абзал. Бірінші кезекте ішкі техника күші арқылы тəрбие беру болса, екінші кезекте сыртқы техника көмегімен тəрбиелеу мəселесі роль атқарады. Алғашқысы көңіл- күй сəтін адаспай тап басу арқылы өмірге келсе, соңғысысол көңіл- күйге сай сыртқы техникаға үндес үлгіде бой көрсетпек. Екеуініңде тамыртегі адамның өз бойына біткен қимыл-іс əм рух сияқты егіз қасиеті. Егіз желінің мақсаты біреу: ол-сахнада толыққанды кейіпкер бейнесін өріп шығару. Эстрадалық пьесаның жанрлық белгілері үлкен маңыздылықты алады.соншалық, оғанқосуға да, оны өлтіру де мүмкінемес. Музыкалық шығарма мен автор стилінің сəйкес үйлесімді бірігуі кейіпкерді сомдауда ерекше орыналған. Музыка спектакль жанрының жалпы кескінін айқындауға актерға комедия, драма, трагедия, балалар ертегілері, водевиль, мюзикл форма мен жанрларында əртүрлі музыканы талап етеді. Əрине, ірі композиторлардың музыкасы əрдайым өзі тұрған жəне музыканы жазған елдегі халықтың ұлттық сипатымен байланысты болды. Бұл ерекшеліктер орыс композиторлары- Чайковский, Рахманинов, Глинка, Танеев, Бородин т.б. музыкаларында едəуір айқын көрінді. Көптеген шет ел композиторларының шығармалары сондай ақ ұлттық ерекшеліктермен көрсетілген. Режиссер мен музыканттар Шостаковичтің музыкасына жиі бет бұрады. Расында, оның шығармаларынан лирикалық серпіліс, жəне поэтикалық қиял, əзіл жəне қайғыны табуға болады. Композитор музыкасы-біздің еліміздің өткен жəне осы күнгі оқиғасының маңызды пульсі. Оның мына ірі бағдарламалық шығармаларын атап өтуге болады: үзінділері бірнеше рет əртүрлі спектакльдерді: «Галилея өмірі», «Өлілер мен тірілер», «Қызыл салт аттылар», «Еркіндік жұтымы», «Мамырдағы екі кеш» басқа да көптеген қойылымдарды рəсімдеуге пайдаланылған. Көрермен санасында нақты тақырып жəне əдеби образдармен байланысты бағдарламалық музыкалық шығармаларға ерекше сақтықпен қарау қажет. Егер бір композитордың музыкасы жеткіліксіз болса, онда міндетті түрде тілі бойынша жақын басқа композиторлардың шығармаларын алады. Кейде музыка таңдау негізіне пьесаның драматургиялық құрылымының кульминациялық мезетін алады, содан кейін, осы кульминация үшін таңдалған музыкалық үзіндіден шыға отырып, форма мен мазмұны бойынша қалған музыкалық нөмірлерді таңдайды. Оны сахналық əрекетке кіргізу орны да мəнді мағыналықты алады. Би музыкасын таңдау би қоюшымен алдын ала келісім бойынша жүргізіледі. Əрине, бидің эмоциялық жағы оны драмалық спектакльге кіргізуде айқындаушы болып табылады. Мысалы, вальс, жұптың ритмикалық сарынды қозғалыстарын беріп қана қоймай, сонымен қатар міндетті түрде сахнаның эмоциональды сипаттамасы ретінде болады: мол қуаныш, қарқынды шаттық, жеңіл көңілсіздік. Сөйтіп, нақты би музыкасын таңдау сол сахнада көрсетілуі қажет кейіпкерлердің сезімі мен көңіл күйіне байланысты. Дұрыс таңдалған джаз музыкасы жеке спектакльдерде маңызды мағыналы жəне эмоциональды жүктемені алады, мысалы, Мəскеу Сатира театрында қойылған қазіргі драматург Джеймс Купердің «Менің үйім-менің қамалым» қазіргі Америка əдеп- ғұрпын көрсетеді. Таңдалған музыкамен актер жұмысты сахналық əрекетке кіргізу репетицияда жүзеге асырылады. Актерлерге спектакльдегі өзі орындайтын музыкалық жаңа шығармалармен көп жұмыс жасау керек. Осы жұмыс процесінде олардың əрбірін сынды түрде ұғына отырып, оларға тəн ерекшеліктері мен спектакльді музыкалық рəсімдеуде осы шығармаларды пайдалану қажет. Музыкалық шығармалардың жазбаларын рубрика бойынша жүргізген дұрыс, мысалы, драмалық, лирика, табиғат, ерлік эпопеясы, əзіл, вальстер, сыған романстары т.б. Музыкалық шығарманың осындай рубрикациясы шексіз жалғасуы мүмкін, сонымен бірге, сол бір музыкалық шығарма немесе үзінді əртүрлі рубрикаға кіргізіледі. Мұндай жүйелі жұмыс қажетті музыкалық əсерді жинақтауға мүмкіндік береді, Музыканың инструменттелуі композитор шығармашылығының маңызды мезеті, осында сахналық образды актердің сезіне білуінде. Инструментовка ойды музыкада мəнерлеп образда сомдауға көмектеседі. Сол немесе басқа сахнаның музыкалық шешімі үшін жиі жаңа музыкалық үндестікті, жаңа тембрлерді, орындау тəсілдерін, жаңа музыкалық аспаптарды, оркестрдің ерекше құрамын қолдану қажет. Дыбыс режиссердің міндеті- инструментовкада театр жағдайындағы дыбысты шығарудың техникалық ерекшеліктерін ескеру қажет. Тəжірбиелі дыбыс режиссер музыканы «қалың» аккордтармен жүктеудің қажетсіз екендігін біледі.Бірақ əрбір нақты жағдайда жаңа музыкалық материалдың шығармашылық ізденісін өзгертпеу керек, өйтпесе бұл əртүрлі спектакльді біртектес рəсімдеу болып табылады. Əдебиеттер 1. Құрманбаев С.А. «Актер шеберлігі, пəнінен практикалық сабақтарға арналған оқу құралы,2015ж.92с.Экз5 2. Глумов А. Музыка в драматическом спектакле. М 1995 3. Жұбанов А. Абай.4 перделі опера:2томдық Жұбанов А. Хамиди. Алматы:Таймс.-2007 1 –ші том: Абай. 1,2-перде.248с. Экз 2-А7 (2) 4. Құрманбаев С.А. «Режиссердың композитормен жұмысы,практикалық сабақтарға арналған оқу құралы, 2015ж.96с.Экз5 5. Толыбаев Қ . Əнші Дəнеш: əнгімелер, естеліктер, өлеңдер. Алматы: Жалын, 2001. -216б. 6. Сейтметов Р. Режиссер-актер А, 2003 7. Гротовский Е. Артис. Режиссер. Театр. –М., 2003. 8. Кораблева Ю. Звукорежиссер в драматическом театре М, 2010 9. Рахимов Ə.С. Режиссер шеберлігі пьесадан қойылымға дейін А, 2010 23 ƏОЖ 785.72 ДОМБЫРА АСПАБЫ АРҚЫЛЫ ЖАСТАРДЫҢ БОЙЫНДА ЭСТЕТИКАЛЫҚ РУХАНИ ТƏРБИЕНІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Бағланқызы Қ. - МС-22-1к тобының студенті Ибрагимова Э.А. - аға оқытушы Қазіргі таңда жастарға эстетикалық рухани тəрбие беру иделогиялық жұмыстың маңызды бір саласы болып отыр.Ұлттық дəстүрлі өнеріміз, музыкалық мəдениетіміз арқылы жастар бойында эстетикалық рухани тəрбиені қалыптастыру – жақсы қасиеттерді дұрыс бойына қабылдауға, сіңіруге, дұрыс бағалауға, өмірдің, еңбектің саласына,өзін қоршаған қоғам ортасына «əсемдік»сұлулығын енгізе білуге үйретеді. Жастарға эстетикалық тəрбие беруді - ұлы ғұламалар Əбу Насыр ƏЛ-Фараби, Ж.Баласағұни, Х.Дулати т.б. шығыс ғұламалары еңбектерінде қарастырса, кейіннен педагогика негізін салушы - Ыбырай Алтынсарин, Я.А.Каминский, К.Д.Ушинский, И.Г.Песталацин еңбектерінде жастарға жан-жақты дамыту негізінде эстетикалық тəрбие беруді көрсеткен. Қазіргі күнде еліміз егемендік алғалы, жас ұрпақты өз халқының ұлттық өнеріне, өнегесіне, ұлтымыздың салт-дəстүр,əдеп ғұрпына сай тəрбиелеу өзекті мəселе болуда.[1] Біздің елімізде эстетикалық рухани тəрбиелеп білім берудің негізгі міндеті –қазақ халқының өз мəдениетін жасаушы жəне оның мұрагері бола алатын жан-жақты білікті,білімді, иманжүзді, рухани дүниесі жетік, мəдениетті жастарды тəрбиелеу. Өткенді пайымдау арқылы, халқымыздың өнерін, салт дəстүрін сақтай отырып, қазіргі қоғамдағы мəдениетімізді жан-жақты дамыту, жастарды өз халқының өнерімен рухани сусындатып, жастардың бойында эстетикалық талғамды қалыптастыру. Əлем назарын аударған өркениетті қазақ еліміздің бүгінгі жастарын білімді, парасатты, жан-жақты тəрбиелі, ұлттық өнерімізді бағалай отырып, өз ұлтына деген, дəстүрлі өнеріне деген сүйіспеншілігін арттырып, қоршаған ортамызда сұлулық əлемін енгізе білуге,қоғамымызға өз үлесін қосуға тəрбиелеу.[2] Халқымыздың ұлттық дəстүрімен салт-сананы жас жеткіншек бойына дарытып,оның жан дүниесін оятып,өнерге деген ынтасын арттыруда қазақтың киелі қара домбырасының орны ерекше. «Домбыра»-ерте заманнан бері халқымызбен жасасып келе жатқан, халықтың рухани жан серігіне айналған ұлтымыздың өткен дəурінен бері ұрпаққа жалғасқан халық аспабымыз. Домбыра үні өзіне тəн дыбыстық дыбыстық қоңыр бояуымен,алуан түрлі желіс қағыстарымен қатар,өте бай көркем образды əлемімен де айқындалып, қазақ халқының тарихи дүние танымымен жəне психалогиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. «Қолына домбыра ұстаған балаға иман жүзділік дарып, қатыгездіктен аулақ болады»-деген нақыл сөзде үлкен шындық жатыр. Қазақтың киелі домбыра аспабы үлкен рухани адамгаршілік мектебі, баға жетпес эстетикалық өмір оқулығы.«Домбыра» - талай ғасырлар тарихы мен хиқаяларын шанағына сіңіріп сақтап, Алпамыс, Қобыланды батыр, Ер Тарғын, Қозы-Көрпеш-Баянсұлу, Қыз Жібек пен Төлегеннің пəк сезімдерін, Қаратаудан көшкен елдің «Елім-ай» - деген зарлы үнін естіртіп, көз алдыңа елестетеді. Міне, кешегі көшпенділердің осы қайталанбас мұрасы қара домбырамыздың қолына домбыраны ұстаған дала баласының көркемдік рухының көкжиегін кеңейтіп, шығармашылық қасиетін ұштап,оны ата дəстүрден жалғасын тапқан қазақ халқымыздың қасиетті өнері жырлаулық, əншілік, күйшілік əлеміне жетелейді.[3] Күй жанры -адамның жан серігі, қуанғанда бой сергітер, күйзелгенле көңіл жүбатар, жорық жолдарында жігер қосатын өнер. Оның өміршендігі де осындай қасиетінде. Қай халық болсын өзінің ұлттық өнері мен дəстүрін аса бір ыждахаттылықпен дамытуға тырысады, оны жаңа дəуір, жаңа заман əкелген жаңалықтармен сабактастыра отырып байытады. Күй-жан дүниені шымырлататын əуезділігімен, ұйқыдағы көңілінді оятатын əсірлілігімен, тартымды образдылығымен, жүрек тебірентетін нақышымен қымбат. Қазақ қашаннан музыканы суйетін, күйді ардақтайтын халық. Күй жанры өзінің тақырыбы арқылы халықтың мүддесін, ұлттык психикасын, тарихы мен өмірін кең бейнелейді. Күйлерден біз тарихи шындыктың эпикалық көрінісін, қоғам құрылысы мен табиғат суретін кескіндеп, адамның қайғықасіреті, қуаныш-суйініші сезімдерін бейнелейтін кезеңдерді көптеп табамыз. Міне, осы қасиеттерге толы халқымыздың асқақ сазды Құрманғазының «Сарыарқа»,«Адай» сияқты т.б.күйлері-дуниежүзілік арнаға шықты. Күй - қазақтың халық аспаптық шығармашылығының шыңы.Оның тамаша үлгілері, халық композиторларының асқақ туындылары ұлттық аспапты музыкасының негізін қалағаны мəлім. Қай халық болсын өзінің ұлттық дəстүрін қастерлеп, үнемі дамытуға, жаңа дəуір, жаңа заман əкелген жаңалықтармен ұштастыруға тырысады. Бізге келіп жеткен күйлеріміз халқымыздың асыл мұрасына айналды. Өткен өмірден, тарихымыздан зор мəліметтер алып отырмыз. Бұл күйлердің бізге келіп жетуіне үлес қосқан атақты домбырашы күйшілердің косқан үлесі зор, өз нақышында, орындаушылық дəстүрінде атадан мұра болып жалғасын тапты деп айтуымызға болады. Бұл біздің болашағымыздың өркендеуі, өрлеуімізге ықпалы мол. Əрине, қаншама қиын заманды басынан өткізген халқымыздың ойшылдығында, кемелдігінде, құдіретшілдігінде, өнер сүйгіштігінде деп айта аламыз. Өзінің жан - жүрегінің күйзелуі, қуануы, сүйіспеншілігін күй арқылы бейнелеп, белгілеп, күй арқылы сөйлетеді, жеткізеді. Қандай күйді алсақта белгілі бір оқиғаны бейнелейтінін көреміз. Қазақ күй өнері - өзінің биік өрісімен де ғажайып жəне қасіретке толы, жан - жақты дамыған қоғам тұрғысынан өзінің лайықты бағасын ала алмағандығымен де таңқалдырады. Күй шежіресіне ден қойсаңыз, ертегідей болып оқылымға сіңген ескі заманда, ескі қоғамда күйде жəне күйді орындауының қандай тұрғыда тұрғандығына көз жеткізесіз. Ал қазіргі заманда күйдің ізгілігі, күй туралы айтқанда пəлсафа адамға ешқандай əсер етпесе - ол адамның кісілігі, ақылы кемерінен он елі төмен түсті деп білеміз. Қазіргі уақытта мəдениетіміздің даумына байланысты күйлер нотаға түсіріліп, жеке орындауда, оркестрлерде бірнеше партияларга бөлініп ойналып жүр. Əрине, мұның өзі қаншама ізденісті, зерттеушілікті қажет еткен.[4] Бірак əлі де болса зерттелінбей, бүгінгі өмірімізге жете алмаған, бүгулі жатқан, көптеген зерттеушілікті қажет ететін күйлер, əлі де болса жеткіземіз деген үміттеміз. 24 Бүгінгі қоғамдағы жастарымызды ата-бабадан мұра болған қазақтың киелі қара домбырасы арқылы өз халқының ұлттық күйшілік өнерімен сусындатып, рухани тəрбиелеп, ұлтына, өз халқына, өз Отанына деген сүйіспеншілігін арттыруда, домбыра аспабының тəрбиелік мəні зор. Бұл салада музыка мамандарымыз саз мектептерде, саз колледждерінде жəне жоғары оқу орындарында еңбек етіп, аспапта орындаушылық ұлттық дəстүр өнеріне өз үлестерін қосуда. Қазіргі таңда бүгінгі жас ұрпақ Абай атамыз айтқан «жан құмарына» яғни, біліктілікке, көрмекке,үйренбекке ұмтылып, халықтық тереңде жатқан өміршең филасофиясы мен ұлттық мəдениетке елдіктің заңдары мен құндылықтарын қасиет тұтып,үлгілі тəлім тəрбие мен ұлттық дəстүрлі өнер, мəдениетке мойынсынуы тиісті. Бүгінгі қоғамдағы жастарымызды ата-бабадан жеткен ұлттық өнерімізді жалғастыруға тəрбиелеп, қазақтың киелі домбырасы арқылы күмбірлеген күйімен, əн-жырымен сусындатып, рухани тəрбиелеп, эстетикалық талғамын қалыптастырып, өз ұлтына деген сүйіспеншілігін, патриоттық сезімін оятып, халқы үшін аянбай еңбек еткізіп, қоғамға өз үлесін қостыру міндетіміз. Біз сонда ғана ежелден ата-бабаларымыз ежелден еркіндік аңсаған «Тəуелсіздік» аманатына адал болмақпыз.Ел мен көшбасшының, халық арманы мен сол арманды орындаушы жастар ниеттілігі үйлескенде, мемлекетіміздің тұғыры жоғарыға биіктей түседі. Біздің жаңарған əлемдегі жаңа Қазақстан еліміздің бағыты мен тəсілдері біреуге еліктеу емес, өзімізде барды, атадан қалған мұраны бойға сіңіре отырып, елімізді жаңаша жаңартып қалыптастыру.Озығымызды саралай отырып, негізгі ұлттық өнерімізді бағалап,заман талабына сай жаңаша сипат беріп, халқымыздың ұрпақ игілігіне жарату.[5] Осы ретте жастарға эстетикалық рухани тəрбиені бала бақшадан бастап, мектепте ұлттық өнерімізбен тəрбиелеп, жоғары оқу орындарда биік мəдениетпен қауыштыру негізделуі тиісті демекпін.«Өткенін ұмытқан елдің ертеңі жоқ»демекші,бүгінгі қоғамымыздағы жастарды ұлттық өнерімізбен, қазақтың киелі қара домбырасы арқылы ұлттық өнерге баулып, жастардың бойына эстетикалық рухани тəрбие беруді негіздеуіміз қажет. Қорыта айтатын негізгі ойдың түйіні –жастарға ұлттық дəстүрлі өнеріміз, ұлттық салт – дəстүріміз арқылы жастардың бойында эстетикалық тəрбиені қалыптастырып, жастарды рухани түлетіп,өз «Отанына», өз халқына деген патриоттық мақтанышын оятып, барды бағалай білетін, қастерлей білетін дəрежеге жеткізу. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Оңтүстік Қазақстан газеті. №182 Казакстанская правда. №19 Жайымов А., Бүркітов С., Ысқақов Б. Домбыра үйрену мектебі. Алматы.: Өнер, 1992. Есенұлы А., Елеусізқызы Г Күй керуені. –А.: Өлке, 1997. Есенұлы А. Күй тəңірдің күбірі. –Алматы.:ТОО Дайк пресс, 1996. ƏОЖ 7.012:391 КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНДА СИММЕРТИЯ МЕН АСИММЕТРИЯНЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ, ҚОЛДАНЫЛУЫ Байжан Р. – МС-20-13к2 тобы студенті Абуова М. – ғылыми жетекші, Джартываева Ж.Д. - магистр аға оқытушы Костюм - бұл театр, бинемесе музыка болсын, кезкелген спектакльдің маңызды аспектісі. Олар орындаушыларға өз кейіпкерінің тұлғасын жеткізуге көмектесіп қана қоймай, сонымен қатар спектакльдің жалпы көрнекі тартымдылығын арттырады. Симметрия мен асимметрия – бұл спектакльдің эстетикалық жəне эмоционалдық əсеріне айтарлықтай əсер ететін костюм дизайнындағы екі негізгі элемент. Бұл эсседе біз костюмдердегі симметрия мен асимметрияның рөлін жəне олардың өнімділікке қалай əсер ететінін талқылаймыз. Костюмдегі симметрия костюмнің екі жағындағы визуалды элементтердің теңгерімді таралуын білдіреді. Бұл костюмде үйлесімділік пен тəртіпті тудырады, оны көзге ұнамды етіп көрсетеді. Симметриялық костюмдер əдетте тұрақтылық, тыныштық немесе формальдылықты жеткізуге арналған кейіпкерлер үшін қолданылады [1]. Мысалы, классикалық балете симметриялы костюмдер корпус де балет үшін жиі пайдаланылады, мұнда бишілер үйлесімді қозғалысты талап етеді. Симметриялық костюмдердің маңызды артықшылықтарының бірі – олар орындаушылар арасында теңдікті тудырады. Топтық қойылымдарда симметриялы костюмдер біртұтас жəне біртұтас көріністі жасауға көмектесе алады, бұл аудиторияны ңназарын жеке орындаушыларға емес, тұтас спектакльге аударуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, симметриялы костюмдер орындаушының биіктігі немесе дене пішіні сияқты физикалық қасиеттерін ерекшелеуүшін де пайдаланылуы мүмкін [2]. Орындаушының дене бітіміне ерекше мəн беретін симметриялы сызықтарды немесе пішіндерді қолдану арқылы костюм дизайнерлері орындаушының сахнада болуын күшейте алады. Асимметрия, керісінше, костюмдегі көрнекі элементтердің біркелкі таралуын білдіреді. Асимметриялық костюмдер теңгерімсіздік немесе шиеленіс сезімін тудыру үшін пайдаланылады, бұл оларды күрделі немесе жұмбақ болуға арналған кейіпкерлер үшін өте қолайлы етеді [2]. Мысалы, асимметриялық костюмдерді зұлым адамдар немесе анти-қаһармандар үшін қолдануға болады, онда костюмдегі теңгерімсіздік олардың тұрақсыз сипатын білдіреді. 25 Асимметриялық костюмдердің маңызды артықшылықтарының бірі – олар кейіпкерге даралық пен бірегейлік сезімін тудырады. Асимметриялық сызықтарды немесе пішіндерді пайдалана отырып, костюм дизайнерлері орындаушының ерекше дене бітіміне, тұлғасына немесе рөліне бейімделген костюм жасайалады. Асимметриялық костюмдерді орындаушының денесінің белгілі бір аймақтарына, мысалы, бет-əлпетіне немесе қолдарына назар аудару үшін де қолдануға болады, бұл олардың кейіпкерінің эмоцияларын немесе əрекеттерін баса көрсетуге көмектеседі. Симметрия мен асимметрияны костюмдегі мəдени немесе тарихи сілтемелерді жеткізу үшін де пайдалануға болады [3]. Мысалы, дəстүрлі жапон театрындасимметриялы костюмдер көбінесе жоғарғы тап a) b) қоғамының бір бөлігі болып табылатын кейіпкерлерді Сурет 1. a) Симмериялы жəне b) асимметриялы бейнелеу үшін қолданылады, ал асимметриялық костюмдер көйлек төменгі тап қоғамының бір бөлігі болып табылатын кейіпкерлер үшін қолданылады. Заманауи сəнде асимметриялық костюмдер барған сайын танымал болды, көптеген дизайнерлер бірегей жəне дəстүрлі емес көріністі жасау үшін асимметриялық сызықтар мен пішіндерді пайдаланады. Артықшылықтары мен кемшіліктері Костюм дизайнындағы симметрияның негізгі артықшылықтарының бірі – ол талғампаздық пен формальдылық сезімін тудырады. Бұл белгілі бір талғампаздықты немесе гламурды қажет ететін өндірістерде əсіресе маңызды болуы мүмкін. Мысалы, симметриялы костюмдер кезеңдік драма немесе қара галстук оқиғасы үшін өте қолайлы болуы мүмкін. Сурет 2. Əлем бредтеріндегі симметрия көрінісі Симметрияның тағы бір артықшылығы - оны костюмнің белгілі бір аспектілеріне назар аудару үшін қолдануға болады. Мысалы, симметриялы дизайн ерекше күрделі үлгіні немесе бөлшектерді бөлектеу үшін пайдаланылуы мүмкін [3]. Бұл көрермендердің назарын костюмнің белгілі бір аймағына аударуда жəне назар аудару сезімін қалыптастыруда өте тиімді болуы мүмкін. Дегенмен, костюм дизайнында симметрияны қолданудың кейбір кемшіліктері де бар. Негізгі кемшіліктердің бірі - бұл өте болжамды болуы жəне шығармашылықтың болмауы. Симметриялық дизайн əдемі болуы мүмкін, бірақ оны қауіпсіз немесе консервативті деп те қарастыруға болады. Сонымен қатар, симметриялы костюмдерде кейде қозғалыс немесе икемділік болмауы мүмкін, бұл сахнада еркін қозғалуы керек бишілер немесе орындаушылар үшін қиындық тудыруы мүмкін [3-4]. Асимметрия, керісінше, əдейі теңгерілмеген немесе тұрақты емес дизайнға жатады. Асимметриялық костюмнің бір иық белдігі, біркелкі емес етегі немесе сəйкес келмейтін үлгісі болуы мүмкін. Бұл симметрияның тыныш талғампаздығынан өте ерекшеленетін болжаусыздық пен толқу сезімін тудыруы мүмкін. Костюм дизайнындағы асимметрияның негізгі артықшылықтарының бірі - ол үлкен шығармашылық пен икемділікке мүмкіндік береді. Асимметриялық костюм батыл, батыл жəне күтпеген болуы мүмкін, бұл орындаушы үшін де, көрермен үшін де өте қызықты болуы мүмкін [4]. Сонымен қатар, асимметрияны костюмде қозғалыс пен ағын жасау үшін пайдалануға болады, бұл би немесе театр қойылымдары үшін өте маңызды болуы мүмкін. Асимметрияның тағы бір артықшылығы - оны даралық немесе бірегейлік сезімін жасау үшін пайдалануға болады. Асимметриялық костюм кейіпкердің ерекшеленуіне жəне есте қаларлық болуына көмектеседі, бұл кейіпкерлердің үлкен тобы бар өндірістер үшін өте маңызды болуы мүмкін. 26 Сурет 3. Əлем брендтеріндегі асимметрия көрінісі Дегенмен, костюм дизайнында асимметрияны қолданудың кейбір кемшіліктері де бар. Негізгі кемшіліктердің бірі – асимметриялық дизайндағы тепе-теңдік пен үйлесімділікке жету қиынырақ болуы мүмкін. Көрнекі түрде тартымды болатын біртұтас көріністі жасау қиын болуы мүмкін, əсіресе күрделі үлгілермен немесе материалдармен жұмыс істегенде. Сонымен қатар, асимметриялық костюмдер кейде алаңдататын немесе шамадан тыс болуы мүмкін. Егер костюм тым бос емес немесе ретсіз болса, ол спектакльді бұзуы мүмкін немесе аудиторияның əрекетке назар аударуын қиындатады. Костюм дизайнындағы симметрия мен асимметрия арасындағы таңдау, сайып келгенде, спектакльдің жалпы эстетикалық жəне эмоционалдық əсеріне байланысты [5]. Симметриялық костюмдер тұрақтылық немесе формальдылық сезімін қажет ететін спектакльдер үшін өте қолайлы, ал асимметриялық костюмдер шиеленісті немесе күрделілік сезімін қажет ететін спектакльдерге жақсырақ келеді. Дегенмен, теңдестірілгенжəнекөрнекітүрдетартымды костюм жасауүшін симметрия мен асимметрияның комбинациясын қолдануға болатын жағдайлар бар. Қорытынды Қорытындылай келе, симметрия мен асимметрия - бұл спектакльдің эстетикалық жəне эмоционалдық əсеріне айтарлықтай əсер ететін костюм дизайнындағы екі негізгі қағида. Симметриялық костюмдер үйлесімділік пен тəртіп сезімін тудырады, ал асимметриялық костюмдер теңгерімсіздік немесе шиеленіс сезімін тудырады. Костюм дизайнерлері осы принциптерді орындаушының сахнада болуын жақсарту, кейіпкерінің жеке басын жеткізу жəне дененің белгілі бір аймақтарына назар аудару үшін пайдалана алады. Сайып келгенде, симметрия мен асимметрия арасындағы таңдау спектакльдің жалпы эстетикалық жəне эмоционалдық əсеріне байланысты жəне екеуінің комбинациясы теңдестірілген жəне көрнекі костюм жасау үшін пайдаланылуы мүмкін. Əдебиеттер 1. Miller, S., Fritz, M., Darrell, T., &Abbeel, P. (2011, May). Parametrized shape models for clothing. In 2011 IEEE International Conference on Robotics and Automation (pp. 4861-4868). IEEE. 2. Foroudi, P., Jin, Z., Gupta, S., Foroudi, M. M., & Kitchen, P. J. (2018). Perceptional components of brand equity: Configuring the Symmetrical and Asymmetrical Paths to brand loyalty and brand purchase intention. JournalofBusinessResearch, 89, 462-474. 3. Wang, W., Xu, Y., Shen, J., & Zhu, S. C. (2018). Attentive fashion grammar network for fashion landmark detection and clothing category classification. In Proceedings of the IEEE conference on computer vision and pattern recognition (pp. 4271-4280). 4. https://weareshowstoppers.com/2021/02/24/the-beauty-of-asymmetry/ 5. http://www.laiamagazine.com/shop-diane-kruger-anthony-vaccarello-asymmetrical-printed-pleated-dress-showtime-and-hbovip-pre-fight-party-for-mayweather-vs-pacquiao/ УДК 78.087,68 ҚАЗАҚ МУЗЫКА МƏДЕНИЕТІНДЕГІ КҮЙ ӨНЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Бақтиярқызы М. - МС-22-1к тобының студенті Ибрагимова Э.А. - аға оқытушы Қай халықтың болмасын мəдениет –ұлттың бет-бейнесі, тұрмыс тіршілігін суреттейтін рухани болмысы,ақылойы,парасаты. Өзге жұртқа ұқсамайтын болмыс бітімін айқындап,өзіндік тарихи тағдырын даралайтын басты белгімəдениеті. Өркениетті ұлт өзінің ұлттық төл мəдениеті арқылы басқаға танылады.Өресі биік өрісі кең өнер атаулының қай саласында болсын қазақ халқы көне замандардан келе жатқан тарихымен, қайталанбас ерекше музыка мəдениетімен ерекшеленеді.Қазақ музыка мəдениетіндегі күй өнері-өзінің терең тамырлы тарихи философиялық мазмұндығымен, өмір тіршілікті бейнелеудегі ерекшелігімен мəн-мағынаға ие. Қазақ халқы өзінің өмір сүрген ортасының тарихи кезеңдерін, 27 тұрмыс тіршілігін əсем əнімен, жырымен, көкіректегі күмбірлеген күйімен суреттеп,баяндап отырған.Қазақ мəдениетінде күй өнері тарихи дəуірден бастау алып,бүгінгі ұрпаққа күй өнеріміз атадан мұра болып жалғасты. [1] ХҮІІІ-ХІХ ғасырдан бастап шет жұрттың саяхатшылары,тарихшы ғалымдары қазақ мəдіниетінде музыка мұрамыз туралы құнды деректерін, ой-тұжырымдарын қалдырған. Ал,ХХ - ғасырдан бастап қазақ мəдениетіндегі музыка мұрасы ғылыми тұрғыда сараланып зерттелді. В.А.Успенский, А.В.Затаевич, Қ.Жұбанов зерттеушілер, берідегі П.В.Аравин, А.Қ.Жұбанов, Б.Г.Ерзаковия, Б.Сарыбаев, Б.Қарақұлов, І.Жақанов қатарлы ғалым-зерттеушілердің жинақтаған еңбектері жарық көрді. А.В.Затаевичтің «Қазақ халқының1000 əні» жəне «Қазақтың 500 əні мен күйі» бірінен соң бірі жарық көрді.А.Жұбановтың музыка мұрасына қосқан үлесі 300-ден астам еңбекті қамтиды.Олардың арасында «Замана бұлбылдары», «Ғасырлар пернесі», «Əн күй спары», «Өскен өркен», «Құрманғазы» жəне басқада еңбектерін атап айқан жөн.[2] Күй өнері - қазақ халқының асыл мұрасы, мол қазынасы, ең жетекші жанры. Қазақтың күйшілік өнері халқымыздың тарихи тағдырларының куəгері,ұлттық ары мен құндылығын бойына сіңірген кемел өнер.Халқымыздың күй өнерін өшірмей бар ерекшелігімен, құндылығын жоғалтпай жеткізген екі құдіретті күш - бірі киелі қара домбыра,екіншісі сол домбыраны сөйлетіп қана қоймай өз заманындағы тарихи уақыт шежіресін күй арқылы жеткізген,халқына рухани қуат берген халықымыздың күйші-компазиторлары. Олар: Құрманғазы,Тіттімбет, Дəулеткерей, Абыл, Есір, Еспай,Түркеш, Баламайсан, Сейтек, Тоқа, Дайрабай, Байжігіт, Мəмен, Махамбет, Қазанғап, Сүгір жəне тағы басқа халық компазиторлары. Өткен ғасырдың осындай ақберен дəулескер күйшілерінің туындыларын –Дина Нүрпейсова, Қали Жантілеуов, Оқап Қабиғожин, Лұқпан Мұқитов, Əбікен Хасанов, Төлеген Момбеков, Садуақас Балмағанбетов сияқта хас күйші шеберлеріміз бүгінгі ұрпаққа жеткізіп, халық арасында күй дəстүрін жалғастырып, күй мұрамызға үлкен үлестерін қосты.Қазақтың музыка мəдениетінде күй өнерінде қазақ халық аспаптарының орны ерекше. Соның бірі - домбыра тарту өнерінің негізі күйшілік.Күй өнері өзінің құрылымдық жəне орындаушылық ерекшелігіне, қағыс түріне байланысты екі үлкен күйшілік дəстүрге бөлінеді. Төкпе күй дəстүріне жəне шертпе күй дəстүріне бөлініп, əр дəстүр өзалдына қағыс түрімен, құрылымдық, орындаушылық ерекшелігімен бірнеше мектептерден тұрады. [3] Төкпе күй дəстүрі Батыс Қазақстан өңірінде кең дамыған күйшілік өнер.Ұлы күйшілер Құрманғазы, Дəулеткерей, Абыл, Есір,Еспай, Қазанғап,Дина т.б. күйшілер төкпе күй өнерін дамытқан.Төкпе күй өнерінің орындаушылық дəстүрі оң қолмен тұтас құлаштап қағып тарту, қағыс кезінде білезік буыны бүгіліп-жазылып отырады.Төкпе күйді орындау барысында дыбыс күшін азайту, көбейтуде оң қолдың қағысын домбыра бетінің əр тұсынан ойнап қағу тəсілі кезігеді.Домбырада төкпе күй орындау барысында төгіп ойнаудың сан алуан түрі қолданылады. «Тентек қағыс» Құрманғазы күй дəстүрінде, кейін шəкірті Дина Нүрпеисова дамытқан шеңберлі қағыс түрі. «Төре қағыс» - Төре күйлерінде ішектің екі жағынан алыс кетпейтін төкпе қағыс, «Сүйретпе қағыс» - Абыл күй мектебінде қолданылатын күйдің динамикалық əуенін жандандыратын қағыс түрі. «Шұбыртпа қағыс» - бес саусақты жоғары-төмен сілтеген қағыс түрі əр күй мектебінің шеберлігіне қарай əралуан орындалады.Тағы «Қара қағыс» -бір төмен екі жоғары қағу, «Түйдеме қағыс» – төмен жоғары, төмен қағу, «Ілме қағыс» - бас бармақ сұқ саусақпен іліп бір төмен екі жоғары қағу түрлері төкпе күй өнерінің ерекшелігін айқындайды. Төкпе күй өнері өзінің құрылымдық ерекшелігіне байланысты күйдің кіріспесі басқы буын, күйдің əуені негізгі буын,ортанғы буыны, кіші сағасы, үлкен сағасы деп аталып,бөлімдерге бөлінеді.Күйдің бас буынында кіріспесі, ырғықтық жобасы орындалып, негізгі буында күй тақырыбының ырғақтық негізгі əуені беріліп, ортаңғы буында күй əуені одан ары жалғасып, кіші сағада күй тақырыбы біршама дамып, үлкен сағада күй мазмұны өз даму сатысының шарықтау шегіне көтеріліп қайтады.Мысалы:Құрманғазы,Дина, Абыл, Есір,Еспай күйлері төкпе күй өнерінің құрылымдық ерекшелігіне сай кіші саға, үлкен сағада толығымен күйдің шарықтау биіктігіне жетіп қайтып, күй мазмұны толық ашылады.[2] Ал,Қазанғап күйлерінде күй құрылымының ерекшелігі, бас буын, негізгі,ортаңғы буын жəне күйдің мазмұндық əуені кіші сағада толық орындалып,үлкен саға тек қамтылып кетеді. Жалпы Қазанғаптың күйщілік шығармашылық өнері өз алдына өзіндік дəстүрі бөлек мектеп. Қазанғаптың күйлері өзіндік құрылымдық ерекшелігімен, орындаушылық қағыс түрімен ерекшеленеді.Қазанғап бұрынғы жыраулық дəстүрлі өнерді домбырада күй тілімен дамыта білген күйші. Қазағаптың «Ноғайлының босуы», «Балжанның жыр күйі», «Бекеттің жыр күйі» атты күйлерінің əуендік мазмұны жыраулық сарынмен үндес келеді. Шертпе күйлер дəстүрі туралы айтсақ, өзіндік аймақтық ерекшелігі, əр мектептің орындаушылық ерекшелігіне байланысты оң қол саусақтарының басын біріктіре топтастырып тарту немесе тізбектей шертіп қағу, жеке бір саусақпен шерту, ортаңғы жəне сұқ саусақпен қатар шертіп тарту, ішекті сұқ саусақпен жоғары іліп қағу, басбармақпен жоғары қағып қолдану əдістері қолданылады.Күй мазмұнына қарай əртүрлі орындаушылықты талап етеді. Шертпе күйлерде жалғыз дауыстылық əуен көп кездеседі.Күй тақырыбы аймақтық ерекшелігіне, дəстүрлі күйшілік мектептердің орындаушылық ерекшелігіне байланысты шертпе күй қағыстары, күй тақырыптары өзгеріп отырады. Шертпе күй өнері туралы сөз болғанда Арқа өңірінің күйшілік мектептерін ауызға аламыз. Терең ойға, философиялық толғанысқа толы Тəттімбет туындылары көбінесе əуені əнге жақын жеке ішекте шерту əдісімен орындалады. [4] Тəттімбет күйлері домбыра құлағының оң бұрауында - (ре-соль),теріс бұрауында – (до-соль) шертіліп орындалады.Мысалы: Тəттімбет күйлері- Саржайлау, Сылқылдақ, Көкейкесті, Қосбасар күйлері оң бұрауда, ал Бестөре, Азамат қожа,Алшағыр күйлері теріс бұрауда орындалады. Қазақ халықының күйші-компазиторлары Тоқа, Саймақ, Əбді, Мақаш,Баубек күйлері Тəттімбет туындыларының шертпе күй дəтүрінің жалғасы болып табылады. Оңтүстік шертпе күй дəстүрін ауызға алғанда алдымен Сүгір Алиевтің күйшілік өнерін айтамыз. Сүгір туындылары екі ішекті алма кезек қағу,екі ішекте бірдей сұқ саусақпен қатар саусақтарды біріктіре шертіп орындау əдістері орындалады.Күйдің əуен сазын əшекейлеп құлпырту өрнектері – форшлаг, дыбыстан кейін іліп қағып орындау əдістері Сүгір туындыларының ерекшелігін көрсетеді.Сүгір халық компазиторы Ықыластың қобыз күйлерін домбырада шерткені үшін күйлері қобыз күйлерінің сарынымен үндес келеді.Мысалы: Сүгірдің «Аққу», «Тоғыс тарау», «Кері толғау» күйлері қобыз күйлерімен сарындас. Шертпе күй өнерін насихаттаушы, күйші-компазитор Төлеген Момбеков Сүгірдің,Бапыштың,Əлшекейдің күй туындылырын домбырада орындап жеткізген.Төлеген Момбеков шертпе күй өнерінің теңдесі жоқ орындаушысы,өз 28 жанынан қырықтан астам күй шығарып, Оңтүстік өңірінің шертпе күй дəстүрі мұрасына орасан зор үлесін қосқан теңдесі жоқ күйші-компазитор.[5] Созақ өңірінде Төлегеннен кейін Сүгірдің мұрагерлері күй дəстүрін жалғастырушы Атабек Асылбеков, Файзулла Үрмізов, Генерал Асқаров, Ергентай Борсабаев сияқты домбырашылар. Қазақ мəдениетіндегі күй өнерінің ерекшеліктерін қортындылып айтатын болсақ бүгінгі таңда еліміз егемендік алып,іргелі ел болып жатқанда қазақтың құдіретті күй өнері тарихымыздың терең тамырлы екенін айғақтайды. Күй өнері қазіргі таңда өз жалғасын тауып заманауи бағытта дамып, күй тартыс,күй айтыс түрлері күйші- домбырашылар байқауында орындалуда. Қазақтың күмбірлеген қос ішекті қара домбырасынан шығатын күй өнері заманауи бағытта дамып, орта жəне жоғары білім ордаларында болашақ домбырашы-күйші,аспапта орындаушы болашақ маман иелерін тəрбиелеп шығаруда жоғары оқу орындарының ұстаздар қауымының, мəдениет майталмандарының,мəдениет қайраткерлерініңорасан еңбегі зор.Күй өнерін насихаттап, орындаушылық ерекшелігін жетілдіріп, жастар арасында ұлттық музыка өнеріне қызығушылығын арттыру, эстетикалық рухани тəрбиелеу,болашақ маман иелерін шығармашылыққа жетелеубілім ордамыздың өнер жолындағы бағыттарымыздың ең басты мақсаты. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Əдебиеттер Қазақ мəдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы[Мəтін]:Т.5/Бас ред. Ə.Нысанбаев – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2003. – 720 бет Сейдімбек А.Қазақтың күй өнері .-Астана , «Күлтегін»,2002.-142-143 Сəрсенбай Б.//Қазақ тарихы. №3,2002 Жұбанов А.Ғасырлар пернесі.-Алматы :Жазушы ,197 ƏОЖ 930.24 АЛТЫН ОРДА ВАЛЮТАСЫ Бахтиярқызы М. – МӨ – 22 1К тобының студенті Талман А.С. – аға оқытушы Алтын Ордадағы ақшалары мен монеталары Хорезм жəне қыпшақ хандары əулетінен шыққан Жошы мен Хансұлтанның ұлы Беркенің тұсында пайда бола бастады. Ең алғашқы Алтын Орда монеталары 1260 жылы Халифа Насыр ад – Диннің атынан шыға бастады. Берке Алтын Орданы билігі тұсында өзінің заңды үкімін мұсылман заңдарына ауыстыруды жөн көрді. Əрі – қарай, ол өмірден озғанан кейін, Менгу-Тимур хан боп сайланған кезінде Хан МенгуТимур мен оның ұрпақтарыныңесімдерімен монеталар шығарыла бастады. Жошы Ұлысы тұсында ұсақ санап мөлшерлеуге жарамды мыс жəне күміс монеталар басыла бастады. Осы уақыт аралығында Қытайда Алтын Орда хандарының туыстары қағаз ақшаны басып шығара бастады, бірақ бұл өнертабыс Алтын Орда хандығына дейін жете алмады. Үлкен жинақ сомда сақталды. Оның орташа салмағы 198-202 гр болатын скафоидты күміс құйма. Одан дангами деп аталатын күміс монеталары шығарыла бастады, бірақ Шығыс шежірешілері оларды дирхем деп атап кетті. «Аспра барикаттар» деп оларды батыс шежірешілері атай бастап, қарапайым халық оларды "акче" деп те атады, олар ресми түрде «данг» немесе «данга» деп аталынды. Бұл сөзден орысша "ақша" жəне қазақстандық ұлттық валюта "теңге"деген сөздер шығарылды. 1 данг 16 мыс бассейніне тең болды, олар ұсақ айырбас монетасы болды. Орта есеппен, 14 ғасырдың екінші жартысында жылқының құны 60-200 данг немесе аспров болды, Бір адамың қырымға шықандағы табысы 100-ден 170 дангқа дейін өзгерді. Түрмеге қырымдағы бір адамды ұстау шамамен 40 данг жұмсалатын едң. Алтын Орданың бастапқы формасыжəне дангадағы күміс құрамының өзгеруі, бүкіл Алтын Орда тарихында күміс дангтардың бағытын өзгерту процесі жүріп отырды. Саяси тұрақтылық дəуірінде бағыт күшейіп, азаматтық соғыстар дəуірінде бағыт түсе бастады. А. л. Пономаревтің айтуы бойынша, 14 ғасырдың басында Алтын Орда нарығында 3 миллиондай күміс монета немесе данг айналымға түскен, жыл сайын 38 монетада шамамен 800 мың Данг шығарылып отырған. Монеталардың үлгісі де өзгергенін атап өткен жөн. 13 ғасырда монеталардың көпшілігінде билеуші Алтын Орда əулетінің Елтаңбасы болды – Тамга Бату үйлері, бірақ өркендеуі кезеңінде оны Алтын Орда монеталарына қоюдан бас тартты. Азаматтық соғыстар басталғаннан кейін монета шеберлері Джучидтер əулетінің елтаңбаларын (тамгаларын) қайтадан қоя бастады. Алтын Орда экономикасының гүлденуі14 ғасырда, оның аумағында саяси тұрақтылық пен біртұтастық пайда болған кезде пайда болып келе бастады. Қалалардың дамуы жəне жаңа мегаполистердің пайда болуы басталды, мұның бəрі экономиканың артуымен қатарласып жүрді. Осы уақытта Алтын Орда Ұлы Жібек жолынан ең мол пайда тапқан мемлекетке айналды. Мысалы алып отсақ, қазіргі Өзбекстан жерінде азаматтық соғыстар жүріп жатты, соның салдарынан барлық керуен жолдары солтүстікке қарай Алтын Орда аумағына көшті. 1370-1380 жылдары Ұлы Жібек жолының Оңтүстік бағыттарында Тамерланның қатаң билігі кезінде саяси тұрақтылық орнай бастады. 1380-1390 жылдардағы Тамерлан мен Алтын Орда хандары Тоқтамыс ханның соғысы екі мақсатындағы соғысы ғана емес, сондайақ Ұлы Жібек жолынан бастыбайлықты кім алатыны үшін таза экономикалық соғыс болды. Бұл ретте Тоқтамыс пен Тамерланның мақсат - мүдделері əртүрлі болды. Тоқтамыс Тамерлан Алтын Ордадан заңсыз тартып алған жаңа аумақты жерлерді қосқысы келді. Тоқтамыстың басты ұраны: "Хорезм мен Əзірбайжан-біздікі". Тамерлан Алтын Орданың кең жерлерін өзіне қосқысы келмеді, оның басты мақсаты өз елінің экономикасын күшейту болды. Сонымен қатар Алтын Орданың қалалары мен аумағын басып алып, Тамерлан оны оңай жолмен жіберді, себебі бұл бағыттағы аумақтық сатып алулар Тамерланның мақсаты болған жоқ. Өзінің жеңісі үшін əскери іс пен экономикада əлде – қайда күрделі Темірлан Алтын Орда қалаларына тойтарыс бере бастады. Ол шетелдік саудагерлер үшін ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз еткеннен кейін, Тамерланға қарсыласын, яғни Алтын Орданың экономикасын жою ғана қалды, ол 1390 жылдары Алтын Орданың астанасын жойып, көптеген басқа кішігірім қалаларды тонаған кезде жасады. Нəтижесінде Тамерланның жорықтары мен Алтын Орда қалаларының 29 қирауына байланысты Ұлы Жібек жолы бағыттарының көп бөлігі оңтүстікке қарай Тамерлан мемлекетінің аумағына көшті. 15 ғасырдың Алтын Ордасы қала халқының көптігінен айырылған себептерінен, халықтың жағдайытөмендей бастады. Экономика қарабайыр бола бастады, басқа елдермен де, Алтын Орда ішінде де тауар айналымы төмендеді. Билеушілер ақшаға деген сұраныстың төмендеуіне байланысты əлдеқайда аз монеталар шығара бастады. Экономика барған сайын табиғи сипатқа ие бола бастады. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, тиын сөзі төлем құралының сипаттамасы ретінде түркі тілдеріне енеді. Бүгінде тиын-теңгенің жүзден бір бөлігі. Кейбір сарапшылардың пікірінше, "тиын" сөзі түрік атауынан шыққан тиіндер (тиин), оның терісі Алтын Орданың кейбір шалғай бөліктерінде ақшалай есеп айырысуда "айырбас монетасы" болды. Қазірдің өзінде Қазақ хандығында монеталар түріндегі ақша қазақстандық мемлекеттіліктің Алтын ғасырындағыдай, яғни Алтын Орда дəуіріндегідей кең таралмаған. Бірақ сонымен бірге дəстүр тілде ақша атауларын сақтап қалды. "Сом" (КСРО дəуіріндегі қазақша рубль атауы), "теңге", "АҚШ", "тиын" атаулары Алтын Орда дəуірінен бері өз тарихын алып келеді. Əдебиеттер 1. ЖақсылықСəбитов, тарихшы 2. ЖақсылықСəбитов Алтын Ордада ақшаны қалай басып шығарғаны жəне сол дəуірдің сөздері біздің тілімізде қалай сақталғаны туралы əңгімелейді. – 2016 ж 3. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%82%D1%8B%D0%BD_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0_% D1%82%D0%B5%D2%A3%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96 a. https://vlast.kz/avtory/16561-dengi-v-zolotoj-orde.html?ysclid=lepdmbex95642557601 4. Тажмуханова Н.Е.Қазақстан тарихының тарихнамасы. Оқулық.- Шымкент: Нүрлы бейне.-2021, 320б. 6.Мыңжылдық белес.Ұжымдық монография.Шымкент: Əлем.-2021, 560б. 5. Қазақстан тарихы (көне заманынан бүгінге дейін) 5 томдық Алматы 3- том, 2002ж. 6. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 том. Алматы Атамұра. 2010 ж. 7. Көркем сүретті Қазақстан тарихы. Ежелгі дəірден біздің уақытымызға дейін : 4 томдық. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы. – 2006.1-ші том : Палеолит дəуірінен моңғол шапқыншылығына дейінгі Қазақстан. - 312 б УДК 13.00.01 ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ МУЗЫКАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ Бекболат М. - студент группы-Мс20_1к Асембаева Ш.Д. - научный руководитель Предмет музыки занимает особое место в духовном бытии школьников как своей глубокой историей, наполненным философским синтезом содержанием, так и возвышенностью эстетико-эмоционального духа, вечной (божественной) идеей, возвышающейся над воплощением жизни, так и разнообразной душой, и, наконец, прикладнохудожественной деятельностью, которая особенно способствует регулированию сферы жизни может. При этом решение поставленной в нашем диссертационном исследовании проблемы требует всестороннего ознакомления учителей музыки с сегодняшним опытом организации личностно-ориентированной учебной и вне учебной деятельности в обучении, поскольку без него, т. е. в процессе построения индивидуальных образовательных траекторий учащихся, осуществляется дальнейшая учебно-воспитательная деятельность по формированию экологической культуры учащихся через музыкальный предмет основные направления развития определить невозможно. В процессе изучения практических действий в организации учебной и внеучебной деятельности (анкетирование, индивидуальная беседа, индивидуальный и групповой контроль, экспертная оценка) мы продолжили знакомство с научной литературой, программами, в которых отражен опыт учебной и вне учебной воспитательной деятельности. Нас интересовали различные направления экологического воспитания школьников во время ориентированной учебной и внеучебной деятельности: где, в каких условиях использовалась ориентированная учебная и вне учебная деятельность музыкального предмета в формировании экологической культуры учащихся. Поэтому в начале этого исследования мы определили группу важных вопросов. 1. Каковы формы организации использования казахской народной музыки в музыкальной дисциплине с целью формирования экологической культуры учащихся в ориентированной учебной и внеучебной деятельности? а) уроки и дополнительные занятия; б) клубные занятия; в) кружковые занятия; г) частично проводимые мероприятия; д) классные часы. 2. Каково содержание и последовательность средств казахской народной музыки в музыкальном предмете, используемых в целях формирования экологической культуры учащихся? а) возможности казахской народной музыки в музыкальной дисциплине в формировании экологической культуры учащихся систематически используются по специально ориентированному плану; б) не используется систематически, частично; в) не используется. 3. Как показано реальное использование казахской народной музыки в музыкальном предмете как средства формирования экологической культуры школьников, каковы ее задачи: а) приоритетность специально ориентированной задачи формирования экологической культуры учащихся при знакомстве школьников с казахской народной музыкой в музыкальном предмете; б) специально ориентированные задачи в формировании экологической культуры школьников состоят в числе других задач; 30 в) специально ориентированные задачи по формированию экологической культуры школьников проектируются только. Для научного решения этих проблем необходимо выявить следующие педагогические, методические проблемы: какие данные следует выбрать для анализа опыта формирования экологической культуры учащихся через казахскую народную музыку в музыкальном предмете, провести классификацию этих данных. Рассматривая формы организации использования казахской народной музыки в музыкальном предмете с целью формирования экологической культуры учащихся, мы пришли к выводу, что на сегодняшний день в учебной и внеучебной деятельности в школе отсутствует четкая закономерность, последовательность в данной проблеме. Об этом говорится в сборниках, статьях, в которых обобщен опыт учебной и внеучебной деятельности в школе. Исходя из классификации В. И. Кочуровского и В. П. Огородниковых, нами был проведен анализ распределенного опроса по первому вопросу.. Положительным моментом этой формы работы является то, что учебные часы проводятся под руководством учителя. Тем не менее, можно считать недопустимым дополнительное обучение музыке во 2-й половине дня. Ведь, вопервых, нарушается распорядок дня, гигиена труда и отдых учащихся, физиологи доказали, что работоспособность детского организма (организма) особенно высока в утренние часы. Следовательно, именно в это время рационально проводить группировку всех видов учебной деятельности. Во-вторых, дополнительные занятия, проводимые во внеурочное время, должны быть адекватно представлены ученикам и созданы удобные педагогические, методические условия для их освоения. На базе этих учреждений проводятся различные воспитательные мероприятия. Клубные занятия организуются в небольших школах, непосредственно внутри школы (кружковая работа по музыке, показ кинофильмов, беседы, лектории, детская филармония и др.). Эффективной стороной данной формы является возможность планирования воспитательной работы. Однако, исходя из особенностей детских внешкольных учреждений, планирование на длительное время невозможно, что создает барьер для непрерывного проведения клубных занятий. Например: в детской музыкальной школе практически невозможно посещать лектории в конце каждого полугодия, в связи с проведением академических концертов и контрольных мероприятий. Не допускается проведение бесед, лекций с учащимися во время концертов художественной самодеятельности в домах культуры. Стоит отметить еще одну положительную сторону данной организационной формы: клубные занятия проводят специально образованные специалисты. Однако в связи с этим классные руководители отмечают, что на уроке используется большое количество познавательного материала,чрезмерное количество часов (1-1, 5 ч.), а это часто говорит о том, что он мешает своевременно проводить другие занятия. Можно также сказать, что занятия проводятся регулярно 1-2 раза в месяц. Единственная особенность клубных занятий заключается в том, что школьники сами выбирают, к каким урокам они пойдут. В таких случаях учащиеся разделяются по своим увлечениям и остаются вне поля зрения классных руководителей. Литература 1. Абдуллин Э.Б. Методологический анализ проблем музыкальной педагогики в системе высшего образования. - М.: Прометей МГЛУ им. В.И. Ленина, 1990.- 188 с. 2. Абдуллин Э.Б., Тарасов Г.С. Музыка в начальной школе. Пособие для учителя /Под ред. Д. Б. Кабалевского.- М.: НИИ школ, 1979 (вып. доп. 1980). -164 с. 3. Абдуллин Э.Б. Теория и практика музыкального обучения в общеобразовательной школе: Пособие для учителя. М.: Просвещение, 1983.- 111с. 4. АбульхановаСлавская К.А. Деятельность и психология личности. - М.: Наука, 1980-336 с. ƏОЖ 541.18 СЦЕНАРИДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Блинова М. - МӨ-20-10к Сихимбаева А.Е. – аға оқытушы Күнделікті қоғамда болып жатқан барлық іс-шаралардың кəсіби жоғары деңгейде өтуі кез-келген адамға ерекше əсер етері сөзсіз. Ол үшін кəсіби маман қажет. Мереке жанрларына сəйкес жоспар құру, сценарий жазу, монтаждық бет түзу тек маманның еншісінде. Тек жазып қана қоймай, оны іске асыру үлкен біліктілік пен шеберлікті, тəжирибені талап етеді. Бұқаралық мерекелер-шынайы өмірлік оқиға мен өнерді байланыстырып, көркемдеп жеткізетін құбылыс. Бұқаралық мереке-көрерменнің санасына əсер етудің əсерлі жолын іздейтін, көрерменмен белсенді байланысқа түсетін өнер. Мысалы, Наурыз тойындағы ұлттық ойындар, киіз үй, концерт, қазан асуда көрермендер қатысушыға айналады. Бұқаралық мереке-адамның рухы мен ой-өрісін, ақыл мен сезімін байытып, шығармашылық қабілеттерін оятады. Сценарий дегеніміз-белгілі бір мерекеге немесе атаулы бір күнге арнайы жазылатын əдеби драматургиялық шығарма. Сценарий-іс-шараның ұйымдастырылған жоспары. Сценарий- синтетикалық шығарма. Сценарий құрылыс схемасы емес, сурет, музыка сияқты өзгеріп отырады. Сценаридің жанрлары: Ақпаратты–көркем ойын-сауық бағдарламасы /Жайдарман, Миллион кімге бұйырады?/ Театрландырылған тақырыптық концерттер, эстрадалық-бұқаралық қойылым жəне жарнамалық шоу /əр номерге драматургия құрылады/ 31 Тақырыптық кештер /бір тақырыпқа арналған/ Театрландырылған дəстүрлі қойылым /тарихи тамыр, салт-дəстүр/ Жалпы-көпшілік мерекелер /көп аумақты алады/ Сценарий бірнеше жазушының шығармасымен қатар, басқа да өнер салаларын қамтиды. /декоратор, артист, жарық қоюшы, тігінші, суретші т.б/ Сценарий үгіт-насихаттық, көркемдік, педагогикалық жəне ұйымдастырушылық бағыттар бойынша жұмыс жасайды. Дайындықтың түрлері: біріктіру дайындығы /суретші,техникалық қызметшілер/ жинақтау дайындығы /режиссер алғаш рет барлық номерлер мен эпизодтарды, музыка, жарық, видеолардың өзара байланысы, реттілігі, қисындылығы мен мазмұнын қарастырады / байқау дайындығы /артық пауза, ұзын-сонар əрекеттер жөнделеді/ қорытынды дайындық /белгіленген күннен 1-2 күн бұрын өткізіледі/ Сценарий 3 бөлімнен тұрады: жоспар, сценарий, монтаждық бет. Монтаждық бет режиссердің сенімді көмекшісі. Барлық əрекеттің уақытын, орнын, қатысушыларды, əрекеттің өрбуін қамтиды. Монтаждық бет тыңғылықты жазылған сайын іс-шара жеңіл əрі сенімді өтеді. Əдебиеттер 1. Ə.Рахымов «Пьесадан қойылымға дейін». Алматы «Өлке», 2019 жыл; 2. Джукеева Б.А. «Режиссура» пəнінен практикалық сабақтарға арналған оқу құралы, Шымкент: ОҚМУ, 2016 3. Великобритания. Литература. Театр. Кино. Музыка. Танец. Балет. Живопись. Скульптура. Архитектура. Дизайн. СМИ: лингвострановедческий словарь : сост. Г.Д. Томахин. - М. :Астрель: АСТ, 2016. - 233 [3] с. - (На.англ. яз.).Экз: всего:5 4. Драматургия / Аударған. Қ. Ысқақ. - Астана :Аударма, 2017. - 304 с. - (Нобель сыйлығының лауреаттары) Экземпляры: всего:2 - А2(2). УДК 786 О ПРОБЛЕМЕ МОТИВАЦИИ ДЕТЕЙ НА УРОКАХ ФОРТЕПИАНО Гадецкий Н. - ученик Эштаева Н.А. - преподаватель Сайрамская детская музыкальная школа № 1 отдела развития человеческого потенциала Сайрамского района Туркестанской области Одной из проблем на сегодняшний день как раз является отсутствие такого интереса к учебе – мотивации. Исходя из требований устаревшихтиповых программ ДШИ, большое внимание на занятиях уделяется работе над развитием исполнительской техники учащихся и мало – музицированию, подбору по слуху и другим игровым творческим заданиям, что превращает урок в скучное однообразие. Проблема мотивации детей была изучена большим количеством ученых, таких как Б.Г. Ананьев, В.К. Вилюнас, C.JI. Рубинштейн, 3. Фрейд, Д. Макклелланд, К.Д. Ушинский, И.М. Сеченов, И.П. Павлова, Е.Н. Соколова, В.М. Бехтерева, А.Ф. Лазурского, В.Н. Мясищева, А.А. Ухтомского, JI.C. Выготского и другие. В.И. Петрушинисследовалмотивациюзанятиеммузыкой, Д.К. Кирнарская мотивацию обучения музыканта в достижении успеха, Ю.Б Алиев разработал методику проблемно-творческого приобщения ученика к музыке. При наличии множества исследований мотивации, недостаточно разработаны и имеются разногласия научная и методическая стороны данной проблемы и существует дефицитисследований, посвященныхметодамформированиямотивации обучения в классе фортепиано. Обучение ребенка игренафортепианодостаточно быстро может превратиться в настоящую проблему, как для детей, так и для родителей. Во-первых,обучение игренапианино – непростое занятие, во-вторых, играть на фортепиано не интересно, в-третьих, типовая программао бучения игре на фортепиано превращает эту деятельность в рутину, формальное, монотонное, не интересное и даже бессмысленное занятие не только в глазах ребенка, в-четвертых, отношение к ребенку во время его обучения музыке происходит невсегда корректным со стороны преподавателей и родителей образом, в-пятых, это занятие неудовлетворяет потребности ребенка двигаться и общаться. Мотивы занятий на фортепиано проявляются в поступках понимания учащимися долга и ответственности, в стремлении к контактам со сверстниками и вполученииих оценок. Осознанные мотивы выражаются в успеваемости и посещаемости, в выполнении дополнительных заданий, в стремлении к заданиямповышенной сложности. Многие причины нежелания ребенка обучаться игренафортепиано являются следствиемтого, что и в начале его музыкального пути, и на всём его протяжении взрослые не уделяли достаточного внимания ребенку и тому, как и в какой форме нужно было это обучение проводить. Если вместе с ребенком вырезать из бумаги различные музыкальные предметы, использовать и лепку из пластилина, дать ребенку возможность «пощупать» ноту, паузу и другой относящийся к музыке материал, то ему будет проще его понять. Звук также воспринимается ребенком абстрактно, потому что его нельзя увидеть и потрогать. Связьзвуков с изображением, рассказом и действием позволят ребенку «увидеть» музыку и то, каконавзаимосвязана с окружающим миром. Обязательно нужно показать ребенку то, как образуется звук при игрена фортепиано. Использованиеразличныхуменийребенка, которыевызывают у негохорошеенастроение, например, рисование, будетспособствоватьтому, чтоонбудетвосприниматьпоследнее в видеинтереснойигры.Игранафортепиано – этостатичноезанятие, поэтомуононеможетникакимобразомреализоватьпотребностьшкольникадвигаться. Ещёодинмотив к занятиям – интерес родителей. Если родители не проявляют интерес к занятиям ребенкана фортепиано, то у него возникает вопрос, а зачем я должен этим заниматься. Также крайне важны совместные занятия родителей и детей в игрена фортепиано, поскольку, во-первых, это положительный пример и помощь, а дети учатся на примерах и рассчитывают на помощь, а во-вторых – это возможность провести занятие в видеигры, а дети любят играть с родителями. Занятия музыкой всё чаще и чаще накладываются по времени на другие, более интересные с его точки 32 зрения занятия. На уроках по специальности фортепиано огромное внимание уделяется вопросам мотивации учения о бучающихся. Использование инновационных технологий на уроках по специальности фортепиано намного облегчает самостоятельный поиск детьми нужной информации, ответов на поставленные вопросы. Большинство учащихся на данном этапе используют для выполнения творческих работ Интернет, детские энциклопедии для поиска интересующей их информациии удовлетворения познавательных потребностей, значительно дополняя материал, пройденный на уроке. Использование компьютера, синтезатора с разными музыкальными аранжировками, дает дополнительные возможности в процессе обучения под лозунгом: «Думать, мыслить, творить». Система внеклассной и внешкольной деятельности, позволяет проявить креативные качества каждому ученику: выступления на концертах, участие в разныхсфераххудожественноготворчества, новогодниетеатрализованныеконцерты, отчетный концерт, тематические концерты для родителей. Ведь в конкурсах иконцертахдажегородскогоуровня, неговоря о краевых, всероссийских и международных, могут участвовать, и тем более побеждать, лишь единицы – наиболее одаренные и трудолюбивые. Основной вывод заключается в том, что формирование мотивации к занятиям на фортепиано достигается через педагогическое и методическое оснащение, работунетолько с детьми, но и родителями. Использование разнообразных методов работы на уроках фортепианопо формированию мотивации обучения, такиекакметодвовлечения ученика в активную учебно-познавательную деятельность, метод проблемно –развивающего обучения, метод групповой и коллективной учебной деятельности. Действительно, в определенных условиях можно осуществить эту задачу через построение и реализацию основных содержательных характеристик учебного процесса. Литература 1. Ачмизов А.Р. Педагогическиеусловияразвитияинтонационногослуха уучащихся в процессеначальногообучения в классефортепиано: Дис. ... к-та пед.наук. – Краснодар: КГУКИ, 2003. – 139 с. 2. Нейгауз Г.Г. Обискусствефортепианнойигры. – М.: Музыка, 1982. 3. Петрушин В.И. Музыкальнаяпсихология. – М.: Пассим, 1994. 4. Шпик И.В. Учебнаямотивациякакпоказателькачестваобучениямладшихшкольников. – Начальнаяшкола – 2007. – Вып. No2. ƏОЖ 372.4.347 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІ Ерболғанқызы А. - МС-18-10к тобының студенті Ибраймова П.Т. - аға оқытушы Қазақ елі – ежелгі мəдениет өлкесі. Ерте ғасырдан-ақ оны мекен етушілер мал бағумен қатар, жер жыртып, егін егумен шұғылдана жүріп, өзіндік орны бөлек» өрнекті өнерін, өзіндік мəдениетін қалыптастырды. Қазақ халқының қолөнері – сонау ежелгі заман тарихымен қатарласып, біте қайнасып келе жатқан өте бай қазына. Қазақ халқының қолданбалы өнер түрі – өз даму тарихының алғашқы күнінен бастап оның əр сатысында құнды қазыналарға ие бола бастады. Бұл қазына бүгінде қазақ халқы тарихи туындыларының негізін құраушыларының бірі болып табылады[1] Киіз басу өнері – қолөнердің бастапқы түрлерінің бірі. Қытай жазбаша дереккөздерінде біздің заманымызға дейінгі 2300 –ші жылдардан бастап киіз туралы мəліметтерді кездестіруге болады. Киіз жасау технологиясы тоқыма станоктары мен тоқу құралдарынан да ертерек пайда болған. Біздің дəуірімізге дейінгі I-II ғасырдың мұралары жиналған Эрмитаж бір бөлімінде "Ғұн кілемі"сақталған. Сондай-ақ Алтайдағы Пазырық қорғанынан ең көне киіз кілем мен чепраки табылды. Оған шамамен 2 500 жыл. Олардың ең жоғары көркемдік деңгейіне қарап, біздің дəуірімізге дейінгі киіздің жоғары температура, ылғал немесе арнайы инелер, қысым мен бүктеу əсерінен өзара байланысқан жүн талшықтарынан жасалынғанын аңғарамыз. Киіз жасаудың негізгі материалы ретінде қой жүнін атаймыз [2] Еуразия қырларындағы қазақ халқының қолданбалы өнер түрі - киіз басу өнерінің бастау алуын ғылым қола дəуірінің соңына дөп келеді деп санайды, бұл кезде көшпенділік салт-дəстүріне сай мал шаруашылығы басымдыққа ие бола бастады. Біздің заманымызға дейінгі VІІ-V ғасырларда, сақ кезеңінде көшпенділік тұрмыста пайдаланлған жабдықтардың типтік көрінісі қалыптасты. Қазақ халқының қолданбалы өнер түрінің бірі – киіз өнері бұл сұлулық заңдарына сəйкес тұрмыстық заттарды жасау Киіз өнері туындыларында өмір сүру салтының ерекшеліктеріне тікелей əсер ететін адамдар өмір сүретін климаттық жағдайлардың ерекшеліктері көрсетілген. Сонымен қатар, қолданбалы заттардың формалары, түс схемасының ерекшеліктеріне жəне декорына сонымен қатар көркем идеяларды бейнелейтін эстетикалық ақпаратты қамтиды. Қазақ халқының бұл туындыларында көшпелі мəдениеттің ғасырлық дəстүрлері сақталған[3] Киіз үй жиһаздарында киіз басу өнерінің өзіндік ерекшеліктері айқын көрінеді. Өрнектермен безендірілген кілемдердің көптігі оның интерьері көркін айрықша ашады. Киіз үй жиһазына арналған жабдықтар көлемі жағынан шағын қысқа жəне олардың саны аз болды. Бұл өнер түрлері киізбен жабылған, жорыққа ыңғайлы итарқалар, жиналмалы шатырлар мен күркелер, киізді пайдалана отырып жасалған салт аттыға тəн киім-кешектер жəне тасымалға ыңғайлы жеңіл бұйымдар болатын. Бұл мəліметтерді қазба жұмыстары нəтижелері мен Страбон, Гиппократ, Геродот жазып қалдырған деректер арқылы аңғаруға болады. Сонымен қатар көрші Таулы аймақтағы Алтай Пазырық қорғанында, Жетісудағы Бесшатыр обаларында, Шығыс Қазақстандағы Берел обаларында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған киіз бұйымдар дəлел бола алады. Қазақ халқының ою-өрнегінің негізі ежелгі дəуір кезеңіндегі өнерден бастау алған. Қарапайым да, геометриялық əшекейлер тас дəуірінде пайда болды. Бұл геометриялық өрнектер бүгінгі күнге дейін керамиканы, дəстүрлі тұрмыстық заттарды безендіруде пайдаланылып келеді[4] Сол кезеңдегі ою-өрнектер туралы ақпараттарды талдап танудағы негізгі мақсат – оларды қазіргі заман талғамына сай қайта өңдеп заманауи тұрмыста пайдалану. Мыс ғасыры мен қола дəуірінде геометриялық өрнек символдық космогониялық мəнге ие болды, олар ғарыш объектілерінің (жұлдыздар мен планеталар), өсімдіктер мен 33 жануарлардың стильдендірілген бейнелерін біріктіріп күрделі сипатқа енді. Темір дəуірінің сəндік өнер мотивтері одан да күрделі жəне стильдік ерекшеде болды. Біздің дəуірімізге дейінгі 1 мың жылдықта Қазақстан территориясын мекендеген сақтар-көшпенділердің қару жарағын, тұрмыстық заттарын əшекейлеген ою-өрнектердің негізгі мақсаты - рулық тотем маңызын бағалап, оны сақтау болып табылды. Аң-құстардың тырнақтары, тұмсықтары, жыртқыш құстар мен жануарлардың тістері сияқты элементтер жиі стильденіліп суреттелді. Қола дəуіріндегі андронов керамикасын безендіретін космогониялық өрнектер, шеңбер тəрізді дөңгелек бейнелер, сынған сызықтар, меандрлар мен темір дəуіріндегі сақ бұйымдарының əшекейлері стилизацияланған түрде көзге түседі.. Киіз басу өнерінде кездесетін өрнектер тамыры мыңжылдық тереңдікте жатқан ежелгі космогониялық өрнектер ерекшеліктері негізінде сақталған. Əсіресе, күнге арналған ою-өрнек мотивтері кеңінен таралды. Күн шеңбері, күн сəулесімен байланысты розеткалар аспан əлеміндегі күн қозғалысын бейнелейді. Күн, оның шашараған алтын сəулесі, арайлап атқан таңертеңгі шағы т.б. Күн мен аспанды бейнелейтін космогоникалық мотив шеңбер қола дəуіріндегі барлық Орта Азия халықтарының сəндік өнерінде кең таралған. Ол əртүрлі тұрмыстық заттарды безендіруде, діни ғимараттардың орналасуында күнді,.жұлдызды символдауда пайдаланылады. Сонымен қатар оны күн сəулесімен бейнеленген құдайлардың тасқа қашап салынған суреттерінен көруге болады. «Шұғыла» өрнегі күн сəулесін білдіреді.і. Кейде осы үлгінің ішкі жазықтығы жапырақтармен толтырылады. Осылайша, жердегі тіршілік көзі ретінде «шұғыланың» символикасы ашылады. Мотив - «шимай» - спираль əлемдік кеңістікті бейнелейді. Мəңгілік қозғалыстың символы болып табылатын – бұл мотив негізінде «бітпес» мотиві сияқты – шексіздікті білдіреді. Розеткалар қазақ халқының қолданбалы өнер түрінің бірі – киіз өнерінен басқа да үй тұрмысына қажетті көптеген заттарда, киім-кешек, қару-жарақтарды əшекейлеуде кеңінен пайдаланылды. Бұндай шеңбер-суретті ежелгі дəуірден бастау алған күн бейнесіндегі ою-өрнектің өзіндік сиқырлы бір элементі деуге болады. Күн шеңбері ішіндегі толтырылған өрнектер оның тылсым күшін көбейте түседі [5] Əдебиеттер 1. Н.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында». Алматы: Атамұра, 2003.-25б. 2. Төребаев Б.П., БолысбаевД.С., Карибаев ж. басқалары. «Производство изделий номадов Евразии как феномен мировой культуры». «Известия вузов. Технология текстильной промышленности» Иваново мемлекеттік тоқыма академиясының ғылыми журналы 2020 ж Иваново қаласы, Ресей. 3. Əмірғазин К. Қолданбалы көркем өнер. Алматы, РИК 2005.128б. 4. Əбдіғаппарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық қол ою-өрнектері (оқу құралы). Алматы,2000.90б. 5. Қазақ киізі: кеше жəне бүгін: Қолөнершілерге арналған оқу құралы/Ш.Тоқтабаева, А.Бекқұлова, Б.Ахмирова, Б.Асанова. – Алматы, 2008.23б. УДК 81'372 ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ В РЕЧИ СТУДЕНТОВ Ергалиева Г. – студентка группы МС-22-14к3 Кысмуратова Ж.Т. – магистр филологии, ст. преп. кафедры русского языка и литературы Одной из важных задач развития разговорной речи студентов, обогащения их словарного запаса является расширение активного фразеологического запаса путем перевода фразеологических единиц из пассивного в активный. Бедность активного фразеологического запаса является одной из важных причин низкой речевой культуры студентов. Фразеологизм – свойственное языку устойчивое сочетание слов, значение которого не определяется значением входящих в него слов, взятых по отдельности [1]. Иными словами, фразеологизм не может быть разделен на отдельные слова,он воспроизводится в виде целостной единицы, придавая речи живость и яркость. Иронию, озлобленность, любовь, насмешку, собственное отношение к происходящему – всё это можно выразить более точно и эмоционально с помощью фразеологизмов.Не случайно писатели видят в русской фразеологии прекрасные образцы образного выражения явлений действительности и используют их в своих произведениях. Нами был проведен опрос среди студентов первого курса на предмет знания фразеологизмов. Опрос состоял из двух частей: в первой части анкеты участникам задавалсявопрос о том, знают ли они, что такое фразеологизм и могут ли объяснить егозначение.Во второй части анкеты фразеологизмы были представлены в виде рисунков. Студентам предлагалось назвать фразеологизмы и раскрыть их значение. Для тестирования были выбраны широкоупотребительные и известные фразеологизмы. Результаты опроса: 40 % знают, что такое фразеологизм;30 % знают значения и толкованиефразеологизмов;20 % не могут объяснить значения фразеологизмов;10 % не знают, что такое фразеологизмы. 10% Результаты опроса показали, что студенты в большинстве случаев верно указывают значения следующих фразеологизмов и 20 % устойчивых выражений: по душам; ни рыба ни мясо; биться как рыба об лед;из мухи делать слона; плясать под чужую дудку; 40% большая шишка; брать быка за рога; мартышкин труд; 30% зарубить на носу;зарывать талант в землю; водить за нос; душа в пятки ушла;пуп земли; спустя рукава;смотреть сквозь пальцы; не в своей тарелке; на широкую ногу; бабушкины сказки; бальзам на душу; беситься с жиру; золотая середина; из-под земли достать; болтаться без дела; больное место; в отцы годится; в прекрасной форме; в четырех стенах; валить с больной головы на здоровую; вгонять в краску;водой не разольешь; врагу не пожелаешь; второе дыхание; выйти из 34 себя; глаза разбегаются; голова идет кругом; горы свернуть; давить на жалость; ангельское терпение;без задних ног;бередить старые раны; в подметки не годится; через мой труп; тише воды ниже травы; смотреть в рот. Нами зафиксированы фразеологизмы, значения которых были неверно истолкованы опрошенными. Приведем примеры: голубаякровь – благородное, высокородное происхождение;держатьсяна плаву– успешно вести дела;ахиллесовапята– уязвимое место; бабье лето – ясные теплые дни в ранней осени;бальзаковский возраст– о возрасте женщины от 30 до 40 лет; без царя в голове– о глупом, пустом, неосмотрительном человеке; благодатная почва– хорошие условия для чего-либо;боевое крещение– первое участие в каком-либо деле;в час по чайной ложке– очень медленно;чувство локтя– ощущение поддержки;цепляться за соломинку– прибегать к последнему средству;утереть нос– доказать свое превосходство над кем-то, одержать победу над кем-то;уйти по-английски– уйти не прощаясь; трещатьпо швам– не выдерживать нагрузок;сильные мира сего– о людях, занимающих высокое общественное положение; с иголочки – совершенно новый; рыться в (чьем-либо) грязном белье – обсуждать интимные подробности; пускать пыль в глаза – стараться произвести необоснованно хорошее впечатление на кого-либо. Значения следующих фразеологизмов совсем неизвестны студентам. К их числу можно отнести: пресечь в зародыше – положить конец чему-либо;правда-матка – истинная правда;положитьзубы на полку – влачить нищенское существование, жить впроголодь; показатькузькинумать – угроза наказания или расправы;подложитьсвинью – устроить неприятность; пишипропало – что-то безвозвратно пропавшее;нелыкомшит – знает своё дело, не прост, не глуп; начемоданах – быть совершенно готовым к отъезду. Образная, эмоциональная речь – залог успеха. Богатство языка – это, прежде всего, обилие в нем разнообразных слов и фразеологизмов. Чем больше человек ими владеет, тем лучше он передает свои мысли и понимает других людей. Чтобы уметь общаться с аудиторией, воздействовать на нее, необходимо говорить, строить отношения, иметь высокий уровень культуры речи. Владение богатством речи языка помогает современному человеку чувствовать себя свободно и уверенно в любом обществе, добиваться успехов в профессиональной деятельности. Литература 1. Жуков В. П., Жуков А. В. Русская фразеология: учеб. пособие. - М.: Высшая школа, 2006. - 310 с. ƏОЖ 37.013:028.5 ЖАСТАР ТƏРБИЕСІ Еркінбек А. – МӨ-18-8К тобының студенті Джукеева Б. - аға оқытушы, м.т.ж. магистрі Менің ойымша қай заманда өмір сүрсекте жастар тəрбиесі өзекті мəселелердін бірі болып табылады. Болашақ жастардың қолында сол себепті жастардың тəрбиесі өзекті мəселе болып саналады. Жастарды тəрбиелеудің амалы жəне жолдары өте көп. Ал осының ішінде ең маңыздысы патриотизмге шақыру қажет. Қазақ елінің бүгіні де, ертеңіде тəрбиелі ұрпаққа байланысты. Бүгінгі таңда алдыңғы буының орнын басар,ізін жалғастыратыны артынан еріп, келе жатқан жастар екені белгілі. Еліміздің дамып көркейюі де жастарға байласынты. Жазушы ақын Мағжан Жұмабаев айтқандай “Арыстандай айбатты,жолбарыстай қайратты мен жастарға сенемін” деп бекер айтпаған, жастарға деген сенімі болашақ жастардың қолында. Біздің елде жастар қазір қарқынды дамып келеді, əр жас буының өз алға қойған мақсаты айқын. Елбасы жастарға көптеген мүмкіндіктер жасап беріп жатыр. Тəрбиелі ұрпақ тəрбиелеу үшін ең алдымен балалардың көз алдында өздері үлгі тұтатын тұлға сезініп, ең алдымен өздерінің тəрбиелі болуы керектігін білмейтін аға буындарымызда жоқ емес, жəне де бала тəрбиесіне мəн бермейтін ата-аналар көп. Баланы жас кезінен тəрбелеу керек. Құндылық деген менің ойымша мəдинеттің құрамдас бөлігі болып саналады.Өйткені құндылық жеке тұлғаның өзін қоғамда ұстауын реттейді. Құнлылықтар қоғамның мəдени жетістіктерімен құралған.Жалпы адамзат бойындағы құндылықтар. Əр жеке тұлғаның бойында мың түрлі құндылық болады.Ол адам бойында өмірге келген сəттен бастап бірге дамиды. Ең алғаш құндылық сөзін грек ғалымы Сократ ашқан. Адамдар бар жерде кез келген қоршаған ортада құдылық маңызды. Құндылық – Əр азаматқа дүниеге келгенен тиесілі болып келмиді. Жеке тұлғаның таным түсінігіне көзқарасына байланысты əр түрлі болып келеді. Құндылықтар тек жеке тұлғаға ғана тиесілі емес, əр дүниенің өз құндылықтары болды. Бүгінгі таңда болып жатқан қойылымдар қазіргі ұрпақтың қабылдауына бейімделген жəне əлемдік трендтерді ескерген. Заман ағысымен бүгінде көптеген заманауи қойлымдар қойлып жатыр. Театр- өнер мен мəдениетің орнына айналған. Бұл жерге келген көрермен жан дүниесін байтып, ойын санасын тазалап отырады. Қазіргі кезде өмірдің ащы шындығын, жақсы мен жаманың, ақ пен қарасының ара-жігін ажыратып берер қойылымдар театрларда сахналанып жүр. Қоғамда заманауи қойлымдар,театр режиссерлар көбиіп келеді. Бұрынғы жазылған көптеген қойлымдарды заманауи түрде сахналастырып көрерменге жеткізіп жүргендерді де көрдік. Қазіргі заманауи қойлымдар қоғамға өте қатты əсер еттіп бəріне ұнап жатқаны айдан анық. Осыдан 2 жыл бұрын Шымкент қаласында Қораз деген қойлым болды. Бұл қойылым көрерменің көптеген бөлігіне ұнаса, кейбірінің көңілінен шыққан жоқ. Міне осылай келе қазір көрерменге жаңа заманауи қойлымдар ұнап жатыр. Басында басқаша стильдегі қойылым ерсі көрінсе қазір бəрі жақсы қарайтын болған. Тіпті бұрын театрға көп жастар келмейтін ал қазір жастардың көпшілігі театрға келеді. Театр – уақыт айнасы деуге болады. . Біздің дипломдық жұмыс бойынша сахналастырған қойылым Байғали Есеналиевтің “Кім Жынды” пьесасы. Құдылықтарға адам бойындағы барлық қасиет жатады. Шығармада басты қозғалған мəселе қоғамда өте көп орын алатын, адамның ең жаман қасиеттерінің бірі əділетсіздік. Тек қазіргі заманда емес бұрында да əділетсіздіктің құрбандары өте көп. Əділетсіздікті көре тұра көрмегендей бола саламыз, өйткені соған біз үйреніп кеткенбіз. Осылай біз көрерменге адамдардың көптеген құндылықтарын насихатадық Бұл жерде отбасы, достық, сатқындық, əділетсіздік, махаббат секілді құндылықттар жайлы айтылған. Сонымен қатар рухани құндылықтар адамның өмірдегі өз орнын табуға жəне руханиəлемінің дамуына себепші болатын, тұлғаның жетіле түсуін қамтамасыз ететін, дүниенің күрделі құрылымын түсіндіреді. Бұл жерде жастар арасындағы рухани тəрбие ол əр жеке тұлға адамгершілікпен өмір сүруі керек, көп адам өтірікпен өмір сүреді солай адамға жақсы болып көрнетін шығар, бірақ ол олай емес бірғана дүние адамның тағдырын адам танымастай өзгерте алды. Негізінен алғанда барлық нəрсенің шегі 35 болуы тиіс, шексіздік адамдардың өздеріне жамандық алып келеді. Міне, осы шексіздіктің алдын алудың біріде жастарды рухани құндылықтарды құрметтеуге үйрету. Адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына тəрбиемен қатар оны қоршаған орта да əсер ететіні белгілі. Қазіргі жағдайда оларға өзінің айналасындағы жақындары отбасының жəне жеке топтардың əсеріғана емес, сонымен бірге қоғамның бүкіл ахуалы, дүние жүзілік қоғамдастықтың өмір сүру, тіршілік ету амал-тəсілдері ықпал жасайды. Сонымен қатар рухани құндылықтар адамның өмірдегі өз орнын табуға жəне рухани əлемінің дамуына себепші болатын, тұлғаның жетіле түсуін қамтамасыз ететін, дүниенің күрделі құрылымын түсіндіреді. Бұл жерде жастар арасындағы рухани тəрбие ол əр жеке тұлға адамгершілікпен өмір сүруі керек, көп адам өтірікпен өмір сүреді солай адамға жақсы болып көрнетін шығар, бірақ ол олай емес бір ғана дүние адамның тағдырын адам танымастай өзгерте алды. Болашақты ойлап əділетсіздікпен өмір сүріп келеміз бірақ сол бір тек болшақ деп өмір, сүретін болсақ дəл қазіргі сəтпен кім өмір сүреді, біз мəңгілік жүрмеймізғой. “Кім жынды?” драмасының түпкі мақсаты адамдардың ең жаман қасиеттерінің бірі қазіргі таңда қоғамда өтте көп болатын жағдайлардың бірі сатқындық жəне əділетсіздік жайлы қозғалады. Өмірде қаншамың адам əділетсіздік пен сатқындықтың құрбаны болған, біз соны көрсеткіміз келді. Қазіргі таңда да бұрында да бұл жағдайлар өте көп орын алады. Əділетсіздікті адамдар көре тұра көрмегендей бола салады, үйткені біздің соған еттіміз үйреніп кеткен. Сатқындық - надан адамның сатқындығының, кесірінен бір отбасының ойраны шығады. Сол бір профессордың плагиат деп айтқан, сөзіне бола Қайрыкеннің тағдыры түбегейлі өзгереді адамның тілі ащы деп бекер айтылмаған. Елдің айтатынындай қиындықа қарсы тұру керек диді бірақ бұл жерде Əділетсіздіктің құрбаны жайғана бір сөзден болшағына балта кесілген адам тағдыры бейнелеген, қанша өзін ақтағысы келіп шомылсада өмірлік таңба болып кетпеген сатқындық. Шығармада бір ғана адам арқылы өзінің ішіндегі күйінішін айтқысы келді. Адамдар кішкентайда болса өздерінің адами қасиеттерін жоғалтпаса екен, əдлетті болса досқа адал, əділетсіздікті көргенде көмек қолын созса əр айтылған сөзге ермей. Адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына тəрбиемен қатар оны қоршаған орта да əсер ететіні белгілі. Қазіргі жағдайда оларға өзінің айналасындағы жақындары отбасының жəне жеке топтардың əсері ғана емес, сонымен бірге қоғамның бүкіл ахуалы, дүние жүзілік қоғамдастықтың өмір сүру, тіршілік ету амал-тəсілдері ықпал жасайды.Мүмкін бұрында қазірде əділетсіз, өмірден кеткендердің тағдыры жарық болар меді. Абайлашы, сүрінбеші бауырым,Айналаңда тағдырлар көп кер кеткен.Қортындылай келе қай кезеңде өмір сүрсекте құндылықтардың өмірде маңызы бар. Өмір - ертегі емес. Сол себепті өмірдің ішінде жүріп көзіңіз домығып іскенше жылайсыз, кейде көңіліңіз көтеріліп шатшадыман сəттібастан кешіресіз. Алайда қиындық деген не? Тас түскен жерне ауыр дейтін болсақ, əр адамның жан тыныштығын бұзып, жүрегіне жара салатын қайғы-қасіреті бар. Ол қайғы-мұңмен əркім əрқалай күреседі. Əдебиттер 1. Bilim-all.kz 2. Qazaqadebieti.kz газеті 3. Үш қоңыр газеті UDK:7.043 KAIZEN PLANNING AS THE KEY TO A SUCCESSFUL LIFE Əбдібек А.Р. - МӨ 22-12к1тобының студенті Шинтаева Б.С. – магистр оқытушы In order for a person's life to be full of success, it is important to plan it. This is because a certain part of the planned day is productive and leads to happiness through a certain order in a person's life. Every successful person has a plan in life. This is because if life is based on an unreasonable plan, it will be difficult to achieve any results. And our current issue is kaizen planning. An example can be taken by MargulanSeysembay, who became a business millionaire from a herdsman while promoting the importance of kaizen planning to the people of Kazakhstan.Now let's get acquainted with the system of “kaizen”. What is “kaizen” ?This is a Japanese business philosophy that allows you to build and establish work in a company. The word "kaizen" has several interpretations, the main one is continuous improvement. Kaizen itself does not offer a ready-made step-bystep strategy that you can follow to get things right. There is no universal manual-instruction for kaizen either. It is rather a set of ideas and principles that you should rely on. The basic postulate of kaizen goes something like this: small steps in the right directions help to get a lot.This means that in order to achieve impressive results, we need not cardinal innovations, but slow and gradual, but daily work. It is believed that kaizen was first introduced at Toyota after World War II. And this helped to restore production, debug workflows and increase profits. Therefore, this system is mainly used in companies and industries. Although personal kaizen is also possible in principle.What elements does kaizen consists of ? Since there is no official "bible" of kaizen, some confusion arises in the descriptions of this approach. For example, on the website of the Kaizen Institute (yes, there is one) the author of the book “Kaizen. The Key to the Japanese Strategy for Success" MasaakiImai gives these five elements, which are also called the core of kaizen.1.Get to know your client. This means having a clear picture of the person to whom you are providing services or selling goods: their values, desires, needs and pains. Get rid of trash. Kaizen is closely related to the ideas of the zero waste concept (“zero waste”) and lean manufacturing. However, this principle can be understood more broadly: to strive not to use anything superfluous in the work, to take only what is really needed, to destroy both physical and informational garbage.2.Go to "production". The original uses the word gemba, which can be translated from Japanese as "a place where work takes place." The essence of this element of kaizen is that the manager must understand the work processes well and put all his efforts into introducing changes there first of all.3.Rely on facts.On statistics, changes in significant indicators and specific numbers, and not on their own feelings. Inspire the team. In this case, we are talking about setting specific goals for people and helping them reach them. In several different sourses, there are several more principles that associate with kaizen.- Collect employee opinions. Kaizen assumes that each team member should be heard if he has something to say. You can arrange joint brainstorming, conduct individual interviews, or put a “proposal box”. Ideas that people express should be considered and slowly implemented if they are worth it.- Give up perfectionism. Betterdaily work step by step than trying to do everything flawlessly.- Look for the root of the problem. You can not take complexity and 36 malfunctions as a given. You need to ask yourself at least five times why this happens to get to the bottom of the essence and find a solution. -Avoiding the status quo. This means that it is necessary to strive not for stability and balance, but for continuous development. -Maintain personal discipline. Each team member needs to follow the time management rules and work on himself. Strengthen team spirit. People in the company should have common understandable goals, values and principles. It inspires, motivates, helps everyone move in one direction and work smoothly.And finally, the third set of kaizen principles concerns lean production. It consists of five S: -Seiri (sorting). Sort your working tools, approaches and tasks, identify what you really don't need.-Seiton (systematization). Keep your workplace in order, for each tool and object, find a clearly defined position. Moreover, it is not so important whether you work at the machine, at the easel or in the office at the table. –Seiso (Clean ). The workplace must be visually clean. Try to remove it at the end of each day. -Seiketsu (Standardization). Bring the previous three actions to automatism and make them standard.-Shitsuke (improvement). Check how efficient the system is. Troubleshoot and improve workflows.How to implement change with kaizen ?This system strongly welcomes the PDCA approach (Plan - Do - Check - Act), or, as it is also called, the Deming-Shewhart’s control cycle. From the abbreviation it is clear that it consists of four stages: Plan - change should not be spontaneous, it is always necessary to first analyze the situation and draw up a strategy. Take action - in the case of kaizen, this means trying to implement some small improvement. Check it out - you should study how the previous step affected the work of the company or personal results, compare indicators, talk with colleagues who were affected by the changes. Correct - if necessary, you need to fix the problems that have arisen, slightly change the approach, or completely abandon the improvements if they did not work. How to become more productive with kaizen ?Initially, this philosophy is aimed at companies and large industries, but its principles work well for each individual. Writer Robert Maurer, author of Step by Step to Achieve Your Goal. The Kaizen Method, and blogger Gail Kurtzer-Myers offer some ideas on how to implement kaizen into everyday life. 1.Set small goals for yourself. “Starting your own business” or “starting to earn twice as much” sounds like something scary and unbearable. But if you break these big goals into many small ones, it will be much easier and clearer. For example: “gather ideas for your business”, “study the market and competitors”, “calculate costs”, “draw up a business plan”. The more you manage to crush this huge block, the better.This approach may already be familiar to you: in classic time management, it is called "eat the elephant piece by piece." 2. Ask yourself little questions. Instructions like “Start doing yoga every morning” don’t work well. But to find motivation and understand yourself, correctly asked questions help, like: What am I missing to do yoga every morning?What can I buy to make the task easier and more enjoyable, maybe a new mat and nice comfortable clothes?What small actions will help me develop this habit - to collect clothes and a rug in the evening, read a couple of articles about the benefits of yoga, go to bed early? 3. Move in small steps. Robert Maurer gives a good example in his book. The doctor tried to persuade the patient to exercise regularly for 30-60 minutes a day. The idea clearly did not arouse enthusiasm in the patient. Then she was offered to simply march in front of the TV for only 1 minute every evening. And she quite succeeded. When such "training" became a habit, the patient gradually increased the time and difficulty of the sessions and thus made the sport a part of her life. So small steps are the key to bigchanges.4. Get rid of trash.And in every sense of the word. Throw away unnecessary papers, broken brushes and non-working blenders. Uninstall programs you don't use. Eliminate time wasters and change destructive habits. Work with attitudes and thoughts that deprive you of strength and spoil your mood. 5. Keep your workspace clean and tidy. Every thing has its place. It disciplines, helps to tune in to work and streamline thoughts.If we consider the difference between a to do list and kaizen planning, we can find many advantages. A to do list is an ordinary list that lists the necessary tasks in our plans. Kaizen planning – conciders the process of planning and execution as a continuous flow. The main idea of kaizen is that change should happen every day. Albeit tiny, not always noticeable. Walking 10 steps more than usual, learning two English words instead of one, reading a few pages of a book, sitting on the phone 5 minutes less than yesterday - all this matters and will lead to good results in the end.Thus, we can make our life easier and achieve goals more efficiently through multiple planning systems. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Literature Robert Maurer – Step by step to achieve goals 2019 p.53 Maasaki Imai - Kaizen: the key to japan’s competitive success p.123 Sara Harvy - Kaizen: Japanese method for transforming habits in small steps 2022 p.1954. Hardy D. – Cumulative effect 2021 p. 285. Alexander Fridman – You or chaos. Professional planning for regular management 2021 p.72 Henry R. Neve – Dr. Deming’s Space 2004 part 2, ch. 9 ƏОЖ 345-01 ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫ ЖІКТЕУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Əбубакир А. Б. - МС 21-7к тобының студенті Серікбаева Қ.Қ. - аға оқытушы Техникалық құралдардың дұрыс жіктелуі олардың функционалды мақсатын дəл анықтауға жəне қажетті ақпарат тасымалдаушыны дұрыс таңдауға көмектеседі. Тіпті қарапайым салалап-жіктеу мəдени-ағартушылық мекемедегі қолданыста бар құралдарды жəне жаңадан қосылатын техникалық құралдарды талдауға көмектеседі. Сонымен қатар, əр түрлі техникалық құралдарының дұрыс жіктелуін білместен, олармен оңтайлы ақпараттық процесті жүзеге асыру қиын, атап айтқанда, техниканы мəдени жəне ағартушылық жұмыстың барлық салаларында қолданудың негізгі мақсаты осыған түйіседі. 37 Бұл жағдайда "оңтайлы" термині ақпараттық материалды қабылдау үшін ең қолайлы психологиялықпедагогикалық жағдайларды құрудың немесе сақтаудың бүкіл процесін білдіреді. Адамның өзіне келіп түскен барлық ақпаратты қабылдауының негізгі арналары: көру (80-83%) жəне есту (10-11%) болып табылатыны белгілі. Бірақ бұл көрсеткіштер сандық көрсеткіштерге қарағанда сапасымен маңызды, өйткені ақпаратты қабылдау мөлшері ең алдымен материалдың есте сақтау деңгейіне байланысты. Есте сақтау, өз кезегінде, ақпаратты беру əдісімен анықталады, əр материал үшін белгілі бір техникалық құрал арқылы беру əдісі қаншалықты дəл таңдалғанына байланысты болады. Психологиялық-педагогикалық зерттеулер көрсеткендей, ақпаратты игеру мөлшері оның қалай берілгеніне тікелей байланысты: адам оқылғаннан 10%, естігеннен — 20%, көргендерден— 30%, естігеннен жəне көргендерден — 50% есте сақтайды. Мəдени тынығу қызметінде техникалық құралдарды пайдалану сипаты олар орындайтын функцияларға байланысты. Функция дегеніміз-белгілі бір нəрсенің мəні, рөлі, айқындағыш мақсаты. Мəдени тынығу қызметі тəжірибесінде техникалық құралдардың бес негізгі, өзара тығыз байланысты функцияларын көруге болады: ақпараттық, оқыту, көркем-ойын-сауықтық, көмекші жəне техникалық. 1.Ақпараттық функция техниканы дəріс, үгіт-насихат жұмыстарында, ақпараттық-анықтамалық мақсаттарда жəне т. б. ақпарат беру құралы ретінде қолданғанда жүзеге асырылады. 2. Оқыту функциясы ақпаратпен тығыз байланысты жəне көркемөнер топтары мен əуесқой топтардың оқушығармашылық жұмысында қолданылады. 3. Көркем-əсерлі(зрелищная) функция іс-шараның сценарийлік-режиссерлік шешімінің құралы ретінде идеологиялық жəне эмоционалды əсерін байыту, күшейту үшін қызмет етеді. Бұл көркемөнерпаздар ұжымдары дайындайтын нөмірлер мен бағдарламаларға да қатысы болады. 4. Көмекші функция көркем жəне ойын-сауық функциясымен тығыз байланысты болып сəндік жарықтандыру үшін жəне мəдени тынығу қызметінде тəуелсіз маңызы жоқ басқа мақсаттарда қолданылады. 5. Əуесқой техникалықшығармашылықтың құралы ретінде техника функциясы Мəдени тынығу мекекесі жанындағы үйірмелерде, студияларда жəне бірлестіктерде зерттеу, жобалау, модельдеу үшін қолданылады. мəдени тынығу қызметіндегітехникалық құралдардың негізгі-жетекші функциялары ол ақпараттық жəне көркем-ойын-сауықтық болып табылады. Осыдан мəдени тынығу қызметінде аудиовизуалды сипаттағы ақпараттық процесті ұйымдастыру өте маңызды деп қорытынды жасауға болады. Бұл мəдени- тынығу іс-шараларының əртүрлі салаларында техникалық құралдарды пайдалану əдістемесін игерудің маңыздылығын тағы бір рет көрсетеді. Мəдени іс-шараны ұйымдастырушы əр жағдайда ең қажетті техникалық құралдарды шебер қолдана алуы керек. Жіктеу əртүрлі критерийлерге негізделуі мүмкін: функционалды мақсаты, сезім мүшелеріне əсері, жұмыс принципі жəне т. б. Сезім мүшелеріне əсер етуі бойынша: * Көрнекі құралдар (көзбен қабылдау) * Аудиоқұралдар (есту арқылы қабылдау) * Аудиовизуалды (көрнекі образ жəне дыбыс арқылы) Функционалдық мақсаты бойынша: * Ақпарат беру құралдары * Оқыту құралдары * Көркемдік мəнерлілік құралдары * Қосалқы техникалық құралдар * Қолданбалы техникалық құралдар Құрылғылық жəне жұмыс жасау принципі бойынша: * Механикалық * Электромеханикалық * Электрондық (аналогтыжəнесандық) * Оптикалық (лазерлер, жарықдиодтық бұлар деректерді жарық сигналдары түрінде беру үшін қолданылады) Техникалық құралдардың неғұрлым кеңейтілген классификациясын беруге тырыссақ. I. Аналогтытехникалыққұралдар Аудиоқұралдар (магнитофондар, диктофондар, радиоқабылдағыштар, кассеталар, пластинкалар, аудио-дискілер) Графикалық жəне фотографиялық құралдар (фотоаппараттар, фильмоскоптар, диапроекторлар, эпидиаскоптар, слайдтар, бейне-дискілер) Кинопроекциялық техника (кинокамералар, кинопроекторлар, кинопленкалар), Бейне жəне теледидар құралдары (теледидарлар, мониторлар, телекамералар, бейнекамералар, бейне магнитофондар, бейне ойнатқыштар, бейне проекторлар, бейне кассеттер). II. Сандық техникалық құралдар Аудиоқұралдар (цифрлық диктофондар мен плеерлер, цифрлық компакт-дискілер)) Графикалық жəне фотографиялық құралдар (сандық фотоаппараттар, лазерлік жəне магниттік дискілер, электрондық жадкарталары) Проекциялық техника (мультимедиялық проекторлар) Бейне жəне теледидар құралдары (сандық бейнекамералар, DVD ойнатқыштар жəне DVD ойнатқыштар, лазерлік жəне магниттік дискілер, электрондық жадкарталары) III. Компьютерлік ақпараттандыру құралдары - (MULTIMEDIA ағылшын тілінен аударғанда "көпқырлы" дегенді білдіреді) – бұл компьютерге əртүрлі ақпаратты енгізуге, өңдеуге, сақтауға, беруге жəне көрсетуге (шығаруға) мүмкіндік беретін заманауи компьютерлік ақпараттық технологиялар: мəтін, дыбыс, сөйлеу, бейне, графикалық сурет жəне анимация. Яғни, бұл аудио жəне бейне жабдықтарын (компьютер, миди, пернетақта, динамиктер немесе компьютер жəне мультимедиялық проектор) қосу құралдары бар компьютер түріндегі ядро-негізі бар бағдарламалық-аппараттық кешенге негізделген ақпараттық технологияны айтамыз. 38 IV. Оргтехника құралдары (көшіру жəне көбейту құралдары - принтерлер, ксерокстар) V. Телекоммуникациялық құралдар; ақпараттық ресурстарға қолжеткізу құралдары Ақпаратты қашықтықтан беру құралдары "телекоммуникация" деп аталды (грек. tele-алыс, лат. communucatioбайланыс). Коммуникацияның техникалық құралдарына мыналар жатады: телефон, телетайп, телеграф, факсимильді аппарат, күшейткіш аппаратура (микрофондар, динамиктер), бейнебайланыс (телеконференция), екі жақты радиобайланыс, электрондық пошта – екі жақты байланыс жəне баспа (газеттер, журналдар жəне басқа да баспа материалдары), теледидар, радио жəне киноаппаратура – біржақты байланыс (субъект пен белгісіз объект арасындағы). Қазіргі уақытта компьютерлік желі сияқты телекоммуникация құралдары кең таралған. Қорытындылай келе: əр мəдениет қызметкері белгілі бір жабдықты не үшін қажет екенін біліп қана қоймай, оны жіктейбілуі, оныменсауатты жұмысі стеуі жəне оны қолданудың негізгі технологиялық əдістерін игеруі керек. Əдебиеттер 1. Урмашев Б.А. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар: Оқулық / Б.А.Урмашев. – Алматы, 2016. 2. Нурпеисова Т.Б., Кайдаш И.Н., Токтагулова У.С. IT-инфрақұрылымы. – Алматы. Бастау, 2018. – 344 б. 3. Антонов Л. Реставрация фонограмм – принципы и технология // Звукорежиссер, 2011. - № 8. – с.60 – 63; -№ 9. – с.68 – 75; - № 10. – с.68. – 75. 4. Артемьев Э. "…Электроника позволяет решить любые эстетические и технические проблемы…" // Звукорежиссер, 2011. - № 2. – с.56 – 61. 12 5. Музыкальная студия «Мы и музыка» [Электронный ресурс]-Режим доступа: http://www.studio.starport.ru ƏОЖ 364-781 ƏЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ ЖƏНЕ БАСҚА САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ Əлібек А.М. – МС-21-14К1 тобының студенті Жақсылықова Д.М. – магистр оқытушы Мемлекет халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, белгілі бір аумақ жүйесінде орналасқан, қоғамның ортақ мақсаттары мен талаптарын орындауға жағдай жасайтын жоғары дəрежеде орналасқан саяси жүйе. Яғни мемлекетті қоғам құраса, қоғамды мына біздер адамдар құраймыз. Ал мемлекет мемлекет болып қалыптасқан сəттен-ақ əртүрлі əлеуметтік мəселелерді құрайды. Əлеуметтік мəселе əр адамның ойынша əрқалай. Яғни біреулер оны қаржының жетіспеуі деп санаса енді біреулері əлеуметтік мəселені қарттар, көп балалы отбасылар мен жалғыз басты аналар құрайды деп есептейді. Ал шын мəнінде əлеуметтік мəселе дегеніміз-қоғамның ер түрлі топтары зардап шегетін жəне халықтың кейбір салаларына басқаларына қарағанда көбірек зиян келтіретін қиындықтар. Бұл ауқымды мəселе болғандықтанда арнайы санаттан тұрады яғни əлеуметтік мəселенің санаттары: нашақорлық, жұмыссыздық, теңсіздік, экономикалық мəселелер, əлеуметтік шиеліністер жəне əлеуметтік мəдениет. Осы аталған əлеуметтік мəселелердің субьектсі ол əлеуметтік жұмыс болып табылады [1]. Яғни əлеуметтік жұмыс нақ осы шиелініскен əлеуметтік мəселелерді шешуге бағытталған жəне халықтың əлсіз топтарын қорғауға негізделген ерекше бір сала болып табылады. Қазақстанда əлеуметтік жұмыс ХХ-ғасырда пайда болды. Қазақстан Републикасында əлеуметтік жұмыстың дамуы еліміз егемендігін алған жылдан басталып, жаңа жүйеге енді. Яғни нарықтық экономиканың орнауы, мемлекеттік реттеудің маңызды компоненті əлеуметтік жұмыстың анықталуына əкелді. Барлығымызға белгілі мемлекетте əлеуметтік мəселелер жетерлік, мысалы жалғыз басты аналардың, көпбалалы отбасылар, бастысы жұмыс-сыздық мəселесі осы аталған мəселеден бөлекте қаншама əлеуметтік мəселелер бар аталған мəселенің барлығы осы əлеуметтік жұмыстың теориясының арқасында шешімін таба алды, əліде тауып жатыр. Əлеуметтік жұмыс ол тек ғана теория ретінде қалыптасып ғана қойған жоқ, бұл салада да зерттеу жұмыстары жүргізілді. Əлеуметтік жұмыста ең маңыздысы субьект жəне обьект. Ең алдымен осы ұғымдарға тоқтала өтейін. «Объект» ұғымы таным мен əрекет арасындағы біртұтас байланысты сипаттайтын нақты екі жақты байланысты талдауда қолданылады. Осыған байланысты таным немесе əрекетті жүзеге асыратын тарап субъект деп аталады. Əлеуметтік жұмыстың объектісі – сырттан көмекке мұқтаж адамдар: қарттар, зейнеткерлер, мүгедектер, ауыр науқастар, балалар, қиын өмірлік жағдайға тап болған адамдар мен жасөспірімдер жəне басқалар. Зейнеткерлер мен мүгедектер [2]. Соңғы онжылдықтардағы демографиялық жағдай халық құрылымындағы егде жастағы адамдар үлесінің айтарлықтай өсуімен сипатталады. Демографиялық қартаю заманауи өркениет дамуының жаһандық тенденциясы ретінде қазіргі əлемдегі қарттардың жағдайына назар аударады. Бұл жағдай егде жастағы адамдардың жаңа қажеттіліктерін қалыптастыруды тудырады. Отбасы – əлеуметтік жұмыстың негізгі объектісі. Отбасында көп жағдайда барлық сау алғышарттар туады жəне өнеді [3]. Соңғы үш жылда материалдық қолдауды қажет ететін барлық санаттағы отбасылардың көбеюі байқалады. Əсіресе көп балалы жəне толық емес отбасылар арасында аз қамтылған отбасылардың өсуі байқалады. Əлеуметтік жұмыс ол тек ғана функциялардан, обьект пен субьекттен ғана тұрмайды. Əлеуметтік жұмыс басқа да салалармен тығыз байланысты. Басқа салалар деп отырғаным: педагогика, психология, медецина,этика,əлеуметтану, құқық, саясаттану,тарих жəне экономика. Аталған бұл салалардың əлеуметтік жұмысқа тікелей де, жанама да қатысы бар. Соның бірден-бір дəлелі медецина саласы, медецина адамның денсаулығына тікелей жауапты сала. Медецина саласы да əлеуметтік жұмыс саласы секілді күрделі,ауқымды ғлым саласы. Мысалы: диагноз кою, адам денсаулығына профилактикалық жұмыстар жүргізу аталған бұл əдістер əлеуметтік жұмыста да қамтылған,бұл жайында жоғары да айта өттім. Сонымен қатар əлеуметтік жұмыстың əлеуметтанумен байланысын қарастыра отырып, мыналарды атап өте аламын: əлеуметтану қоғамды, əлеуметтік институттар мен құбылыстарды, нақты топтардың – отбасылардың, балалардың, ерлер, əйелдер, девианттық мінез-құлықтағы тұлғалардың, қарттардың жəне т.б. мінез-құлқы мен сенімін зерттейді. əлеуметтану саласында əлеуметтік қызметкерге əлеуметтік мəселелерді зерттеуге, тұлғааралық дағдылар мен əдістерге ие болуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мысалы, əлеуметтік қызметкердің негізгі дағдысы – сұхбат алу. Əлеуметтанудан басқа, əлеуметтік қызметкерлер психология сияқты басқа ғылыми пəндердің деректерін пайдаланады. 39 Бұл пəн əлеуметтік жұмыспен тығыз байланысты. Психологтар жеке тұлғаларды зерттейді жəне олардың даму механизмдерін, адамның психикасы мен мінез-құлқына əсер ететін маңызды факторларды, сондай-ақ ұжым психологиясын түсінуге тырысады. Біз «психология» ұғымымен жиі кездеседі. Өмір құбылыстарының жүйесі ретінде психология əрбір адамға таныс. Ол оған өзіндік сезім, бейне, есте сақтау құбылыстары, ойлау, сөйлеу, ерік, қиял, қызығушылық, мотивтер, қажеттіліктер, эмоциялар, сезімдер жəне т.б. түрінде беріледі. Біз өзіміздегі негізгі психикалық құбылыстарды тікелей анықтай аламыз жəне басқа адамдарда жанама түрде бақылай аламыз. Əрбір адам белгілі бір мағынада психолог. Біз ғылымды оқымай-ақ, бала кезімізден «есте сақтау қабілеті», «оның мінезі сондай», «сезімтал», «зейінсіз» деген сөздерді қолданып келеміз, біз өзімізге жақын адамдардың көңіл-күйін сыртқы белгілер (ым-ишара) арқылы анықтай аламыз, мимика жəне біз бұл білімді қарым-қатынас процесінде тамаша пайдаланамыз [4]. Адамдармен жұмыс істеу ғылымилықты қажет етеді, яғни. белгілі бір күтілетін жағдайларда оның мінез-құлқын болжауға мүмкіндік беретін адам психикасы туралы объективті жəне сенімді білім. Ғылыми таным күнделікті білімнен нақты себептерді дəлелдеу, тəжірибе жəне логикалық талдау арқылы тексерудің болуымен ерекшеленеді [5]. Яғни бұл əлеуметтік қызметкер клиентпен жұмыс жасау кезеңінде психологиялық білімнің қажет екендігін көрсетеді. Педагогика мен əлеуметтік жұмыс арасында да тығыз байланыс бар. Əлеуметтік жұмыстағы педагогика белгілі бір өзек ретінде əрекет етеді. Осыған байланысты əлеуметтік жұмыстың педагогикалық негіздеріне əлеуметтік жұмыстың принциптері, мазмұны, əдістері, жолдары мен құралдары туралы педагогикалық теория элементтері кіруі керек. Педагогика психологиямен қатар əлеуметтік жұмыс құрылымында түсіндіру қызметін атқарады. Əлеуметтік мəселелерді шешу көп жағдайда адамдарды тəрбиелеумен анықталады, сондықтан педагогика болжамдық мақсаттарға да қызмет етеді. Заманауи түсінікке сəйкес əлеуметтік қызметкер мемлекет пен жеке тұлға арасындағы дəнекер болып табылады [6]. Бүгінде қалыптасқан күрделі əлеуметтік-экономикалық жағдай мемлекет пен қоғам тарапынан əлеуметтік қолдау мен көмекке мұқтаж адамдар санының азаюына ықпал етпейді. Осы жағдайларда əлеуметтік жұмыс саласындағы мамандар жұмыс істейтін мекемелердің, əлеуметтік қызметтер мен ұйымдардың нақты қызметі қоғамда сұранысқа ие болып қана қоймай, халықтың əртүрлі топтары үшін маңызды жəне өмірлік маңызды болып табылады. Əлеуметтік қызметкерлер қоғамдағы əлеуметтік тепе-теңдікті сақтауды жəне қамтамасыз етуді, əлеуметтік-экономикалық күйзелістерді тегістеуді қамтамасыз етеді. Əлеуметтік жұмыстың қоғамдағы рөлі өте ерекше деп есептеймін, себебі əлеуметтік жұмыс адамдарға көмек көрсетуге, қиналған сəттерінде қолғабыс болуға тырысатын бірден – бір мамандық. Бұл өмірде, кез келген адам түрлі қиын жағдайларда қалуы мүмкін жəне ол өзінің жеке өмірінен бастап, отбасылық жағдайына, қоғаммен қарым – қатынасына байланысты болуы мүмкін. Сол себепті, бұндай пробемаларды ушықтырмай, алдын алуда көмекке келетін бірден – бір адам ол əрине - əлеуметтік қызметкер. Əлеуметтік жұмыс маманы адамдардың бақытты, өз өмірлеріне қанағаттануы үшін қажеттінің бəрін жасауға тырысады. Жанға жылу сыйлау – əлеуметтік қызметкердің ісі десекмде қателеспеймін. Оны əр адам орындай алмайды. Ол үшін адамгершілік, мейірімділік, ілтипат пен сезімталдық қажет. Белсенді өмір сүрген адам қартайған шағында өзін жалғыз сезінеді, ал əлеуметтік жұмыс маманы ол үшін сыртқы əлеммен жалғыз байланыстырушы жіпке айналады. Əлеуметтік қызметкердің қоғамдағы рөлі айтарлықтай жоғары. Бір ғана əлеуметтік қызметкер қоғамда бірнеше жұмыс атқарады, себебі ол өзінің клиентімен əңгімелеседі, оның психикалық стресін кетіреді,оны күнделікті өмірдің ырғағына енуге көмек көрсетеді. Əлеуметтік қызметкер өзі үшін əлеуметтік жұмыстың мазмұны мен мəніне, əлеуметтік дəстүрлер мен нормаларға сəйкес келетін белгілі бір құндылықтар жүйесін əзірлеуі керек. Көптеген клиенттер оларды өмірлік жəне кəсіби тəжірибесі бар, əңгімелесушінің сезімін қалай сезіну керектігін білетін адам жақсы түсінетініне сенеді. Өз кезегінде бұл əлеуметтік қызметкердің адамгершілік қасиетінің жоғары болу керек екендігінің бірден-бір дəлелі. Адамгершілік іс – əрекеттері жайлы жоғарыда айттым. Қорытындылайтын болсам əлеуметтік жұмыс - кəсіби қызмет яғни адамдарға көмек көрсететін бірден - бір сала, яғни қиын өмірлік жағдайға тап болған адамдарға. Əлеуметтік жұмыс мамандығын меңгергісі келетін болашақ маман осы аталған осы қасиеттер мен жауапкершілікті сезіне алуы қажет. Алдағы уақытта əлеуметтік жұмыстың мəртебесі бүгінгі сəттенде жоғары болады деп сенемін. Əдебиеттер 1. Жуйриков К. Страхование теория, практика, зарубежный опыт / Жуйриков К. Алматы 2000. - 384 с. 2. Фирсов М. В. Теория социальной работы: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. / Студенова Е. Г.,Фирсов М. В. – М.: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС, 2001. – 432 с. 3. Основы социальной работы: Учебник. Отв. ред. П.Д.Павленок.-2-е издание-М.:ИНФРА-М,2002. 7. БейсенбаевЖ. Əдептілікəлемі. / А.Жалын., БейсенбаевЖ. 2000ж. 4. Жаназарова З.Ж. Социальная работа с семьей: Учебное пособие для студентов гуманитарных факультетов высших учебных заведений. / Алматы, 2003. – 172 с. 5. Быков А. К. Социальная поддержка // Российская энциклопедия социальной работы, / 756 c. ƏОЖ 316.334.3 ҒЫЛЫМ МЕН ЖАСТАР БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Жанəбілова Т. - МӨ-21-14ктобының студенті Төлегенова К.Қ. - аға оқытушы Біздің болашақ ұрпағымыз технологиялық дамудың өсіп келе жатқан қарқынымен сипатталатын дəуірде өмір сүреді. Болашақ ұрпақ бүгінде қоғамның ең мобильді қабаты болып табылады.Болашақ ұрпақ біздің еліміздің болашағы оның қандай болатынына байланысты екенін түсінуі керек.Олар Саои ғылыми идеяларын, елдің жарқын болашағына арналған жоспарларды шындыққа айналдыруы керек.Жақсы білім алу, шет тілдерін үйрену, адамның жағымды қасиеттерін игеру, салауатты өмір салтын ұстану - өскелең ұрпақтың басты міндеттерінің бірі. Бүгінде еліміз əлеуметтік жаңғырту, инновациялық индустрияландыру жəне өзара тиімді экономикалық интеграция бойынша жаңа ауқымды міндеттер қойып отыр.Тəуелсіздік жетістіктерін нығайта отырып,Қазақстан ХХІ ғасырдың үшінші онкүндігінде əлемнің дамыған елдерінің қатарына кіруге ниетті. Бұл жағдайда жастарға аға буынның 40 жасампаз еңбегінің эстафетасын жалғастыру, ұлттық бəсекеге қабілеттілік жолымен көтерілу жəне ХХІ ғасырда Қазақстанның өркендеуі мен танылуын қамтамасыз ету үшін үлкен жауапкершілік жүктеледі. Мұндай миссияны тек патриоттық, білімді, кəсіби, дені сау жəне адамгершілік, бəсекеге қабілетті, əлеуметтік жауапты жастар ғана орындайды.Осыған байланысты мемлекеттің басым міндеті мемлекеттік жастар саясатын қазіргі заманғы шындыққа бейімдеу, оның Қазақстанның аса маңызды бəсекелестік əлеуеті ретінде жастарды қалыптастыруға бағытталуы болып табылады[1]. Жаңартылған мемлекеттік жастар саясаты жастардың табысты əлеуметтенуі мен өзін-өзі тиімді жүзеге асыруы үшін жағдайлар мен мүмкіндіктер жасауға бағытталған мемлекеттік басымдықтар мен шаралар жүйесі ретінде елдің əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени дамуына, оның бəсекеге қабілеттілігін, ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жəне оның халықаралық беделін нығайтуға ықпал етуі тиіс[2]. ХХІ ғасырда жастар-қоғамның трансформациясы жағдайында əрқашан ең осал болып табылатын ерекше əлеуметтік топ. Жаһандану процесі қазіргі əлемдік қоғамдастықпен бірге жүретін құқықтық, діни, мəдени мəселелердің тұтас кешенін құра отырып, ұлттық мемлекеттердің экономикалық жəне ақпараттық шекараларын ашады, негізгі дүниетанымдық ұстанымдарды қайта қарау туралы сұрақтар қояды.Бүгінде бүкіл əлемде мемлекеттер жас ұрпаққа дəлелденген жəне сенімді құндылықтар жиынтығын ұсынуға тырысуда.Жылдам өзгеретін əлем жағдайында жастардың барлық мемлекеттерге тəн құндылық бағдарларын анықтау қиындай түсті.Болашақ ұрпаты əлеуметтендіру процесі-оны əлеуметтік пайдалы өмірге енгізудің негізгі тетігі.Объективті түрде жас ұрпақтың қоғамдық дамуға қатысу мəселесі-бұл елдің даму қарқыны,сипаты мен сапасы мəселесі.Барлық уақыттағыдай, кез келген қоғамда қазақстандық жастардың ең өзекті мəселелері сапалы білім алу, жұмысқа орналасу, жеке тұрғын үй сатып алу, бизнеспен айналысу мəселелері болып табылады.Осыған байланысты жастармен жұмыс істеудің қоғамдық-мемлекеттік сипаты үлкен маңызға ие [3]. Бүгінгі таңда қазақстандық жастардың мінез-құлық жəне ерік-жігерлік сипаттамаларын сапалы жақсарту туралы айтуға болады:Тəуелсіздік, практикалық, өз тағдыры үшін жауапкершілік, өз мүмкіндіктерін нақты бағалау өсуде.Келешек ұрпақтың санасында білім берудің беделі артып, денсаулығын сақтауға экономикалық қызығушылық артып келеді.Бұл жаңа оң үрдістер. Əлеуметтанулық зерттеулер болашақ ұрпақтың дəстүрлі өмірлік құндылықтары жанұя, достар, денсаулық, содан кейін материалдық əл-ауқат, қызықты жұмыс, мансаптық өсу болып қала беретінін көрсетеді. Еліміздің болашақ ұрпақтары үшін адалдық, мейірімділік, əділдік, болашаққа деген сенімділік сияқты дəстүрлі жалпыадамзаттық құндылықтар басым болуы тиіс.Сонымен қатар, жаңа ғасырда еліміздің дамуының заманауи рухына, жаңа жаһандық трендтерге жəне қазіргі заманның экономикалық сын-тегеуріндеріне сəйкес келетін құндылықтарды дамытуды талап ететін жаңа жауапкершілік қажет. Бүгінгі таңда еліміздің "бiлiм-ғылым-иннoвaция" триадасы басқаратын постиндустриалды əлемге бет бұрған кезде үшінші мыңжылдықта білім мен кəсібилік сөзсіз жол болып табылады.Осыған байланысты сапалы жаңғыртуды нарық пен əртараптандырылған экономиканың қажеттіліктерін егжей-тегжейлі есепке алуға бағытталуы тиіс техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесі талап етеді.Білім-бұл еңбектің нəтижесі.Жастар өзін-өзі тəрбиелеуге қаншалықты көп еңбек пен ұмтылыс салса, соғұрлым ол біледі.Білім мемлекеттің экономикалық ресурсы, өндірістің негізгі факторы ретінде қарастырылады. Ұлттық білім беру жүйесін дəйекті жаңғырта отырып,Қазақстан оны халықаралық стандарттарға жақындатады.Қажетті мамандық бойынша білім алған табысты, білімді адамдар əлеуметтік тұрақтылықтың кепілі болып табылады. Болашақ ұрпақ-қоғамның ең мобильді, икемді, жігерлі бөлігі жəне ол елдің жаңа экономикасының қозғаушы күшіне айналуы тиіс.Заманауи білім, қажырлы еңбек жəне жастар бастамасы қажет.Болашақ ұрпақтың адалдығы, еңбекқорлығы мен парасаттылығымен ғана біздің еліміздің экономикасының мүмкіндіктері ол үшін нағыз игілікке айналуы мүмкін. Менің ойымша, бүгінде болашақ ұрпақ жемісті іс-əрекеттің, өзін-өзі анықтаудың жəне өзін-өзі растаудың қажетті шарты ретінде үлкен еркіндік шарасын алды, экономикалық еркіндіктің, саяси нанымдардың, діндердің белгілі бір белгілері байқалады.Осы алғышарттармен біздің ұрпақ бүгінде практикалық өмірге қадам басуда. Мақаланы қорытындылай келе,жаңа бастамалардың қазіргі даму дəуірінде болашақ ұрпақтың қолында оны игеруге жəне оны елдің болашағы мен мемлекеттің дамуына үлес қосу үшін пайдалануға болатындығы атап өтілді.Біздің еліміздің болашағы болашақ ұрпаққа байланысты екенін ескере отырып, қоғам бұл жастардың сапалы білім алуына, лайықты жəне мінсіз азаматтарға айналуына үлкен үлес қосатыны анық.Саналы қоғамда өмір сүретін болашақ ұрпақтарымыз білімді азаматтармен бірге білімге деген құштарлық пен жақсы сезімдерді дамытатыны сөзсіз. Біздің болашақ ұрпақтарымыздың сапалы білім алуы жəне саналы азамат болуы үшін біздің заманымызда білім ғылым мен мəдениетке көп көңіл бөледі, ғылыми прогресті дамыту үшін көп нəрсе жасайды, білім берудің еліміздің дамуындағы маңыздылығы туралы айтады жəне тəлімгерлік етеді-мұның бəрі біздің еліміздің экономикасының қарқынды дамуындағы жалғыз өзгеріс.Сондықтан еліміздің жарқын болашағы тек білімді жастардың бойында қалыптасады! Əдебиеттер 1. Дипломдық Жоба...А. Кенжебекова, М. Асимов, Ə. Орынбасар 08 Мая 2021 2. ҚазақстанРеспубликасыныңмемлекеттікжастарсаясатытуралыЗаңы, 2005.- 15 б. 3. https://www.do.ektu.kz/studentlifenew/StudLife/UserFiles/Files/KGM… https://do.ektu.kz 41 ƏОЖ:7.043 ƏЛЕМГЕ ӨЗГЕРІС АЛЫП КЕЛГЕН ҮШ АЛМА Жумабек Д.Г. – МӨ 22-12к1 Шинтаева Б.С. – магистр оқытушы “Алма” ұғымын біздің мақалада жəй ғана бір материалдық зат емес, белгілі бір іс- əрекеттерге себепші болатын дүние ретінде қарастырамыз.Дегенмен, алма философиясы бұл- гүлдену жəне өлу. Бүкіл өмірлік циклден өтіп, басқа алма үшін тыңайтқышқа айналу. Бұл жердегі алма ол- адам. Расымен де, адам дүниеге келеді де, белгілі бір уақытта өмірден озады. Жəне сол кездері көбінесе адамдардың уайымы- өзінен кейінгі ұрпаққа мұра қалдыру. Мұра тек материалдық ғана емес, рухани да. Ал ендеше айтқандай, əлемге айтарлықтай өзгеріс алып келген алмалар: 1) Хауа ананың Алланың тыйым салған алмасынан дəм татуы Ең алғашында жер бетінде адамнан бұрын адам секілді саналы жындар тіршілік еткен. Алайда, олар құлшылық қылмай, бір-бірімен жауласып көп қан төккен.Құранға үңілер болсақ, Алланың ең алдымен Адам атаны, кейіннен оның қабырғасынан Хауа ананы жаратқандығы туралы айтылады. Адамға жүрек, ерік, ақыл, сана-сезім, секілді қасиеттермен бірге күндестік, ашу-ыза секілді нəпсіні оятатын сезімдер де берілген еді. Құтба оқылып, екеуі ерлі-зайыпты болады. Сол кездері олар еш уайым қайғысыз, тоқ жəне бақытты ғұмыр кешіп жүрген еді. Алла оларға бақтың ішіндегі барлық жеміс-жидектерді жеуге рұқсат беріп, тек алма ағашындағы жемісті жеуге тыйым салады. Бірақ күндердің бір күнінде Жын-шайтан жылан кейіпінде келіп, Алланың оларға тыйым салудың себебі- Адам ата мен Хауа ананың періште болып кетуіне тосқауыл жасап, олардың пейіште ұзақ қалмауының жолын жасауда екендігін айтып, Хауа ананы азғырады. Ібілістің азғыруына ілескен Хауа ана, тыйым салынған жемістен дəм татады. Құранда Хауа ананың тірлігі үшін Адам ата жауапты болғандығы айтылған. Сол себепті, Хауа ана тыйым бұзғанда, Адам ата екеуіпейіштен қуылып, күнəларына кешірім табу мақсатында жер бетіне жіберілгендігі айтылады. 2) Ньютонның басына түскен алмасы оның тартылыс күшін ашуына септігін тигізуі. Аңыз бойынша, тартылыс күші жайлы теориясы Ньютонның басында оған түскен алманың арқасында дүниеге келген жəне бұл бос сөз емес. Оған ғалымның жақын таныстары онымен «алма оқиғасы» сөйлескендіктері оған дəлел. Сол кезде Исаактың алма ағашының түбінде «Алма піс, аузыма түс» деп отырған кезі ау шамасы. Бұл, шамасы, 1666 жылы, жас Исаак анасының үйінде бубондық оба індетін күткен кезде болған. Өзін-өзі оқшаулау кезінде 23 жасар жігіт алманың неге жанға қарай немесе жоғарыға емес, жер бетіне перпендикуляр түсетініне таң қалып, алма жерді қалай тартатын болса, жер де алманы солай тартады деген қорытындыға келді. Сондай- ақ, Айдың Жермен байланысы арқылы орбитада қалуына да осы бүкілəлемдік тартылыс күші себеп болады деп дəлелдеген. 3) Бұл “Apple” компаниясының пайда болуы. 1971 жылы Стив Джобс пен Стив Возняк ортақ таныстары арқылы танысады. Олардың бірлесіп жасаған алғашқы құрылғылары - Blue Box.Ол қала аралық тегін қоңыраулар жасауға мүмкіндік беретін еді. Ол заңсыз болатын, дегенмен, осы құрылғы арқылы Джобс мектеп кезінде ақша таба бастаған. Возняк көптен бері Motorola 6800 процессорының негізінде компьютердің жобасын қағазға сызып жүрген болатын. Бірақ ол кезде ақша жағынан қысылған еді. Кейін сəл өзгерістер енгізіп, 20 доллар тұратын нұсқасын жасайды. Екеуі бұл идеяның келешегі бар деп түсініп, 1976 жылы Стив Возняк пен Стив Джобс өздерінің “Apple Computers” деп аталатын компаниясын тіркеді. Кейіннен біраз қиындықтар мен өзгерістерден соң, бұл компания бүкіл əлемге танымал брэнд-ке айналды. Басындағы ағаш түбінде отырған Ньютон мен төбеде ілініп тұрған алма логотипі Джобсқа тартымсыз көрінді. Сол себептен ол Роб Янов дизайнерінің көмегіне жүгінді. Роб Янов сол кезде жұмысқа кірісіп, супермаркеттен бір қап алма алып келеді. Ол қарапайым логотипке терең мағына бергісі келді. Сол себепті, ол тек алманы қалдыруды шешеді. Ол бірнеше күн ойланып, бас қатырса да оған ешқандай керемет шешім келмеді. Сонда шаршаған Роб орындыққа отырып, алманы тістейді. Сол мезетте оған бұл идея келіп, ең көрнектісі болып көрінеді. Осылайша “Apple” логотипі пайда болды. Егер ойланатын болсақ, алма жемісімен байланысты бірнеше шығармалар, оқиғалар бейнеленген. Солардың бірі “Белоснежка и семь гномов”, “Сказка о молодильных яблоках и живой воде”, Гераклдың он екінші ерлігі “Яблоко Гесперид”, жазушы Сайын Мұратбековтың “Жабайы алма” повестьі жəне тағы басқалары.Осынау ерекше жемістің тарихи отаны- Қазақстан. Адам тұтынатын алманың барлық түрі “Сиверс” ағашынан пайда болған. Қытай пен Ағылшын ғалымдары бұны растайды. Олар 117 сортты сараптамадан өткізеді де, оның барлығы Сиверспен сəйкес екендігі анықталады. Оның орманды алқабы тек Қазақстанда болғандықтан, біздің “Алма отаны- Қазақстан” деген тұжырымдамамыздың нақты факт екені дəлел. Осы Сиверс ағашының орналасу қартасын алғаш жасаған ғалым- Аймақ Жанғалиев. Онда 12 биорезерват белгіленген. Еліміздегі Алматы деп аталатын қаламыздың да, атауының шығуы тарихта жатыр. Бұрғы қаруға сенген қарбалас заманда, қайраткер Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарихи Рашиди” атты еңбегінде Алатаудың етегіндегі “Барды” базарын ажарға айналдырған Алмалық қаласы жайлы жазған. Біз білетін бүгінгі Алматы сол көне шахардан көш тартады. Егер енді алманы адам бойындағы қасиеттері тарапынан қарастыратын болсақ, қандай үш қасиеттің арқасында əлемді өзгертуге болады? Мысал ретінде Абай Құнанбаевтың «Масғұт» дастанын алуға болды. Бұл дастан басты кейіпкер орташа халық өкілі, ақылды Масғұт есімді жігіттің Қыдыр атаны құтқарғанынан бастау алады. Бұл ерлік ісі үшін Қыдыр ата оған үш алманың бірін таңдау мүмкіндігін береді. Ал бұл таңдау оның келешектегі өміріне əсер етуі сөзсіз. Масғұт неліктен қызыл жемісті таңдағанын былай деп түсіндіреді: «Ақ жемісті таңдасам, ақылды боламын. Бірақ, көпшіл қауым надан болса, маған одан не пайда?! Бəрібір мені түсінбес. Егер сары жемісті таңдасам, байлыққа кеңеліп, көреалмаушылықтан дұшпаным көбейіп, күндіз күлкіден түнде ұйқыдан айырылғым келмейді». Масғұт патшаның уəзірі атанып, еліне сыйлы болады. Күндердің бір күнінде оған аян түс беріледі. Бұл аянда 3 күннен соң жауған жаңбырдың суын ішкен адам ақылынан адасып, жынды болатындығы көрсетіледі. Ондай болатындығын білген Масғұт патшаға айтып, таза су көзін алдыртып, оны жинап, халыққа бұл жайт туралы мəлімдейді. Дегенмен, халық оның сөзіне сенбейді. 3 күн тəмəмдаған соң, жаңбыр жер бетін суарады. Расымен де, халықтың бəрі есінен ауып, патша сарайын басып алады. Кейін олар патша мен Масғұтты қолға түсіреді де, оларды жынды деп танып, «Не суды ішесіңдер, не өлесіңдер» дейді. 42 Олар амалсыздықтан жынды ететін суды ішіп, жынды кейіпіне енеді. Демек, осы шығарма арқылы біз адамға керекті ең асыл қасиеттің құндылығын түсіне аламыз. Ал егер бұл поэманың бүгінгі күндегі өзектілігін салыстыратын болсақ, дəл қазіргі таңда жастар бойына сіңіру қажет қасиеттер, яғни өсіру керек алмалары қандай? Қазіргі жастардың бойында көптеп кездесе бермейтін, дегенмен өте маңызды қасиеттердің бірі ол –жауапкершілік. Əр адам өзінің өмірі мен ісəрекеттеріне жауапты болуы керек. Себебі, бұл қасиет жетістікке жетудегі басты критерий болып табылады. Мысалға алатын болсақ, тіпті біз – студенттер, өз ісімізде, білім алуымызда жауапкершілік таныта алмайтын болсақ, онда ол біздің келер ұрпақтың тəрбиесіне деген жауапкершілігімізді де қанағаттандыра алмайтындығымыздың көрсеткіші.Ал осы орайдағы проблема – əрекетсіздік. Тіпті, бір адам əрекет ету арқылы белгілі бір жетістіктерге жете бастаған жағдайда, көреалмаушылық матасымен көздері жұмылған көпшілік, сонымен қосылып əрекет етудің орнына оны аяқтан шалуға тырысатынын байқаймыз. Адамдар орыстар айтпақшы «могло быть и хуже» түсінікте өмір сүріп, бұдан да жақсы бола алатындығын ұғына алмайды. Шүкіршілік ету қасиеті бұл жерде теріс нəтижеге алып келетіндігін байқауға болады. Бұл поэманың тағы да бір астарлы мəн мағынасы - бір адам өз ойын көпшіліктің қолдауына қарай өзгертуі, көпшіліктің ойымен жүріп, «Жұрт не дейді? Не ойлайды?» деген психологиямен өмір сүруі жəне де, қоғамның пікірі мемлекетке тікелей əсер тигізетіндігі. Атам қазақ айтқандай, «Отан отбасыдан басталады» демекші Отанды, бір тұтас халықты - отбасы құрайды, ал отбасы - əр мүшесінен, жеке дара тұлғалардан құралады. Сол себепті айтарым, адамдар негативті ойлардан, жағымсыз мінездерден арылған жағдайда ғана біз бір тұтас шығармашылық, дамушы қоғам қалыптастыра аламыз. Ал қазіргі таңда, халықтың көп бөлігін жастар құрайды. Елдің болашағы жастардың қолында. Мағжан Жұмабаев атамыз айтқандай, «Мен жастарға сенемін»! Қорыта келгенде, «Əлемді өзгерткің келсе, алдымен өзіңнен баста» деген М.Гандидің сөзіне сүйену жөн екендігін айтуға болады. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Адам ата мен Хауа ана қиссасы Джанет Б.Паскаль: Кто такой Исаак Ньютон? 2016, б.89 Карен Блюменталь: Стив Джобс. Человек, который думал иначе 2013, б.26 Қазақтың 100 поэмасы. А.Құнанбаев: Масғұт М. Ганди: Бейбітшілік, б.29 ƏОЖ 7.012:391 ЗАМАНАУИ ҚАЗАҚ ФИЛИМДЕРІНДЕ ЭТНО СТИЛЬДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ Жыңғылбай Ə. – МС-20-13к3 тобының студенті Абуова М., Жанзакова М. – ғылыми жетекшілері Этникалық стиль – əртүрлі халықтардың мəдениеті мен салт-дəстүрінің киім жиынтығындағы көрінісі. Тарихи тұрғыдан белгілі бір аумақта ұзақ уақыт бірге тұру арқылы біріккен əр топтың өзіндік дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары болды, олар киіну мəнерінде де көрінді. Кескінді құрастыруда ең бастысы - белгілі бір ұлттың киіміне тəн кесінділерді, материалдарды, реңктерді, əшекейлерді, декорларды жəне аксессуарларды пайдалану. Қазіргі таңда отандық фильмдердің саны мен көруші аудиториясы артып келеді. Сондай-ақ шетелдерде біздің фильмдерімізді көріп, өз бағасын беріп тамсанып жатқандары да аз емес. Отандық туындылылардың сапасымен саны өсіп жатқаны қуантады. Тарихи фильмдердегі сұлтандар мен хандардың киімдерін қарасаңыз, киімдерінің əдемілігі көздің жауын алатындай əсер қалдырады. Тарихи шығармаларға ұлттық киім тігуде кестенің үш түрі қолданылады. Мысалы, ханның, сұлтанның, патшайымның киімдері зергерлік бұйымдар мен кестелерден тігіледі. Ал біз ханшайым мен ханшайымның көйлектерін бисермен тігеміз. Бір тарихи туындыға киім дайындауға шамамен 2-3 ай уақыт кетеді. Киім тігуді бастамас бұрын, кейіпкердің өмірімен, киім үлгісімен жəне зерттеулер жүргізіледі.Оның мəртебесіне қарай бағалы маталар тапсырыс беріп, киім үлгілері əзірленеді. Əйелдер киімі ерлерге қарағанда ұзағырақ дайындалады. Себебі, əйелдер киімі моншақтармен безендіріліп, əшекейленуі керек.Уақыт өте келе киім өзгереді жəне жаңартылады. Əр дəуірдегі ұлттық киіміміздің өзіндік нұсқасы бар.Томирис патшайым туралы фильм біздің дəуірімізге дейінгі VI ғасырда Массагет патшайымы шексіз жазықтарды жаулап алғысы келген парсы патшасы Кир II-ге қарсы шыққаны туралы баяндайды.Фильм үшін қажетті реквизитті əзірленген – киім-кешек, аяқ киімі, сол дəуірге сай əшекей бұйымдар мен қару-жарақтар арнайы фильм үшін жасалған.Костюмші Əсел Шалабаева «Томирис» фильмі үшін қазірдің өзінде мыңға жуық киім-кешек пен реквизиттер тігілгенін. Басты кейіпкерлер мен эпизодта ойнайтын актерлерге 1000 киім комплект, ал Томириске 20 костюм тігілген.«Томирис» фильмінің костюмдерін жасаумен барлығы 30-ға жуық адам айналысқан. Суретшілердің, дизайнерлердің, тігіншілердің, қолөнершілердің міндеті - тек дəуірге сəйкес келетін тарихи киім емес, сонымен қатар тарихы бар костюм жасау болды.Бөлек бөлмелерде, бір жерде сөрелерде жəне бір жерде дəл еденде, бұл материал кейіпкерге арналған арнайы белгілері бар мата орамдары бар. Жəне бұл костюмдерді тігуге қажет нəрсенің аз ғана бөлігі. Негізгі материалдар мен матаны Қырғызстаннан, бірде Түркиядан əкелінді.«Қазақфильм» киностудиясының жанындағы саяжайдың екі қабатында орналасқан. Киім пішіп, тігетін тігін цехы бар. Қолданбалы, мұнда костюмдер өрілген, металл, үлбірмен безендірілген. Былғарыдан оқ-дəрі, белдік, қамшы тігілген былғары зауыты... Сондай-ақ зергерлік бөлім де бар, онда скиф-сармат дəуіріндегі бірнеше ондаған зергерлік бұйымдар жасалады. Фильмде олардың арасында өте дамыған металды өндіру мен өңдеуді көрсету керек. Массагеталардың əшекейлері жоғары деңгейде болды. Өйткені, қазір Қазақстан аумағында жатқан алтын кен орындарының барлығын солар ашқан – барлық жерде ежелгі жұмыстардың іздері сақталған. Олардың шахталардың жанында елді мекендері болған, олар сол кездегі жоғары санатты қару-жарақ пен зергерлік бұйымдарды жасаумен айналысқан, олар қазір де зергерлерді шеберлігімен таң қалдырады. 43 Əдебиеттер 1. Андреева Р.П. Энциклопедия моды. - СПБ.: Литера, 1997. 2. Бердник Т.О., Неклюдова Т.П. Дизайн костюма. 3. Горина Г.С. Моделирование формы одежды УДК 786.2 ПЕРВЫЕ ЗАНЯТИЯ С НАЧИНАЮЩИМИ ПИАНИСТАМИ ПРАКТИЧЕСКИЕ СОВЕТЫ Рахматулла Қ. - ученица Заркова Я.В. - преподаватель Сайрамская детская музыкальная школа № 1 отдела развития человеческого потенциала Сайрамского района Туркестанскойо бласти Трудно переоценить значение начального периода в обучении игрена музыкальном инструменте (в данном случае на фортепиано). Полученные навыки остаются иногдана всю жизнь. Тем более важно правильно подойти к этому этапу еще и потому, что первые впечатления часто определяют эмоциональное отношение ребенка к учебе. Говоря проще, ему должно быть интересно и не-трудно. Как же совместить знакомство с нотной грамотой с изучением клавиатуры,при обретением навыков постановки? И все это одновременно? Очень часто ребенок приходит в музыкальную школу с большим интересоми желанием. Но первоначальный этап одновременного изучения нот и постановки рук приводит к тому, что интерес теряется, трудности освоения и клавиатуры и нотнойграмоты, и приобретенияправильныхнавыковигрыотталкиваютении. маленького ученика. Задача приобщения к прекрасному отдаляется, а порой совсем утрачивается. Опытные педагоги знают о так называемом «донотномпериоде». Знаменитая Анна Артоболевская, преподававшая в Центральной Музыкальной Школе, делала это блестяще. И, тем неменее, часто преподаватели повторяют тернистый путь обучения ребенка, одновременно требуя знания нотной грамоты, и знакомяего с навыкамиигры.Мне хотелось бы поделиться своими наработками в этой области. Практика показала, что месяц – полтора, отведенные надонотный период, неудлиняют процесс обучения. Наоборот, интерес ребенка не утрачивается, ему легко учиться. Родителичастосообщаютпреподавателю, что дети не отходят дома от инструмента. Лучше всего начинать знакомство с клавиатурой на материале попевок. Это и «Андрейворобей», и «Василек», и «Как под горкой» (Нотноеприложение,пример No2).Напервомжеурокедлязнакомства с клавиатурой я даю веселую попевку«До-ре-ми-фа-соль-ля-си» (Нотноеприложение, пример No1). Октавы можно использовать произвольно, предложив ребенку выбирать их самому. Когда ученик играет эту попевку, рекомендуюпедагогуаккомпанироватьученикудлятого, чтобы тема обрела веселый и шутливый характер (чередуя в аккомпанементетонику и доминанту). Дети играют эту попевку с удовольствием, быстро начинают ощущать расстояние между октавами, запоминают порядок нот на клавиатуре, а также приобретают первый исполнительский штрих – почти staccato. Тутже даются упражнения «Радуга» (Нотноеприложение, примеры No3 иNo4), «Светитсолнышко» (Нотноеприложение, пример No5) и песенка «Кошкиндом» (Нотноеприложение, пример No6). В упражненииобычномыдобиваемсяплавногопереносарук, свободноговзмаха, ощущения «крыла». На примере песенки «Кошкиндом» знакомимсяс о штрихом portamento и non legato, и учимся передавать в музыке тревожный и более взволнованный характер Неотвлекаясь нанотный материал, ребенок учит попевки, что называется,«с рук». Здесь обязательно обращается внимание ученикана характер попевок и, соответственно, звукоизвлечения.Померезнакомства с клавиатурой, можноподбирать с ученикам исследующие песенки: «Маленькой ёлочке», «В травесиделкузнечик». Эти попевки и детские песенки ребенок играет только третьим пальцем. Когда освоена клавиатура, упражнения «Радуга» и попевки, ученик может подбирать от любых клавиш (в томчисле и черных). Далее можно перейти к более сложному материалу – попевкам из трех нот, которые исполняются вторым, третьим и четвертым пальцами. Этопесенки «Ходиткот у ворот» (Нотноеприложение, пример No7), «Ходитзайкапосаду» (Нотноеприложение, пример No8),«Звоны» (Нотноеприложение, пример No9), «Корова» (Нотноеприложение, пример No10), «Колыбельная» (Нотноеприложение, пример No11).Все эти песенки – удобный материал для ненавязчивого освоения различных штрихов, звукоизвлечения и передачи характера музыки. Например, котходит, мягко ступая лапками, неспеша (non legato). Зайчик прыгает весело (почтиstaccato). «Звоны» – песня «смелая», яркая (штрихбольшеportamente).Когдаребёнокиграетэтипесенки, оченьважноемуаккомпанировать. Характером аккомпанемента, безлишнего назидания, можно добиться нужного звучания и характера. Также эти попевки мы подбираем от разных нот и вводимпонятиялада и тоники. Наконец мы переходим к использованию всех пяти пальцев. Песенка «Назелёномлугу» (Нот ноеприложение, пример No12).В партии левой руки здесь можно в вестиквинту и секунду для аккомпанемента, а такжепараллельноеисполнениемелодииобеимируками, что координационно довольно сложно. Обычно после освоения материала этой попевки, ребенок готов играть понотам, не отвлекаясь на постановку. Хочется пожелать всем преподавателям игры на фортепиано, особенно начинающим, интересной и творческой работы с начинающими. Литература 1. Школаигрынафортепиано / Подобщ. ред. А. Николаева; сост.: Э. Кисель, В. Натансон, А. Николаев, Н. Сретенская. – М.: Музыка, 2002. 2. Ляховицкая С. Первыешагималенькогопианиста. Песенки, пьесы и ансамблидляпервыхлетобучения: Сборникфортепианныхпьес, этюдов и ансамблей. – Л.: Музыка, 1984. 3. Юдовина-Гальперина Т. Зароялембезслез. – СПб., 2002. 4. Баренбойм Л. Путь к музицированию. – Л.: Советскийкомпозитор, 1979. 44 ƏОЖ 37.036.5 БОС УАҚЫТТЫ ӨТКІЗУ ҮДЕРІСІНДЕ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МƏДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ Илесбек А., Торжан С. - МӨ 20-15к1 тобының студенті Ақылбаева А.Т. - аға оқытушы Қарым-қатынас – адамдардың бірлесіп жасаған іс-əрекетінің кез келген нысанын білдіретін адами қарымқатынастардың шындығы. Онсыз белсенділікте, рухани құндылықтарда қалыптастыру мен сіңіруде, тұлғаның қалыптасуы мен дамуы мүмкін еместікті көрсетеді. Байланыс аталған процестердің барлығымен бірге қатар жүреді, олардың жүзеге асуына ықпал етеді. Сонымен қатар, қарым-қатынас əртүрлі тəсілдермен көрінуі мүмкін: тікелей немесе жанама болуы, түрлері бойынша ерекшеленеді, оның барысында адамдар өз ойларымен, сезімдерімен, тəжірибелерімен, жұмыс дағдыларымен жəне т.б. Тұлғааралық қарым-қатынастың үлкен маңызы оның атқаратын маңызды функцияларымен түсіндіріледі. Қарымқатынас функциялары - бұл қарым-қатынас адамның əлеуметтік болмыс процесінде орындайтын рөлдері мен міндеттері. Қарым-қатынастың қызметтері алуан түрлі жəне олардың жіктелуінің əртүрлі себептері бар.[1]. Қарым-қатынастың ақпараттық-коммуникациялық функциясы өзара əрекеттесетін адамдар арасындағы ақпарат алмасудың кез келген түрінен тұрады. Адамдардың қарым-қатынасындағы ақпарат алмасудың өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, біз əрқайсысы белсенді субъект болып табылатын екі жеке тұлғаның қарым-қатынасымен айналысамыз. Екіншіден, ақпарат алмасу міндетті түрде серіктестердің ойларының, сезімдерінің жəне мінез-құлқының өзара əрекетін қамтиды. Үшіншіден, оларда кодификацияның бір немесе ұқсас жүйесі – хабарламаларды декодификациялау болуы керек. Кез келген ақпаратты беру əртүрлі белгі жүйелері арқылы мүмкін болады. Əдетте, вербалды (сөйлеу белгі жүйесі ретінде пайдаланылады) жəне вербалды емес (əртүрлі сөйлеуге жатпайтын таңбалық жүйелер) арасөында айырмашылық жасалады. Өз кезегінде, вербалды емес қарым-қатынастың бірнеше формалары бар: - кинетика (ым-ишара, мимика, пантомима кіретін оптикалық-кинетикалық жүйе); - паралингвистика (дауысты дыбыстау жүйесі, үзілістер, жөтел жəне т.б.); - проксемика (байланыстағы кеңістік пен уақытты ұйымдастыру нормалары); - көрнекі байланыс (көзбен байланыс жүйесі). Кейде ол байланыс серіктестеріне ие болатын иістердің белгілі бір таңба жүйесі ретінде бөлек қарастырылады. Қарым-қатынастың реттеуші-коммуникативтік (интерактивті) қызметі мінез-құлықты реттеуден жəне адамдардың өзара əрекеттесу процесінде бірлескен іс-əрекетін тікелей ұйымдастырудан тұрады. Өзара əрекеттестік ұғымы екі түрлі мағынада қолданылады: біріншіден, бірлескен іс-əрекет процесінде адамдардың нақты нақты байланыстарын (əрекеттері, қарсы əрекеттері, көмектері) сипаттау; екiншiден, бiрлескен қызмет барысында немесе кеңiрек айтқанда — əлеуметтiк қызмет процесiнде бiр-бiрiне əсер етудi (əсердi) сипаттау. Қарым-қатынас процесінде өзара əрекеттесу (ауызша, физикалық, вербалды емес) жеке тұлға мотивтерге, мақсаттарға, бағдарламаларға, шешім қабылдауға, əрекеттерді орындауға жəне бақылауға, яғни серіктес қызметінің барлық құрамдастарына, соның ішінде өзара ынталандыруға əсер ете алады. жəне мінез-құлықты түзету. Сəйкестендіру дегеніміз – оның ойлары мен идеяларын білу жəне түсіну үшін өзін қарым-қатынас серіктесіне ұқсатудың психикалық процесі. Қарым-қатынастың аффективті-коммуникативтік қызметі адамның эмоциялық сферасын реттеумен байланысты. Қарым-қатынас - адамның эмоционалдық күйлерінің ең маңызды анықтаушысы. Арнайы адам эмоцияларының бүкіл спектрі адамның қарым-қатынасы жағдайында пайда болады жəне дамиды - эмоционалдық күйлердің конвергенциясы орын алады, немесе олардың поляризациясы, өзара күшеюі немесе əлсіреуі. Қарым-қатынас функцияларының қарастырылып отырған классификациясы, əрине, коммуникация функцияларының басқа классификациялық схемаларын жоққа шығармайды.Бұл өз кезегінде көп өлшемдік құбылыстар ретіндегі коммуникация құбылысын жүйелік талдау əдістерін қолдану арқылы зерттеу қажеттігін көрсетеді. Қарым-қатынас пəнаралық категориялардың бірі болып табылады жəне əр түрлі ғылымдарда ұсынылған: философия, əлеуметтану, жалпы жəне əлеуметтік психология, педагогика, қолданбалы мəдениеттану жəне т.б., олардың əрқайсысы өзінің білім саласының міндеттерімен жəне ерекшеліктерімен байланысын зерттейді. Педагогикада қарымқатынас тұлғаны қалыптастыру, оның əлеуметтену факторларының бірі ретінде қарастырылады. Əлеуметтану əлеуметтік қатынастар құрылымындағы коммуникацияның рөлі мен орнын зерттейді.[2]. Психолингвистика адамның қарым-қатынас құралдарын жəне ең алдымен сөздік қатынасты зерттейді. Əлеуметтік психология адамның адамға өзара əсер ету процестеріне жəне осындай өзара əсер ету формаларына көңіл бөледі. Қарым-қатынастың əлеуметтік тəжірибедегі маңызды фактор ретіндегі маңыздылығы қарымқатынас дегеніміз не, қарым-қатынастың қандай түрі бар, қарымқатынас мəдениеті дегеніміз не деген сұрақтарға жауап беруді қажет етеді. Психологиялық-педагогикалық өғылымның ұстанымы бойынша қарым-қатынас - бұл бірлескен іс-əрекет қажеттілігінен туындайтын жəне ақпарат алмасуды, біртұтас өзара əрекеттесу стратегиясын əзірлеуді, қабылдау мен түсінуді қамтитын қоғам арасындағы байланыстарды орнату мен дамытудың күрделі, көп қырлы процесі. басқа адамның. Педагогикалық қарым-қатынас мақсаттармен шартталғанда, алдын ала түсіндірілген жəне тəрбиешілермен арнайы бағдарламаланғанда болады. Адамдар арасындағы қарым-қатынас қарым-қатынас деңгейіне, оның сипатына, мақсатына байланысты əртүрлі формада болады. Тұлғааралық қарым-қатынастың ең типтік формалары – анонимді, функционалды рөлдік ойын, бейресми жəне жақын отбасылық қарым-қатынас. Жоғарыда келтірілген тізім өте ерікті. Ол адам қатыса алатын қарым-қатынастың барлық мүмкін түрлерін сарқпайды. Дегенмен, қарым-қатынасқа қатысты жəне оның сапалық сипаттамаларын анықтайтын бірқатар талаптар бар. Бұл талаптар тұлғааралық қарым-қатынас мəдениетінің көрсеткіштері мен құрамдас бөліктері тұрғысынан тұжырымдалған. 45 Қарым-қатынас мəдениеті – интегративті сипаттағы жəне қарым-қатынас процесіне тұтас көзқарасты білдіретін күрделі, тарихи өзгермелі жүйе. Қарым-қатынас мəдениеті қарым-қатынас процесіне басшылық ететін құндылықтарды, қарым-қатынас субъектілерінің даму деңгейі мен ерекшеліктерін, олардың бір-бірін түсіну қабілетін, қарым-қатынас əдістерін, құралдарын, тəсілдерін, ережелерін меңгеру өлшемін қамтиды. Қарым-қатынас мəдениеті синтетикалық сипатқа ие, көп қырлы, көп деңгейлі детерминацияға ие. Қарым-қатынас мəдениеті - бұл өзіндік құрмет ететін əрбір адам ұстанатын белгілі бір ережелер жиынтығы болып табылады. Бұл ережелерді сақтау жалпы адамның білімі мен мəдениетінің деңгейінің көрсеткіші болып табылады, қарым-қатынас мəдениетінсіз өркениетті қоғамда адамдармен қөарым-қатынас жасау мүмкін емес, іс жүргізу жəне іскерлік байланыс орнату мүмкін емес. Жеке тұлғаның қарымқатынас мəдениеті қоғам мəдениетінің нақты көрінісі болып табылады жəне ол микро жəне макро орта аясында қарым-қатынас мəдениетімен өзара əрекеттесу процесінде қалыптасады. Тұлға аралық қарым-қатынас мəдениетін үш деңгейде қарастыру заңды: аксиологиялық, белсенділік, тұлғалық. Аксиологиялық деңгейде қарымқатынас пəні болып табылатын əлеуметтік, мəдени көзқарастар, құндылық бағдарлар қарастырылады. Белсенділік тəсілі мəнін, құралдарын жəне əдістерін зерттеуге мүмкіндік береді. Жеке-тұлғалық жоспарда тұлғааралық қарым-қатынас мəдениеті адамның бос уақытындағы қарым-қатынас саласындағы маңызды сипаттамасы ретінде түсініледі. Бұл тəсіл жалпы адамзаттық мəдениет пен педагогикалық құндылықтардың өкілі жəне иесі, күнделікті өмір мен демалыс тəжірибесі саласындағы адамзат мəдениетінің аудармашысы ретінде бос уақытты қарым-қатынас субъектісінің тұлғалық қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Бос уақыттағы қарым-қатынас бос уақыт мазмұнының толық дербес құрамдас бөлігі болып табылады, ол демалыс тəжірибесінің барлық салаларында бар. Əлеуметтікмəдени құндылықтардың бүкіл жүйесі бос уақытты өткізу ортасында қайта өндіріледі. Бұл ортадағы адамдардың қарым-қатынас деңгейі (стилі) қоғамның əлеуметтікпсихологиялық атмосферасын көрсетеді. Бос уақытта қарым-қатынас мəдениеті қоғамдағы демократияның дəрежесімен, оның əлеуметтік-мəдени институттарының дамуымен анықталады. Ал, керісінше, адамдардың қарым-қатынасының адамгершілігінен айыру адамдардың бір-бірінен жаппай алшақтауы, тұлғалық дамуындағы дисгармония, ассоциативті мінез-құлық, дөрекілік, агрессивтілік жəне зорлық-зомбылық сияқты көрсеткіштермен сипатталады. Қазіргі уақытта қарым-қатынас стильдерінің келесі классификациясы танылды: - бірлескен іс-əрекеттің жоғары белсенділігі мен əсерлілігімен, жеке жəне ұжымдық табысты үйлесімімен сипатталатын конфиденциалды-диалогтік стиль; - жұмысқа толық берілгендікпен, субъект тарапынан жоғары белсенділікпен сипатталатын альтруистік стиль. Кемшілігі – оқушылардың белсенділігінің төмендігі; - үстірттік пен немқұрайлылықпен, репродуктивті белсенділікке бағдарланумен, мейірімділіктің сыртқы көрінісімен сипатталатын ыңғайлы стиль; - пассивті-комфортивті стиль, онымен байқалатын қашықтық, кенжарлық, мұғалімнің өзінөзі бағалауы, екі жақтың да қанағаттанбауы; - рефлексиялық-манипуляциялық стиль. Мұғалімнің интеллектуалдық, сөйлеу дамуының жоғары деңгейімен қарамағындағыларды манипуляциялау, олардың күшті жəне əлсіз жақтарын білу, немқұрайлылық; - авторитарлық монологтық стиль. Қорқытуға, мəжбүрлеуге, бағалаудағы субъективтілікке бағдарлану, күшті ерік-жігермен төмен эмпатия; - конфликт стилі. Жетекшінің өзін-өзі бақылауының төмендігі, балалардың мүмкіндіктеріне сенбеу, бір-бірінен бас тарту, қорлау, психо-травматикалық əсерлер. Бос уақыт тəжірибесінде əдетте еркін деп аталатын тұлғааралық қарым-қатынастың ерекше Осыған орай, бос уақытты өткізу жағдайында дауласуға, пікір алмасуға, сан алуан өзекті мəселелер бойынша пікір алмасуға барынша қолайлы жағдай мен мүмкіндік туады. Оның тəн ерекшелігі, мысалы, іскерлік қарымқатынас атмосферасынан айырмашылығы, қарапайымдылық жəне айтарлықтай бейтараптық[3]. Адамдар арасындағы бос уақыттағы қарым-қатынас əртүрлі формада болады, олар қарым-қатынас деңгейіне, оның сипатына, мақсатына байланысты. Тұлға аралық қарым-қатынастың ең типтік нысандары тұрақты бос уақыттық бірлестіктер аясында дамитын күнделікті еркін қарым-қатынас пен тұлғааралық өзара əрекеттестік (Ю.А. Стрельцов). Егер бірінші жағдайда қарым-қатынас стихиялы түрде қалыптасқан топтар шеңберінде туындап, қызмет етсе, онда қарым-қатынастың екінші түрі тұрақты, жүйелі жəне ұйымдасқан. Қарым-қатынасқа түсетін адамдардың контактілері біртұтас, үнемі қайталанатын қызметпен байланысты.Мұндай топтың ресми жəне бейресми ішкі құрылымдары болады. Əдебиеттер 1. Андреева Г.М. Социальная психология. - М, 1990. – 180 с. 2. Аристов С.А. Невербальные компоненты коммуникации //Тверской лингвистический меридиан. Вып. 1. - Тверь: ТГУ, 2000. – 190 с. 3. Богданов В.В. Речевое общение: програмические и семантические аспекты. - Л., 2002. – 150 с. ƏОЖ 541.18 МАМАННЫҢ КƏСІБИ ДЕҢГЕЙІНІҢ КӨРСЕТКІШІ Ильясова А. - МӨ-20-10к тобының студенті Сихимбаева А.Е. – аға оқытушы Бүгінгі қоғам, нарық талабы өзгерген. Жастардан жоғары деңгейдегі кəсібилікті талап етеді. Кез келген мамандық иесі сөйлеу мəдениетін меңгеруі шарт. Сөйлеу-ойдың сыртқа шыққан көрінісі. Адамның сөйлегеніне қарап оның рухани жəне парасаттылық өрісін, ішкі мəдениетінаңғара аламыз. 46 Дұрыс сөйлеу дегеніміз - сөздің дұрыс айтылуы мен грамматикалық жазылуы. Лайықты сөйлеу дегеніміз - тиісті қатынастық жағдаяттарда сөздер мен тіркестерді дұрыс пайдалану. Сөздің дəлдігі дегеніміз - өз ойын анық, қысқа жəне дəл мағынада айтып, жеткізу. Қонымды, қисынды сөйлеу дегеніміз -заттар мен құбылыстардың сипаттарын, олардың байланыстары мен арақатынастарын шындыққа сай бейнелеу. Анықжəне түсінікті сөйлеу дегеніміз - терминдердің, шетел сөздерінің, кəсіпке байланысты, тарихи, ескі жəне жаңа сөздердің дəл əрі бір мағынада қолданылуы. Таза сөйлеу дегеніміз -артық, өнегесіз, былапыт сөздердің болмауы. Ондай сөздер сөз арасындағы ойлану мен кідірістерде жиі қолданылады. Мəнерлі сөйлеу дегеніміз – сөйлеуші тыңдаушылардың тек ақыл-ойына ған емес, сонымен бірге оның сана-сезіміне, қиялына да əсер етуі керек. Жақсы сөзден тыңдаушылар эстетикалық лəззат алады. Əртүрлі сөйлеу дегеніміз –мол сөздік қор мен синонимдерді қолдану. Əсем сөйлеу дегеніміз – тұрпайы, адамдардың ар-ожданын қорлайтын жағымсыз сөздердің жоқтығы. Орынды сөйлеу дегеніміз -бұл сөздің əңгіме тақырыбына, тыңдаушының мүдделері мен білім дəрежесіне, сөйлесу кезіндегі жағдайғасəйкестігі. Сөйлеу мəдениеті осындай талаптарға сай болу үшін көп оқу, еңбектену, өз тілін жетілдіріп, шыңдай түсу, артық сөздерді айтпау, барынша қысқа, нұсқа, дəл, бірақ ойлы, əсемсөйлеу алу қажет. Тамаша сөз сөйлеу бір мəселе, ал сөзді тамаша сөйлеу екінші мəселе.Мəнерлі, жарқын, жалынды сөз тыңдаушылардың ықыласын аударады, олардың мəселеге қызығушылығын туғызады, ақыл-ой, сезім-саналарына əсер етеді. Аудиториядағы тыңдармандарсөйлеушінің сыртқы киім-киісіне, жүрісіне, мінез-құлықтарына аса назар аударады. Сөйлеушіге қандай қабілеттер қажет? - тума қабілет /жүйке жүйесі,ми қызметі, дыбыстау мүшелерінің құрылымы/; - есте сақтау қабілеті /ойды терең, кең, ерекше саптау/; - ашық мінез; - сенімділік; - тартымдылық; - актерлік шеберлік; - еңбекқорлық; - күшті ерік жігер; - белсенді мінез. Сөйлеушіаудиториямен кездеспес бұрын мына жағдайларды білгені дұрыс: - кездесу қандай жағдайда өтеді? /аудитория үлкен немесе кіші, жылы немесе суық, акустика, жарық жағдайы/ - қай уақытта өтеді? /мереке алды, жұмыс аптасының соңы, кеш мезгіл/ - кездесуге келетіндер кімдер? /олардың саны, жас ерекшелігі, жынысы, ұлты, білім деңгейі, кəсіби қызығушылығы, көңіл күйлері/ Сөйлеуші сонымен қатар аудиторияның назарын аударатын тəсілдерінесте сақтау қажет. Атап айтар болсақ, - тыңдаушылардан сөзге назар салуды тікелей талап ету; - түрлі сəлемдесу сөздерін айту; - дауыстық тəсілдерді қолдану; - кідіріс. - қол қимылы, жүріс-тұрыс, ым-ишара. - қосымша материалдар мен көрнекілік құралдарын қолдану; - сұрақ-жауап тəсілі. - əзіл-күлкі элементтерін қосу. Сөйлеуші аудитория алдына шыққанда костюмі қарым-қатынас жағдайына сай болуы керек. Таңқалу, аса қызығушылық болса тыңдармандар назары басқа жаққа ауып кетері сөзсіз. Бірақ бəрібір ерекшелік болу қажет, бұл тыңдармандарға деген құрметті білдіреді. Шаш ұқыпты, макияж жөнімен, сəндік бұйымдар қарапайым болуы шарт. Сөйлеу мəдениетін меңгеру ерен еңбекті талап етеді. Ендеше көркем тілде сөйлеу ол сөзді ойнату үшін емес, ойды ояту үшін қажет. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Стивен Р.Кови Жасампаз жандардың 7 дағдысы: Тұлғаны дамытудың тегеурінді тетіктері. –Алматы: Ұлттық аударма бюросы.-2018 г. -352с. Тер-Минасова С.Г. Тіл жəне мəдениетаралық коммуникация.-Алматы ұлттық аударма бюросы,2018 г -320 с. Тіл тарихы. Торе Янсон. Ұлттық аударма бюросы қоғамдық қоры.Астана 2019ж. Тіл жəне мəдениетаралық коммуникациялар. Светлана Тер-Минасова. Ұлттық аударма бюросы қоғамдық қоры.Астана 2018ж. Тіл біліміне кіріспе. Виктория Фромкин, Роберт Рожмен, Нина Хайамс. Ұлттық аударма бюросы қоғамдық қоры.Астана 2018ж ƏОЖ 7.05 БАС КИІМ ҮЛГІЛЕРІН МОДЕЛЬДЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Кенесалы Д. - МС-20-3к, Бердібаева У. - МС 19-3к Жолдасбекова С.А. – п.ғ.д., профессор Əйелдердің бас киімі оның иесі туралы, оның қайдан келгені, жасы, отбасылық жағдайы (əйел, жесір немесе қыз) туралы мəліметтер алуға мүмкіндік беріп, оныңəлеуметтік жағдайын көрсетті [1]. Қоғамның эволюциясы барысында таптық қатынастардың, экономиканың жəне адамдардың рухани өмірінің дамуы, еңбек пен өмір 47 жағдайларының өзгеруі, ұлттық бас киімдердің формаларының өзгеруіне əсер етті. Бас киімдерді жобалау кезінде жалпы сəн үрдістері, жаңа материалдардың болуы, техниканың жаңа түрлерін қолдану, жаңа технологияларды қолдану жəне басқа да көптеген факторлар ескеріледі. Мысалы, өткен тарихта дəстүрлі бас киімдердікестелі тұмармен безендіруге аса мəн беруддің өзіндік сыры бар [2]. Бас киім ұлгілерін жобалауда эстетикалық, гигиеналық, тұтыну жəне экономикалық, технологиялық талаптар ескерілуі тиіс. Модельдерді əзірлеу кезінде ескерілетін эстикалық талаптар бас киімдерге қойылатын гигиеналық, пайдалану, технологиялық жəне экономикалық талаптарды назарға ала отырып орындалады. Бас киімдер сəнге немесе дəстүрге сəйкес келуі керек. Модель жасау кезінде бас киімнің сыртқы түрі, түсі, үлгісі, материалдың сапасы жəне т.б. үлкен маңызға ие. Гигиеналық талаптар- бас киімнің салмағына, сондай - ақ оның ауа жəне бу өткізгіштігі, гигроскопиялық жəне жылу қорғанысы сияқты параметрлеріне байланысты. Осы талаптардың сақталуы бас киімдерді дайындау технологиясын, қолданылатын негізгі жəне қосалқы материалдардың (астарлы материалдардың) қасиеттерін, оларды өңдеу тəсілдерін сақтаумен жəне модельдеумен тығыз байланысты. Бас киім басты қатты қыспайеркін болуы керек, себебі бұл ыңғайсыздықты тудыруы мүмкін. Пайдалану талаптары. Бас киімдердің тұтыну мерзімін ұзарту үшін, оларды өңдеу технологиясын толық сақтай отырып, қолданылатын жүн материалы мен моделдің дұрыс дизайнымен, сондай-ақ пішімді шығару үшін төзімді жəне сапалы жапсырма материалдарды қолдануы əсер етеді. Осыған байланысты табиғи маталар үлкен қызығушылық тудырады, олардың мөлшері ұлғайған сайын қаттылық, беріктік жəне мыжылу азаяды. Табиғи маталар бас киім өндірісінде маңызды рөл атқарады.. Технологиялық талаптар. Кез-келген модельді əзірлеу кезінде дизайнер технологиялық процестің картасын жасап, қолда бар жабдыққа қойылатын талаптарды ескеріледі. Егер жаңа модельді əзірлеу жаңа жабдықты пайдалана отырып, операцияларды орындау тəртібін өзгертуді немесе жаңа технологиялық процестерді енгізеді, конструктор технологпен бірлесіп жаңа модельді өндірісте шығаруға технологиялық құжаттарды дайындау мүмкіндігін қарастыруы тиіс. Сонымен қатар, экономикалық талаптарды ұстану керек, ең алдымен, материалдарды ұтымды пайдалану арқылы анықталатын бас киім моделінің құнына байланысты. Материалдық шығындар тауардың жалпы құнының 8095% құрайды. Бас киімнің құны оны жасау уақытына жəне модель дизайнына байланысты. Мысалы модельер, шляпаның моделін жасайды. Бас киімдерді модельдеу жəне жобалау ерекшеліктері бас киімдерді өндіруге қажетті техникалық құжаттаманы жасауға негіз болатын модельдеу жəне жобалау процестерінен бұрын пайда болады. Модельдеу-бұл шығармашылық процесс. Сəнгерде шығармашылық қиял, кең ой-өріс болуы керек, бұрын көргендерін шығармашылық тұрғыда қолданып, өткен немесе қазіргі кездегі барлық өзекті нəрселерді алуы керек. Болашақ модель туралы ойлар сəнгерлердің санасында олардың айналасындағы өмірдің бақылаулары мен əсерлері негізінде пайда болады: адамдармен кездесу, көрмелер, сəн журналдары, арнайы əдебиеттер, мұражайларға, театрларға, киноларға бару жəне т.б. сəнгер бəрін талдап, жаңа шешім таба білуі керек. Бас киімнің жаңа моделін құру үшін алдымен қолдану мақсатына материалының сай болуы мен өнім сəн үрдістеріне сай болуыескеріледі. Модель жасау кезінде суретші-сəнгер аң терісінің табиғи сұлулығын жəне оның құрылымын ескеруі керек, аң терісінің жартылай фабрикаттарының түрлері мен тауарлық қасиеттерін, жаппай жəне жеке қолдану жəне тігу технологиясын білуі керек. Бас киімдерді модельдеу кезінде жеке ерекшеліктерді (жынысы, жасы, бет түрі), шляпаның мақсатын, жартылай фабрикаттың түрін, оның жылу қасиеттерін, шаштың пішіні мен матаның қалыңдығын, салмағын, шляпаның осы түрін қолданудың орындылығын ескеру қажет. белгілі бір модельге арналған мата. Əр түрлі дизайндағы бас киімдерді модельдеу керек, кесу кезінде кеңістікті барынша пайдалану керек жəне өнімді дайындау процесі өндірістің технологиялық процесіне сəйкес келеді. Модельдеу кезінде дизайнер ең алдымен материалдың табиғи сұлулығы мен өзіндік ерекшелігіне сүйенеді. Модельдеу əдісін таңдау қалпақтың пішінінің күрделілігіне байланысты. Егер модель жаңа жəне күрделі болса, оны қолдану керек, себебі ине оның дəл пішінін алуға мүмкіндік береді. Кейде дизайнер пішіннің өзгеруіне негізделген жаңа модель жасау үшін бар пішіндерді пайдаланады. Макет материалдарын кесу əдісі эскиз бойынша болашақ модельдің пішіні мен силуэтінің контурын жасайды. Содан кейін тұғырды бормен немесе қарындашпен толтыру үшін сызық қолданылады. Көркемдік жəне техникалық аспектілердің жиынтық жинақтың шығармашылық дизайн процесі-[3]. Дизайн жəне технологиялық қызмет дизайнға негізделген жəне оның нəтижелері белгілі бір тұтынушылардың талғамы мен қалауын қанағаттандыратын заттар болып табылады [4]. Пішінді жақсы сақтау үшін орналасу материалы түксіз болуы керек. Модельді жасау кезінде материал аздап ылғалдандырылады жəне төсек үстеліне қажетті пішінді береді. Содан кейін макет кептіріледі, онда шляпаның барлық сызықтары көрсетіледі жəне композицияға, яғни модельге кіретін барлық элементтердің бірлігіне жəне олардың өзара əрекеттесуіне ерекше назар аударылады. Есептеу-графикалық əдіс шляпаларды цилиндрлер, кесілген конустар жəне т.б. түрінде салу кезінде қолданылады, олар тұрақты геометриялық пішінге ие. Ол үшін қалпақтың пішіні тұрақты геометриялық фигураларға бөлініп, содан кейін жазықтыққа фигуралар салынады. Пішімді шығару үшін тігістік орынға жүн мен матаның керілуін жəне сақтау кезінде кейіннен кішіреюін ескере отырып қосымшалар беріледі. Бұл əдіспен көптеген бас киім үлгілері үшін үлгілерді жасауға болады. Тор əдісімен дұрыс емес геометриялық фигуралар түріндегі бас киімдер жасалады. Тігіс сызықтары ағаш пішінге қолданылады, содан кейін пішінге байланысты негізге параллель (2-3 см) геодезиялық сызықтар сериясын жүргізеді [5]. Орналасу əдісі жұмсақ, драптықалпақ жасау үшін қолданылады, оны орындау қиын. Əдіс макет материалын қолдануға негізделген. Барлық бүктемелер, Жинақтар жəне басқа тігістер шляпалар үлгісіне сəйкес ағаш пішінде орналастырылған. Материал орналасу жіптерінің бағыты бойынша қалпақтың орталықсызығына 45 градус бұрышта орналасады. 48 Бас киімдерді дайындауда сəндік материалдарды: маталар (жібек, мақта мата, жартылайжүн, жүнжəне т. б.); былғары (велюр, күдері, былғары); жылу оқшаулағыш материалдар (дəкепарақтары, тігін жүні, мақта, тоқыма емес мата жəне т. б.); жабын материалдары; жіптер, таспалар жəне т. б. сəндік материалдар қолданылады [6]. Тұрақтыпішін беру, сондай-ақ оны жұмыс барысында сақтау үшін бас киімдерді жасау кезінде астарлы материалдар қолданылады: мақта мата. Төсеу материалдары жұқа, жұмсақ, жеңіл жəне арзан болуы керек. Қазақ ұлттық бас киімін моделдеуде дəстүрліқ ол өнер: кестетігу, иіру, тоқу, тігу, былғарыдан жасалған бұйымдар, зергерлік бұйымдаржəне т.б. маңызды рөл атқарады. Əдебиеттер 1. Реснянский С. И., Ефимова Л. В. Эстетическое значение в дизайне формы головного убора женского костюма//Сервис в Россиии зарубежом.2012.№5.С.156-167. 2. Назарова И. В. Лексика женских головных уборов в говорах юга Ниже городской области: тематические группы//Вестник КГУ.2007.№3.С.124-128. 3. Калабина О. В., Патрушева Л. К., Ракова Е. В. Проектирование коллекции как способ творческой самореализации профессионального становления будущих конструкторо в изделий легкой промышленности //Концепт.2014.№S33.С.26-30. 4. Некрасова Г. Н., Малых Н. В. Графическая составляющая в дизайн-технологической деятельности будущих конструкторов одежды//Концепт.2014.№S33.С.31-35. 5. Дорофеюк Н. В., Костина Ю. О. Макетирование как метод моделирования объектов предметнопространственной среды приз учении основ архитектурно-дизайнерского проектирования // Вестник Череповецкого государственного университета. 2014. №1 (54). C.80-83. 6. Булатова Е.Б. Б907 Моделирование и конструирование головных уборов : учеб, пособие для вузов / Е.Б.Булатова. — М .: Издательский центр «Академия», 2007. — 112 с. ISBN 978-5-7695-2509ƏОЖ 372 МЕРЕКЕЛІК, САЛТ-ДƏСТҮРЛІК ƏРЕКЕТТЕРДІҢ ƏЛЕУМЕТТІК-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСС РЕТІНДЕ ДАМУЫ Кеңес М.Е. - МС-20-6дк тобының студенті Байгунова Д.М. - ғылыми жетекшісі Бұл мақалада қазақ халқының бала тəрбиесіне қатысты салт-дəстүрлік əрекеттерініңмəні, ерекшіліктері мен түрлері қарастырылған. Ежелгі заман- нан бері халықтық салт – дəстүрлер қазақ қоғамы мүшелерінің «адам - отбасы қоғам - табиғат» жүйесінде болудың рухани- адамгершілік заңдылықтарын анықтап, оны жүйелеп, сақтап, білім мен тəжірибе ретінде ұрпақтанұрпаққа беріп, өмірге бейімдеп, ұлттық құндылықтар мен мұраттарды қалыптастырып отырған. Осындай өзіндік дəстүрлік жүйеде қалыптасқан бала тəрбиесі, қазіргі заманғы əлеуметтікмəдениортаның маңызды көпфункционалды құндылық парадигмасы ретінде, қоғамның нақтыдамуындағы қажеттіліктеріне байланысты ұлттық болмыстарды қалыптастырудағы орны ерекше. Бала тəрбиесіне қатысты салт-дəстүрлік əрекеттер барысында ересектер мен балалар нақтыкөркемдікпедагогикалық процесс ретінде өзара əрекеттеседі, бұл оларға ынтымақтастықтыңсапалы жаңа деңгейіне шығуға мүмкіндік береді жəне олардың құндылықтық бағдарларынқалыптастырып, қарым-қатынастары мен өзара түсінушілігін реттейді. Мақалада белгілі қазақстандық ғалымдар мамандардың Жұмабаев М., Сейдімбек А., Калыбекова А., Камалова Н. жəне т.б./ қазақ халқыныңдəстүрлімəдениеті жəне этнопедагогикасытуралы жазылған мəдениеттанымдық жəне педагогикалық əдебиеттері талданған, соңымен қатарсалт-дəстүрлік əрекеттер түрлері мен ерекшеліктері қарастырылған. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» аттымақаласы қалыптасқан қоғамдық сана мен əлеуметтік-мəдени қарым-қатынасты қайтазерделеуге жəне қайта жаңғыруға бетбұрыс жасауға өз ықпалын тигізуде. Қоғамдықсананы жаңғыртуды мақсат еткен осынау идея тəуелсіз Қазақстан тарихындағы еңауқымды жəне уақыт талабына сай ұсынылған маңызды жобалардың бірі болып отыр. Өйткені, бұған дейінгі мемлекеттік бағдарламалардың бəрі экономиканы, əлеуметтік жəнесаяси салаларды дамытуға негізделсе, «Рухани жаңғыру» қазақ халқының əлеуметтік-мəдени тіршілігін, рухани-адамгершілік болмысын, салт-дəстүрі мен ұлттық сана-сезімінжаңғыртпақ [1].Ежелгі заманнан бері халықтық салт - дəстүрлерқазақ қоғамы мүшелері- нің «адам -отбасы - қоғам - табиғат» жүйесінде болудың рухани-адамгершілік заңдылықтарынанықтап, оны жүйелеп, сақтап, білім мен тəжірибе ретінде ұрпақтан ұрпаққа беріп, өміргебейімдеп, ұлттық құндылықтар мен мұраттарды қалыптастырып отырған. Осындай өзіндікдəстүрлік жүйедеқалыптасқан бала тəрбиесі, қазіргі заманғы əлеуметтік-мəдени ортаныңмаңызды көпфункционалды құндылық парадигмасы ретінде, қоғамның нақты дамуындағықажеттілік- теріне байланысты ұлттық болмысты қалыптастырудағы орны ерекше. Себебі ,«халықтық педагогика элементтерін тəрбие беру ісінде пайдаланудың басты мақсаты -рухани дүниеге, адамгершіліктік көзқарастарға, эстетикалық талғамды қалыптастыруға,дүниені түйсіну мəдениетін дамытуға тиімді əсер ету» [2]. Ұлттық бейне , ұлттықменталитет, ұлттық мəдениет- қоғамдық сананы жоғарғы деңгейге көтеріп, ұлттықидеология құндылықтарын қалыптастыратын, ұлттық қауымдастықты біріктірушіқоғамның ішкі рухани дүниесін байланыстыратын күш.Еліміздегі əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени өмірінің дамуында, өткенніңрухани мұрасына жүгіну, халықтың мəдени қорын жəне ұлттық дəстүрлерін зерттеу, игеру,олардың педагогикалық жəне əлеуметтікмəдени қызметтерін қалпына келтіру, ұлттыңболмыс-бітімін дамыту қажеттілігі өте маңызды деп ойлаймыз.Бұл ретте «халықболмысының өткенін,бүгінін мен болашағын біртұтас құбылыс ретінде қарағанда ғанашындықтың шоқтығына қол тигізуге болады» [3]. 49 Рухани жаңғыру идеясы ата мекенмен ұлттың бірлігін, ұрпақ пен туған жердің өзаратығыз байланысын, адам мен оны қоршаған ортамен тұтастығын негізге алады. Руханижаңғыруды ұлттық болмысқа негізделген мемлекеттік саясаттың қалыптасатынинтеллектуалдық өрісі деп те атауымызға болады. Бұл өріс жеке адамды, ұрпақты,табиғаттан ажыратып алып кетпейді, керісінше əлеуметтік рухани болмысын сақтайотырып оны нығайтуға, қорғауға, сақтап қалуға жəне тəрбиелеугеықпал ететін ұғым.Сондай-ақ ол белгілі-бір бір ұрпақтың мемлекеттің тарихы мен болашағы алдындажасайтын, əрі қол жеткізген жетістігі.Қазақ қоғамында балаларға рухани- адамгершілік мəдениетін қалыптастырудіңмазмұнын туған жерге, ұлттын салт-дəстүріне, өнері мен тарихына,тілі мен ұлттықболмысына деген сүйіспеншілікке тəрбиелеу құрайды. Сонымен қатар бұл тəрбиеніңнегізін - адамгершілік қасиеттерді, адамдарға деген қайырымды қарым-қатынасты,отанғаадал қызмет көрсетуді, қарапайымдылыққа, парасаттылыққа, еңбектену менойлауға, адалдық пен шыншылдыққа жəне өзін-өзі жеке тұлға ретіндебағалау сезімдерінтəрбиелеу құрап отырған.«Ұлттық тəрбиенiң негiзi – адамгершiлiк, еңбек тəрбиесi»-дейдiМ.Жұмабаев. Адагершiлiк тəрбиесiне сəби шақтан жүйелі түрде баулу керек.Басқада əлеуметтік-мəдени институттур секілді мерекелік салт-дəстүрлер мен əдетғұрыптарды жас ұрпақ тəрбиесіне əсер етудің күрделі формаларына жатқызуға болады.Кез келген адам балалық шақта мереке кезінде алған əсерін сақтайды. Мерекеге дегенқажеттілік - бұл адамның басқалармен бөлісетін «ортақ қуаныштың» болуына дегенқажеттілік. Мереке - бұл күрделі, көп қырлы, үнемі жетіліп дамып отыратын, балалар менжасөспірімдердің өмірі үшін үлкен маңызы бар құбылыс. Соның ішінде балалар мерекесі -бұл баланың өміріндегі ең жарқын сəттердің бірі. Мерекелер балаларға шығармашылықүшін кеңістік ашады, балалардың жан дүниесіндегі асыл жарқын сезімдерді тудырады,ұжымда өмір сүре білуге тəрбиелейді, ақыл-ойын дамытады, жеке тұлғаретінде руханибайытады. Мерекелік салт-дəстүрлік əрекеттердің балалар тəрбиелеудегі ерекшепсихологиялық құндылығы - бұл балалардың бойындағы бар жақсылықты сезінугекөмектесе алатындығында, өйткені мерекелеу процесінің өзі ол үшін жеке маңызды,жағымды эмоционалды сезім тəжірибе тудырады жəне балалар мен ересектер арасындағыөзара іс-қимыл жүйесін қалыптастырады. Жалпы мерекелік əрекеттер объективті оқиғаретінде қарым-қатынас, тəжірибелік ұжымдық жəне шығармашылық құндылықтарғанегізделген. Ол мерекеге қатысушылардың (балалар мен ересектердің) эмпатикалықбірлігі жеке тұлғаның əлеуметтік мінезқұлық моделін құруға, өмірлік жағдаяттарда еркінбағдарлауға, шығармашылық қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Мерекелік іс-əрекетбаланың эмоционалдық сезімдеріне барынша əсер етіп, оның бойында қуаныш,мақтаныш, сүйсіну, рахаттану сезімдерін оятып жеке тұлғаның қалған өмірінде ізқалдырады. Əдебиеттер 1. НазарбаевН.Ə. Болашаққабағдар: руханижаңғыру// ЕгеменҚазақстан, 12 сəуір,2017. 2. Калыбекова А. Теоретические и прикладные основы народной педагогикиказахов. Алматы, БАУР, 2005. 200с. 3. Сейдімбек А. Қазақəлемі. Этномəденипайымдау.Алматы, «Санат», 1997. 464 б. УДК 173.1(574) ОСНОВНЫЕ ПРИЧИНЫ РАЗВОДОВ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН Ким А. – ИП-21-6а Абенов К.К. – старший преподаватель Брак – это союз между двумя людьми для создания крепкой семейной ячейки, который, как правило, заключается на всю жизнь. В основном люди решают связать себя и своего партнера узами брака из-за желания создать большую любящую семью и обеспечить ее благополучие. Однако, несмотря на красивые представления о семейной жизни, многие пары сталкиваются с различными проблемами, которые могут привести к разногласию, а в худшем случае к разводу. На сегодняшний день достоверно известен показатель разводимости за 2021 год, который равен 2,54 на 1000 человек населения. Ранее показатели были выше: 3,23 в 2019 году и 2,56 в 2020 году. В 2021 году было зарегистрировано 48 239 разводов, среди которых 2,7 тысячи пар не успели прожить вместе и года. Лидируют по числу разводов Астана, а также Павлодарская, Карагандинская и Северо-Казахстанская области. В ранние браки за последние пять лет вступают чаще всего женщины, которым меньше 18 лет. В лидерах по этому антипоказателю — Алматинская, Восточно-Казахстанская, Жамбылская, Карагандинская, Атырауская и Мангистауская области. Реже в ранние браки вступают жительницы Западно-Казахстанской области, а также Шымкента и Астаны. Есть поговорка: "Все семьи счастливы одинаково, а несчастна каждая по-своему". Различные причины, из-за которых люди решаются подать на развод, показывают какие общие проблемы имеются в обществе. Существует множество различных причин для расторжения брака: · Неподготовленность молодежи к семейной жизни. В наше время многие молодые люди с трудом могут ответить на вопрос «что такое любовь?» и не имеют четкого представления о семейной жизни в целом. Принято считать, что после заключения брака жизнь станет прекраснее вдвойне и все проблемы решатся статусом "женат/замужем". На деле же брак только прибавляет обязанностей и ответственности, также к этому накладываются бытовые и денежные вопросы, которые часто разбивают розовые очки молодожен о суровую реальность и, как итог, пара подает на развод, указав причину "непреодолимых разногласий". · Кризис ценностей. Уже после недолгого времени совместного проживания бок о бок может выясниться, что у молодой пары оказывается разные взгляды на построение семьи. Однако, будет неправильным причислить этот пункт только к молодым семьям. С возрастом ценности и приоритеты могут поменяться у всех, поэтому с этим могут столкнуться и пары, которые прожили вместе много лет. И, конечно же, в следствии данного кризиса возникают серьезные недопонимания и конфликты, что приводит к разводу. · Насилие. 50 Это, пожалуй, одна из главных причин, почему распадаются семьи. Социальные исследования показывают, что речь не обязательно идет о физическом насилии. Экономическое и психологическое насилие является не менее жестоким отношением к своему партнеру. Чаще всего это ситуации, где один из партнеров наносит вред психическому и финансовому состоянию другого. · Пьянство и наркомания. Алкоголь и наркотики являются ужасной зависимостью, с которой стакиваются большинство семей. Они прежде всего влияют на личность употребляющего эти вещества и кардинально меняют ее до неузнаваемости. У него меняются интересы и ценности, все больше времени отводитсянахождению вне дома, семья отодвигается "на задний план". Увы, из-за механизма психологической защиты, человек отказывается признавать свою зависимость и попытки донести до зависимого супруга опасность употребления и контролировать его пьянки, вызывают у него бунт, сопротивление и агрессию. Как показывает статистика, женщины подают на развод гораздо чаще мужчин (в 70% случаев). Это связано с неравномерным распределением обязанностей внутри семьи. Ведь во многих случаях именно женщина тянет семью и в бытовых и денежных вопросах, сама занимается решением проблем и воспитанием детей. Также современные женщины все больше становятся финансово независимыми. Если раньше считалось позорным "выносить сор из избы" и подавать на развод, то сейчас женщины, наоборот, отказываются терпеть издевательства и насилие и такая тенденция растет с каждым годом. К сожалению, развод не назовешь редким явлением в жизни казахстанского общества. Однако можно его минимизировать, создав школы молодых семей, кризисные центры, где желающие смогут посетить семейного специалиста и узнать о всех подробностях семейной жизни. Также стоит проводить профилактические беседы с подростками, рассказывая, какую ответственность несут муж и жена после создания семьи и какие обязанности на них возлагаются. Так у людей будет формироваться правильное представление о браке. Последствия разводов, увы, печальные. Прежде всего страдают дети, которые растут в неполной семье. Законы предусматривают ответственность родителей по материальному обеспечению детей. Однако статистика показывает довольно низкий уровень ответственности родителей по отношению к ребенку. К примеру, многие отцы не спешат платить алименты. Так, за последние пять лет — с 2017 по 2022 год — уровень должников-алиментщиков вырос в 1,8 раз. Так же загруженность матерей, пытающихся обеспечить детей и постоянно отсутствующих дома, негативно сказывается на воспитании. В мире бьют тревогу — институт семьи терпит крах. Еще недавно создать новую ячейку общества и обеспечить ей процветание считалось для человека обязательным условием полноценной жизни, но теперь нравы во многом поменялись. Мужчины и женщины научились жить друг без друга. Для снижения числа разводов важно работать над укреплением отношений между партнерами, налаживать коммуникацию и уважительное отношение друг к другу, а также решать проблемы и конфликты, возникающие в отношениях. Также важно уметь приспосабливаться к изменяющимся обстоятельствам и жизненным ситуациям, которые могут возникать в браке. В советское время в высших учебных заведениях был такой предмет для студентов, как "Этика и психология семейных отношений". Студенты изучали его и, вступая в брак, уже имели представление о семейной жизни. Это имеет большое значение, так как крепкие и здоровые семьи способствуют формированию здорового и гармоничного общества, что делает брак важным институтом в жизни людей. Я считаю, что если этот предмет ввести в образовательный процесс в настоящее время, то это оказало бы положительное влияние на молодые семьи и уменьшило бы число разводов. Литература 1. Семьеведение: учебник для бакалавров /под ред. Е.И. Холостовой, О.Г. Прохоровой, Е. М. Черняк. М.: Издательство Юрайт, 2013. 2. Башмаков, В.И. Социология управления: Учебник для бакалавров / В.И. Башмаков; Под ред. В.Н. Князев. - М.: Юрайт, 2016. - 360 c. 3. Волков, Ю.Г. Основы социологии и политологии: Учебное пособие / Ю.Г. Волков, А.В. Лубский. - М.: Альфа-М, НИЦ ИНФРА-М, 2017. - 224 c. 4. Горелов А.А. Социология в вопросах и ответах. – М.: Эксмо, 2017. -316 с. 5. Добреньков В.И., Кравченко А.И. Методы социологических исследований. М.: Изд-во МГУ, 2017. - 860с. 6. Казаринова Н.В. и др. Социология: Учебник для вузов. М.: NOTA BENE, 2018. -269с. 7. Козырев, Г.И. Основы социологии и политологии: Учебник / Г.И. Козырев. - М.: ИД ФОРУМ, ИНФРА-М, 2016. 272 c. ƏОЖ 372 ҚАЗАҚ ТОЙ – МЕРЕКЕЛЕРІ МЕН САЛТ-ДƏСТҮРЛЕРІНІҢ БҮГІНГІ МƏДЕНИ-ТЫНЫҒУ ЖҰМЫСЫНДА ОРЫН АЛУ ПРОЦЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ Көпбай Қ.Н. - МС-20-6дк тобының студенті Байгунова Д.М. - ғылыми жетекшісі Қазақ халқының көнеден келе жатқан салт-дəстүрлері, көнеден бастау алатын сан қырлы мəдениеті, өзіндік игі əдет-ғұрыптары бар. Олардың ішіндегі ең өміршеңі отбасылық салт-дəстүрлер мен əдет-ғұрыптар болып отыр. Өзінің ұзақ тарихында кең даланың тұрғындары баланың дүниеге келіп, ержетуіне, қонақ күту, тұрмыстағы əр түрлі ғұрыптарға жəне адамның үйленуі мен қайтыс болуына байланысты отбасылық өмірдің тұтас бір ритуалдық жүйесін құра алды. Біздің мақсатымыз — осы тұтас ритуалдар ішінен бүгінгі күнге дейін маңызын жоғалтпай, негізінен берік жəне толық сақталып отырған баланың туылуы мен тəрбиесіне жəне жерлеуге қатысты отбасылық ғұрыптарды қарастыру. 51 Қазақ даласында ерекше сəн-салтанатымен ерекше аталып өтетін, өзіндік жоралғылары бар балаға қатысты үлкен тойдың бірі — сүндет тойы.Өткен ғасырларда бұндай тойдың куəгерінің бірі былай деп жазып қалдырған: «1 маусымда бұрынғы болыс Ермұқамет Меңдіқұлов 8 жастағы Ердаулет атты ұлын» сүндетке отырғызуына байланысты» той өткізді. Тойдан 5 күн бұрын бүкіл болысқа хабаршы жіберіліп, той қонақтары шақырылды. Той алдында үлкен дайындық жүргізілді: қонақтарға арналған 17 киіз үй тігілді, киіз үйді əр рудың алатын орнына қарай орналастырды, пісірілген ет қойылатын екі киіз үй тігілді, барлығы 8 бас жылқы мен 30 қой сойылған. Тойға барлығы алты жүзден астам адам қатысты». Қалыптасқан дəстүр бойынша баланы 5, 7 немесе 9 жасында, сирек бұдан үлкен жасында сүндетке отырғызады. Қазақтар баланы ертерек сүндеттегенді дұрыс көрген, өйткені сүндеттеу кезінде ауырсыну аз болып, тез жазылады деп есептеген. Сүндетке негізінен жаз айының аяғы не күздің басы таңдалып алынды, өйткені ыстық та, суық та балаға зиян тигізбесін деп ойлаған. Сүндеттеу рəсімін қожалар атқарған, баланың əкесі оған ат мінгізген. Тойға жиналғандар баланы мұсылман болғандығымен ғана емес, ержетіп азамат болуымен де құттықтаған. 9–10 жастағы бала сүндеттелгеннен кейін оны ержетті деп, қалыңдық айттыра берген. Сүндет тойы тай, құнан шаптыру, балалар арасында күрес ұйымдастырып, шашу шашу, балаға көрімдік беру сияқты əдет-ғұрыптармен қызықты өткізілген. Бақытсыздықтың ең ауыры баласыздық деп санаған қазақтар баласынан ешнəрсе аямаған. Оның туылғанынан бастап ержеткенге дейінгі аралықта оның əрбір маңызды қадамын құтқа балап, қуанышын ел-жұртымен осылайша бөлісіп отырған. Қазақтың аса балажан екендігіне тəнті болған өзге ұлт авторлары: «Əке-шешелері балаларын айрықша жақсы көріп, мəпелеп өсіреді, ешқашан ұрмайды», «Балаларына деген сүйіспеншілігі жағынан əке-шеше бірінен-бірі кем түспейді»,«Қазақтар арасында шамалы уақыт болған адам олардың балажандығын білер еді» деген сияқты сүйсіну лебіздерін қалдырған. Қазақ халқында он жастан асқан баланы еңбекке араластырып, қозы бақтырған, сондықтан бұл жастан бала үшін — «қозы жасы» басталған, ал он беске толған ұлды қойдың артына салғандықтан, ол жастан «қой жасы» басталған, ал, жиырма бестен ары «жылқы жасы» басталған. Қазақ халқы осылайша балаларын жастайынан мал тануға үйретіп, шаруаның əр түріне баули білген. Ұл балаларды түз жұмысын атқаруға тəрбиелесе, шешелері қыз баланы кішкентайынан үй шаруасына баулыған. Тігу, тоқу, тамақ пісірудің бəрін үйретіп, он екіге толғанда қыз балаға үйдің оң босағасынан орын беріп, оның көрпе төсегін көлегейлеп шымылдық ілетін болған. Бұл дəстүр халқымызда «қызын оң жаққа шығару» деп аталады. Ал, шымылдық ішіндегі қыз үйі «қосаға», пердесі «көсеге» делінеді. Кейін қыз күйеуге шыққанда жасауымен бірге осы көсегені алып кетеді, қазақ халқындағы «көсегең көгерсін» деген тілек осы салтқа байланысты айтылса керек. Сонымен бірге қыздарын болашақ тұрмысқа үйренсін деп, ұзатылуға 6 ай қалғанда оған жеке отау тігіп бөлек шығарады. Ол отау –доғалан деп аталған. Онда қыз өзі жеке қонақ қабылдап, барлық үй шаруасын атқарумен айналысады. Бұның бəрі «шама келгенше, өнерге, еңбекке, білімге, адамгершілікке, керек болған жағдайда, ел қорғауға дағдылануға байланысты қамқорлықтар деуге болады. Осы ізгі мақсат, асыл арманға байланысты «ұлың ержетсе, ұлы қылықтымен, қызың бойжетсе, қызы қылықтымен ауылдас бол» деген мақал қалыптасқан. Мұның өзі олардың балаға, оның тəрбиесіне көп көңіл бөлетіндігінің айғағы екендігі шынайы шындық». Əдебиеттер 1. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований в семейной обрядности у узбеков Хорезма. — М.: Наука, — С. 81. 2. Ибрагимов И.И. Қазақ халқының этнографиялық очерктері // Қазақ халқының дəстүрлері мен əдет-ғұрыптары. — 2т.: Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық əдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / Құраст. С.Əжіғали. — Алматы: Арыс, 2006. — 416 б. 3. Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи–этнографиялық шолу). — Алматы: Ғылым, 1973. — 88 б. ƏОЖ 378.8.09 БҰҚАРАЛЫҚ МЕРЕКЕЛЕР МЕН САУЫҚТАРҒА ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТАЛДАУ Қанатбек А. - 21-15тк тобының студенті Тортай Қ.А. - магистр,оқытушы Бұқаралық мерекелер адамдардың бос уақытын ұйымдастырудың кешенді түрі болып табылады. Оны жүзеге асыру механизмі жеке тұлға мен қоғамның əлеуметтік қажеттіліктеріне тікелей байланысты. Бұқаралық мерекелер мен сауықтар көбіне əлеуметтік жағдайларға тəуелді екенін айта кеткен жөн. Өйткені, əлеуметтік қажеттіліктер, қызығушылықтар мен мақсаттар саласындағы кез - келген өзгеріс бірденосы мерекелерден көрініс тауып отырады. Қажеттілік, қызығушылық пен мақсатты адамдарды мəдени - тынығу қызметіне қатысуға ынталандырушы құралға айналдыру бұқаралық мерекелерді ұйымдастырудың педагогикалық аспектілерінің бірі[1]. Бұқаралық мерекелерді зерттеуші ғалым Д.М.Генкин өз еңбегінде мерекеге қажеттілікке топтастырылған алғашқы əлеуметтік қажеттіліктерді төмендегіше бөліп көрсетеді: 1. Бірлікке, оқиғаға қатыстылықты сезінуге, бірыңғай мақсатқа ұмтылуға қажеттілік; 2. Əлеуметтік қарым - қатынасқа қажеттілік. 3. Ұжымдық қуанышты, салтанатты, өмірге құштарлықты бейнелеуге қажеттілік, ұжымдық эмоционалдық өмірге ұмтылыс . Пікірлердің ортақтығына, оқиғаға қатыстылыққа жəне оған қатынасын білдіруге қажеттілік жайлы айта отырып, мұнда ұжым, аймақ, еліміздің өмірінде болып жатқан барлық оқиғалар жайлы саяси ақпараттандыру, оқиғаға қатысты қоғамдық пікірді білдіретін эстетикалық, этикалық жəне баға беру ақпараты жайлы сөз болып отыр, ал бұлар мерекенің басты себебі болады. Сондықтан мереке сценариі атап өтіліп отырған оқиға жайлы толық мағлұмат беретін қандай да бір ақпараттық бағдарлама қызметін атқаруы қажет[2]. Бұқаралық мерекелер мазмұнына талдау жасай отырып, О.Л.Орлов жеке тұлғаның мерекелік қажеттілікте көрініс табатын ақпараттық сұраныстарының негізгі бағыттарын анықтайды. Оған келесілер жатады: 1) қоғамдық - саяси. Бұл ақпараттық бағыт жалпы идеялық - саяси мəселелерге қатысты жəне жалпы 52 мерекелерге, күнтізбедегі қызыл күндерге, қандай да бір аймақтың бүгінгі күнгі мерекелеріне тəн сұраныс болып табылады; 2) оқиғалық: шаруашылық жəне мəдени құрылыстағы жетістіктер, аймақтың, ұжымның, тұрғындардың түрлі əлеуметтік жəне демографиялық топтарының нақты тіршілік əрекеті жайлы ақпараттар бағыты. Мұндай нақтыланған ақпарат негізінен бұқаралық мерекеге əрбір жеке тұлға үшін əлеуметтік маңызды сипатқа ие болатындай мəнділік беретін мəдени - тынығу мекемелерінің əрекетіне тəн болмақ. 3) халықтың, мемлекеттің тарихи жүріп өткен жолы, тарихтың жəне қазіргі күннің атаулы күндері, жас ұрпақты тəрбиелеуде маңыздылыққа ие болып табылатын ерлік жəне еңбек дəстүрлері жайлы ақпараттар қатары. Бұқаралық мерекеде ақпараттық қажеттіліктерді жүзеге асырудың басты бағыттары осылар болып табылады . Мерекеде жүзеге асырылатын əлеуметтік қарым - қатынасқа қажеттілік жайлы сөз болатын болса, онда оны екі қырынан қарастыруға болады. Біріншіден, адамдардың жанама қарым - қатынасы. Мұнда адамдар өз еңбектерінің нəтижесі, заттар, материалдық жəне рухани құндылықтар арқылы, рухани қарым - қатынас құралдары (кітаптар, театр, музыка, бейнелеу өнері, кино жəне т.б.) көмегімен қарым - қатынасқа түседі. Рухани қарым - қатынастың барлық құралдары - саяси, этикалық, көркемдік сипаты бар нақты ақпаратты тасымалдаушы. Екіншіден, адамдардың тікелей қарым - қатынасы. Бұл жерде адамдар арасындағы қарым - қатынас мінез құлық түрткілерін қалыптастыру, əрекетке іштей дайындықты жүзеге асыру механизмі қызметін атқарады. Нақ осы бұқаралық мерекеде тікелей жəне жанама қарым - қатынастың бірігуі іске асырылып, жеке тұлғаға ақпараттық - қисынды, эмоционалдық - бейнелік ықпал етуі қатар жүзеге асырылады. Бұл жағдайда қарым қатынастың екі түрі бір - біріне дем беріп отырары сөзсіз. Жеке тұлғаның мерекеге қажеттілікпен байланысты маңызды əлеуметтік қажеттіліктерінің бірі ұжымдық эмоционалдық өмірге, ұжымдық қуанышты бірге сезінуге, салтанатқа деген қажеттілік болады. Бұл қажеттілік бұқаралық мерекемен тығыз байланысты, өйткені, бұл қажеттілік осы мереке барысында толық жүзеге аса алады деуге болады. Бұқаралық мерекелер мен сауықтар адам өмірін көтеріңкі көңіл - күймен жəне керемет əсерлермен толықтыратын оң эмоционалдық жағдайды бастан өткеруге мүмкіндік беретін ерекше құбылыс. Бұл адамдарға бірге күйзелуге, сезімдерді бірлесіп бастан өткеруге мүмкіндік бере отырып, олардың бір-біріне жақындаса түсулеріне жəне бірігуіне жол салары сөзсіз. Мұнан бөлек, бұқаралық мерекелер мен сауықтар жеке тұлғаның əлеуметтенуіне ықпал етеді, себебі, қуанышты көңіл - күй барысында алынған кез-келген ақпарат жақсы қабылданады жəне адам оны жақсы сіңіреді. Ресейлік психолог Б.Д.Парыгин ұжымдық, қоғамдық көңіл - күй жекелеген адамдардың көңіл - күйінің арқасында орныққанымен, ол жекелеген көңіл - күйлердің қарапайым механикалық жиынтығы емес екендігін айтады. Шын мəнінде, қоғамдық көңіл - күй төмендегідей жаңа өзгешеліктерге ие: біріншіден, осы əлеуметтік топты құратын əрбір жекелеген адамдар тобының санын бірнеше есеге дейін көбейтуге қабілеттілік; екіншіден, осы көңіл - күйді бір əлеуметтік топтан екіншісіне жылдам беруге қабілеттілік. Қоғамдық көңіл - күйдің бұл өзгешеліктері бұқаралық мерекелер үшін ерекше маңызды дер едік, өйткені, ол адамдардың бірігуін жəне мерекенің жалпылығын қамтамасыз ететін тетік болып табылады. Əрбір жекелеген адам өмірінде жəне тұтастай қоғам үшін мерекенің алатын орнын асыра бағалау мүмкін емес. Ежелгі дəуірлерден бастап бүгінгі күнге дейін мерекелік мəдениет кез-келген халықтың өміріндегі, елдің дамуындағы қандай да бір кезеңдердің жарқын сипаттамасы, ұмтылыстары, үміттерінің көрінісі мен іске асырылуына айналды. Фотоқағаздағы сияқты мерекеде де халықтың шығармашылығы, дəстүрлері, ғұрыптары, рəсімдері жəне биліктің ұйымдастырушылық қысымы көрініс табады. Ежелгі дəуірлерде мерекелердің пайда болуы өнердің алғашқы түрі ретіндегі əдет – ғұрыптардан бастау алған. Сонымен бірге, алғашқы қауымдық қоғам адамдарының тотемдік сенімдері де жалпы мерекелердің пайда болуына түрткі болды деуге болады. Жалпы өнердің пайда болуын ғалымдар күнкөріс көзі еңбекпен байланыстыратын белгілі. Бұл ойды Г.В.Плеханов та өзінің мына сөзінде дəлелдеп кетеді: «Алғашқы қауымдық қоғам адамдарының өндірістік өмірінің ғұрыптық жақтары осы алғашқы қоғамдағы өнердің негізі» [3]. Ежелгі халықтар мəдениет қалыптасуының алғашқы сатысында жəне табиғатты тану үрдісінде ондағы түрлі құбылыстардың жаны бар деп түсініп, оларды «адамға айналдырды», сондай-ақ оларды антропоморфтық құдайлардың іс - əрекетімен байланыстырды. Табиғатқа əсер етуге ұмтылудың нəтижесінде алғашқы ғұрыптық ойындар мен қойылымдар дүниеге келді. Мұндай ғұрыптық ойындар мен қойылымдардың бойында бір жағынан, адамдар қатыстырылса, екінші жағынан, адамдардың өздері ықпал етуге тырысқан табиғаттың кейіптелген құбылыстары бір арнаға тоғысты. Осылайша магиялық рəсімдер, дуалар, шамандар мен сиқыршылар жасаған нақты рəсімдік əрекеттер дүниеге келді. Магия гректің mageia – сиқыр, құпия деген сөзінен шыққан, ол сиқыр, дуа жасаушы адамның табиғат құбылыстары мен өзге адамдарға ықпал жасауға деген ұмтылысына жəне табиғаттан тыс қабілетіне деген сеніміне байланысты туған рəсімдер . Магия алғашқы қауымдық қоғамда пайда болған көне сенімдердің бірі болып табылады. Ежелгі адамдардың түсінігінше қандай да бір құбылысты би арқылы көрсету сол заттың, құбылыстың орнын алмастырады. Сондықтан аңға шығар алдында алғашқы қауымдық аңшылар үңгір қабырғасына аң суретін салып, осы суретке найзамен дəл тигізуге тырысқан, ал мұндай əрекет шынайы аңшылық кезінде көмегін тигізеді деп сенген. Аңға шығар алдында алғашқы қауым адамдары аңшылық сəттері бейнеленген аңшылар биін биледі. Мұнда аулануға тиісті аңның терісін біреуі киеді, осылайша музыка, би, театр, бейнелеу өнерінің алғашқы үлгілері пайда болды. Сондай-ақ, солтүстік жəне сібір халықтарында бірнеше күнге созылған «аю» рəсімдік мерекелері ХХ ғасырдың соңына дейін сақталды. Онда кішкентай садақпен аюдың тұлыбын ату, баланың аюмен, яғни аю киімін киген өзге баламен арпалысы міндетті құраушы ретінде сақталған[4]. Əдебиеттер 1 Камалова Н.К. Мəдени-тынығу жұмысының ұлттық дəстүрлері: Оқулық.-Шымкент: М.Əуезов атындағы ОҚМУ, 2009.- 202 бет. 2 Камалова Н.К. Той-мерекелік, салт-дəстүрлік əрекеттер.-Астана,2005.-198 б. 3 Камалова Н.К. Қазақтың мəнін жоймас құндылығы. –Шымкент, 2006.-187 б. 4 КанторB.K. Карнавал и бесовщина / В.К. Кантор // Вопросы философии. - 2007. - № 5.С.-265 53 ƏОЖ:7806 «ҚОРҚЫТ АТА» КІТАБЫНДАҒЫ ТƏЛІМ-ТƏРБИЕЛІК ИДЕЯЛАР ЖƏНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ҰРПАҚҚА ƏСЕРІ Қиясхан М. - Мө-20-1к Примкулова Ш.Н. - аға оқытушы Қорқыт бабамыз сегізінші ғасыр кезінде Сыр жағасында туып -өскен ерекше тайпадан шыққан белгілі жырау жыршымыз. Қорқыт тек жырлаумен ғана шектелмей өзінің əдеби ойшылдығымен жəне күйшілік шеберлігімен де ерекшеленген. Қорқыт атамыз еліміздің жанашыр қамқоршысы жəне өзінің күйшілік шеберлігімен ел қамқорына бөленген. Дана тұлға қазақ елінде Оңтүстікте орналасқан қасиетті мекеніміз Қызылорда облысында 7-8 ғасыр уақытында өмір сүрген. Ол ұрпақтарына жыр жəне күй өнерімен өз тəрбиелік ерекшелігіне салып өсиет қалдырған. Қорқыт ата дегенде оның ерекше мұрасы «Қорқыт ата кітабы»еске түседі. Бұл кітап тек қазақ еліне ғана емес көптеген елдерге танылған. Осы кітаптың көшірмесі Германия еліндегі Дрезен қаласындағы танымал кітапханалардың бірінде сақтаулы тұр жəне Италия еліндегі Ватикан атты қалада да сақталынған. Бұл ктіаптың қолжазба түрінде алты жырдан тұрады, жалпылай айтқанда жырдың көлемі он екі . Қазақ елі дана тұлғамыз жайлы көптеген жырлар мен аңыздар жəне ертегілерді шығарған. Атамыз туралы деректер өте көп, соның бірі Ватикан естеліктерінде мынандай мəлімет бар: Пайғамбарымыз Мұхаммед оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын сол заманға жақын уақытта Сыр бойындағы Қорқыт есімді бір ер азамат болыпты. Оғыз арасында бүкіл жұртшылықты өзіне қаратып көптеген мəнді, жəне мағыналы əңгімелерді айтушы еді. Қорқыт бабамыз осы оғыз елінің ауыр жағдайы туралы айтып кеткен еді. Кез-келген сəтте бүкіл жұртшылық атамыздың алдына келіп ой түрткі сұрақтарына жауап алып кететін. Қорқыт өз заманында сонау Алтайдан басталып жəне Ертіс, Ұлытау, Кішітау, Есіл, Сайрам, Сыр, Талас, Қаратау , Жетісу секілді жұртшылықты басқарған үш ханға Инал, Еркін, Қаңлы секілді билеушілерге өз ақылын айтушы ерекше тұлға болған. Сол уақыттағы ел басына төнген көптеген қиындықтардан шығу жолын көрсеткен. Қорқыт заманында жердің, судың өз тəртібімен пайдалану бұйырылған. Сонымен қатар халық ішінде болған дауды да ақылмен жəне сабырмен шешуге тырысқан. Өз заманындағы қылмыстық іспен айналысқан адамдардың да өз жазасын беруді бұйырған. Əскери адамдарды өз жұмысын мұқият атқаруға халық арасындағы тəртіпті реттеуге жəне заң бойынша шешуге бейімдеген. Дана тұлғамыз Қорқыт түрік елінің ислам дінін қабылдаған, соған сай халық арасындағы жағдайларды дін бойынша шешуге тырысқан. Аңыздарға сүйенсек Қорқыт атамыз жүзі шырайлы, тұлға болған. Оның есімінің өзінде ерекше бір мəн бар. Ақын ғалымдарымыз Қорқыт өнерін зерттей отыра оның есімінің мəнін толық ашқан. «Қорқыт» сөзі адами тұрғыдан қарағанда «қорқыту» сөзімен байланыстырған. Аңыз деректерде Қорқыттың өзі өлімнен қаша алмаған деп түсіндірілген. Қорқыт тек өзінің ақыл кеңесімен ғана ерекшеленбей қобыз аспабында да шебер ойнай білген . Қорқыт есіміне ұқсас бұл аспапта музыка өнеріндегі үні ерекше. Қобыз аспабын Қорқыт өз қолымен жасаған деген де деректер бар. Дана тұлғамыздың айтуынша адам өз адамгершілігін сақтап жоғалтпауы тиіс. Адам бойындағы қасиеттердің ішінде осы адамгершілікті жоғалту адам өміріне қауіпті. Адам қанша қателік жасаса да сол қателіктен түсінік ала білуі тиіс. Қорқыт тек өз жұртында ғана емес,басқа елдердің де жақсы ой пікірін байқауға бейім болған. Қорқыт əуендерінің əдемі сырлы сазды болуын қобыз аспабымен байланыстырған. Қобыз асапабы Қорқыттың өз ой пікірін, ақыл- кеңесін жеткізіп қана қоймай шабыт берген. Қорқыт ілімін жинаушылардың бірі Ғали Кейізбаев өз өлеңінде Қорқыт өмірін жырлаған. Қоршыттың өмір соңында өлімге қарсы күрескенін армандарына жете алмай,тау кешкенін жазып кеткен. Бір қызығы халық осы Қорқыт жырларымен қазіргі уақытқа дейін аңыз-əңгімелермен дəлме-дəл келгеніне таң қалған. Өз елінің жақсы өмір сүргенін қалаған Қорқыт өмірінің көп бөлігін талмай күресуге арнаған . Қорқыт қай жерге барса да алдынан кезіккен қиындықты көріп дүниеде ешбір нарсе мəңгі еместігін барлығының соңы бар екендігін тұжырымдаған. Ол өзінің білімін болашақ ұрпаққа мəңгілік сақтауға жол іздеген. Қорқыт адам өмірініі мəнділігін өнермен əуеннен музыкадан табады деп сенген. Тəлім- тəрбиелік мəні зор күлерін тебіренте орындап ұрпақтан- ұрпаққа қалып ел жүрегінде сақталатынына сенген. Қорқыттың өз өнер саласында жəне өз дəуіріндегі əн, күй, жырларды жоғары деңгейде көрсеткен. Солардың бірі біздің заманымызға жетіп отырған шығармалары : «Арыстан баба», «Ұстаз», «Аққу», «Желмая» осы секлді шығармалары бар. Қорқыттың өз уақытынан жетіп отырған нақыл сөздері де бар. Кез-келген адам ажал уақыты келмейінше ешкімге өлмейді , жəне тірілмейді . Мыңқырған мал жинағаны мен адам жомарт болып кетпес. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман деп адам өміріне сай қажетті нақыл сөздерін жазып кеткен. Қорқыт өз дəуірініі мəдениеті мен қазіргі өмір мəдениетін байланыстырып рухани түсінік қалыптастырған. Солардың бірі сол замандағы салт-дəстүр, құндылық ерекшеліктерді өзіндік түсінік тұрғысынан алып келді. Аңыздарға сүйенсек Қорқыт жер əлемді түйесімен шарлап жол бойы кездескен көрлерді көріп кімге қазылып жатқанын сұрайды. Сонда олар бұл Қорқыттың көрі деп айтады. Осыдан кейін өлімнен қашып құтылуға жол жоқ екендігін түсінеді. Əр адамның өмір шегі бар екендігін жануардарда, өсімдіктпр де бүкіл тіршілік иесі айтып тұрғандай көрінді. Атақты жырау тұлғамыз өз қобыз шеберлігімен еңбекті құрметтеуге, əр істің қадірін білуге, адам бойында батырлықтың болуын суреттейді. Қорқыт атамыздың өсиет еткен тəрбиелік мəні ерекше сөздері адамзат тəрбиесіне үлкен үлес болып қалыптасты. Қорқыт ата халық арасындағы ерекше ұстаздарың бірі болды. Қорқыт муызка мұрасы басқа да достық жақындығы бар елдергеде өз игілігін тигізді. Қорқыт атадан қалған мынандай бір ерекше сөз бвр «Құдайға бағынбаған адамның тілегі, қабыл болмайды». Тəңір құрамаса ешкім екеу болмайды. Оның жазуынсыз адам ешқандай жамандықта, жақсылықта көрмейді. Тағы бір сөзінде өлген тірілмейді, ажал келмейінше өлмейді деген. Тағы бір дана ойларында су қанша жерден тарам-тарам болып аққанымен теңіздей толтыра алмайды. Тəңір сүймейтін тəкаппар адамға бақ бермейді. Қорқыт атаның асыл ерекше сөздерінің көбісінде тəлім-тəрбиелік жолдар қалыптасады. Болашақ ұрпаққа өз ақыл-ой , адамгершілік, тəрбие маңызын беруге аса көңіл аударған. Əдебиеттер 1 Айдосов А. “Қорқыт Ата” 1997; 2 Ермеков Қ.Е. Аташ Б.М “Қорқыт ата-ойшыл, философ” 2002 3 Жарықбаев Қ. Б. Қалиев С. Қазақтың тəлімдік ой-пікір анатологиясы, Алматы, 1994 54 ҚАЗАҚ МУЗЫКА ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ЗАМАНАУИ АҒЫМЫНА ТƏРБИЕЛЕУ МҮМКІНДІКТЕРІ Қиясхан М. - МӨ-20-1к Əділова Ш.С. - аға оқытушы Заманауи қоғамда адам өмірі мен іс-əрекетінің мағызды бөлігіне айналған, жалпы адамзаттың идеялдары мен ұмтылыстарында көрінетін потриоттыө тəрбиеге жас ұрпақты баулу мəселесі жаңа мазмұнға ие болуда. Бəсекеге қабілетті – халықтың тұтастығы мен дəстүрлерін сақтау, жас ұрпақты қалай жəне неге тəрбиелеудің күрделі мəселесі екендігі мəлім. Сол себепті Қазақстан Республикасы тəуелсіздік алғаннан бері оқушылардың оқутəрбие ісінде назар аударып отырған тəрбие салаларының бірі – потриодтық тəрбие. Қазіргі кезеңде шетелдің даңғаза музыкасының жаппай көбеюі мектеп оқушыларының, орта жастарға дейінгі буындардың санасындағы адасулармен музыкалық тəрбие беру саласында бірталай қиындықтар туындатып отыр. Егер бұлардың жолына тосқауыл қойылмаса, дұрыс шешім іздестірілмесе тарихымызды, тілімізді, менталитетімізді, ұлттық музыкалық шығармашылығымызды келер ұрпаққа жеткізе аламыз ба? Ал қазақ əн-күйі кедей ма еді? Қазір Отанға деген сүйіспеншілік қандай дəрежеде қалыптасқан, мектеп оқушылары студент жастар, жалпы жас ұрпақ потриодтық сезімнің не екенін түсіне ме? Қазіргі кезде көкйкесті өскелең ұрпақты потриодтыққа тəрбиелеу міндеті өте маңызды мəселе екендігі белгілі. Егерде баланы өмірінің бірінші күнінен бастап, үйде бала-бақшада бастауыш сыныпта аз ғана болса да, зорлыққа міндеттемей еппен табиғи үйлесімді ырғақты дыбыстар əлемінің байлығына ортақтастырсақ, сонымен қатар біздің мектеп өмірдің байлығы мен бақытын толыққанды сезініп түсіну үшін іртүрлі дыбыстар əлеміне ену қабілетін, əрқайсымызда қалыптастыруға бағыттаса, онда қазіргі музыка мен классикалық музыка арасындағы қарама-қайшылық аға ұрпақ пен жас ұрпақ арасындағы түсініспеушілік өзара күреске айналмас еді. Қазақ музыкалық шығармашылығының құралдары арқылы тəрбие беру мəселелері қазақ ағартушылары А.Құнанбаевты, Ш.Уалихановты жəне тағы сол сияқты ойшылдарды толғандырған. Ш.Уалихановтың пікірі бойынша «қазақ халқының поэзиялық жəне музыкалық өнері халық жасаған ең маңызды рухани құндылықтардың бірі болып табылады». Ол «Қырғыз тумысы» атты мақаласында қазақтардың поэзия өнеріне бейімділігін, халық əншілерінің жоғары муыкалық дарындылығын, халық өміріндегі, əсіресе өскелең ұрпақтың адамгершілік тəрбиесіндегі поэзия мен музыканың үлкен орын алатынын атап көрсеткен[1]. Сонымен қатар халқымыздың аса көрнекті ағартушысы, ғалым профессор А.Құнанбаев жастарға арналған көптеген тəрбиелік, педагогикалық бағалы ойларды өлеңдер мен əндерді қалдырды. Абай адамның бүкіл өмірі мен шығармашылығында өлеңнің əннің ерекше орын алатындығын өмірде із қалдыру қажеттігін ескерткен. «Артыңа із қалдырғың келсе кейінгі ұрпаққа адамгершілік нұрын сеуіп, білімге тəрбиеле болашағымыз өз ұлт өнері мен мəдениетінің тұнығын тұнығынан сусындап тарихын терең түсінетін болсын» деген өсиет біз үшін өте құнды. Адамгершілік тəрбие мəселесі бойынша өте көп құнды ой тұыжырым қалдырған педагог-ағартушы Мағжан Жұмабаевтың бала өміріндегі музыканың ролі туралы айтқан «Бала музыканы естіп табиғаттағы сұлулықты көріп өседі. Сондықтан ол сурет салып, өлең айтып музыкалық аспапта ойнау қажет. Күй адамның жан-дүниесін толғандырады көңілді əуен көңілді көтереді, мұңлы əуен көңілге салқын түсіреді, сол себепті баланың жан-дүниесі сезімтал болсын десе мұғалім оны өлең айтудан музыкадан жəне ертегі алыстатпауы қажет» Ендеше бүгінгі таңда өскелең ұрпаққа патриодтық тəрбие берудегі халық музыкасының ролі айрықша. Потриодтық тəрбиенің құрамдас бөлігі музыкалық тəрбие. Музыкалық тəрбие баланың музыкалық талғамын мақсатты да жүйелі дамыту, музыкаға деген қызығушылық сезімін қалыптастырып, музыканың мазмұнын түсініп қабылдауға тəрбиелеу[2]. Дегенмен музыкалық тəрбие оқушылардың эстетикалық тəрбиесін оларды потриатизмге тірбиелеуге кіріктіреді. Өйткені эстетикалық сезімдер отансүйгіштік сезімдермен бірігеді, біртұтас тұлғаны қалыптастырудың өзара байланысты қырлары болып табылады. Ал музыкалық білім беру – жалпы білім берудің құрамдас бөлігі музыкалық білім беру жəне арнайы кəсіби білім беру болып саналады. Музыкалық білім педагогиканың жалпы теориялық қағидаларына жəне музыканы оқыту əдістемесіне негізделеді. Музыка адамның рухани азығы, жан серігі жəне тілмен айтып жеткізе алмайтын ұшқыр қиялы, нəзік сезімі. Ол өзінің көркемдік жəне нəзіктігімен адам жанын баурап, олардың ақыл-ой, сана сезімінің кеңейіп, жақсы мінез құлықтарының қалыптасуына əсерін тигізеді. Музыкалық тəрбие адамның музыкалық мəдениетін, музыкалық антақабілетін, нысаналы жəне жүйелі дамыту, оның бойына музыкаға тебіреніп, толғана білуді оның түсінуін сезіндіру. Ол музыкалық қызметтің қоғамдық тарихи тəжірибесін музыкалық оқу мен білім элементтерін жаңа ұрпаққа табыс ету үрдісін қамтиды[3]. Музыка мұғалімі оқушылардың музыка өнері жөніндегі түсінігін кеңейтуде, ой-өрісін дамытуда заман талабына сай құрылған музыка сабағын жүргізеді. Мұғалім музыка сабағында оқушыларды əсемдік əдемінің таңғажайып сырын терең түсіндіріп, көркемдік атаулыны шынайы сезінуге, одан рухани лəззат, əсер алуға, өмір жайлы ой толғауға, ізгілікті мұрат-мақсаттарға жетелеп, өнегелі істерге баулиды. Осы маңызды міндеттерді орындау үшін баланың бойындағы қабілеттілікті дамыту керек. Ал, жалпы музыкалық қабілетті дамыту үшін музыка пəнінің мұғалімі «сегіз қырлы, бір сырлы» болуы қажет. Ол – əнші, музыкант, актер, əдебиетші, тарихшы қысқасы, ғылымның əр саласынан хабардар болғанда ғана, бүгінгі күн талабына сай ұстаз бола алады. Əдебиеттер 1. С.Ш.Əбенбаев. «Сынып жетекшісі» Алматы Дарын 2014ж. 2. К.Б.Сейташев. «Тəрбие теориясы» Алматы Мектеп 2015ж. 3. П.Момынұлы. «Музыкалы-эстетикалық тəрбие» Алматы 2010ж. 55 ƏОЖ 54(075.8 ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ-ПАРСЫ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ КӨРІНІС ТАПҚАН ТҮРКІЛЕРДІҢ ƏЛЕМДІК БЕЙНЕСІ Қозытай М., Жүнісбек І. – СМ21-12к2 тобының студенттері Арынғазиева Б.Б. – филос.ғ.к., доцент (қауымдастық профессоры) Американдық антрополог Клайд Кей Мейбен Клакхон (1905-1960) ұсынған ғылыми еңбегін негізге ала отырып, антропология – əрбір мəдениеттің ішкі логикасын, қоғамның мəдени-саяси, экономикалық, діни доктринасы арқылы айқындалатын ережелердің жиынтығын құрайтындығына тұғыр деп атауға болады [1, 284-299 бб.]. Баршамызға мəлім, мəдени антропология адамзат өмірінің жанаша қырларын танып білуге жəне əлемдегі адам орнын анықтауға мүмкіндік береді. Философия пəнінен сабақ беретін Б.Б.Арынғазиеваның ғылыми жетекшілігімен жүргізген ізденісімізде (мақаламызда), ерте ортағасырдағы араб-парсы ғылымындағы түркілердің дүниетанымы жөніндегі түсінігін қарастыратын боламыз. Ортағасырлардағы араб-парсы ғалымдары əлемді əртүрлі, əрі, бірнеше ұстанымдарда таныған. Өте ерте кезеңде, яғни, исламға дейінгі аралықта арабтар өздерін басқа халықтардан ұрпақтық сабақтастықтың сақталуы жəне туысқандық шежіре жүйесінің бар болуымен ерекшеленді. Арабтардың тарихи тұрғыдан сана-сезімінің жетілуі исламның жəне оның Киелі кітабы Құран Кəрімнің пайда болуымен тығыз байланысты [2, 16 б.]. Құран Кəрімді алғаш зерттегендер əлемнің жаратылысы, адамның пайда болуы, көне халықтардың тарихы, олардың діни-философиялық ұстындары мен көріністерін жинақтаған. Бұл мəліметтер арабтарға иудео-арамей жəне сиро-христиандық ортадан жеткен. Құранда əлем халықтарының генеалогиясының библиялық нұсқасы жоққа шығарылмаған. Себебі, ол адамзат бастауын жақын шығыстағы жалпы ортақ аңыздан тарататқан. Атап өтер болсақ, исламдағы секілді иудей жəне христиан діндеріндегі түпнұсқалы киелі кітаптарында Адамзат баласының жаратылуы Жаратушының (Алланың) Адам Атадан адамзат баласын өрбітетіндігімен байланысты. Тарихи-генеалогиялық ақпараттар VІІІ-IХ ғғ. жинақталып, бұл ғылыми еңбектерде, арабтардың ата-тегі «ад», «самуд», «джурхум» секілді жойылып кеткен халықтардың генеалогиясы, Адам Атадан таралған халықтар мен олардың ұрпақтары туралы генеалогиясы енген. VІІІ ғ. ортасында араб тайпасының шежіресі жүйеленіп, Халифат шекарасының ұлғаюына байланысты басқа халықтарды тануға ұмтылған. Арабтар мен түркілердің философиялық, діни, гнесиологиялық, мəдени антропологиялық кеңістікте танысуы Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін болды. Сондықтан, бірқатар зерттеушілер Құранда түркілердің ресми түрде аталмауын осымен байланыстырады. Дегенмен, ортағасырлардағы араб-парсы ғалымдарының деректері бойынша «Түркілер» Мұхаммедтің хадистерінде кездескен жəне оның ауызекі сөздерінде айтылған. Араб зерттеушілері Ибн ал-Факих (859920), Кудама ибн Джафардың (873-948) айтуынша, түркілер мықты жауынгер халық болған [3], [4]. Ғылыми еңбектерде Жер бөлінісінің библиялық нұсқамасы жəне парсы дəстүрі туралы бойынша, Жердің бірінші иеленушісі Афридун жердің шығыс бөлігін Туджу ұрпағына беріп, оның халқы «ас-син» (Қытай) жəне «ат-Түрк» (Көне түркілер) деп аталған. ІХ ғ. өмір сүрген Ибн Хордадбек (820-912): «Жерді ерте кезеңде билеушілер бірнеше қожалықтарға бөлді. Афридун жерді өзінің 3 перзенті (ұлы) арасында бөліске салды. Ал-Магриб (Батыс) Саламның иелігіне Шарамды берді. Оның ұрпақтары – ар-Рум жəне ас-Сугда. Əл-Машрих (Шығыс) Тушудың иелігіне берілді. Ол – Тудж. «Ат-Түрк» жəне «ассин» оның ұрпақтары [5]. Ибн Хордадбектің осы еңбегінен бастау алатын басқа да ұқсас сипаттамалар Абу Рейхан əлБирунидің «Хронологиясында» көрініс тапқан [5]. Мухаммед ат-Табари (881-923) түркілердің библиялық генеалогиясымен қатар парсы генеалогиясын да қосады. Түркілерді Қытаймен қоса, Афридунның ұрпағы ретінде сипаттайды [5]. Жерді бөлудегі арабтардың түсінігі антикалық дəстүрлерге негізделді. Мысалы, əл-Хорезмидің материялдары бойынша дайындалған Александрийлік ғалым Клавдия Птолемейдің (100-170) «География бойынша нұсқау» атты еңбегінде Скифия жері түркілердің мекені болды. Бұл антикалық дəуірдің теориясына сүйене отырып, Ибн Хордадбек, одан кейін Ибн əл-Факих жер 4 бөліктен тұратындығын жазған: Европа, Ливия, Эфиопия жəне Скифия. Осы авторлардың пікірінше, Скифияда түркілердің қоныстануы орын алған [6], [7]. Арабтар 7 климат теорисын да негізге алған. Антикалық ғалымдар Жерді 4 бөлікке бөліп қарастырған. Оның бір бөлігі қоныстануға жарамды жəне параллельді экваторлық зоналарға мүшеленген. Мұндай ендік белдеу «климат» деп аталып, күннің салыстырмалы ұзақтығы мен экваторға Күн сəулесінің түсу бұрышымен анықталған. Бұл ілім Птоломейдің «География бойынша нұсқауы» атты еңбегінде жақсы баяндалған. Оны алғаш рет араб ғалымдары арасында Мұхаммед ибн Мұса əл-Хорезми ІХ ғ. басында Птоломейдің 21 климатын 7 климатқа ауыстыруда сəтті қолданды. Əл-Ферғани 7 климатты суреттей отырып: «7-ші климат йаджудж елінің солтүстігінен шығысына қарай басталады, одан кейін түркілер жерін басып өтіп, Жоржана көлінен солтүстікке қарай қиысады. Содан соң Рума өзенінен «буржан» жəне «славян» елдеріне қарай Батыс көліне қарай қиысады. Шығысында «йаджудж» елінен тоғыз оғыз жерлерін басып өтіп жəне түркілердің мекенімен алан, татар, одан соң буржан, славяндар арқылы Батыс теңізі қиысқан аймақты айтамыз» – деген [7, 299 б.]. Қазақ философы Ғарифолла Есім Рум өзенін Қара теңіз деп көрсетеді [8]. Шығыс ғалымы Ибн Руста Х ғ. басында: «7-ші климат солтүстіктен шығысқа қарай йаджудж елін қамтиды. Олардан кейін түркілердің жерін, сосын Табаристан теңізінің солтүстік жағалауын қамтыды. Олардың шекарасын қамтитын аймақ шығысында йаджудж мемлекетін, тоғыз-оғыздармен түркі мемлекетін, аландар мен аварлардың жерін, буржан, славян жəне Батыс теңізіне дейін барады» – деп көрсеткен [6, 91 б.]. Мұнда, əл-Ферғанидің жетінші климат туралы ойы қайталанған. «Жетінші климат туралы» Х-ХІІ ғғ. өмір сүрген Кудамы ибн Жафар, əл-Макаддаси, əл-Бакри, əл-Марвази жəне т.б. ғылыми еңбектерінде айтылған. Əл-Ферғанидің үлгісі бойынша əл-Бируни да бұл территорияларды жан-жақты суреттеді. Алайда, ол, түркілер тұрған аймақты 7-ші климат емес, 6-шы климат деп атады. Əл-Бирунидің суретемесін келтірер болсақ: «6-шы климат қырғыз, қимақ, тоғыз-оғыз шығыс көшпелі түркілерден түркмен, фараб елдеріне, Хазар қаласынан олардың солтүстігіндегі теңізден аландар елін қамтып өтіп, олардың арасында Трапезунда теңізін (Қара теңіз) Батыс мұхитпен аяқталады» [7, 101 б.]. Арабтар 7 климатпен қатар, Жерді кешварларға бөлудің парсы дəстүрін де жетік білді. Алайда, «климат» терминін жиі пайдаланған. Кешвар дегеніміз – жер-дүниені домалақ бөліктерге сызбамен бөліп көрсету, əр домалақ сызбанын ортасында осы климатқа қарасты бір ел немесе бірнеше ел кірген. Əр климаттың ұзындығы мен ені 700 фарсахты қамтиды. 1-ші климат – Индия, 2-ші – арабтар, 3-ші – мағрибтер, 4-ші – ираншахр, 5-ші – Рум жəне славяндар, 6-шы – Түркі жəне Хазарлар, 7-ші – Қытай жəне Тибет кірген [9, 116-135 бб.]. Арабтартардың түркілердің тұрғылықты 56 жері туралы мəліметтерімен қатар, 7-ші климаттағы түркілер туралы толыққанды баяндамалары бар. Ибн əл-Факих: «7ші климат – түркілер мекені. Олардың ауа райы суық» – деп суреттесе, əл-Масуди: «Алыс солтүстікте тұратын түркілер мекеніне күннің аз түсуіне байланысты қыста қар мол жауады, ауа райы ылғалды жəне суық. Соған байланысты олардың денесі шымыр, арқадағы жəне мойындағы жұлын икемді болғандықтан жауынгер келеді. Домалақ жүзді, көздері кіші. Бет терісі қызыл» [10, 93 б.] – деп жазған. Ибн Хордадбек: «Түркілер мен тоғыз-оғыздар елі – түркі мемлекеттерінің ішіндегі кең байтақ территориясы бар. Оның шекарасы Қытай жəне Тибетті қамтиды. Одан кейін қарлұқ, қимақ, оғыз, шығыл, түркеш, азқыш, қыпшақ, қырғыздар бар» [10, 181 б.] – деген. Ортағасырлық дəрігер ƏлМарвази (1057-1125) түркі адамы туралы: «Гиппократтың айтуынша, Европа елінде түркілер деген халық бар. Олар бірбіріне ұқсас келеді жəне жер жүзіндегі басқа халықтарға еш ұқсамайды. Мысалы, мысырлық адам ыстықтан бір-біріне ұқсаса, түркі адамы суықтан бір-біріне ұқсаған» [9, 111 б.]. Көлемі қысқа мақаламызды қорытындылап, ғылыми тұрғыдан қарастырар болсақ, жоғарыда аты аталған ғалымдар ғылымның əртүрлі саласына қызмет еткен. Кез-келген мемлекеттердің адами ресурсын немесе адами құндылықтарын зерттеуде олар адамдарды территорияға, ұлттық бірегейлік принциптеріне бөліп қарастырмаған. Осылайша, арабтарда генеалогиялық тұрғыдан Яфедит немесе Афридун секілді халықтардың жақындасуымен бірге, адами ортақтықты бір ықлым немесе климат аясында жəне патшалыққа қарасты жер территориясы аясына біріктірген. Сондықтан, олардың жазбаларында туыс емес адамдардың бірігуі орын алған. Арабтардың ойынша, түркілер жер бетінің солтүстік-шығыс жəне шығыс бөлігінде орналасқан. Олардың суық климатта мекендеуі өне бойында жауынгерлік қасиеттерінің дамуына алып келген. Түркілер туралы араб ғалымдарының деректері семантикалық ақпарат ретінде құнды болып табылады. Тарихтан батыр, қолбасшы түркілер, арабтарға түскен ислам дінінің адамзаттың соңғы əрі кемелді діні ретіндегі рөлін арттырып, ол дінге барынша зор қызмет еткендігі көпшілікке мəлім. Сонымен қатар, əлемдік саяси сахнада мықты мұсылман мемлекеті ретінде түркілердің Осман империясы болғандығы, түркі батырлық рухының жəне араб-мұсылман өркениеті тоғысуының мазмұны деп білеміз... Əдебиеттер 1. Клакхон Клайд Кей Мейбен. Əлем антрополог көзқарасымен // ХХ ғасыр мəдениетінің антропологиясы. -Алматы, 2019. -453 б. 2. Зайончковский А. Старейшие арабские хадисы о тюрках ҮІІІ-ХІ // Тюркологический сборник. -Москва, 2017, 420. 3. Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в ранее средневековье. -Баку, 2021. -С.322. 4. Ибн ал-Факих ал-Хамадани. Ахбар ал-булдан. Фотокопия Мешхедской рукописи. Институт востоковедения. Москва, 2019. -С.540. 5. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Перевод с арабского комментарий, исследования, указания и карты Наили Велихановой. -Баку, 2020. -С.310. 6. Калинина Т.М. Тюрки в образе мира средневековых арбо-персидских писателей // Тюркологический сборник. Москва, 2007. -С.384. 7. Калинина Т.М. Сведения ранних ученых Арабского халифата. Тексты, переводы, комментария. -Москва, 2019. С.340. 8. Есім Ғ. Фалсафа тарихы. -Алматы, 2000. -277 б. 9. Бартольд В.В. Извлечение из сочинения Гардизи «Зайн аль-Ахбар» // Соч. Т.ҮІІІ. -Москва, 2020. -С.390. 10. Гразневич П.А. Развитие исторического сознания арабов // Очерки истории арабской культуры Ү-ХҮ вв. -Москва, 2016. -С.400. ƏОЖ 17.023.32 ОТБАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖƏНЕ ƏЛЕУМЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРЫ Манап А. – МС-19-14к тобының студентті Дарибаева Р.Д. – п.ғ.к., доцент Қазақстанда ел тұрғындарының некеге жəне отбасыға тұрақты бағыты бар. Жақында жас ұрпақтың некеге дейінгі мінез-құлқы айтарлықтай өзгерді, некеге дейінгі пəктіктің классикалық құрылыстары жұмыс істемей қалды. Біздің əлеуметтік өмірімізде соңғы онжылдықтарда көп нəрсе өзгерді; негізгі моральдық құндылықтарды жойды. Бірақ тіпті аномия жағдайында, ең терең əлеуметтік дағдарыста ұлттық сипат пен менталитет толығымен жойылуы мүмкін емес. Көптеген жылдар бұрынғыдай, жастар махаббатты басшылыққа алады, оны отбасын құрудың негізі етіп алады.Некенің тұрақтылығы бүкіл əлемдегі маңызды əлеуметтік мəселелердің біріне айналды. Неке өмір бойы қызмет етуді тоқтатты. Некені бұзу бостандығы демократиялық елдердің құқықтық нормаларында көрсетілген. Көптеген гуманитарлық ғылымдар қазіргі заманғы отбасының тұрақсыздығының себептерін зерттейді.Ғалымдар мас болу, ерлізайыптылардың опасыздығы, өзін-өзі ұстау мəдениетінің төмендігі, жыныстық мəдениеттің жоқтығы, некеге дайын болмау көбінесе отбасының бұзылуына əкеліп соқтыратынын атап өтті. Сарапшылар жас отбасыларға үйленетін жастардың өзімшілдігі мен инфантилизмі қазіргі заманғы отбасылардағы ажырасулар санының катастрофалық өсуінің басты себебі болып табылады деп келіседі[1]. Қазіргі заманғы отбасының ең өткір жалпы əлеуметтік проблемаларына мыналар жатады: экономикалық дағдарыстар, халықтың мəжбүрлі миграциясы, толық емес отбасылар санының көбеюі, отбасындағы дəстүрлі рөлдердің өзгеруі, қылмыс пен зорлық-зомбылықтың көбеюі.Соңғы кезде ғылыми полемикада отбасылық ұйымсыздану туралы көбірек айтыла бастады. Дезорганизация - бұл отбасының өзінің негізгі функцияларын орындамауы, құрылымының өзгеруі, əлеуметтік жетімдіктің пайда болуы. Отбасылық ошақты нығайтатын факторларға мыналар жатады: эмоционалдық жақындық, балаларды бірлесіп тəрбиелеу, жалпы үй шаруашылығының болуы, рухани жəне физикалық жақындық. Некелік мінез-құлық əдетте үш бөлікке бөлінеді: - бірінші бөлім, неке одағын жасауға əкелетін əрекеттер мен қатынастар жүйесі (неке таңдау); 57 - екінші бөлім, ерлі-зайыптылардың мінез-құлқы, ол ерлі-зайыптыларға үйленіп, ата-ана болған əйелдерге де қатысты; - үшінші бөлік - ерлі-зайыптылардың ажырасуға немесе ажырасуға əкелетін жанжалды мінез-құлық деңгейі [2]. Толық емес отбасыларда жиі кездесетін мəселелердің бірі, ең алдымен, табыстың аздығы, бұның себебі отбасында еңбек табысының бір ғана көзі бар (көбінесе еңбек табысы мүлдем болмайды, ал отбасы жұмыссыздық бойынша жəрдемақыға немесе балалар жəрдемақысына өмір сүруге мəжбүр).Əйелдің көптеген елдерде тапқан табысы, əдетте, бала күтімі жөніндегі міндеттерді орындаумен байланысты əлеуметтік баспалдақта қалып қою себептеріне байланысты ерлердікінен айтарлықтай төмен. Біздің елдегі алимент, əдетте, баланы ұстауға кететін шығындардың жартысынан көбін өтемейді. Осылайша, ақшаның жетіспеушілігі жəне онымен байланысты əлеуметтік мəселелер əйелдер мен балаларға қатысты қатыгездік пен зорлық-зомбылықтың себебі болады. Отбасылық қатыгездікті сипаттайтын психологтар қатыгездік өмірдің ауыр жағдайларының əсерінен жинақталған агрессивтіліктің əлсіз жəне қорғансыз отбасы мүшелеріне айналады деген қорытындыға келді. Бұл сондайақ бұрын болған дəстүрлермен, адамның психологиялық жағдайын реттеу қабілетінің төмендігімен, жағымсыз эмоцияларды балама түрде алып тастау дағдыларының жоқтығымен түсіндіріледі.Қоғамда қалыптасқан негативті тенденцияларды жою қажеттілігі мемлекеттен қазіргі заманғы отбасылық қатынастардың көптеген мəселелерін шешуге жаңа тəсілдер іздеу қажеттілігін тудырды. Биліктің мақсатты күш-жігерінің нəтижесінде тікелей отбасылардың өмір сүру деңгейін өзгертуге жəне қолдауға, өмір сүру деңгейін көтеруге жəне олардың əлеуметтік əл-ауқатын жақсартуға бағытталған отбасылық саясат бағдарламасы жасалды. Қазақстандағы ана мен баланы қорғауға арналған əлеуметтік жұмыс заманауи отбасының жоғарыда аталған мəселелерін шешуге ғана емес, оны нығайтуға жəне дамытуға, ішкі əлеуетті қалпына келтіруге, Қазақстанның демографиялық жəне əлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға, өсуді азайтуға бағытталған. біздің елдегі ажырасулар саны бойынша.Отбасының əлеуметтік институты қоғамның əлеуметтік тұрақтылығын сақтау сияқты бірнеше маңызды функцияларды орындайды. Отбасының негізгі функциясы ұрпақ өмірінің биологиялық жолымен де, əлеуметтену арқылы да қоғам өмірінің жалғасуын қамтамасыз ету болып табылады. Осы функцияларды ескере отырып, адамның отбасындағы рөлінің сипаты уақыт өте келе өзгереді. Балалардың көзқарасы бойынша отбасы бағдар сезімін қалыптастырады: отбасы балаларды əлеуметтік оқшаулау функциясын орындайды жəне олардың əлеуметтенуінде маңызды рөл атқарады. Ата-ана тұрғысынан отбасының басты мақсаты ұрпақ жалғастыру болып табылады: отбасы балаларды тудыру жəне əлеуметтендіру функцияларын орындайды. Кейбір мəдениеттерде неке əйелдерге бала көтеру міндетін жүктейді. Мысалы, Гананың солтүстігінде қалыңдықтың құнын төлеу əйелден балалы болуды талап етеді, ал контрацепцияны қолданатын əйелдер физикалық зорлық-зомбылық пен репрессияға ұшырайды [3]. Қазіргі жағдайда отбасы дегеніміз - туыстық, туыстық немесе бірге өмір сүруге байланысты адамдар тобы. Көптеген қоғамдарда ол балаларды əлеуметтендірудің негізгі институты болып табылады. Кейде отбасы туралы дəстүрлі идеяларды бұзатын отбасы туралы жаңа идеялар пайда болады. Отбасы əлеуметтенудің бірлігі ретінде көптеген гуманитарлық пəндер үшін талдау объектісі болып табылады. Əлеуметтанушылар үшін отбасы алғашқы əлеуметтенудің органы ретінде қарастырылады жəне жеке тұлғаның əлеуметтенуінің алғашқы ошақтық органы деп аталады. Балалық шақта үйренген құндылықтар баланың даму барысында үйренетін ең маңыздысы болып саналады. Эволюциялық психолог Диана Баумринд ерте жастағы балаларды тəрбиелеудің үш негізгі стилін анықтады: беделді, авторитарлық жəне рұқсат етуші [4]. Ата-аналардың бұл стильдері кейін төртке, оның ішінде инвазивті емес стильге дейін кеңейтілді. Ата-аналардың төрт стилі бір жағынан қабылдау мен жауап берудің, екінші жағынан талап пен бақылаудың үйлесімділігін қамтиды. Ата-аналардың авторитарлық стилдері өте қатал жəне қатаң болуы мүмкін. Ата-аналардың авторитарлық стилімен айналысатын ата-аналардың қатаң ережелері бар жəне оларға бағыну қажет. Егер ережелер сақталмаса, жазалау көбінесе мойынсұнушылықты қамтамасыз ету үшін қолданылады. Əдетте, баланың қиналғанынан жəне ақсақалдарды тыңдауы керек дегеннен басқа жазалаудың түсіндірмесі жоқ. Ата-аналардың беделді болуы жағымды күшейтуге жəне жазаны сирек қолдануға негізделген. Ата-аналар баланың сезімдері мен қабілеттері туралы көбірек біледі жəне оның тəуелсіздігін дамудың ақылға қонымды шектерінде қолдайды. Ата-аналар мен балалар арасында «беру-беру» атмосферасы қалыптасқан жəне бақылау да, қолдау да атааналардың беделді стилінде жүзеге асырылады. Əдебиеттер 1. Никитин В.А. Социальная работа: проблемы теории и подготовки специалистов. Учеб. Пособие /В.А. Никитин. – М.: Московский психолого-социальный институт, 2002. – 236 с. 2. 2.Кузнецова О.В., Социальная работа: теория и практика: Учеб. пособие /Холостова, д.и.н., проф. Сорвина. – М.: ИНФРА – М, 2004. – 427 с. 3. Калашникова Н.П. «Некоторые аспекты решения проблем сирот в Казахстане», сайтhttp://juvenjust.org/txt/index.php/t174.html 4. Молдагалиев Б.Проблемы материнства и детства в Казахстане в свете правовых реферм, Вестник КазНУ, серия юридическая, Алматы, № 4 (52) 2009. С. 162-165. 58 ƏОЖ 13.01.29: РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДА ҰЛТТЫҚ ДƏСТҮРЛЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Мансур М. - МС-21-6к1 тобының студенті Турдалиева Ш.Ж. - ғылыми жетекшісі Бүгінгі таңда Қазақстан өзінің тарихи дамуының маңызды кезеңінбастан өткеруде: мемлекеттегі əлеуметтік жəне мемлекеттік дамудың барлық салаларында қайта құру жүріп жатыр, соның ішінде экономикалық реформа, саяси жүйені өзгерту жəне білім беру жүйесін жетілдіру. Қазіргі кезеңдегі педагогикалық іс-əрекеттегі басым бағыт – халықтың рухани-мəдени құндылықтары мен дəстүрлері арқылы жеке тұлғаның рухани-адамгершілік негіздерін қалыптастыру. Өз кезегінде, бұл барлық қоғамның, ең алдымен мектептің, əсіресе бастауыш мектептің руханиадамгершілік негіздерін қалауға арналаған, ұйымдастырылуы мен қызметінің мазмұнын өзгертуді қажет етті. Демек, адамгершілік пен əдептің жоғарғы принциптеріне негізделген бай тарихи құндылықтарды, ұлттық мəдениет, дəстүрлер мен халықтық педагогиканың жетістіктерін жаңғырту, сондай-ақ оларды қазіргі жағдайда дұрыс пайдалану Қазақстанның жаңа азаматын тəрбиелеудіңмаңызды факторы ретінде қызмет етеді. Тұлға руханилығы – жалпыадамзаттың ең үлкен құндылығы. Ол адамзат қоғамының бүкіл өмірінде шешуші рөл атқарады. Рухани тəрбие адамға өзінің өмірінің мəнін табуға көмектеседі, оның мақсаты – өзін- өзі жетілдіру жəне жеке тұлғаның өз өмірінде тұрақтануы. Руханилық адамның ақиқат, жақсылық, сұлулық, бейбітшілік жəне əлем бірлігін танып білуін болжайды. Ол адамды бүкіл əлемді қамтитын руханилықтың, барлық мəдениеттердің, халықтардың, діндердің ұқсастығының көрінісі ретінде əлемдік мəдениетке жақындатуды көздейді. Рухани даму жолына түскен адам рухты іздеуге, өзінің «Менін» тануға бет бұрады. Республикада мектептің іс– əрекетін жетілдіру бойынша жүргізіліп жатқан жас ұрпақты рухани – адамгершілікке тəрбиелеудің бүкіл мəселесін қоғамда болып жатқан жаңа прогрессивті процесстермен анықталатын қазіргі заманғы талаптар деңгейіне көтере алатын осындай жүйені құруды талап етеді. Тəрбие жүйесін жетілдіру – қоғамның тұлғаны қалыптастырудағы, соның ішінде халық педагогикасы құралдарымен жүзеге асыратын маңызды міндеті болып табылады. Мəселенің тарихи негіздеріне жасалған талдау жас ұрпақтың адамгершілігі мен рухани тəрбиесін қалыптастыру мəселелері əрқашан қоғамның өзекті тақырыптарының бірі болғандығын көрсетеді. Рухани –адамгершілік тəрбиесінің мазмұнын, əдістері мен құралдарын зерттеп, зерделеу ежелгі педагогикада атап өтіледі (Демократ, Платон, т.б). Шығыстың ұлы ойшылары – Əбу Абдулло Рудаки, Əбу Əли Ибн Сина, Насреддин Туси, Ахмади Дониш, Алишер Науаи, Абдурахмон Джами, Махмуд Қашғари жəне басқаларының мұраларында адамгершілік тəрбиесінің формалары мен əдістері, оның мазмұны мен мақсаттары қарастырылады. Адамның рухани дамуы ұлттық мəдениетті зерделеуді, талғам мен үйлесімділікті тəрбиелеуді көздейтіні белгілі, осы маңызды мемлекеттік мəселеде халықтың ұлттық мəдени дəстүрлерін зерттеп – зерделеудің мəнісі зор. Ұлттық мəдени дəстүрлер халықтың өткендегі тарихи даму жолынан, тыныс – тіршілігінен,, əдет – ғұрып, салт – дəстүрлерінен, өмірге, болмысқа деген көзқарасынан, қарым – қатынас мəдениеті мен дүниетанымынан түсінік береді. Ұлттық мəдени дəстүрлердің балалар мен жеткіншектерді тəрбиелеудегі, соның ішінде, рухани – адамгершілікке тəрбиелеудегі мүмкіндіктері аса жоғары. Атап айтсақ: ата–баба дəстүрлеріне аялы көзқарасын қалыптастырады, ана тілін, салт – дəстүрлерін, мəдениетін, əдебиетін меңгеруге, ұрпақтан – ұрпаққа сақтап жеткізіп отыруға үйретеді, адамгершілік қасиеттердің (мейірімділік, кішіпейілділік, əділеттілік, ғибраттылық, үлкендерді сыйлау, батылдық, шыншылдық, жомарттық жəне т.б) дұрыс қалыптасуына септігін тигізеді, отанын, елін, жерін, сүюге үйретеді жəне т.б. [1]. Ұлттық мəдени дəстүрлердің тəрбиелік мүмкіндіктері Елбасы Н. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасында да атап көрсетілген. Онда «Болашаққа бағдар; рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында жастарымызды өз ісінің қыр – сырын жетік білетін, қоғамға керекті маман, саналы азамат, ұлттық мүдде жолына қызмет ететін, отанын, елін, сүйетін қайраткер етіп тəрбиелеу басты міндет» делінген [2]. Тұлғаның бойында аталған қасиеттерді қалыптастыру отбасындағы тəрбиеден басталып, мектепте жалғасын табуы қажет. Балалық шақтағы тəжірибе мен оқыту үлкен психологиялық тұрақтылықпен сипатталады. Л.С. Выготскийдің айтуынша «Қажеттіліктер мен мотивтерді қайта құрылымдау, құндылықтарды қайта бағалау – бұл жастан жасқа өтудің басты сəті» [3]. Бастауыш мектеп оқушысының əлеуметтенуі ұлттық сананы жəне туған халқына, азаматтық қоғамға өзінің мəдениеттерінің сан алуандығы сезімін қалыптастыру арқылы қамтамасыз етіледі. Осы кезеңдегі рухани –адамгершілік даму патриоттық сезімінің – өз Отанына жəне кішігірім Отанына деген мақтаныш сезімін, əлеуметтік – мəдени жəне ұлттық байлықты, оның ішінде ана тілін, фольклорды, адамгершілік мінез – құлық нормаларын, адамгершілік қатынастарды дамытудағы белсенді азаматтық позицияны қалыптастыруды болжайды. Сондықтан, ұлттық мəдениетке негізделген арнайы бағдарлама қажет. Бағдарламада көрініс алған ұлттық мəдени дəстүрлерді бастауыш сынып оқушылары басты идеялар тұрғысында меңгеруі керек: - патриотизм – туған жеріне, өз халқына, кішкентай Отанына деген сүйіспеншілік; - азаматтық – Отанға қызмет ету; қоғамның заңдылықтарын сақтау; - отбасы – үлкендер мен кішілерге қамқорлық, денсаулық, əл-ауқат, сүйіспеншілік пен адалдық, құрмет; - еңбек пен шығармашылық – адалдық пен табандылық, адамдардың еңбегін құрметтеу, шығармашылық жасау; - табиғат – туған жер, экологиялық сана: табиғатты қорғау дегеніміз –Отанды қорғау; - əдебиет, өнер, фольклорлық сұлулық, үйлесімділік, өмір мəні, рухани қажеттіліктер, этикалық жəне эстетикалық даму; - адамзат – əлем тыныштығы, мəдениеттер мен халықтардың алуан түрлілігі, прогресс. 59 Бастауыш сынып оқушыларының рухани – адамгершілік тəрбиесі бұл негізгі ұлттық мəдени дəстүрлерді игере отырып, позитивті жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал ету процесі, бұл рухани-адамгершілік сезімдерін (ар – ождан, жауапкершілік, парыз, отан сүйгіштік), адамгершілік позицияны қалыптастыру (жақсылық пен жамандықты ажырату, адам бойындағы адамгершілік қасиеттерді бағалау, өз бойында жəне басқаларда), адамгершілік мінез – құлық (адамгершіліктің əлеуметтік нормаларын сақтауға, қырағылық пен ізгілік танытуға дайын болу). Бұл кез – келген оқу орындарында рухани – адамгершілік білім беру бағдарламасының мақсаты. Жұмысбарысындамынадай міндеттерді шешу қажет: бастауыш сынып оқушыларын туған халқының жəне адамзаттың рухани – адамгершілік құндылықтарымен таныстыру. Жақсылыққа жəне жамандыққа қарсы тұруға қабілетті жеке тұлғаны тəрбиелеу. Ұлттық отбасылық жəне əлеуметтік тəрбиенің үздік дəстүрлерін қайта құру. Əдебиеттер 1. Ұзақбаева С. Қазақ халық педагогикасы. - Алматы, Глобус, 2014. – 468 б. 2. Назарбаев Н.Ə. «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру». Астана, 2016. Режимдоступа:https://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynynbolashakkabagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy [Дата обращения17.11.2020]. 3. Выготский Л.С. Проблемы общественной психологии // Собрание сочинении: В 6т. - М., 1983. - Т.3. – 78 с. 4. [4] Төлеубекова Р. «Бала тəрбиесіндегіхалықтық педагогика». - Алматы,1994. -37-б УДК 796 РЕАБИЛИТАЦИЯ ПРИ ЗАБОЛЕВАНИИ ПАНДЕМИИ Мекенбаева М. – студент группы МӨ-22-12Р, Разваляева К. - студент группы МӨ-22-17К2 Затыбеков К.А. – ст. преподаватель, Шералиев.А.Н. - преподаватель Задумывались ли вы, какой вид деятельности мы ведем в современном мире? К огромному сожалению, победителем выступает малоподвижный образ жизни, который обусловлен сидячей работой, активным использованием новейших технологий,заменяющих людям живое общение с окружающим миром. Данный факт не оказывает положительное влияние на здоровье человека, не на физическое, не на эмоциональное. Жизненный тонус угасает, бывали случаи впадения общества в депрессию, а также становление под угрозу их психического состояния. Глобальным толчком к обострению данных ситуаций явилось обширное распространение пандемии под названием «COVID-19». С целью недопущения массового заражения граждан, президентом нашей страны был введен режим самоизоляции. Мы были вынуждены длительное время оставаться дома. В условиях карантина малоподвижный образ жизни набирал лидирующие обороты, которые ослабили иммунитет людей, позволяя многим заболеваниям безвозвратно забирать бесчисленные жизни. Но не все потеряно для тех, кто способен себя заставить банально больше двигаться, а может даже попробовать заняться подходящим видом спорта. Ведь он способен поднять настроение, повысить уверенность в себе, дать силы. Однако, в свете последних событий, связанных с пандемией коронавирусной инфекцией, проведение полноценных тренировок было очень непростой задачей. Были закрыты спортзалы, стадионы и спортплощадки посещать не рекомендовалось в связи с высокой заражаемостью. Как выйти из этой ситуации, позаботиться о собственном здоровье и не бросить занятия спортом в период самоизоляции, пойдет речь в моей статье. Начать хотелось с публикаций от ВОЗ, которая рекомендует обществу заниматься хотя бы 75 минут умеренной физической активностью, сочетая её с интенсивной. Для выполнения данной задачи не требуется специального оборудования или ограниченного пространства, все действия можно выполнить и в домашних условиях. Исследование показало, что люди, которые незанимались физическими упражнениями вообще или занимались ими слишком много— были в наибольшей степени подвержены риску смерти по сравнению с теми, кто уделял внимание физической активности в меру. В основе лечебного действия физических упражнений лежат нагрузки, строго определенные к каждому человеку. Комплексы упражнений ЛФК способствуют увеличению подвижности суставов, улучшают обменные процессы, активизируют нейрогуморальные механизмы, улучшают деятельность зрительных, двигательных, вестибулярных и тактильных анализаторов, благоприятно влияют на обмен веществ, гормоны внутренней секреции и уменьшают последствиярастяжения мышц. Лечебная физкультура применяется чаще всего в следующих областях медицины: травматология (в рамках по восстановлению после перенесенных травм), неврология, кардиология (при лечении ишемической болезни сердца, гипертонии), ортопедия (в случаи плоскостопия и различных заболеваний суставов), пульмонология (при воспалениях легких, бронхите, бронхиальной астме). Подбор средств ЛФК проводится в соответствии с лечебными задачами, которые связаны с изменением защитных сил организма, ростом и развитием пациента, эмоциональной сферой. Эффективность зависит не только от дозирования физической нагрузки, но и от правильного подбора разнообразных средств, последовательности упражнений в курсе лечения. Основными правилами ЛФК прежде всего являются повторность и длительность воздействия, которые необходимы для укрепления навыков. Важно постепенно повышать физические нагрузки во избежание перенапряжения. Для усиления тренирующих действий используют компьютеризированные и механические тренажеры ведущих мировых производителей. Если человек хорошо переносит плавное увеличение нагрузок, дополнять дозировку упражнениями рекомендуется только по предписанию лечащего врача, так как успехи могут создать обманчивое ощущение быстрого выздоровления, тогда как системы организма могут не быть готовы к интенсивным занятиям. Максимальный эффект от ЛФК достигается в сочетании с массажем и физиотерапией. Для подбора упражнений следует обратиться к специалисту, который оценит состояние здоровья и даст определенные рекомендации. Масссаж является неотъемлемой частью реабилитации. Сам по себе он не способен сделать тело более натренированным и выносливым, однако данная процедура используется для снятия напряжения в мышцах, ускоряет 60 заживление тканей,что очень важно в послеоперационном периоде. Кроме того, во время массажа температура кожи повышается, активизируя обменные процессы, избавляя человека от болей, улучшая подвижность поврежденного участка тела. Гигиеническая гимнастика на дому проводится в утренние часы. Она является хорошим средством перехода от сна к бодрствованию, к активной работе организма. Важно помнить, что данный комплекс не должен вызывать сильное напряжение на внутренние органы и самочувствие человека. Продолжительность выполнения гимнастических занятий не более 10-30 минут. Дыхательные упражнения, применяемые в лечебной гимнастике, используются с целью улучшения функции внешнего дыхания. Благодаря комплексу для основной дыхательной мускулатуры (диафрагма, наружные и внутренние межреберные мышцы), дыхание становится более полным и глубоким, в легкие попадает большее количество кислорода. Также данные упражнения препятствуют возникновению застойных явлений в печени, улучшают деятельность желудочно-кишечного тракта. Нет смысла искать самое важное событие – оно вокруг нас и проходит прямо сейчас. Пандемия навсегда изменила жизнь и стала главной угрозой. Как бы абсурдно это не звучало, но именно она научила нас относиться к нашему здоровью более уважительно, ценить свое, быть чуткими и заботливыми. И если «уроки» вируса окажутся не впрок, то через некоторое время природа напомнит нам о новых заболеваниях, смертоносность которых может оказаться в разы выше, чем у COVID-19. Помните, что лечебная физкультура становится важной частью процесса выздоровления от болезней и входит в комплекс реабилитационных мероприятий, позволяющих человеку вернуться к полноценной жизни. Литература 1. Разумов А.Н., Пономаренко Г.Н., Бадтиева В.А. «Медицинская реабилитация пациентов с пневмониями, ассоциированными с новой коронавирусной инфекциейCOVID-19». 2. Черясова О.Ю., Онищук М.А. «Физическая культура и спорт в жизни современного общества». 3. Новая коронавирусная инфекция (COVID-19): этиология, эпидемиология, клиника, диагностика, лечение и профилактика/ Никифоров В.В., Суранова Т.Г., Миронов А.Ю., Забозлаев Ф.Г. – 2020. 4. Руководство по профилактике и лечению новой коронавирусной инфекции COVID-19/ Первая академическая клиника Университетской школы медицины Чжэцзян. – 2020. ƏОЖ 784.85:315.3 МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ АРҚЫЛЫ БАЛАНЫҢ РУХАНИ БАЙЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ Мəжит Б. - МС-20-1к тоының студенті Елгонова С. – магистр, аға оқытушы Музыка – өнер, ал кез келген өнер бала тұлғасын дамытады, тəрбиелейді, өмірді түсінуге, өзін-өзі табуға, тануға мүмкіндік береді, өзіндік бағалауды қалыптастырады.Тəжірибенің өзектілігі мен келешегі соңғы уақытта білім беру жүйесінің əлеуметтік-экономикалық кеңістігінде орын алған елеулі өзгерістерге, мектепте оқытуға қойылатын заманауи талаптарға жəне «Біздің жаңа мектебіміз» президенттік бастамасында көрсетілген бағыттарға байланысты.Қазіргі кезеңде еркін рухты, дербес, жеке жауапкершілігі бар тұлғаны тəрбиелеудің əлеуметтік қажеттілігі барынша сезіліп отыр. Музыка мəдениетінің дирижері ретінде мен музыка мұғалімі ретінде оқушылардың музыкалық тəрбиесіне жауапкершілікті сезінемін.Баланың тұлғалық даму процесі баланың жеке қасиеттерін (интеллектуалдық, физикалық жəне т.б.) дамытумен шектелмеуі керек, сондықтан менің педагогикалық тұжырымдамам оқушылардың музыкалық мəдениетін қалыптастыруға ықпал ететін дамытушылық білімге негізделген, жақсы музыкалық талғамы, олардың бүкіл рухани мəдениетінің бөлігі ретінде жəне үйлесімді дамыған тұлға. Барлық балалар сұлулық əлемімен байланыста болады, дұрысы, мектептегі əрбір пəн қоршаған дүниенің сұлулығы мен орындылығын аша отырып, эстетикалық тəрбие беруі керек. Оқушылардың рухани мəдениетін, адамгершілік қасиетін тəрбиелеуде оқушының сезім əлеміне барынша əсер етіп, жан дүниесін абаттандыруда музыка сабағының алатын орны ерекше. Музыка – адамның шығармашылық қабілетін дамытуға теңдесі жоқ мүмкіндіктер беретін тікелей жəне күшті эмоционалды əсер ету өнері. Сурет, театр, поэзия сияқты өмірдің көркем көрінісі. Музыка адамдардың өзара түсінісуіне қызмет етеді, олардың бойындағы туыстық сезімдерді оятады жəне сақтайды, қоғамдық мұраттарды бейнелейді, əрбір адамға өмірдің мəнін табуға көмектеседі. Ең алдымен, оның өмірдің əртүрлі сəттеріндегі адамдардың тəжірибесін көрсетудің таңғажайып қабілеті. Адамдар қуанады - бұл музыканың салтанатты қуанышты дыбыстарына əкеледі; адам қайғырады - қайғылы дыбыстар қайғыны білдіруге көмектеседі. Музыка өмір бойы баланың тұлғасын сүйемелдеп, қалыптастырады. Қазіргі ғылыми зерттеулер музыкалық дамудың жалпы дамуға таптырмас əсер ететінін көрсетеді: - эмоционалдық сфера қалыптасады; - қиял-ғажайып ойлауы жетілдіріледі; - бала өнердегі жəне өмірдегі сұлулықты қабылдайды. Əрбір музыка мұғалімінің алдында тұрған міндет – балаларды музыка əлемімен таныстыру, өнерге баулу жəне осыған байланысты олардың рухани аясын кеңейтіп, сезімдерін тəрбиелеу. Музыкалық практика адамның рухани болмысын, оның əсемдікке, жақсылыққа, ақиқатқа, адамды биікке көтеретін нəрсеге ұмтылуына негізделген адамгершілік өзегін қалыптастырады. Эмоционалды өмірдің байлығы - адамгершілік өсудің шарты. Қазіргі педагогикадағы тенденция – білім беру мен тəрбиелеу процестерін оқушының шығармашылығы арқылы белсендіру объективті факторларға байланысты: дүниені танудағы шығармашылықтың жоғары рөлі; жеке тұлғаны жан-жақты дамыту қажеттілігі; баланың шығармашылық белсенділікті қажет ететін, оған бала кезінен жақын жəне таныс табиғи əрекеті. Мектепте музыкалық білім беру сыныптағы жəне мектептен тыс жұмыстарды үйлестіре отырып, барынша тиімді жүзеге асырылады. Бір жағынан, сабақ адамзаттың жинақтаған тəжірибесі жас ұрпаққа материалдық жəне 61 рухани мəдениет түрінде берілетін тəрбиенің негізгі түрі. Ұсынылып отырған тəжірибенің өзіндік ерекшелігі мен жаңалығы сабақтың заманауи түрлерін қолдану оқушылардың оқу іс-əрекетіне қызығушылығын арттыруға мүмкіндік береді, бағдарламалық материалды ұсыну мен меңгерудің əртүрлі формаларын қарастырады, үлкен тəрбиелік, дамытушылық мазмұнды қамтиды. жəне білім беру əлеуеті. Бұл мəселенің практикалық маңыздылығы əр түрлі сабақ түрлерін қолданудың мектеп алдында тұрған заманауи талаптарға сай болуында. Екінші жағынан, оқудың факультативтік, қосымша түрі бола отырып, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жұмыстың тиімді бөлігі болып табылатын сыныптан тыс жұмыстар əлі де болса.Сыныптан тыс жұмыс оқушының өздерін қызықтыратын нəрсеге терең бойлау мүмкіндігін ашады. Ал мұғалім оларды музыкамен көбірек таныстыруға, дербестік пен шығармашылық белсенділікті қалыптастыруға мүмкіндік алады. Музыкалық əрекетке қызығушылықты ояту табысқа жету жағдайын жасауға ықпал етеді. Бұл əсіресе бала қатты тырысқанда, бірақ күресіп жатқанда қажет. Балаларды жігерлендіре отырып, мұғалім сəттілік жағдайын жасайды, ал қуаныш тəжірибесі оларға күш береді, қиындықтарды жеңуге сенімділік береді, олардың эмоционалдық тонусын көтеруге көмектеседі. Табыс, мақсатқа жету қуанышы көптеген студенттерге өз күшіне сенуге, өз көзімен жəне жолдастарының пікірімен растауға көмектеседі.Шығармашылықтың даналығы мынада: сезімдерді оймен «асықпау» керек, бала жан дүниесінің бейсаналық аймағына сену керек. Əдебиеттер 1. Розеншильд К. История зарубежной музыки. М:Музыка, 1969. 2. Рядом с древнейшей скульптурой найдены музыкальные инструменты, Элементы.ру (26 маусым 2009). 3. Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б. 4. Қазақ мəдениеті :энциклопедиялық анықтамалық /[бас.сарапшы Əшірбек Сығай].-Алматы,2005. ƏОЖ 784.85:315.3 ДИРИЖЕРЛЫҚ ШЕБЕРЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ ШАРТТАРЫ Мəжит Б.М. - МС-20-1к Ағабекова С.С. - аға оқытушы Екі өлшемдегі дирижерлық көрсеткіш. Əр өлшемдегі дирижерлық көрсеткіш белгілерін жеңіл түсініп, тез игеру үшін, ең алдымен оның жəй қарапайым үлгісімен танысып алған жөн. Одан кейін барып музыкалық шығарманың мазмұны мен сипатына байланысты түрлі өлшемде жүретін пластикалық дирижерлық көрсеткіштерге көшуге болады. Yш есебiндегi дирижерлық көрсеткiшi қолдың үш қимылынан құралады. Төмен, оң жаққақарай жəне жоғары қозғалу. Əрбір санның, үлестiң алғашқы басталуы қолдың қоспа буыны арқылы жеңiл жəне анық көрсетiлуi тиiс. Үш есебiнде пластикалык (фигуралық ) қимыл жасау жоғарыда көрсетілген жай көрсеткіштен гөрі айтарлықтай өзгеше келедi. Мұнда тек бiр есебiне (үлесiне ) келетiн тактының салмақтыүлесіқолмен төмен жəне тура көрсетiледi де,қалған екі үлестегi қимылдар доға сияқтанып иiлiп, əуелі оңға жəне солға, содан соң барып жоғары көтерiледi. Төрт есебіндегі дирижерлық көрсеткіш төрт түрлі қимылдан жасалады,яғни төмен, солға жəне оңға кейін жоғары қарай қозғау қимылдары арқылы жүзеге асады. «Аутентиктердің» барлық жетістіктері даусыз болғандықтан, қазіргі заманғы дирижерлардың көпшілігі 18 ғасырдағы музыкаға сілтеме жасағанда (автентик еместер əлдеқайда алыс уақыттардың шығармаларын сирек орындайды) олардың алтын ортасын романтизм мен «аутентизм» арасында іздейді. , көбінесе бір уақытта сол кездегі дирижерлік əдістерге еліктейді - олар оркестрді басқарады, фортепианода отырады немесе қолында скрипкамен отырады. Симфониялық музыканы орындау қазіргі заманғы дирижерден музыкалық дарындылықпен қатар арнайы дайындалған құлақты қажет етеді (дирижер үшін Бруно Вальтердің пайымдауынша, динамиканың реңктеріне, дыбыстық пропорцияларға сезімтал болу абсолютті дыбыс деңгейінен маңыздырақ. жеке дауыстар) жəне пішінді сезіну, жан-жақты музыкалық-теориялық дайындық жəне музыкалық əдебиет саласындағы кең білім. Оның үстіне, деп жазды Бруно Уолтер, «тек тамаша орындаушы тұлға ғана басқаның шығармашылығындағы ұлыны түсініп, аша алады». топ, дирижер психолог, мұғалім болуы керек, ұйымдастырушылық жəне көшбасшылық қабілеттерге ие болуы керек. Қазіргі уақытта көптеген дирижерлар таяқшаны пайдаланудан бас тартады - жалпы немесе композициялардың баяу бөліктерінде; Василий Сафонов (1920 жылдардың басынан бастап) жəне Леопольд Стоковский 20 ғасырдың бірінші жартысында таяқсыз жүргізді. Лео Гинзбург ғылыми əдебиеттерде жылдар бойы қолмен техникаға азырақ назар аударылғанын атап өтті: ол өте жеке жəне іс жүзінде кез келген теорияны жиі жоққа шығарады. Мұнда тек жалпы контурларды көрсетуге болады: өлшемнің ең күшті (бірінші) соққысы оң қолдың төмен қозғалысымен, ең əлсізі (соңғы) - оң қолдың жоғары қозғалысымен, қалғаны (бар болса) олардың арасында таралып, метрикалық тор деп аталатын торды құрайды. Қолдың, бастың, бүкіл дененің қосымша қимылдарымен, сондай-ақ мимикамен, қарқын мен ырғаққа мұндай анықтамадан басқа, дирижер жалпы ансамбль үшін де, оның үшін де музыканың орындалу сипатын көрсетеді. жеке топтар мен қатысушылар. Кезінде Рихард Вагнер симфониялық шығармаларға жатқа дирижерлік етуімен жұртшылықтың наразылығын тудырды; 20-шы ғасырда консольде партитурасыз, тіпті консольсыз концерттердегі қойылымдар қалыпты жағдайға айналды: «Жақсы дирижер, - деді Ганс фон Бюлоу, - партитураны өз басында сақтайды, ал жаман дирижер басын ұстайды. ұпай». Егер дирижер партитурадан өзін жұлып ала алмаса, деп жазды Ф.Вейнгартнер, ол уақытты ұрып-соғудан басқа ештеңе емес жəне суретші атағын талап етуге құқығы жоқ. Вагнер мен Бюлоу үшін жəне олардың көптеген ізбасарлары үшін оркестрмен көз байланысы маңызды болды; екінші жағынан, Вайнгартнер бір кездері аудитория «музыканы тыңдау керек жəне дирижердің жақсы естелігіне таң қалмау керек» жəне дирижердің партитураны қалай парақтайтынын жиі байқауға болатынын еске салды. оркестрден көзін алу; көпшілігі, кез келген жағдайда, жаман дəмде демонстративті дирижерлық деп санайды жəне əлі де қарастырады. 20-шы ғасырдың өзінде дирижер өнерінің қолдану аясы айтарлықтай кеңейді: концерттік сахна мен музыкалық театрға кино, радио, теледидар жəне дыбыс жазу студиясы қосылды. Сонымен бірге, кинода, сондай-ақ драма 62 театрында дирижерлық қолданбалы сипатқа ие, ал радиода, теледидарда жəне студияда көрермендермен тікелей байланыс жоғалады: «Бұл құрылуда», Лео. Гинзбург «өнеркəсіптік тапсырыстың бір түрі» деп жазады. Дирижер мамандығы əлі де негізінен ер адамдар болып қала береді, бірақ 20 ғасырда əйел дирижерлер де пайда бола бастады: ғасырдың басында Эльфрида Андре Гетеборгта ашық концерттер жүргізді; табысты дирижер Надя Буланжер болды; Жанна Эврард 1930 жылы өзінің Париж əйелдер оркестрін басқарды. КСРО-да бірінші əйел дирижер Вероника Дударова болды, ол алғаш рет 1944 жылы мінберге көтерілді. Қазіргі Ресейдегі дирижер əйел – Мусин Илья Александровичтің шəкірті Сабрие Бекирова. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Əдебиеттер «Қазақтың 200 əні». Т.Бекқожин.Алматы, 1972. «Элементарная теория музыки» В.Вахролиев.Москва, 1984. «Бастауыш мектеп» журналы.№7,2001. Музыка оқулықтары Музыкалық əдiстемелер «Домбыра үйрену мектебі» А. Жайымов, С. Буркiтов, Б. Ысқақов. Алматы 1992. ƏӨЖ 783.2 ХОРДАҒЫ, АНСАМБЛЬДЕГІ ВОКАЛДЫҚ ПРОЦЕСС Нарбек Ə. - оқушы Молдатайыр Л.Ы. - мұғалім Түркістан облысы Сайрам ауданы Адами əлеуетті дамыту бөлімінің №1 Сайрам балалар саз мектебі Əн айту-кез-келген жастағы балалардың музыкалық белсенділігінің ең қолжетімді түрі. Əн айтуды жақсы көретін ересектер растайды-əн айтудан көңіл-күй жақсарады, жақсы əн біріктіреді, жалпы, ішіңізде бəрі əн салғанда, ол жанға жақсы əсер етеді. Сондықтан балаларды музыкаға, тұтастай алғанда, əн айтуға, атап айтқанда, қосымша білім беру жүйесінде сағаттар бөлініп, əншілік іс-шаралар бағдарламалары жазылып, керемет əндер жазылғаны қандай керемет. Тек дұрыс жəне əдемі əн айту керек. Ұқсастық үшін біз мысал келтіреміз: біз дискотекаға барамыз жəне ол жерде музыкамен ногиақты түрде қозғаламыз, аяғынан аяғына дейін, содан кейін нақты билерге (қолдыңорналасуымен, аяқтың бұрылуымен, дененің жұмысымен, хореографиялық нөмірмен) бұл ешқандай қатысы болмайды. Сондай-ақ əн айтуда. Гитараның сүйемелдеуі мен шын жүректен немесе жалынды дастархан əні вокалға алыс қатысы бар. Алғашқы сабақтардан бастап жеке немесе ансамбль, хор əні оқушыларға түсіндірілуі керек. Əнді əдемі ету үшін, дауыстың төгілуі үшін вокалдық техниканы игеріп, дыбысыңызды бақылау керек екенін түсіндіріңіз. Міне, біздің алдымызда ансамбль немесе хор, сабаққа алғаш келген 15 балатұр. Олар өз қалауы бойынша іріктеуден өтпей келді. Олардың көпшілігін оталарға түспейді, қарапайым əуендерді дұрыс емес интонациялайды. Мұндай ұжымда тазаунисонға қолжеткізу бірінші кезектегі міндет болып табылады. Хор əнінің негізін, қымбат біртұтас дыбысты табу үшінауыр жұмыс басталады. Əн айтуды жабық дыбыстан бастаған дұрыс (жабық аузында — мылдау). Егер біртоп бастауыш сынып оқушылары сабаққа келген болса, онда олар жұмсақ таңдайдыңне екенін, оны қалай көтеруге болатынын, көмейдіңне екенін жəне оны қалай қыспау керектігін жəне т. б. білмеуі мүмкін.Осы жастағы жұмыс кезіндесіз аллегорияларды қолдануыңыз керек:"Балалар, Есінеңіз, басыңызда суық сезініңіз, раушан гүлін иіскеңіз". Ерте жаста жеңіл, мүмкіндігінше жарқын басдыбысын қалыптастыру маңызды. Уақыт өте келе бұл дыбыс күшейеді, күшейеді, табиғитүрдекеудеқуысыменүйлеседі, сондықтан бас қуысын шебер пайдалану алғашқы қадамдардан бастап егілуі керек. Бұл əлемді копера жұлдыздарыныңда, вокалдықпалаталарыныңдамуын бақылайтын мұғалімдердіңде тəжірибесі. Тəжірибе көрсеткендей, көптеген балалар бұл туралы ойланбастан тамағында əн айтады. Дыбысбаржарайды. Сондықтан сабақ барысында олардың дауысы "маңдайында" естіле бастағанда, əнайтуайтарлықтайжеңілдейді, тамақ (көмей) сезілмейді жəне балалар дұрыс жəне бұрыс дыбыс шығарудың арасындағы айырмашылықты тез түсінеді. Дыбысты басыңызға көтерген кезде, дауыстың бастың артқы жағына түсіп кетпеуін, бірақ табиғи жақындықты сақтауын қамтамасыз ету маңызды. Егер баланың табиғи жоғары дыбыстық позициясы болса, онда жоғарын оталармен проблемалар болмауы керек — олар еркін жəне жақын естіледі (барлық ересек вокалистердің арманы!). Егерпозиция соншалықты жоғары болмаса, онда диапазон шектеулі болады. Бірақ біз шəкірттеріміздің тамағымен емес, басымен қалай əн айту керектігін түсінгеніне қуаныштымыз. Енді келесі міндет: балалардың бүкілтобынбірауыздандыбыстау. 7 жасар балалар өте тікелей жəне адал болуға бейім. Егер сіз мезгіл-мезгіл олардан нота əдемі болып шықтыма деп сұрасаңыз (унисонныңшыққанынбілдіреді), олар шындықты оңай қайтарады. Егер олар сіз қалағандай жауап бермесе, бұл балалардағы дыбыстық стандарт əлі қалыптаспағанын білдіреді. Балалардың назарын жақсы жəне жаман дыбысқа аудару керек бірнеше іс-шаралар, ал балалар бұл қарапайым сұраққа қатесіз жауап береді. "Тазалас" талдаудан бастап, кейіннен "бас — жұлдыруда", "алдымызда — бастың артқы жағында" жəне т. б. дыбыстың орналасқан жерін бағдарлауға көшеміз. Жаттығу кезінде баланың денесінің жағдайын бақылау керек: дене, бас, иық. Сонымен, бастың басы баспен кеудерегистрлерінің нашар байланысын, жұлдыруда əн айтуды, жоғары көтерілген иықтарды көрсетуі мүмкін, бұл үлкен, терең тыныс алуды дұрыс түсінбейтіндігін көрсетеді. Əр оқушыға шыдамдылық, сүйіспеншілікпен көңіл бөлу сабақта атмосфераны, сіздің қарымқатынасыңызды ғана емес, сонымен қатар ұжымды жаңа сатыларға жетуге көмектеседі. Тіпті керемет вокалдық деректері жоқ, кейде айқайлайтын Жігіттер тобынан унисон жасау-бұл жетістік. Аузын жауып əн айтқан кезде, сіз "төменнен кіре беріссіз" дыбыстарды алуды, оларды түзуитермеуді, бірақ оларды жоғарыдан, жоғарыдан, жоғарыдан, дыбыстарды жоғарыдан шаншу сияқты қабылдауды мақсат ете аласыз. "М" əнінде балалар интонацияны үйреніп, содан кейін оларды бір резонаторлық жерге қосуы үшін 3 нотаны жоғары-төмен, қатарынан айтқан дұрыс. Осыдан кейінсіз бірдей жаттығуды ашық дыбыспен бере аласыз. Буындарды таңда уəдетте үлкен емес: "le", "ya", "ma". Бірақ əннің буындарға ауысуының мақсаты дыбыс сапасы болуы керек. Буындарға бірдей дыбыспен, аузы жабық сияқты резонат орлық жерлерде əн айту керек. 63 Жалпы қате: Егер "м" буыны дыбысты қалпына келтіре алса, онда сөздерді қосу арқылы балалардың көпшілігі (жəне ересектер) сөйлеу кезінде үйреніп қалған дауысты жəне дауыссыз дыбыстарды шығара бастайды. Біздің сөйлеуіміз əдетте маңдайдан төмен орналасқан жəне қалыптасады, біз аузымызды жауып тапқан резонаторлық нүкте. Балалар əн айтуды басқаша айтуды үйренген кезде, əңгімедегідей емес, дыбыс сапасы айтарлықтай өзгереді. Бірақ, бірден айту керек, бұл өте нəзік жұмыс, оны бірден түсінуге, түсінуге бəрі бірдей қабілетті емес. Мұнда Сабақтың түрі — хор, ансамбль əні көмекке келеді. Неғұрлым қабілетті оқушылар басқалардың жанында болған кезде, еріксіз соңғысы тыңдай бастайды жəне бейімделе бастайды. Бұл алты айдан кейін балалар тобында дұрыс дыбыспен əн айтатын бірнеше адамның пайда болуына əкеледі. Бастауыш сынып оқушыларыменТіл бұралу мəтіндеріне, қысқа сюжеттік əндерге арналған жаттығулар сəтті өтеді. Бастауыш мектеп жасындағы балалар көрнекі-бейнелі ойлауды қолданады. Егерсіз кез-келгенпəнді оқыту процесіне ойын, ертегі, қандайда бір əрекет элементтерін енгізсеңіз, онда сабақ материалын оқушы əлдеқайд ажақсы меңгереді. Сондықтан, əн айту кезінде ансамбль сабақтарында біз осы жастағы психологиялық ерекшеліктерге сүйенеміз жəне сюжеттерібарəндердіқолданамыз. Жаттығуда сюжеттің болуы оның мəнерсіз əуенін өтейді. Егерсіз тапсырма қойсаңыз, онда сіз кеңейтілген əуенді тілдің бұралуымен ойлапта бааласыз, бірақхор, ансамбльсабақтарының бастапқы кезеңдеріндегі басты міндет — бұл барлық балалар үшін қолжетімді қарапайым əуен желісін қажет ететін біртұтас құру. Сондықтан барлық сюжеттік əндер, питомниктержəнет.б. 1 нотадаайтылады, еңкөбі 2-3. Егер баланың күш-жігері күрделі əуенді жаңғыртуға бағытталмаса, онда ол дауыспен нотаға түсу, дұрыс дыбыс шығару жəне т. б. бойынша вокалдық техникалық тапсырманы шоғырландырып, пысықтай алады. Ең бастысы, бұл балаларға қаншалықты қуаныш əкеледі, өйткені олар жақсы əн айта бастағанын түсінеді! Мұғалімге жақсы: балалардың жанып тұрған көздерін көріп, оқушылардың вокалдық өсуін жақсарту үшін шабытпен оданда көп нəрсе жасауға деген ұмтылыс келеді. Ең бастысы, бұл балаларға қаншалықты қуаныш əкеледі, өйткені олар жақсы əн айта бастағанын түсінеді! Мұғалімге жақсы: балалардың жанып тұрған көздерін көріп, оқушылардың вокалдық өсуін жақсарту үшін шабыт пен оданда көп нəрсе жасауға деген ұмтылыс келеді. Əдебиеттер 1. Миловский С. А. əн сабақтарында əн айту. М, "Музыка", 1977. 2. Морозов В.П. " Резонансты əн айту өнері. Резонанстық теория мен техниканың негіздері". М., Басылым. МГК, РҒА ЖК, 2002. 3. Стуловаг.П. балалар хорымен жұмыс істеу теориясымен практикасы. Владос, 2002. ƏОЖ 783.2 ҚАЗІРГІ ҚАЛАЛЫҚ ОРТАДАҒЫ ДƏСТҮРЛІ ƏНІНІҢ ӨМІРІ Жортай М. - оқушы Мусабекова К.Н. - мұғалім Түркістан облысы Сайрам ауданы Адами əлеуетті дамыту бөлімінің №1 Сайрам балалар саз мектебі Қазіргі əлеуметтік-мəдени ортада дəстүрлі əн мəдениетін сақтау мəселесі өзекті. Халық шығармашылығын дамытудың маңыздылығы оның адамның рухани əлеміне əсеріне байланысты. Халықтық этно музыкалық мəдениетті сақтау жөніндегі жұмыс тұлғаның жан-жақты қасиеттерін, өз халқына деген сезімін қалыптастыруға, алдыңғы ұрпақтар жасаған моральдық нормаларды сақтауға ықпал етеді. Соңғы жылдары қоғамда халық шығармашылығын зерттеуге, халық əндерін игеруге деген қызығушылық артып келеді. Əуесқой халық ұжымдарының шығармашылығын дамытудан, балалармен жастардың білім беру жүйесінде білім беру бағдарламаларын жүзеге асырудан басқа, бұл ежелгі мерекелермен рəсімдерді жаңғырту арқылы көрінеді. Айта кету керек, бүгінде халық музыкалық шығармашылығы бойынша мамандандырылған əдебиеттер санының артуы, теледидармен радиода фольклормен этнография бойынша арнайы хабарлардың пайда болуы байқалады. Мұның бəрі ұлттық сезімдерді дамытуда, менталитетті қалыптастыруда халықтық музыкалық мəдениеттің маңыздылығының артуын көрсетеді. Айта кету керек, халықтық мəдениет əлеуметтік мінез-құлықты реттеуде жəне моральдық нормалармен құндылықтарды беруде өз позициясын жоғалтады. Қазір мəдениет саласында дəстүрлі халық музыкалық шығармашылығын біртіндеп вытыстыратын коммерциялық өнерге баса назар аудару сирек емес. "Халықтың жаны" бейнеленген ерекше халық шығармаларымен қатар (əн, би, ойын, қолөнер) бұқаралық ақпарат құралдарымен теледидарда ежелгі стильдендірілген музыка, халық əні, костюмі, ою-өрнегі туралы толық түсінік бермейтін шығармалар маңызды орыналады. Бұқаралық мəдениет адамдарды халық дəстүрлерінен жəне шығармашылықтың, əн айтудың, бидің, халық аспаптарында ойнаудың фольклорлық формаларынан алыстатады, бірақ төмен талғаммен адамның шығармашылық ұмтылыстарын дамытады. Сонымен қатар, қазір дəстүрлі əн мəдениеті негізінде əзірленген білім беру бағдарламалары, педагогикалық технологиялар жеткіліксіз іске асырылуда, жас ұрпақты халық əніне үйрете алатын жоғары білікті мамандараз. Осыған байланысты ғылыми-техникалық прогрестің жемісі қазіргі адамдағы эмоциялармен сезімдердің кедейленуіне айналады, өйткені адамдар телешоуларға сіңіп, ең жаңа аудио жəне бейне жабдықтарыналады, шығармашылықпен емес, компьютерлі койындармен айналысады, тұлға аралық қарым – қатынастан айырылады. Бұл мəдени жаһанданудың нəтижесі-бүгінде күнделікті өмірде орыс халық əнін, тіпті аға буын арасындада сирекестуге болады. Дегенмен, қазір Санкт-Петербург сияқты мегаполисте орыс халық шығармашылығының жан күйерлері жоғалып кетпегенін қуана атап өтуге болады. Орыс халық əндері көптеген əуесқой вокалдық жəне хор топтарының репертуарының негізін құрайды, олардың қатысушылары оларды қуана орындайды. Орысхалықдəстүрлерінқолдайтын, өз қызметіне фольклор негізінде шығармашылық формаларын енгізетін осындай хор ұжымдарының бірі-Сергей Григорьевич Гопкало көптеген жылдар бойы көркемдік жетекшісі болып жұмыс істеген" Пролетарский "Мəдениет жəне техника үйінің орыс əн хоры" халық " ұжымы. Ұжымның репертуарында Орталық Ресейдің əртүрлі жанрдағы халық əндері, орыс жəне кеңес композиторларының əндері бар. Əндер a ' capella жəне аспаптық сүйемелдеуімен орындалады: баян, балалайка. Орыс халық əндері, көпдауысты, ұзақ, əсерлі, 64 орындаушылармен тыңдаушылардытаң қалдырады, əлемге "тірі" үндестіктерді, бейнелерді, жарқын музыкалық кенептерді тартады. Əйтпесе, дөңгелекби, ойын жəне би əндері орындалады. Оларды сипатын, мазмұнын, шығармашылықтың барлық қатысушыларынари тақты əсерін барынша толық ашу үшін Халық биі, би, дөңгелек би элементтері енгізіледі. Ұжымның шығармашылық жұмысының басты мақсаты-халық əн мəдениетін сақтау жəне оның негізінде вокалдық-эстетикалық тəрбие беру. Негізгі міндеттердің бірі-орыс əнінің сұлулығын ашу, онда құмарлық, күш, задор жəне терең қайғы бар жəне И.С. Тургеневəйгілі "əншілер" əңгімесінде жазғандай, "жүрекке, оның орыс ішектеріне дəл осылай жетеді". Бүгінде ұжымда 30-ға жуық адам айналысады. Қатысушылардың жасы əртүрлі: 27 - ден 65 жасқа дейін. Хордың негізі-көптеген жылдар бойы жаттығуларда, концерттерде үнемі кездесетін əншілер. Соңғы жылдары ұжым жаңа қатысушылармен толықтырылуда, олар əрқашан қуанышпен қабылданады, тіптіөздерініңвокалдықдеректерінетолық сенімді емес адамдар. "Жаңадан келгендер "тек" əнайту " үшін ғана емес, əнге, ұжымға жəне оның өміріндегі барлық оқиғаларға енеді. Хордағы бірлескен шығармашылық атмосферасы шығармашылық қабілеттерін ашуға, вокалдық дағдыларды дамытуға, тұлғаныңжан-жақты қалыптасуына ықпал етеді. Адамдар өзгереді жəне тек сыртқы түрімен ғана емес. Хор сабақтарының нəтижесінде оптимизм, өмірге деген қызығушылық пайда болады, жалпымəденидеңгей, білім жоғарылайды. Бұл халық əні қазіргі уақытта адамға көмектеседі, мінезді, Өлшем сезімін, қарапайымдылықты, қарапайымдылықты, қайырымдылықты, мейірімділікті қалыптастыруға ықпал етеді, этнопевтік мəдениетті, тұлға аралық қарым-қатынас мəдениетін тəрбиелеуге үлкен əсер етеді деп айтуға мүмкіндік береді. Адамбойындағыэстетикалықтəрбиеменшығармашылықпринциптітəрбиелеуқұралдарыныңбіріретінде, кез-келген өнер сияқты, халық əніде терең эстетикалық қанағат əкеледі. Шынайы өмірді, объективті шындықты, оның маңызды жақтарын шынайы көрсете отырып, халық əні адамдарға, олардың еңбек жəне шығармашылық қызметіне белсенді тəрбиелік жəне моральдық əсер ете алады, адамның ішкі мəдениетін, қарым-қатынасын дамытады, уақытты мазмұнды өткізуге, пікірлес адамдарды табуға мүмкіндік береді. Мұның бəрі халық əн мəдениетінің əлеуметтік маңыздылығын көрсетеді. Орыс халық əні ежелгі дəуірден бастап орыс халқының музыкалық шығармашылығының негізгі түрі бола отырып, бүгінде мұқият болуды талап етеді. Халық əнін, халық əншілік дəстүрлерін жас ұрпаққа беру керек, сонда ғана халық мəдениеті дамиды жəне болашақ ұрпақ үшін сақталады. Əн халықтың ішегінде туады жəне ұжымдық шығармашылықтың жемісі болып табылады. Бұл фольклордың негізгі қасиеттерінің бірі қазіргі əлеуметтік институттардың жұмысында ескерілуі керек. Бірақ бүгінде ол (халықəні) тек этномузыкалық мəдениет мамандарына, мəдениет жəне өнер қайраткерлеріне жəне халық шығармашылығының бірнеше əуес қойларына қолжетімді, түсінікті жəне толық көрінеді. Сондықтан, қазір орыс халық əн мəдениетін, халық əнін сақтау мен дамытудың негізгі проблемасы, егер оны халықтың өміріне қайтару болмаса, онда ең болмағанда терең зерттеу, қазіргі заманғы адамның мəдениеті саласына білім беру бағдарламаларын, белсенді тəуелсіз қызметпен шығармашылық негізінде шығармашылық жобаларды енгізу арқылы игеру болып табылады. Əдебиеттер 1. Филиппова Н.О. ЖИЗНЬ НАРОДНОЙ ПЕСНИ В СОВРЕМЕННОЙ ГОРОДСКОЙ СРЕДЕ // Успехисовременногоестествознания. – 2013. – № 10. – С. 171-172; ƏОЖ 392 ƏЛЕУМЕТТІК МƏДЕНИ-ҚЫЗМЕТТІҢ ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ МƏНІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ Мұқтар С. - МӨ-20-6к2 Төлеуов Е.С. - аға оқытушы 2022 жылдың 29 сəуір күні Ақордадағы«Ел бірлігі – жаңарған Қазақстанның тірегі» күн тəртібімен өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының «Ел бірлігі – жаңарған Қазақстанның тірегі» атты ХХХІ сессияда Президентіміз «Жаңа Қазақстан дегеніміз бұл - Əділетті Қазақстан. Оны құруға əрқайсымыз өз үлесімізді қосуымыз керек. Жаңа Қазақстан нақты көрсеткіштері бар жол картасы емес. Бұл мемлекет пен қоғамды дамыту жүйесін түбегейлі жаңғырту деген сөз» (1) деп атап көрсеткен болатын.Мұндай түбегейлі өзгертулерқазіргі уақытта еліміздің əлеуметтік мəдениқызмет сласында да іске асырылуда. Ол əлеуметтік ортадағы жеке тұлғаның рухани тəрбиесіне, адамның əлеуметтік тұрғыда өзін-өзі анықтауына ерекше мəн бере отырып жүргізілуде. Осы орайдаəлеуметтік мəдени-қызметті ғылыми тұрғыда негіздей отырып, оның заманауи үлгілерінтехнологиялық тұрғыда тиімді ұйымдастыра білудің демаңызы зор. "Технология" терминінің пайда болғанына көп уақыт бола қойған жоқ, əйтседе, педагогикалық лексикаға енгендей, əлеуметтік-мəдени саланың терминологиясына да еніп үлгерді. «Технология» анықтамасының əртүрлі түсіндірмелері бар жəне бұл терминді түсіну мен қолданудағы үлкен сəйкессіздіктерге қарамастан, бұл ұғымға тəн бірқатар ортақ ұстанымдар бар. Орыс оқымыстысы В.Дальдың түсіндірме сөздігінде: «технология» дегеніміз – кез келген кəсіпте, шеберлікте, өнерде қолданылатын əдістердің жиынтығы деп түсіліріледі. Ал «Əлеуметтік-мəдени қызмет негіздері» оқулығында Т.Г. Киселева жəне Ю.Д. Красильников,əлеуметтікқызмет саласындағы технология – бұл теорияны əлеуметтік-педагогикалық қызмет тəжірибесіне енгізу деп анықтама береді. Сондай-ақ, білім беру,мəдениетөнеркəсіп өндірісі жəне т.б. қолданылатын технологиялар бар екендігін де айта кетуіміз керек. Технологиялардың қандай деңгейде əзірленіп, енгізілуіне байланысты мынандай түрлері бар: - республика, өңір, облыс деңгейіндегі ауқымды технологиялар; - жекелеген қалалардағы, еңбек ұжымдары мен бірлестіктеріндегі, əлеуметтік жəне қоғамдық мекемелердегі макротехнологиялар жəне т.б.; 65 - белгілі бір əлеуметтік процестерге бағытталған жəне адамдардың шағын топтарына арналған микротехнологиялар. Кейінгі уақытта технологияларды педагогикалық үрдісте қарастыратын көптеген зерттеулер пайда болды. Олардың ішінде В.П. Беспалько, П. Р. Атутов, М. в. Кларин, В. М. Монахов, В. Ю. Питюков, г. К. Селевко, В. В. Юдин жəне тағы басқалардың еңбектерін атауға болады. Жалпы заманауи технологияларды қарастыра отырып, оқымысты Г.К. Селевко оларды төмендегіше түрлерге жіктейді: 1) қолдану деңгейі бойынша; 2) философиялық негізде; 3) психикалық дамудың жетекші факторы бойынша; 4) жеке құрылымдарға бағдарлау бойынша; 5) мазмұны мен құрылымының сипаты бойынша; 6) танымдық іс-əрекетті ұйымдастыру жəне басқару түріне қарай . Əрине, негізгі заманауи технологияларды анықтаудың басқа тəсілі болуы мүмкін. Технологияларды адам қызметінің негізгі түрлеріне, қоғамдық өмірдің салаларына жəне басқаларына қарай жіктеуге болады, бірақ А.Д. Жарков, ең бастысы «Технология педагогикалық тұрғыда қолданбалы, ұйымдастырушылық жəне əдістемелік мүмкіндіктерін арттыруға бағытталуы керек жəне оның нақты қолданбалы бағыттылығы бүкіл əлем оқымыстыларының назарын аударуы керек» деп, бұл ұғымның ортақтық сипатын ерекше атап өткен болатын.. «Əлеуметтік-мəдени технология» туралы айтатын болсақ, онда ол үш деңгейде болуы мүмкін: 1) ғылыми, мақсаттары, міндеттері, мазмұны мен оқыту əдістері анықталып, əзірленген кезде, əлеуметтікмəдени процестер жобаланады; 2) алдын ала жоспарланған нəтижелерге қол жеткізу үшін процестің мақсаттарын, міндеттерін, əдістерін, құралдарын, нысандары мен мазмұнын сипаттайтын процессуалдық-сипаттамалық; 3) негізінде əлеуметтік- мəдени жұмыстың əртүрлі əдістері мен құралдарын қолдана отырып технологиялық процесті жүзеге асыру болып табылатын процессуалдық-əрекеттілік . Р. В. Овчарованың пікірінше, технология-бұл процедуралар мен операцияларға тиімді бөлуді, оларды өзара үйлестіру мен оларды іске асырудың оңтайлы құралдары мен əдістерін таңдау негізінде қызметті жүзеге асыруды қамтитын тəсілдер жиынтығы.Технологияға тəн белгілер: іс-əрекеттің мақсаттарының, мазмұнының, формаларының, əдістері мен нəтижелерінің процессуалдық тұрғыдағы бірегейлігі, объектіні жобалау менөзгертупроцесіндегіəдістерінің ортақ жиынтығы. Технологияларды жіктеу əртүрлі негіздер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін: қызмет түрлері, шешілетін міндеттердің сипаты, қолдану деңгейлері мен аймақтары, объектілер жəне басқа да параметрлерге байланысты болып келеді. Біз А.А.Осипова əзірлеген классификацияға жүгінер болсақ, əлеуметтік-мəдениет қызметтің басым түрлерін ескере отырып құрастырылған: ойындық терапия, қуыршақ терапиясы, арт-терапия: сурет терапиясы, музыка терапиясы, библиотерапия, əдеби композиция жəне əдеби шығармаларды шығармашылықпен оқу, би терапиясы жəне т.б. ең танымал жіктеме ретінде тап өткеніміз жөн. Технологияның құрылымына тоқталған кезде, оның негізін концептуалдылық құрайтынын, яғнибелгілі бір ғылыми тұжырымдамаға, оның ішінде алға қойылған мақсаттарға жетудің философиялық, психологиялық жəне əлеуметтік-педагогикалық негіздемесіне сүйену; процестің логикасы мен тұтастығында, оның барлық бөліктерінің байланысындағы жүйелілік; белгілі бір жағдайды сауатты талдауды көздейтін басқарушылық; жобалар мен бағдарламаларды əзірлеу жəне іске асыру; процестің дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі диагностика жəне нəтижеге жету үшін құралдар мен əдістерді түрлендіру мүмкіндігі; заманауи технологиялардың тиімділігі түпкілікті нəтижелерде жəне оларды əзірлеу мен енгізуге арналған ыңғайлы шығындарда болуынқамтамасыз ету, сондай-ақ технологияның тағы бір маңызды элементі– пайдаланылған технологияның басқа типтегі мекемелерде жəне басқа да субъектілерде қайталануы мүмкін. Г.Н. Новикова, «Əлеуметтік-мəдени саланың дамуы, бір жағынан, қоғам дамуының салдары мен нəтижесі, ал екінші жағынан, əлеуметтік-мəдени саланың өзі қоғамның дамуына белгілі бір дəрежеде əсер етеді, бұл осы өзара əрекеттегі жүретін процесті жеделдетуге немесе баяулауына өз əсерін тигізеді. Əлеуметтік дамудағы өзгерістер əлеуметтік-мəдени саладағы өзгерістер үшін шешуші болып табылады, ал əлеуметтік-мəдени саладағы өзгерістер, өз кезегінде, қоғамдық дамудың кейінгі өзгерістеріне алғышарттар болып саналады» (2) Инновациялық əлеуметтік-мəдени технологиялар əлеуметтік-мəдени қызметтің əртүрлі салаларындағы сапалы өзгерістерге, балама жүйелер мен қатынастарды қалыптастыруға бағытталады, оларды əзірлеу кезінде технологзерттеуші келесі негізгі принциптерді басшылыққа алуы керек: ұйымды, оның сыртқы ортамен қарым-қатынасын жаңарту мен түрлендіруге бағытталуы; ұйымның стратегиялық мақсаттарын анықтау жəне мүмкіндігінше жұмыс істеу; инновациялық семинарлар сериясын өткізу керек (3). Қаламыздың əлеуметтік-мəдени саласының əртүрлі мекемелерінің қызметін талдау соңғы уақытта өткеннің мəдени мұрасы игеріліп, қазіргі қала мен ауылдағы көркемдік дəстүрлердің болуының əлеуметтік-демографиялық мəселелері зерттелуде, қоршаған орта, сондай-ақ жасөспірімдер мен жастар арасындағы зиянды əдеттердің алдын алудың аймақтық бағдарламалары, экологиялық жəне отбасылық тəрбие əдістері кеңінен енгізілуде. Бұл бағдарлаамалар қаламыздағыбес кəсіби театр, бес кітапхана (36 филиалы бар), Қалалық Мəдениет үйі, 3 мұражай, 3мəдени орталықтар мен"Шымкент-цирк" мекемелері арқылы іске асырылуда.Өз кезегінде Шымкент қалалық мəдениет, тідерді дамыту жəне мұрағат басқармасы басшысының орынбасарыГ.Шарафиева "Басқарма үлкен жұмыс атқаруда, мəдениеттің дамуына жаңа серпін қажет. Бұл ең алдымен мəдениет нысандарының материалдық-техникалық базасын қамтамасыз ету, дарынды жастарды қолдау, тіл саясатын іске асыру, мұрағат саласын дамытуды қамтиды» (4) деп атап көрсеткен болатын тілшілерге берген сұхбатында. 66 Əдебиеттер 1. URL:https://www.inform.kz/kz/zhana-kazakstan-degen-memleket-pen-kogamdy-tubegeyli-zhangyrtu-degen-sozprezident_a3928311 2. Новикова Г.Н. Социально-культурные технологии как открытая инновационная система // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. – 2004. № 2. 3. Новикова Г.Н. Технологические основы социально-культурной деятельности: Учебное пособие. Изд 3-е, испр и доп. – М.: МГУКИ, 2010. – 158с. 4. URLhttps://panorama.shymkala.kz/index.php/culture/item/4141-kulturnye-plany ƏОЖ 37.01:056.22 СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ƏДІСТЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ Мұратханқызы Ж. - МС-19-6К1 тобы студенті Мухамедин М.М. - п.ғ.к., доцент Салауатты өмір салтының кешенді бағдарламасы бойынша, ҚР «Білім туралы» заңының «Білім алушылардың, тəрбиеленушілердің денсаулығын сақтау туралы» 37 - бабына [1] орай мектептегі сыныптан тыс жұмыстарда жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында арнайы іс -шаралар жүргізуде. «Баланы бұзуға, түзеуге себеп болатын бір шарт - жас күнде көрген өнеге» -деп Ж.Аймауытов айтқандай [2], мектептегі сыныптан тыс жұмыстарда жасөспірімдер қандай рухани адамгершілік қасиеттері мен дене мəдениетіңқалыптастыратын іс-əрекеттермен шұғылданады, қоғамдық өмірге қажетті қандай дағды мен білімді, икемділіктерді меңгереді, келешекте отаны мен жанұясы алдында жауапкершілігін сезіне ала ма, осыларға жауап беретіндейқарекеттер жасағанда ғана, бұл өнеге салауатты өмір салтын толыққанды дамытады. Сынып жетекшілері салауатты өмір салтын туралысыньштан тыс жұмыстар кезінде алған білім деректері негізінде оқушыларға сауықтыру жəне денсаулықты нығайтудың даралық жоспарларынқұрастыруға, жазуға жəрдемдесуі тиіс. Ұстаздар жасөспірімдер арасында, аурудан сақтандыру,олардың денсаулықтарын нығайту жəне сауықтыру əдісінтиімді таңдап алу мəселелеріндемектептер мен аумақтық емханалардың медицина қызметкерлерімен тұрақты байланысты үзбеулері қажет.Салауаттану ұстанымдары- ның оқыту жəне тəрбие беру тиімділігі салауаттану мұғалімдерінің біліктілігі менжауапкершілік деңгейіне толық тəуелді. Салауаттану пəнінің мұғалімдері жəне осы пəнен сабақ беруге қайта даярлау курстарынан дайындықтан өткен мұғалім-биологтар сабақ беруі кажет. Бағдарламаны меңгеру жетістігі сөзсіз, көп жағдайда мұғалімдердің сабаққа жəне сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға дайындалу деңгейіне тəуелді болады. Мұғалім қай тақырыпты болса да материалдарың өзі терең зерттеп оқып, жетілдіре түсуі жəне қосымша ақпараттар іздеп,зерделеп хабарлай білуі тиіс. Салауаттану сабақтары жəне салауатты өмір салтын туралысыньштан тыс жұмыстар негізгі 4: диагностикалық, оқыту, дамыту жəне түзету қызметтерін атқаруды талап етеді. Əрбір сабақтың қойылған міндетті толық шешуі үшін мұғалім тұлғааралық қатынас дағдыларын меңгеріп, оларды өз тəрбиеленушілеріне үйрете алатын болуы кажет. Мұндай сабақтарда академик Л.В.Занковжасаған дамыта оқыту жүйесі бойынша өткізген орындыболады[3]. Себебі, балалардың толыққанды дамуын, олардың психикалық жəне дене денсаулығының біржақты қалыптасуы ретінде тар мағынада емес, жасөспірім тұлғасының біртұтас жан-жақты дамуы ретінде қарастыруды тұжырымдайды. Біртұтас, үйлесімді дамыған оқушы тұлғасы ғана мəндік қасиетке ие жəне де қоғам талаптарына жауап береді, тұлғаның салауатты өмірге қажетті рухани мүддесін қалыптастырады. Салауатты өмір салтын қалыптастыру теориясы мен технологиясы оқушының қажетті білім қорын игеруге, оның рухани жағынан өсуіне, дене мəдениетініңдамуына жəне де ішкі əлеуетінің ашылуына жан-жақты ықпал етуге бағытталған себепті оқушының жеке тұлғасының өзіндік құндылығы мен адамгершілік ұстанымын қалыптастырады [4,5,6,7,8]. Салауатты өмір салтынқалыптастыру əрекеті баланың болашаққа деген сенімі мен өзіндік мүддесін, жігер күшін дамыта алатындай болуы керек. Оқыту, тəрбие үрдісінде -жеке бастың қамын көздеу емес, білім алуға, тəжірибелік дағдыларды қалынтастыруға қажетті жағдай жасау қажет. Атап айтқанда, ықыласпен бастан кешкен білім, сендіре алатын болады. Атап айтсақ, ОҚО,Отрар ауданы,Темір ауылы, Темірорта мектеп базасында білім бөлімі мен аудандық «Жастарды қолдау» орталығының ұйымдасырымен «СПИД пен дүниежүзілік күрес күніне» арналған «Салауатты жастар -ел болашағы» тақырыбында аудан жастары мен жасөспірімдер арасында дөңгелек стол өткізілді. Дөңгелек столдың басты мақсаты: Нашақорлықтың, СПИД -тің алдын алу, болдырмау, қарсы күресу. Жастарды өмір салауатына баулу, дені сау, білімді, адамгершілігі мол, мəдениетті болуға бағыттау. Сонымен қатар, барлық білім мекемелерінде, мектептен тыс мекемелерде осы мəселеге байланысты айталық, онкүндіктер, апталықтар ұйымдастру жолға қойылған. Əрбір мектепте «Наркопосттар» құрылып, белсенді түрде жоспарлы жұмыстар жүргізумен бірге барлық мектептерде «Оқушылар нашақорлыққа қарсы», «Есірткі -ғасыр дерті», «Дені сау ұрпақ -ел келешегі» т.б. тақырыптарында түрлі танымдық, түрлі спорттық шаралар өткізіліп отырады. Аудандық білім бөлімі мен аудандық Қызыл Жарты Ай қоғамының ұйымдас- тыруымен салауатты өмір салтын насихаттау мақсатында барлық білім мекемелерінің жоғары сынып оқушылары арасында «Тəуелсіз елге - дені сау ұрпақ» тақырыбында ТҚК өткізілсе, темекі шегушілікке қарсы Халықаралық күрес күніне орай 5-8 сынып оқушылары арасында «Есірткіге жол жоқ» тақырыбында плакаттар байқауы өткізілді. Аудандық білім бөлімінің нұсқауымен аудан,ауылдық мектеп кітапханаларында салауатты өмір салтын насихаттау жұмыстарының байқаулары ұйымдастырылып тұрады. Сонымен қатар, мектеп оқушыларының күзгі, қысқы, көктемгі демалыстарында оқушылар арасында ата -аналар мен оқушылардың біріккен «Баланың тұлға ретіндегі қалыптасуындағы мектеппен отбасының өзара қарым -қатынасындағы мəселелер мен оны шешу жолдары», «Темекіден 67 аулақ болайық!», «Егер сен қиын жағдайға тап болсаң», «СПИД-ке қарсымыз», «Жұқпалы аурулардан сақтана білейік», «Ұзақ өмір сүргің келсе, жүгір!» атты дөңгелек столдар, конференциялар, семинарлар, акциялар өткізіліп отырады. «Денсаулық сағатын» өткізгенде дене тəрбиесі шараларына қойылатын ұйымшылдықпен бастау, денеге түсетін ауырлықтың бірте-бірте өсе түсуі, сабақтың соңында оның төмендеуі секілді негізгі талаптар сақталуы керек. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес сыныптағы оқушылардың білім деңгейін ескере отырып, сабақтарды сайыс, саяхат, дебат, конференциялар, пікір сайыс, тренинг түрінде өткізу баланың ой-өріс дамуының, көзқарасының дұрыс қалыптасуының ең тиімді жолдары. Сынып жетекшісінің қоғамдағы атқаратын бұл бағыттағы ең басты міндеті- салауатты өмір салтын насихаттау, сол арқыры балалар мен жасөспірімдердің денсаулық туралы білімін кеңейту, олардың дұрыс, салауатты жолды таңдауына ықпал ету, осылайша қоғамның салауаттылығына аз да болса үлесін қосу болмақ. Сонымен, сыныптан тыс тəрбиелік жұмыстардың негізгі мақсаты -оқушыларды білімнің əртүрлі саласымен түрлі салауатты іс-əрекеттерге қызығушылығын арттыру, олардың спорттық жəне шығармашылық қабілеттерімен дарындарын ашу жəне дамыту, оларды кəсіби бағдар беру жəне мəдени демалысын ұйымдастыра отырып, салауатты өмір салтына тəрбиелеу болып табылады. Солардың ішін де маңызды бағыттарының бірі -сыныптан тыс жұмыстарда жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қалыптастыру жəне дамыту. Бұл бағытта сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың түрлі əдістері мен формаларын қолданылады: Бұқаралық ұжымдық (мектеп кештері, конференция, байқаулар, пікірталас, дебаттар, кездесулер, олимпиадалар, спорттық жарыстар жəне т.б.), топтық (спорттық секциялар, үйірмелер, клубтар жəне т.б.) жəне оқушылармен жеке даралық жұмыстар (сыныптан тыс кітап оқу, коллекция жинау, өнер мен техникамен, əдебиетпен, музыкалық аспаптармен жеке дайындықтар жəне т.б.). 1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Əдебиеттер Салауатты өмір салтының кешенді бағдарламасы. – А., 1999. -25б. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995. -97б. Занков Л. В. Избранные педагогические труды.- 3-е изд., дополн. -М.: Дом педагогики, 2009. - 608 с. Профилактика употребления вредных веществ в средней общеобразовательной школе Республики Казахстан. Методические указание для учителей и программа обучения. - А., 1998. -38с. Темекі шеккенің -өзінді құртқаның. – А. : Раритет, 2003. -148б. Керімбеков Е.Б.Зиянды əдеттер жəне денсаулық-Алматы: Білім, 1995.-89б. 7.Ротенберг Р. Расти здоровым: Детская энциклопедия здоровья.-М.:ФиС, 2003. -522 с. 8. Махатбаев Ф.,Мухамедин М.«Салауатты өмір салты» ұғымының əлеуметтік-педагогикалық мəні мен құрылымы //Материалы междунар. научно-практич. конферен.: «Цивилизация и глобализация духовных ценностей народов Средней Азии и Казахстана» -Шымкент, 2007.-Б.393-397. Қазыбекова М.Салауатты өмір салтын қалыптастыруда атқарылып жатқан жұмыстар / Валеология . -Астана, 2007. №5. ƏОЖ 541.18 NEET САНАТЫНДАҒЫ ЖАСТАРДЫ ВОЛОНТЕРЛІК БАҒЫТҚА ДАҒДЫЛАУ Мықтыбек А.Ғ. – МӨ 22-15к3 тобының студенті Куанышова Г.У. – аға оқытушы NEET термині - хaлықaрaлық aббревиaтурa. Ғылым caлacындa бұл термин aғылшын тіліндегі «Not in Employment, Education or Training» ұғымының бac əріптерінен құрaлғaн. Ал қазақша таңбаласақ, «жұмыc іcтемейтін, оқымaйтын, өзге де іcтермен шұғылдaнбaйтын aдaм» дегенді білдіреді. Жacтaрдың еңбек етуге, білім aлуғa, түрлі шaрaлaрғa қaтыcпaуғa көптеген фaкторлaр əcер етеді. Олардың ішіндегі көп танымалы: жалақыныңтөмендеңгейі; ақпараттың дұрыс жетпеуі жəне қабылданбауы; жастардың қызығушылықтары немесе мүмкіндіктерінің болмауы. Ұлттық экономикa миниcтрілігі Cтaтиcтикa комитетінің мəліметтері бойыншa былтырғы жылдың екінші тоқcaнындa NEET тобындaғы жacтaрдың жaлпы caны 7,2%-ды құрaғaн екен. Оның ішінде ең жоғaрғы деңгей Түркіcтaн, Aлмaты облыcтaрындa, aл төменгі деңгей Бaтыc Қaзaқcтaн мен Қaрaғaнды облыcтaрындa тіркеліпті. Біздің пікірімізше, NEET санатындағы жастарды волонтерлік бағытқа дағдылауды қолға алу керек. Соның бір бағыты волонтерлік белсенділік. Ал бұл сөздің анықтамасы төмендегідей мағынаны білдіреді: Волонтерлік – ақшалай сыйлықты талап етпестен көпшіліктің мүддесі үшін ерікті түрде көмек қолын созып, түрлі жобалар жəне іс-шараларды ұйымдастырады. Волонтерліктің 15 түрі бар: 1. Медицинадағы волонтерлік немесе донорлық; 2. Экологиялық волонтерлік; 3. Əлеуметтік волонтерлік; 4. Медиа-волонтерлік; 5. Оқиғалық волонтерлік; 6. Зооволонтерлік; 7. Төтенше жағдайдағы волонтерлік; 8. Мəдени волонтерлік; 9. Спорттық волонтерлік; 10. PRO BONO волонтерлік; 11. Корпоративті волонтерлік; 12. Онлайн волонтерлік; 13. Этно-волонтерлік; 68 14. IT волонтерлік; 15. Халықаралық волонтерлік [1]. Волонтерліктің қоғам үшін пайдасы орасан зор. Өйткені, халықтың əлеуметтік осал топтарына, экологиялық жағдайдың жақсаруы (мəселен: ақысыз түрде қоқыстарды тазалау, гүл-ағаш отырғызу, қорғау, баптау жəне т.б.), жануарларға көмек, əлеуметтік қиын мəселелерде көмек береді. Ал, волонтерліктің Волонтер үшін пайдасы: жеке тұлғаның азаматтық жəне əлеуметтік белсенділігін жүзеге асырып, арттыруы; жан-жақты тəжірибе алмасу; жаңа қызықты жəне пайдалы адамдармен танысу, достар табу; бəсекеге қабілеттілік; қала аралық немесе халықаралық саяхаттау мүмкіндігі; өзін-өзі көрсету, таныту, қабілеттерін іске асыруға мүмкіндік алады[2]. Қазіргі уақытта NEET санатындағы жастармен жұмыс жасауға көптеген бағдарламалар мен жобалар жасалуда. Сəйкесінше, волонтерліктің даму мақсатында түрлі жобаларға қаражат бөлініп ұйымдастырылды. Мəселен: Birgemiz жалпы ұлттық жобасы. Қазақстандағы кең көлемде, республикалық деңгейде орындалып жатыр. 8 түрлі бағыты бар бұл жобада 50 мыңнан астам Волонтерлер тартылған. Басты мақсат-жастарды жақсылық жасауға, өзеріктерімен еліне, халқына пайдалы болуға шақыру. Ал, үйде отырған жас аналар мен мүмкіндігі шектеулі жандар үшін: Қазіргі таңда интернет, əлеуметтік желі басты ақпараттық технологияның көзі. Үлкенді-кішілі телефон көреді, мысалы: Инстаграм, Тик Ток, Фейсбук сынды сайттармен жұмыс жасау арқылы қызықты реклама жане видео роликтермен волонтер болуға шақыруға болады[3]. Жастар- кез-келген қоғамның құрамдас бөлігі. Олардың жасы адамның өтпелі күйлерінің бірі ғана. Сондықтан мемлекеттік жастар саясаты ұрпақтардың өзара тəуелділігімен сабақтастығын ескеріп құрылады. Жасұрпақ проблемалары жөніндегі шешімдер іргелес жəне жақын демографиялық қауымдастықтар үшін мүмкін болатын нұсқаларға талдау жасалғаннан кейін ғана, бұл шешімдердің келесі кезеңдерде жастардың өздері үшін ұзақ мерзімдік салдары есептелгеннен кейін барып қана қабылданады. Қазақстандағы 1999-2009 жылдардағы жастардың саны (мың адам) 1999 2006 2007 Халық саны 14955 15219 15396 Жастар саны 4093 4521 4569 2008 15571 4569 2009 15776 4608 Қорытындылай келе, жастарды волонтерлік қозғалысқа шақырып, жеке тұлғалық қызығушылығы мен мотивациясын ояту мақсатында NEET санатындағы жастардың статистикасы төмендете аламыз. Əдебиеттер 1. Волонтерлікжұмыс: мəні, қызметтері, ерекшеліктері // Социологиялықзерттеулер. 2006 ж., № 5 2. Зубкова Т.С., Тимошина Н.В. Əйелдерді, балалардыжəнеотбасынəлеуметтікқорғаубойыншажұмыстыұйымдастыружəнемазмұны. - М.: Академия, 2003. 3. Кобякова Т.Г., Смердов О.А. «Еріктілерқозғалысыныңтеориясы мен тəжірибесі» əдістемелік семинар-тренинг. ƏОЖ 928 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР САЯСАТЫНЫҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ Найсуп С.Р. - МС-21-15К1 студенті Нурпейсова Д.С. – əлеуметтану ғылым магистрі Жастардың айта кеткендей ауқымды реформалардағы қоғамдық жəнежалпы саяси рөлін күшейтуге барлық халықтарға ортақтас болып келетін біз анық білеміз.Бұл біздің жастарымыздың жалпы модеринстік жағдайларға ынталанып,бейімдеу деңгейінің биік əрі жоғары болуымен немесе жаңашылдыққа заманауиылыққа деген ұмтылысымен байланысты болып келеді.Демек олар қоршаған ортадағы,қоғамдағы болып жатқан өзгерістерден шеткері яғни алыс бола алмайды.Яғни біздің қоғамның өркендеп өсуі,жарқырап жайнап дамуы,өз деңгейімен -бір орында ғана емес алдыға қарай жылжуы болашаққа деген нақты əрі сенімді көз қарасының орнығуы осы жалпы біздің қоршаған қоғамдағы болашақ жастардың мəдени-əлеуметтік концепциясының сипатымен тікелей байланыст болады. “Жастар”термині-негізінде гуманитарлық жəне жаратылыстану ғылым саналарында кеңінен қолданылатын біз анық білеміз.Сонымен қатар келетін осындай бір ғылым шеңберінде “жастар”концепсиясы олардың жас ерекшелігіне байланысты зерттеліп,қарастырылып жас шегін анықтауға тырысады.БҰҰ-ның тұжырымдамасы бойынша “жастар” терминінің мағынасы əлем елдерінің арасындағы айырмашылықьармен анықталып жатқаны белгілі бір айғақ болып табылады.Яғни,осы тұжырымдаманың болмаса оның төменгі жəне ең жоғарғы жасының анықтамасы халық арасындағы саяси жəне экономикалық əлеуметтік жəне айта кететіндей мəдени жағдайларға этникалық ерекшеліктерге ұлттық дəстүрлерге қатысты өзгеріуі мүмкін деген қорытындығы келуі мүмкін.Сол себепті “жастар” ұғымы бір орында емес өзгермелі категориялардың қатарына жатқызуға болады.Нақтылап айта кетсек,əлеуметтік тарихтың нақтылап айта кетсек,əлеуметтік тарихтың əр кезеңінде əртүрлі болып бір орында тұрмай өзгеріс еніп отыратын тарихи əлеуметтік ұғым болып саналып келе жатыр.Біріккен ұлттар ұйымы мағұлматтарына сүйене кплсек “Жастар” концептециясының қазіргі жас мөлшері шамамен13пен 14 жас Аралықтан басын бастап,20мен 23 жасқа дейі.Дүниежүзілік зерттеулерімен зерттелген тұжырымдарға сəйкес төменгі жас шегі жыныстық жетілумен жалпы айта кетсек білім берудің басталуымен,ал жоғары шегі экономикалық тəуелсіздік.жеке тəуелсіздік қаржылық меншік өз отбасын құру мүмкіндігімен тікелейбайланысты. Мінекей,біздің болашағымыздың адамзат мəдениеті мен өркениетінің бүгіні мен келешегі болашақ енді ғана алдыға жылжып келе жатқаны жастарымыздың қолында екені “жастар” термині тікелей байланыстырады.Яғни,біздің келешек ұрпағымыз əлеуметтік жəне мəдени белсенділігі байланысты екені сөзсіз.Жастардың дамуының жалпы өз ойларын сапасы да,жастарға деген модеріндік пікірлердің қалыптасуы мен сол жерге орнығуыда мына бір 69 қарапайым,ауыз екі тілмен айта кететіндей үш фактормен байланысты:жастар қызметінің əлеуметтік жəне мəдени бетбұрыс жиынтығы,қазіргі өмірдің мəдени жəне əлеуметтік табиғаты. Осы орайда біздің мемлекетіміз еліміздің болашағы үшін жүйелі түрде олардың дамып жан-жақты болуы үшін неше тұрлі əдіс-тəсілдерді қодданып,олармен жұмыс жасап көңіл аударды.Мəселен айта кететін жайт,Тəуелсіздік алған жылдары,яғни атап өтетін болсақ 1991-де “жастар ісі,дене шынықтыру жəне спорт мемлекеттік комитеті болып іргетасын қайтадан өз күшіне енгізіп,қалаларда жастар комитеті өз орнын тауып қайттан құрылды.Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың бұйрығымен 1996жылы үкімет жастар хақында заң жобасын дайындады ,аталмыш заң жобасы 1997 жылы парламент депутаттарының талқылауына шығарылды деп келісілді айта кетсек болады.Сонымен қатар шағын ғана бизнесі жəне енді ғана бастап келе жатқан шығармашылығын дамытуды қолдап оларға қолдау көрсетіп,дұрыс бағдар берді.2003 жылдың қаңтарында парламенттік жұмыстобы жестами саясаты турасында заң жобасының үкіметтік нұсқасна депутаттар ұсынылған түзетулерді қарады десекте болады.Мұнда жас қазақстандықтарды жалпы білім беріп оқытуға,жұмыспен қамтамасыз етуге,тұрғын үй несиелеріне байланысты стандарттар дайындаушылар мен халық қалаушылары арасында көптеген пікірталастар туғызды.Дəл сол жылдың 29 мамырында аталмыш заң жобасын əлеуметтік мəдени даму комитетінің отырысында қаралып,қалай шешу керек екені жайлы конференция өткізді.Сол жердегілердің біріңғайы отырысқа ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігінің өкілдері мен жастар ұйымдарықауымдастырдар қатысты. Келесі жылы болса, яғни 2004-тің 7 шілдесінде «ҚР Мемлекеттік жастар саясаты туралы» ҚР Заңына Елбасы Н. Ə. Назарбаев қол қойды. Соңғы бес жылда, яғни 2016-2020 жылдар аралығында «Қазақстан-2020: болашаққа бастар жол» мемлекеттік жастар саясаты тұжырымдамасының екінші кезеңін жүзеге асыру басталды. 2018 жылы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ə.Назарбаевтың жастарға арналған «Бес əлеуметтік бастамасы» жарияланды.Сонымен қатар, сол жылдың қазан айындағы Жолдауында 2019 жыл «Жастар жылы» болып жарияланған болатын. Көріп отырғанымыздай, еліміз Тəуелсіздік алған жылдан бері жастар саясатын да, жастарды да назардан тыс қалдырған емес. Өйткені жастар мен жастар саясаты – еліміздің əлеуметтік-мəдени дамуы мен өркендеуінің негізі. Яғни, жастар саясаты – кез келген мемлекеттің негізгі нысаны. Жастар саясатының өзі қоғамдағы жастардың экономикалық, саяси, құқықтық, т.б. қоғамның мəртебесін жəне мемлекеттік органдардың осы бағыттағы қызметін сақтау мен қорғау жөніндегі шаралар жүйесі. Сондықтан еліміздің жастарын отансүйгіштік, имандылық, білімділік, өркениеттілік рухында тəрбиелеу басты құндылықтарымыздың бірі болмақ. Қоғамды қалыптастырып, мемлекеттің өркениетін көтеру мақсатында оның халқының, əсіресе, жас ұрпақтың рухани дамуына ерекше көңіл бөлінетінін Үкімет қабылдаған іс-əрекеттер мен заңдар дəлелдейді. Яғни, ел болашағы саналатын жастардың белсенділігін дамыту еліміздегі өзекті мəселелердің бірі екені даусыз. Қорыта айтқанда, жастар – мемлекеттің болашағы, сондықтан олардың көңіл-күйі, мінез-құлқы, жағдайы қоғамдағы, қоршаған ортадағы саясиəлеуметтік, психологиялық ахуалдың белгісі ретінде қарастырылады. Яғни, ұлттық-рухани тəлім-тəрбие мен озық жетістіктерге негізделген білім құндылықтарын бойына сіңірген ұрпақ қана ұлт тағдырын терең өлшейтін, болашағын болжай алатын тұлғаны қалыптастыра алатыны анық. Президент қандай жас қазақстандықтарды көргісі келеді? Ол қазақстандықтарды ең алдымен бəсекеге қабілетті, кəсіби маман ретінде көргісі келеді.Қазіргі таңда жаңа білім алып, жақсы мамандық алу бірінші кезекке қойылған.Бүгінгі таңда білім беру ұзақ мерзімді «Қазақстан-2050» Стратегиясының маңызды басымдықтарының бірі ретінде танылып отыр. Еліміздің Президентінің республикамызға қойған əлемдегі ең озық 30 елдің қатарына кіру міндетін жүзеге асыруда білім саласының алатын орны зор. Қазақстан қоғамында бұрынғы ұрпақтардан айтарлықтай ерекшеленетін мүлде жаңа зияткерлік тап қалыптасты: құндылық ұстанымдары ұтымды экономикалық қызмет арқылы табысқа жетуге бағытталған жаңа бағытты жастар табы. Мемлекет басшысының мақаласында Отан тарихының дамуындағы жарқын мысал мен нақты қадамдар көрсетілген. Бұл жұмыс, біздің президент айтқандай, оның "Рухани жаңғыру" ұлттық бағдарламасының тікелей жалғасы болып табылады.Сондықтан біз өз тарихымызды білетін, бағалайтын жəне мақтан тұтатын ұлттық өркениет рухында өскелең ұрпақты тəрбиелеуге белсенді қатысуға міндеттіміз. Қорытындылай келе, Нұрсұлтан Назарбаевтың "Тəуелсіздік дəуірі" кітабында жазылғандай, егемендік жылдарында Мемлекет басшысының салмақты саясатының арқасында қоғам дамуының барлық салаларында, соның ішінде "Мəңгілік Ел"ұлттық идеясын қалыптастыруда жаңа қазақстандық патриотизм рухында жастарды қолдау үшін тиімді жүйе мен құрылым құруда түбегейлі өзгерістер болды. Əдебиеттер 1. Назарбаев Н.Ə. «Қазақстандықтардың əл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2018 жылғы 5 қазан. 2. Назарбаев Н.Ə. «Қазақстандық жол-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы. – Астана, 2014 жылғы 17 қаңтар. 3. Елбасымен бірге - жаңа жеңістерге» жастар форумы. – Астана, 2015 жылғы 10 сəуір (http://www.inform.kz) 4. Тəуелсіздіктің 25 жылдығына арналған Жастардың республикалық форумы. - Астана, 2016 жылғы 14 қазан (http://www.inform.kz) УДК 78 ОСОБЕННОСТИ МУЗЫКАЛЬНОГО ОФОРМЛЕНИЯ УРОКОВКЛАССИЧЕСКОГО ТАНЦА Утеген К. - ученица Нуридинов А.Ə. - преподаватель Отдела развития человеческого потенциала Сайрамского района Туркестанской области Сайрамская детская музыкальная школа № 1 Танец рождается из музыки, поэтому велика роль тех, кто эту музыку творит. Концертмейстер –полноправный участник творческого процесса, соавтор педагога, влияющий на качество проводимого урока, а потому он должен соответствовать ряду требований. В первую очередь концертмейстер должен в совершенстве владеть техникой исполнения музыкальных произведений. Крометого, в его работе важнознать и понимать технологию движения, чтобыпомочьучащимсяслышать ислушатьмузыку и, прочувствовавеемышцами, перевести в пластику, создать 70 эмоциональную атмосферу урока. Знание основ хореографии играет в работе концертмейстеране маловажную роль поскольку позволяет верно организовать музыкальное сопровождение танцорам. Среди прочих необходимых навыков для концертмейстера можно назвать умение одно временно играть и видеть танцующих; уметь им провизировать (подбирать) вступления заключения, необходимые в учебном процессе назанятиях хореографии. Концертмейстер должен понимать термины итальянского и французского происхождения, чтобы правильно подобрать музыкальное сопровождение. В процессе обучения классическому танцу огромную роль играет музыкальная основа урока. Музыкальные фрагменты, выбранныедляоформленияуроковклассическоготанца, должны соответствовать следующим требованиям: квадратность, определенный ритмический рисунок, темп, наличие затактов, темповые и метрические особенности. Музыку для сопровождения танцевальных упражнений необходимопостояннопополнять, руководствуясь эстетическими критериями, чувством художественной меры. Постоянное звучание на урока ходного и того же маршаиливальсаведет к механическому, не эмоциональному выполнению упражнений танцующими. Нежелательна и другая крайность: слишком частая смена сопровождений рассеивает внимание учащихся; неспособствует усвоению и запоминаниюими движений. Невсякая музыка, соответствующая танцевальному движению пометроритму, в равной степени воспринимается воспитанниками. В значительной мере это ависит от возрастных особенностей. Для маленьких детей желательно подбирать музыку с четкими, простыми ритмами, несложноймелодией, про-зрачной, яснойфактурой, жанровой определенностью: марш, полька, вальс идругие. Дляучащихся старших классов нужно подбирать музыкальный материал таким образом, чтобы слуховой багаж детей был разносторонним, более полным. С классикой детиз накомятся на материале музыки В. Моцарта, Л. Бетховена, романтизм представлен музыкой Ф. Шопена (вальсы, ноктюрны). С русской классикой дети знакомятся на музыке М. Глинки и П. Чайковского. Концертмейстер постоянно находится в поиске, ведь урок хореографии требует постоянного внимания, нужна хорошая интересная музыка, музыкальная литература. Профессия концертмейстера хореографии представляет собой особенный, уникальный и ни с чемнесравнимый комплекс. Комплекс умений инавыков, комплекс необычайно развитых слуховых и зрительных ощущений и представлений, основанный на глубоких знаниях музыкально-хореографической природы предмета. Музыка в руках концертмейстера – этотот фундамент, на котором держится сегодня искусство хореографии. Этопрофессия, необходимая хореографической сцене, профессия, требующая от музыканта творческой самоотдачи и даже актёрского перевоплощения. Литература 1. Бондаренко Л.А. Методика хореографической работы в школе и внешкольных заведениях / Л.А. Бондаренко. – Киев: Музична Украина, 1985. 2. Ладыгин Л. Методические рекомендациипо музыкальному оформлению уроков классического танца / Л. Ладыгин. – М., 1980. 3. Ярмолович Л. Принципы музыкального оформления урока классического танца / Л Ярмолович. – Л.,1968. 4. Принципы подбора музыкального материалана уроках классического танца [Электронныйресурс]. – Режимдоступа: 5. https://pedsovet.org/publikatsii/muzyka/printsipy-podbora-muzykalnogo-materiala6. na-urokah-klassicheskogo-tantsa (датаобращения: 16.10.2020). ƏОЖ 541.18 ДЖЕКИ ЧАННЫҢ КИНО САЛАСЫНА АЛЫП КЕЛГЕН ЖАҢАЛЫҚТАРЫ МЕН ЖЕТІСТІКТЕРІ Нұржанова Ə.Е. - МС-21-8к тобының студенті Мүтəлі Ə.А.– оқытушы Джеки Чан өзінің арманын акиқатқа айналдыруға бірнеше тұстан бірақ кірісті, жəне айта кету керек, оның бұл əдісін үлкен қалада тұру жөнінде ойланып жүрген кез келген жігіт пайдаланғаны дұрыс. Ең əуелі ол «Гонконгтың ең көзсіз батырлыққа əуес каскадері» ретінде жұртшылыққа мəшһүр болуға асықты. Ол істеуге ешкім келіспейтін трюктерді орындай беретін. Кейіндеп Джеки бұл өзінің ақ жолы əрі өзіне бұйырған жазасы болғанын айтқан еді: осылайша үйдің шатырынан дублерсіз жəне еш сақтанбай-ақ оп-оңай секіре салатын Джеки Чанның əйгілі «фирмалық стилі» дүниеге келді. Дегенмен, публика одан əрдайым осыны қалап, енді межені төмендету мүмкін болмай қалды.Сонымен бірге ол кино түсіру технологиясының қыр-сырына қаныға бастады. Мысалы, экшн-фильмдердегі статисттерге қойылатын негізгі талаптардың бірі «жақсы өлу», яғни оларды басты кейіпкер «өлтіріп тастаған» соң қозғалмай жату болды. Бұндай кезде тыныстамау маңызды болды, əсіресе катанамен қылыштасу кезінде кеудеге қадалған қылыштың ырғалып тұруы сол сəтте-ақ «өліктің» сапасыздығын білдіріп қояды. Джеки түсірілім «Мотор!» сөзі айтылған соң басталатынын санасына тоқып алды. Осы себепті режиссер «Дайындалыңдар! Камера!» деп айқайлап, ал басқа статистердің бəрі тынысы жоқ өлік болып жатқан кезде, біздің айлакер керісінше тыныстап алуға барын салып жататын. Ол тек үшінші командадан соң ғана қатып қалатын да, бұл оған басқалардан ұзағырақ мінсіз өлік болып жатуына сеп болатын. Осы трюгі оның Гонконгтағы ең сұранысқа ие статист болуына жəне тіпті сөзі бар бірнеше рөлді алуына пайдасын тигізді. Оның үстіне өте икемді жігіт айналасымен тез əрі оңай араласып кететін болып шықты. Қытайда енді-енді пайда бола бастаған жəне кино саласының ең бір белді-беделді адамдары мінетін қымбат көліктерге қызығатын. «Айдаһар-Жолбарыс» шебері болсам деген арманы енді соншалықты орындалмас тілек емес еді. Аз ғана уақыттан соң ол арманы ақиқатқа айналды! Алайда, Джекидің бастапқы мақсаты - сүйікті қызымен отау құру - бұл уақытта кунг-фу-фильмдерінің жаңа туып келе жатқан жұлдызы үшін өзінің тартымдылығынан айырылып қалған болатын. Сүйіктісі онымен бір шаңырақта тұрып жатты: ол қыз ата-анасының еркіне көнбеді. Бірақ Джеки үйде болатын уақытын күннен күнге азайтып, достарымен көңіл көтеруге кетіп қала беретін болды. Биші жəне актриса қызкеліншектердің ішінде оның ашыналары пайда болып, ақыр соңында алғашқы махаббаты Джекиден кетіп қалды. Сол сəтте бұл жағдай оған өте жақсы болды. Дегенмен, ол кейін осы үшін өзін өмір бойы кінəлі санап жүрді. Ол атақты 71 болып кеткен кезде өзінің бірінші қызымен қайта бас қосуға тырысты, оған қымбат сыйлықтар жіберіп тұрды. Бірақ ол қыз араласқысы келмей, кейін Джекиге белгілі болғанындай, провинцияға кетіп қалып, онда жалғыз тұрыпты. Осы кезде «Гонконгтың ұлы каскадерінің» мансабында еш болжап білмеген күрт бұрылыс алдынан шықты: Брюс Ли қайтыс болып кетті де, экшн-атыс-шабыс фильмдері ойламаған жерде сəннен шығып қалды. Кино түсірілімдері азая берді, ақша болмай қалды. Кунг-фудан басқа ештеңе білмейтін Джеки өміріндегі жоқшылық пен торығушылық тудырған қатаң кезеңдердің бірін басынан өткерді. Ақыр аяғында, ақшасы жейтін тамағына да жетпей қалатынын біліп, ол Австралиядағы ата-анасына кетіп қалуды ұйғарды. Шешесі оны жылап қарсы алды, ал əкесі, əрине, баласының бұл қылығына қарны ашты. Десек те, балалары ата-анасына масыл болмауға барынша тырысып бақты (оны ата-анасы екі рет «сатып жіберуге» тырысқанын ұмыта қойған жоқ). Джеки құрылысқа жəне мейрамханаға аспаздың көмекшісі болып кірді. Алайда, шешесі австралиялық тып-тыныш өмір оған қиын соғып, ішін пыстырып жүргенін байқап жүрді. Бір жылдан кейін, Гонконгтан фильм түсіріліміне қатысу, оның үстіне актер ретінде қатысу туралы ұсыныс келгенде, Джеки ойланбастан кері қайтып кетті.Бұл Ло Вэйдің - кезінде Брюс Лиді жұлдыз қылып шығарған режиссердің жобасы болатын. Патриарх көрерменнің кунг-фу-фильмдеріне деген ықыласын оятуға қабылеті жететін дарынды жаңа кейіпкер іздеп жүрген еді. Джеки Чан тағдыр оған қандай мүмкіндік бергенін ұғынған кезде бақыттан басы айналды. Алайда… бұл жерде қауіпті тұзақ құрулы тұр еді. Ло Вэй болса Брюс Лиді — қабағы қатулы, еш міні жоқ суперқаһарманды қайта тірілтіп алғысы келді. Бірақ, ебедейсіз мұрыны мен қуланған физиономиясы бар Джеки үшін сері жігіттің идеалды бейнесінің ауылы алыс еді. Қап-аттеген-айы сол, Джеки Чан ойнаған «Қаһардың жаңа жұдырығы» фильмі прокатта құрдымға кетті. Келесі картинасы да жетістірген жоқ, осылайша «кунг-фудың жаңа жұлдызы» продюсерлер арасында «Кассалық жинақ қарғысы атқан» мырза деген атақты иемденді. Бұл уақытқа дейін көбінің суға кетіп қалар еді, бірақ Джеки Чан өйткен жоқ! Ол алған бетінен қайтпай, киноға түсіп, адам нанғысыз трюктерді жасай берді. Өстіп жүргенде жұлдызы оңынан туа қалды: оны басқа киностудияның продюсерлері байқап, жаңа киножанрдың - комедиялық кунгфудың тұсауын кескен «Бүркіт көлеңкесіндегі жылан» фильмінде ойнауды ұсынды. Бұл Джекидің оң жамбасына келіп, тамаша хит болған фильмдер бірінен соң бірі шығып жатты. Сөйтіп, бірнеше жылда бұрынғы қайыршы статист мультимиллионер, супержұлдыз болып шыға келді. Бұл оның адуынды мінезі барынша ашылған уақыт болатын. Джеки өзінің жеке каскадерлер командасын құрып, оларға біркелкі спорт автокөліктерін алып берді. Осылай олардың кортежі бүкіл Гонконг көшелерін шулатып өткен кезде жұрт еріксіз оларға мойын бұрып қарап қалатын. Ол швейцариялық сағаттар мен сəнді жейделер сатылатын бутиктерді көшіріп əкететін де, сосын оларды достарына таратып беретін. Күн сайын бүкіл түсіру тобына арнап той-думан жасайтын. Антиквариатты саудаласпай-ақ сатып ала берді жəне экзотикалық аң-құстардан құралған хайуанаттар паркін кұрды. Алайда, бұның бəрі оның басты əуестігі-түсіру алаңындағы адреналин атқылайтын алаңғасарлығының бір пұшпағына да татымайтын.Джеки өзі адам сенгісіз қатерлі трюктерді ойлап тауып, оларды орындап жүре берді. Міне, мысалы, «Мен бақыттымын» автоөмірбаянында сипатталған трюктердің бірі: «Оқиға желісі бойынша менің кейіпкерім қылмыскерді қуып келе жатып, галереядан төмен қарай сауда орталығының холлына секіріп түсуі тиіс. Алтыншы қабат биіктігінде жұмыр əрі тайғанақ сүйеніште тұрып, мен алдымен екі метр болатын ұзындыққа секіріп, сосын метал сым, электр шамдары, қанттан жасалған əйнек жəне пиротехника шырмаған темір бағанға жармасуым, содан кейін бағанды бойлай төмен қарай сырғи жөнелуім керек еді. Батылым барып бұл кадрды түсіруді бастаудан қатты қорықтым. Ақыр соңында мен сүйенішке шықтым да, еріксіз түрде иығымды сілкіп қалдым-осы кезде төмен жақта оннан аса камераның біркелкі іске қосылғанын көрдім. Мен бұның түсіруді бастау туралы белгі емес екенін айтқым келді, бірақ бұл тым кеш еді. Көз алдыңызға келтіріп көріңіз: түсіру алаңында жүрген əлденеше жүз адам жəне құлаққа ұрған танадай тыныштық. Бір сарынмен ғыжылдап тұрған механизмдердің дыбысынан басқа ешқандай үн жоқ. «Өлсем өлейін», -деп ойладым да алға қарай секіре салдым. Бір секунд өткен соң мен металл бағанды қолыммен де аяғыммен де құшақтап алдым, төмен қарай сырғып бара жатқанымда электр шамдары жарқ-жұрқ етіп, атылып жатты, əйнек пен ұшқындар жан-жаққа шашырап жатты. Əуелі екі алақаныма келіп тұрған ыстықты сездім, сосын қолым қатты ауыра бастады, одан кейін мүлдем семіп қалды. Бұл үдеріске менің «А-а-а-а-а…» деп созылып шыққан айқайым қосылып, мен қант əйнегіне гүмп етіп құладым да, оның күл-талқанын шығардым, содан кейін барып кəмпит толтырып қойған үйшіктің үстіне құлап түстім. Ойдағыдай шықты. Бірақ дубль əлі тамам болмаған еді. Кадрды аяғына жеткізу үшін мен оңбағанды ұстап алып ұрып тастауым керек. Сонымен, мен жерге түсе салысымен атып тұрдым да, өзімнің тобымдағы каскадерлердің бірін ұрып-соға бастадым: сарт-сұрт! зыңқзыңқ! Ол жалынып «Джеки, болды, мені ұрып өлтіретін болдың!» дегенше оны тоқпаштай бердім. Мен оны жібере салғанымда ол жерге сұлап түсті. Осы кезде барып есімнен адасып, жындысүрейдің қылығын істегенімді түсіндім. Сол трюкті орындаған соң мен екінші деңгейлі күйікке шалдықтым, бүкіл бет-жүзім қанға боялып кетті, ал қант əйнегінің сынықтары денемнің сау тамтығын қалдырмапты». Джекидің табынушылары ол үшін өздеріне қол салып жатты, ал баспасөзде оның алдыңғы қатарлы азиялық актрисалармен көңіл жарастырғаны турасында қаңқу сөз көптеп жүрді, олардың бірі рас болып шықты. 1983 жылы Джеки Чан оның екінші адал құрбысы жəне баласының анасы болған Джоан Линьге үйленді. Джеки туралы фактілер: 1. Анасы Джеки Чанға 11 ай жүкті болыпты. Ақырында ол дəрігерге қаралып, кесір тілігін жасау арқылы босанған. Ал сəбидің салмағы 5 келі, 400 грамм болыпты. 2. Бала өмірге келгеннен кейін ата-анасы оны британиялық акушерге 26 долларға сатпақшы болыпты. 3. “Онда қазір Ұлыбританияда тұрып, тек ағылшынша сөйлеп, дəрігер болуым мүмкін еді дейді Джеки. 4. Джеки 7 жасқа толған кезде отбасы Австралияға көшіп келіп, баланы Гонконгтегі мектеп-интернатқа қалдырады. Джеки сол жерде акробатика, актерлік шеберлік, шығыс жекпе-жек, музыка өнерін меңгеріп шыққан. Жаттығу таңғы 5-те басталып, түннің жарымына дейін жалғасқан. 5. Əрбір қателік дене жарақатына алып келетін. Кейін Джеки: “Мені күн сайын ұратын. Мен өте ашулы болдым” дейді. 6. Джеки қытай тілінде нашар жазып, нашар оқиды: Ол көбінесе ағылшын тілінде сөйлескен. 7. Өзіне “Джеки” деген есімді Австралияда құрылыста жұмыс істеп жүрген кезде алған. 8. Алғашқы киносына сегіз жасында түскен. Ал мектепті тəмамдағанша жеті фильмде ойнап үлгеріпті. 9. Акробат жəне каскадер болып жұмыс істеген ол, үлкен киноға Брюс Лидің спарринг-серіктесі ретінде аяқ басқан. 10. Ол 10 минуттық эпизодты 2900 рет түсірген. “Бұл қозғалыс маған ұнамайынша, мен оны мың мəрте қайталап түсіре беремін” дейді актер. 72 11. Ол 80 фильмге актер, 11 фильмге каскадер ретінде түсіп, 15 картинаға режиссерлік, ал 11 фильмге продюсерлік жасаған. 12. Еске сала кетсек, əйгілі актер қазақстандық əнші Димаш Құдайбергеновтың өнерін ерекше бағалайтынын мойындаған болатын. Танымал актер жас əншіні ерекше қуанышпен қарсы алып, құрмет көрсетеді. Кездесу 6 ақпан күні болған. Кездесу барысында актер тіпті Димашқа өзінің сүйікті биін де үйреткен. Бұл ретте Димаш танымал актерді туған күнімен де құттықтады. 13. Джеки Чан əлемге экшн комедия, комедия боевик жанрын алып келді. 14. Барлық трюктарды өзі жасайды. Джекидің фильмдері жанама конфликттерді көп қолданумен ерекшеленеді. 15. Актер Джеки Чан кинематографияға қосқан үлесі үшін 2017 жылы «Оскар» сыйлығын алды. 16. 1954 ж туылған, осы жылы 68 ге келеді. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Мен Бақыттымын. Чжу Мо. Джеки Чан 2017ж. Киносценарий сценарий жазу негіздері. Сид Филд Астана 2017ж. Кино 2Бейне -уақыт. Жиль Делөз 1983ж. Кино 1 Бейне - қозғалыс. Жиль Делоз 1983ж. Тамбетова Д. Х. Уч. пособие «Техника речи», Алматы «ИздатМаркет», 2006 г. 100 дана ƏОЖ 784.85:315.3 АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ӨНЕР ЖОЛЫ. Нұржанұлы Н - МС-20-1к тобының студенті Елғонова С.Д. – аға оқытушы, магистр Абай (Ибрагим) Құнанбайұлы (1845-1904) - ақын, ағартушы, жазбаша қазақ əдебиетінің, қазақ əдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, реформатор, қазақ мəдениетін орыс жəне еуропалық мəдениетке жақындату жолымен жаңартуға ұмтылып, либералды білім беруді исламның астына қойды. Абай өзінің поэтикалық шығармаларында қазақ халқының əлеуметтік, қоғамдық, адамгершілік мəселелерін қамтыды.Абай шығыс жəне батыс мəдениеті мен өркениетін жақсы білген. Ол əлемнің бірқатар ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болды. Философиялық трактаттар стилінде жазылған "Қара сөздер" -тақырып өзінің ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси жəне əлеуметтік маңыздылығымен құнды.Абай 1845 жылы 10 тамызда қазіргі Семей облысының шыңғысхай тауларында аға сұлтан Қарқаралы Құнанбайдың төрт əйелінің бірі, Ұлжанның екінші əйелі дүниеге келді. Ақынның бастауы Олжай батырдан бастау алады, ол Орта жүз Арғындарында тұрады. Олжайдан 3 ұрпақ шығады: Айдос, Айдос, Джайгек. Олардың əрқайсысы кейіннен бір рудың еліне айналды. Айдос əйелі Айпардан 4 ұл туады : Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай.Əкесі момын, шаруа адамы, ал анасы өткір тілі мен мінезі бар əйел болатын. Сол Айпара балалары: «Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым, Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым, Əрі де кетпес, бері де кетпес Топайым, Сірə да оңбас торғайым...» Аннаның айтуынша, олардың арасында Ырғызбай елдің билеушісі болған. Уызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай плеиадалары. Үсенбай шаруаларға мейірімді, билікке əділ адам болғандықтан, "егер іс адал болса, яғни Ростенбайга, ал егер таза болмаса, яғни Ералы"деген сөз қалады.Өскенбайдың əйелі Зере Құнанбайдан туған.Құнанбай 4 əйел алды. Оның бəйбішесі Кəнизактан-Құдайбердадан, Құттымұхамбеттің інісінен, екінші əйелін дүниеге əкелді, оны қалыңдық кезінде жесір қалды: Ұлжан-Тəңірберді (Тамежан), Ибрагим (Абай), Ысқақ, Оспан, Айгизданның үшінші əйелі – Халиулла, Ысмағұл. Қартайған кезде үйленген қорғанның ең кіші əйелінен ұрпақтары жоқ."Алты атадан, төрт анадан. Болашақ ақын сабырлы мінезді, жомарт мінезді, "қарт əже" Зере туралы аңыздардың сарқылмас қазынасын естіді, ол елдің анасы болды, анасы ұлжанды тəрбиеледі, оның мінезі жақсы болды, əзіл айта білді, анасын жақсы тəрбиеледі. Абай алдымен ауылдағы Ғабитхан мулладан сауын ашты, ал 10 жасқа толғаннан кейін 3 жыл Семей Ахмет Риза медресесінде оқыды. Бұл медреседе негізінен араб жəне парсы тілдерінде дін сабақтары өткізілді. Құрдастарына көбірек көңіл бөлетін бала оқуға қуанышты жəне жақсы оқушы болды. Ол дінді зерттеуге ғана емес, өз білімін дербес жетілдіруге ұмтылады. Ол Шығыстың көптеген ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек) тілдерінде жазылған ертегілермен, дастандармен, кистермен танысады, Низами, Навои, Садди, Қожа Хафиз, Фзули сияқты Шығыстың ұлы ақындарымен танысады. Үшінші жылы Абай медресесі Семей "приход мектебіне" қосымша түсіп, орыс грамотасын оқи бастады. Бірақ бұл 3 жылдан кейін ол мұсылман жəне орыс тілдерін бітіреді дегенді білдірмейді. Абай басқа балалардан алғандығына байланысты Құнанбай оны елге шақырып, жанына еріп, əкімшілікбилік қызметімен айналысқан. Осылайша 13 жасар Абай ел істеріне араласып кетті. Абайдың əкесі болған жылдары ол би-болыстар атқамінерлерінің айла-амалдарын, қазақ даласына, аштық пен жалаңаштыққа, патриотизмге, кертартпалық салттық жəне салттық істерге нұқсан келтіре бастаған феодалдық қатынастардың қайшылықтарымен шиеленіскен əлеуметтік теңсіздіктің салдарын айқын түсінді. Патша үкіметінің отаршылдық саясаты жəне орыс губернаторларына пара беру жергілікті би-болыстардың опасыз əрекеттерін жанқиярлықпен мойындады, кеудедегі жиіркеніш сезімін оятты жəне олармен күресуді шешті, "егер мен пайдалы, адамгершілікті, елдің əділ көшбасшысы болсам, мен жақсы адам боламын"деп талап етті. 1876-1978 жылдары-қоңыр-Көкше болысы. Осы жылдары Абай билікті өз қолында əділдік таразысын тең ұстау үшін пайдаланды. Əлсіздерді зорлағандар, ұрлық жасағандар қатаң жазаға тартылып, халықтың қамқоршысы болды. Оның елді басқарудағы бұл бағыты шанжарлардың қатал қарсылығын тудырды, олар қалауы бойынша халықты қысымға ұшыратты, оның үстінен оязудың жалақысы өсті. 1876-1978 гг.-волость Коныр-Кокше. Осы жылдары Абай билікті Əділет таразысын тең ұстау үшін пайдаланды. Əлсіздерді зорлағандар, ұрлағандар қатаң жазаға тартылып, халықтың қамқоршысы болды. Оның елді басқарудағы бұл бағыты шанжарлардың қатты қарсылығын тудырды, олар өз қалауы бойынша оязудың жалақысы өскен халықты қысымға ұшыратты. Осыған байланысты М. О. 73 Аузов "ал кейінірек орыс тілін үйреніп, ұлы орыс мəдениетін мол жəне терең тани бастаған Абай өзгын мұны үйренбейтінін атап өтті. Пушкин, Белинский, Герцен, Чернышевский, Салтыков-Щедрин, Некрасовтың өзі өзінің мұрасын оқып, кең, терең тарылды. Егер Абай классикалық ақын болса, оның əлеуметтанулық көзқарасы тек Михаэлистің ықпалында болса, онда ол Абайды жəне орыс халқының ұлы мұрасының ұлы данышпандарын қорлай алар еді деп айту жеткілікті". Осылайша Абай Гете, Байрон, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрейпер сияқты Еуропа ақындарының шығармаларын оқыды]. Əуезовтің айтуынша, " 1884 жылы қырық жасында ол үлкен білімі бар адам болған."Абай 1886 жылы досы Михаэлистің ұсынысы бойынша Семей облысының Статистика комитетінің толық мүшесі болып сайланды. 1875 жылы қоңыр Көкше еліндегі сайлауда жеңіске жетіп, 1878 жылға дейін болыс болып қала берді. Қазақ халқының салт-дəстүрлерін, əдет-ғұрыптары мен əдет-ғұрыптарын еркін меңгерген Абай елдің түрлі əкімшілік-құқықтық реформаларына белсенді қатысады. Қартайған шағында қара əкім биліктен, аткаминизмнен аулақ болады, тек шығармашылықпен айналысады. Абайдың көптеген шығармаларында адамның, болмыстың жəне Ролламның тақырыбы, сондай-ақ абсолютті ақиқаттың құпиясы тұрақты орын алады. Семей гені 1885 жылы мамырда Шар өзеніндегі Карамбола деп аталатын жерде.- Целинский губернаторының басшылығымен Семей губерниясын қарайтын 5 уездің 100-ден астам би-болыстарын жинаған төтенше съез өтті. Осы съезде сайланған Абай Тобе биге "Семей қазақтары үшін қылмыстық істерге қарсы заңның ережесін"əзірлеу тапсырылды. Абай бастаған Комиссия 93 баптан тұратын ережені 3 күн мен 3 түнге дайындады. Бұл қазақ қауымдастығында бұрыннан қалыптасқан əдетғұрыптарға да, халықты қанауға ,зорлық-зомбылыққа негізделген патша өкіметі заңына да ұқсамайтын құжат түрі еді. Оның ұрлық, қылмыс жəне əйелдер мəселелеріне арналған мақалалары ерекше құнды. Бірақ Абайдың даңқын көптеген аспанға көтерген Карамалы съезінен кейін оның жаулары тіпті тарады. 1890 жылы Жупанами Байғұлақ, Күнту бастаған 16 шабандоз Жиренше қыстауының шетіндегі Ши ауданында Абайға қарсы дұшпандық əрекеттермен сөз байласты. 1891 жылдан бастап Абай басына ауыртпалық түсіріп, бір-біріне айналған қайғы бұлты ашылмай қалды. Биыл ақынның сүйікті ағасы Оспан Жарық арқылы өтеді. Содан кейін ол орыс əскери білімі бар жəне үлкен үміт артатын Ұлы Абдрахманнан айырылады. Бұл өлімнің ақынның жан дүниесіне қалай енетіні туралы оның осы тақырыпқа арналған жинақтағы өлеңдері куəландырады. Сонымен бірге соңғы бекініс болған ақын Мағауияның талантты ұлы қаза тапты. Абай Мағауия қайтыс болғаннан кейін қырық күн өткен соң, ол осындай қайғыдан қатты сынған, өзі өледі. Ақынның сүйектері ағасы Османның қасындағы Джидебай үйіне жерленеді. Бұл күні қазақтың екі ұлы ұлы Абай мен Шəкəрімге деген өшпес сүйіспеншіліктің, ізгі сыйластықтың символы ретінде сəулет өнерінің соңғы үлгісі бойынша салынған екі мұнарадан тұратын кешен тұрғызылды. 1891 жылы қарақшылық бастаған дау 1897 жылға дейін созылды. Бұл шиеленістің соңы 1898 жылғы Курск сайлауында жанжалға, Абайдың өміріне жасалған қастандыққа əкелді. Ақын Сенатқа жазған хатында өзінің ақтығын ең сенімді деректермен дəлелдей отырып, осы қақтығыстың барлық жасырын құпиясын ашады. Абай 10 жасында ("кім кім, кім жейді") өлең жаза бастады жəне 1880 жылдан 1997 жылға дейін өлеңдерін жаза бастады. 1896 жылы ол шəкірттеріне Көкбай атынан ақын жазған өлеңдерін "жинауды" ескертті. Ал 1890-98 жылдары-қара сөзбен жазылған өсиеттер. Абай 3 əйел алды. Байбише Ділдадан: Ақылбай, Əбдірахман, Құлбадан, Əкімбай, Мағая, Райхан; екінші əйелі Əйгерім Тұрағұл, Михаил, Искал, Кенже, 7 ұл, 3 қыз. Жеңгесін алған əйелі Еркежанның ұрпақтарын көрмеді. Осы" жетінші сөзде " Абадай мұғалім ақын өз ұрпағының санасын тек адамның бойында туатын жан құмарлығы арқылы жанның пайдалы өнімдерімен қанықтыруды көздеді. Бұл жерде Абайдың ағартушылық көзқарасының бір саласының қайнар көзі жатыр. Абай бұл бағыттағы өз ойларын" ғылымды таппа "жəне т. б. өлеңдерінде басқаша айтқанда айтты. мұнда ол" жан азығы "ұғымын өз уақытында келіп," адам болу"үшін қажет нəрсенің көп мөлшерімен алмастырады. Ақын өзінің толыққанды адам болу туралы жүйелі жəне қалыптасқан көзқарасы туралы тезис ұсынады. Оның:«Адам болам десеңіз... Бес нəрседен қашық бол..., Бес нəрсеге асық бол,» - деген жолдарда жатыр.Ақынның барлық шығармаларындағы басты мақсат бір тұтас тақырыпқа қатысты өзекті идея болды. Абайдың пікірінше, ішкі рухани қазынаның өркендеуі-біздің қолымызда. Абайдың 45 қара сөзі. Махаббат құмарлығымен ол болады ғашық болудың екі жолы бір құмарлық үшін Мен сенің жаның жоқ екеніне Ғашық болдым Мен не болар едім сен аман қаласың көңілсіздіктен лəззат ал сен жасырмай, Жаныңа қуанғанда, біреу бір-бірін сүймесін қымбаттым сен қандай жансың Абай жəне 40 күннен кейін Құран Абайдың өзі қайтыс болды. Ақын өзінің талантты шəкірттерін тəрбиеледі. Абайдың ізбасарлары Шəкəрім, Көкбай, Ақылбай, Кəкітай жəне Мағауия болды. Мұндай қолжазба көшірмесін иемдену əрбір сауатты қазақ үшін зор қуаныш болды. Кейін Абай шығармаларын Ұлы Тұраргүл жинай бастады. Абайдың алғашқы өлеңдер жинағы 1909 жылы Қазанда ақын Кəкітайдынның арқасында жарық көрді. Дəл осы адал ақын Көкбай Жанатаев (1864-1927) Абай Құнанбаевтың өлеңдерін жинауға жəне теруге үлкен əсер етті. Абай Отан тарихы мен əдебиетінде ерекше орын алады. Абай Қазақ ұлттық жазба əдебиетінің негізін қалады. Əлем халықтарының əдебиетіндегі Абай есімі Шекспир, Пушкин, Гетемен тең. Ақынның бай əдеби мұрасы тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани мұрасы болып саналады. Қазақстанда Ұлы Абайдың есімі көптеген елді мекендер мен көшелерге, Алматы Ұлттық университетіне, Алматы қаласының мемлекеттік академиялық опера жəне балет театрына берілді. Ұлы ақынның құрметіне Қазақстан мен Ресейде ескерткіштер орнатылды. Қазақстанның жоғары оқу орындарында жыл сайын Абай шығармашылығына арналған халықаралық жəне республикалық ғылыми конференциялар өткізіледі. Əдебиеттер 1. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Екi томдық шығармалары. Алматы, 1986. 2. Абай. Энциклопедия. – Алматы «Атамұра» баспасы 3. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008 4. "Қазақ əдебиеті" Жалпы білім беретін мектептің 10-сыныбына арналған оқулық. Қ.Алпысбаев.Б.Сманов 5. Асанбай Асқаров "Ұлы Туранның ұлдары". 6. Бердібаев Р. Жыршылық дəстур:-Алматы,1989. 7. Жармұхамедов М.Айтыстың даму жолдары:-Алматы,1976. 8. Қазақ халық əдебиеті.-Алматы,1988. 9. Абылқасымов Б.Телқоңыр.-Алматы,1993. 10. Адамбаев Б. Шешендік сөздер.-Алматы,1967 74 ƏОЖ :784.85:315.3 БАЛАЛАРҒА МУЗЫКАЛЫҚ - ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТƏРБИЕ БЕРУ Нұржігіт А. – МӨ – 20 – 1 к тобының студенті Естемкулов С.А. – аға оқытушы Біздің Тəуелсіз Қазақстан елімізде өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім беру мақсатында этика, эстетикалық, парастаттылық, имандылық тəрбие беруде ұлттық дəстүріміз бен мəдени мұраларымыздың ерекшелігіне зор мəн берілген. Жалпы орта мектепте эстетикалық тірбие берудің негізгі міндеті музыка пəнін оқыту жүйесіне қазақ халқының салт-дəстүр сипатына, білім-тəлімдік мəніне ерекше талаптар қойылады. Осы орайда халықтың əн-күйлері мен жыртермелерін, əуендік ойын дəстүрлерін, ақындық суырып салма өнерін енгізуге болады. Бала мектеп жасына келгенше ата-аналарының қамқорлығында болып, ата-ана тəрбиесінде адам бойындағы ең қымбат адамгершілік, еңбек тəрбиесі, өнерді, табиғатты сүю қасиеттері, алғашқы тəрбиелік негіздері қалыптасады. Содықтан өсіп келе жатқан жас буынды жан-жақты дамыған білімге, өнерге, еңбексүйгіштікке тəрбиелеп білім беру керек. Ұлы педагог Антон Семенович Макаренко –“баланы дұрыс бағытта тəбиелеу қиын процесс”-деп айтқандай, мектепке баланы дайындауға ата-ана екi-үш, төрт-бес жылдар бойы бiрге жұмыс iстеп, төрт-алты жасар балалардың жас ерекшелiктерiне бастап, олардың бойындағы қабылдау қасиеттерiне педагогика-психологиялық ғылымдар талаптарын орындай келiп, бiрiншi-үшiншi сынып оқушыларын еңбекке баулу керек. жаңа адамды жан жақты бiлiмдi, өнерлi етiп тəрбиелеуде ата-аналар, жəне мектеп қауымы адамгершiлiкке жоғарғы саналы сезiмдi етiп тəрбиелеуде жүзеге асыру керек. Оған қосымша өскен ортасын сүюге халқы, отанға деген сүйiспеншiлiк, достықпен жолдастық, адамгершiлiк, адамдық қасиеттерге тəрбиелеуге үлкен мəнi бар. Музыкалы-эстетикалық түсiнiк сəбидiң жас кезiнен ақ пайда болады. Сөйтiп, баланың есту қабiлетiне байланысты дамып отырады. Жас сəбилер алғашқы əуендi өздерiнiң сүйiктi аналарынан есiтiп өседi. Есейген сайын əн айтуға əуен тыңдауға құмартады. Өстiп музыка баланың ойына, саеасына сiңедi. Əдетте жас өпiрiмдердiң музыкалы эстетикалық талғамы бiрдей бола бермейдi. Тiптi олардың бiрi музыканы тез қабылдап, екiншiсi орташы, үшiншiсi баяу қабылдайды. Бұл бiрiншiден табиғи жағдайға байланысты болады да, кейiнен баланың өскен ортасына, музыкалы-эстетикалық талғамының жетiлуiне, қабiлетiнiң қабылдауына жəне табиғи дарындылығына байланысты болады. Жалпы айтқанда эстетикалық тəрбие беру адам бойында өнер мен болмысқа эстетикалық, идеялық-эмоциялық көз қарасты қалыптастыру процесi. Қазiргi жағдайда оның мақсаты жеке адамға жан жақты бiлiм берiп, дамыту оны рухани құндылықтарға, сондайақ көркем шығармашылыққа баулу. Өнер құралдары мен эстетикалық тəрбие беру адам бойнда сананы жəне сол арқылы əсемдiкпен кейiпсiздiкке, күлкiлi жəне қайғылы құбылысқа оның эстетикалық көз қарасын қалыптастырады. Эстетикалық тəрбие адам бойында бейнелi ойлау бiлу терең эмоциялық толқыныс шығармашылық жəне əсемдiк заңдарына сай мiнез құлық қаблетiн дамытады. Мұндай тəрбиенi жүзеге асыруды тəрбиешiлерге мəдениеттiң озық прогресшiл үлгiлерiн, адамның рухани өмiрiн байыта түсетiн шынайы көркем құндылықтарды көрсеткен жөн. Эстетикалық тəрбие адамгершiлiк тəрбиемен тығыз байланысты, егер адамды жəне қоғамда рухани адамгершiлiк тұтаң толша басқаша масылдық көңiл-күй, дүние қорлық пиғыл өршiп адамның iшкi дүниесi сүрең сiздiкке түсетiнi даусыз. Эстетикалық тəрбиенiң тiкелей халық шаруашылығынада маңызы бар. Қазiргi өндiрiсте эстетикалық талғамы жоғары адамның еңбек етуiшығарылатын өнiмнiң санасын арттыруға мүмкiндiк бередi. Педагогика, психология, этика, эстетика салаларында дəйекшi бiлiм алу жолдары көп-ақ. Бұл жерде отбасының музыкалы-эстетикалық тəрбиесiнiң бiрiншi кезеңi деймiз, сонымен қатар осы салада шыққан кiтап-журналдармен газеттердiң, радио мен теледидар жарнамалап жүрген “Бала тəрбиесi-баршаның iсi” деген тағы басқа сол сияқты хабарлар оқып, тыңдап, одан қабылдаған педагогикалық кеңестердi баланың тəрбиесiне жалғастыра бiлген жөн. Балаңыз баратын немесе оқып жүрген мектептiң жанында оқушылардың жас ерекшелiктерiне қарай орын алған клубтардағы үйiрмелермен олардың барлық отырыстарында лекциямен əңгiмелерiн уақытымен тыңдап отырып немесе өз бетiмен де бiлiмдерiн толтырып отыру осымен өмiр талабы деп айтуға болады. Екiншi жолы-оқушылардың мектептен тыс кездерде кинода, музейде, театрда болып түрлi үйiрмелер кешiне қатысуы, экскурцияға шығуы жəне басқада өмiрмен баланың қарым - қатынасы баланың ой-өрiсiнiң кеңейуiне тiкелей пайдалы əсерiн тигiзедi . Баланың түсiнiгiнде, ойында таьиғатпен адамдардың қарым –қатынасы арқылы пайда болған өзгерiстерiн байқау мен байқағандық кешегi өткен күнмен салыстыру секiлдi педагогикалық қорытындымен əлеуметтiк болжам жасап , дер кезiнде баланың , ойын iсiн ортаға салып жiне басқа педагогикалық əдiстердi қолданып отырған жөн . Адамды тəрбиелеу iлiмi жеке адамды жан-жақты дамытумен қатар көзқарастың , адалдықтың , даму принциптерiне берiлген , Қазақстан Республика қойған тəрбиелiк iстерге шынайы берiлгендiктi қалыптастырып ұйымдастырудың методикалық негiзi болып табылады . Көптеген ғалымдардың айтқанына жүгiнсек ,- олар жеке адамды жан-жақты жастайынан тəрбиелеу проблемаларын айта келе , оларды оқытып жалпылай бiлiм берумен қатар политехникалық , экономикалық , эстетикалық бiлiмдi практикалық еңбекпен байланыстыруда үнемi назар аударуды талап еттi. Мiне , осы жаңарған қоғам құрылысшыларын жаңа заман бағытында тəрбиелей келе қала мен ауыл – аудан арасындағы айырмашылықты ойдағыдай шешуге мұмкiндiк бередi. Халқымыз жаңарған қоғам жағдайда жеке адамды жан-жақты дамытуда, еңбек ұжымдарын тəрбиелеу жүйесiнде адамгершiлiк тəрбиенiң бiр саласы эстетикалық тəрбиенiң атқаратын орны өте зор. Бұл тəрбиенiң дер кезiнде шешiлуiне əрбiр қазақ отбасы, олардың жеке мүшелерi өз творчестволық мүмкiндiгiн iске жұмылдыру, ұйымдастыру сияқты негiзгi шаралармен тығыз байланысты. Эстетикалық тəрбие бүкiл ауыл-аймақта, обылысты, республика қоғамдық көлемде, əсiресе отбасы балабақшаларда, мектептерде, оқу орындарында жəне мектептен тыс мекемелер жаныңда ұйымдастырлып, бiлiм беру заңында айтқандай, - əрбiр бiлiм орындарында аз болса да нəтижелi iстер iстелiп жатса, оның барлығы халық игiлiгi үшiн, - деген ойлар үнемi есiмiзден шықпай, жастар үшiн атқарып жатқаны дұрысақ. Эстетикалық тəрбие үй-iшi мен отбасынан басталатынын дау жоқ. Жас сəби дүниеге келiсiмен анасының құшағында болып, оның өмiрiне сүйсiнiп айтқан тəттi сөздерi мен əндерi сəбидiң тез жетiлiп өсуiне тiкелей əсерiн тигiзедi. Бұл кезеңде анасы сəбиге: “жаным”, “қарлығашым”, “айналайын”, “көзiңне айналайын”, “аңсағаным”, “қозым” 75 т.б. қымбатты терең көңiлден шыққан сөздерi жаны теберiне айтып өсiредi де, жаны сүйген əндердi сəбиге арнайы айтады. Əйел – ана жан табиғатының көңiл шаткезеңдерiмен мезгiлдерде өзгеше дыбыс шығарып, ыңылдап, əндете iсəрекетiн көңiлдi күй, шатты бақып құшағында аналық дережеге жеткенiне ризашылығын бiлдiрiп, қоршаған қасиетi үй, табиғат пен əсем əн тəттi күй арқылы хабарласа отырып, күндер, айлар санап өзiнiң эстетикалы-көркемдi талғамының өсiп жетiлiп жатқанын байқамай жүрген жас аналар аз емес. Ұсынып отырған жұмысымыздың мақсаты да (осы сонда жатыр, - жас сəбидiң дүниеге келген мезгiлiнен бастап, ол кең табиғаттың, ана мен əкенiң, аға мен əпкенiң тəрбиенiң арқасында жеке адам болып өсу кезеңдердi педагогика мен психология қағидалар сай тəрбие алумен қатар, оның дүниеге көзқарасы, əлемнiң əсемдiк дүниесiн сезiнiп, “күн мен түн” “жақсы мен жаман”, “ақ пен қара”, “қызы мен көк”, “əдемi мен жаман”, “əсем мен керемет”, т.б. жайлары арқылы оның дүниетаным бiлiмi кеңейе түседi де, эстетикалы талғамы да қалып таса бастайды. Дəл осы мезгiлде жас балаға пайдалы эстетикалық əсер ететiн тұлға ана, əке, аға мен əпке, ана тiлi мен əнi. Көптеген елдер педагогтарының арасында музыкаға барлық балаларды, əлде тек дарынды балаларды оқыту керек пе деген талас туып жүр. Ежелден дəстүрлi қазақ педагогикасы бұл сұраққа былай деп жауап бередi: мамандық ретiнде əн күйге биге, суретке, музыкаға əрине, музыка немесе өнердiң бiр түрiне отбасынан бастап қабiлетi жəне икемi бар балаларды оқыту керек. (бұл жөнiнде музыканың өзге мамандықтардан еш айырмасы жоқ), ал барлық бала жалпы музыкалық тəрбие алу керек. Əдебиеттер 1. «Методика музыкального воспитания в школе» Л. Г. Дмитриева, Н. М. Черноиваненко. - Москва : Просвещение, 1989 2. «Мектепте музыка тəрбиесін беру əдістемесі». Қ.М.Меңдіаяқова . Г.Қарамолдаева. - Алматы: «Əл-Фараби», 1997 3. "Музыкалық-эстетикалық тəрбие" Н.Момынұлы Алматы 2000ж. ƏОЖ 541.18 ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АГРЕССИВТІ МІНЕЗ ҚҰЛҚЫН МУЗЫКА ТЕРАПИЯНЫҢ ЫҚПАЛЫ Нұрлыбай А.Т. - МС-20-1к тобының студенті Жайлымысова Г.А. - аға оқытушы Музыка мен адам арасындағы қарым-қатынас адамзаттың пайда болу уақытынан бастап өз тамырын алады. Американдық ағартушыДон Кэмпбелл өзінің ерекше туындысы "Моцарт эффектісі" кітабында музыка мен терапия (емдеу) өзара байланысы, ғылыми жəне тарихи дереккөздерге сəйкес, дыбыс, би, жəне əн анық сөйлеуден бұрын болған деп жазады. Осыдан – музыканың, адамзат тарихының – ең алғашқы тілі екенін аңғаруға болады.Ғылымда емдік мақсатта музыканы пайдаланудың өзіндік шығу тегі, тарихы бар.Музыка бұрынмедициналық тəжірибеде кеңінен, мақсатты түрде қолданылған.Бұл əртүрлі дереккөздерден, соның ішінде Платонның жазбаларынан, Аполлон туралы мифтен, Давит патшаның өмірбаянынан белгілі. Біздің өмірімізде музыканың əсеріорасан зор жəне алатын орны маңызды. Себебімузыка барлық жастағы əйел мен ерді, ұлтты, дінді, нəсілді, бүкіл ғасыр мен заманды өз шеңберінде қамтиды. Баланыңжеткіншек жаста мінез-құлқындағы өзгерістердің болуыол шынайылық, осы тұста агрессивті мінезқұлқын төмендетуге музыканың ықал етуі орасан зор үлес қосады. Қазіргі кезде практикалық психологияның қарқынды дамуына орай психотерапиялықəдістер кеңінен қолданылуда. Жеткіншек жастағы балалардың мінез-құлқындағы агрессивтілікті қалпына келтіру үшін музыка терапиясының ықпалы зор. Тақырып мазмұнын ашатын еңбектер мен ғылыми ізденістер арқылы айқындаймыз. Адам денесі мен ақыл-ойының дамуы мен жетілуін, сондай-ақ денсаулықты сақтауды зерттейтін жəне анықтайтын əртүрлі қарқынды əдістер пайда болды. Осындай перспективалы əдістердің бірі-музыкалық терапия. Бұл əдіс (музыкалық терапия) адамның рухын қалпына келтіру, жүйелерді құру, ересектер мен балаларды оқыту жəне физикалық жəне психикалық аурулары бар науқастарды сергіту үшін, көңіл – күйін өзгерту үшін қолданылады. Музыкалық терапия көптеген елдерде психикалық бұзылуларды, мінез-құлықтың бұзылуын, дамудың бұзылуын, эмоционалдық тұрақсыздықты, мінез-құлық бұзылыстарын, сенсорлық бұзылуларды, психосоматикалық бұзылуларды, ішкі ағзалардың бұзылуын, психикалық бұзылуларды, афазияны жəне аутизмді емдеу үшін кеңінен қолданылады. Музыкалық терапия интегративті əдіс болғандықтан оған медициналық, педагогикалық, жəне психотерапевтік əдістер кіреді.Баланың психикасына қоршаған ортаның түрлі негативтік жайттары əсер етеді, оған қоса табиғаттың, экологияның да жағымсыз жайттары тыс қалмайды. Баланың денсаулығына қолайсыз факторлар тек психикаға емес, сонымен қатар баланың физикалық жағынан дамуына да əсер етеді.Біздің өмірімізге музыка үлкен əсер етеді. Музыкаежелгі жəне қазіргі заманғы əртүрлі діндердің, ұлттардың жəне этностардың адамдары түсіне алатын тіл. Музыка əмбебап компоненттерден тұратын əркімге түсінікті тіл.Музыканың ең алғашқы теоретигі, ежелгі гректердің философы, Пифагордың пікірінде де, музыка адамның көңіл күйіне ерекше əсер ететіндігі сөз болады. Пифагор ең алдымен сөзбен тəрбиелеген, осылай адамның рухани көңіл – күйін орнына келтіруінен бастады.Содан келе алдымен өзінің таныстарына сазды орнату арқылы оларды қарама – қарсы жағдайларына қаратып, түрлі диагностикалық, хроматикалық жəне энгармоникалық саздар арқылы көңілдегі қорқыныш, үрей, аяушылық, қызғаныш, кайғы, тітіркену, бетімен кету, ашу, ызалықты сəйкес келетін əуен арқылы əрқайсысының жетіспеушіліктерін түзетіп емдейді.Ал кешке оқушылары үйіне барып ұйқыға кіріскенде, əуен арқылы оларды жоғарыда айтылғандардан тазартып, оларды жақсы үйықтап, жақсы түс көруіне дайындайтын.Пифагордың ізін қуған Аристотель де осылай есептеген. Өйткені əуенді адамның көңіл – күйімен, тыңдауымен тығыз байланыстырған. Ал əуенді тыңдағанда бірнеше реңдер адамның көңіл – күйін көтереді. Əуендердің бір – бірінен айырмашылығы бар. Оларды тыңдағанда түрлі көңіл – күйлер пайда болады. Мысалы, кейбір əуендерді тыңдағанда, аяукершілік сезім пайда болады, көңіл – күй өзгереді, демек əуендер түрлі сезімде болады. Кейбірі орта, салмақты мақамда болады, оларды дорийский дейді. Ал Фригидік 76 мақамындағы əуендер қоздырғыш болып келеді.Платонның ойынша, «Ырғақ пен мақам» адамның ойына əсері бар. Музыкалық тəрбие – жеке тұлғаның қоғаммен үйлесімділігі. XX ғасырда терапияның дамуына бейнелеу өнері, дене шынықтыру жаттығулары, əуенді психикалық қобалжулар, қолдануға итермеледі. Осының барлығы қоршаған ортаның адамға пайдалы əсерін күшейтеді. Музыкалық терапия қазіргі уақытта емдеу, білім беру бағдарламаларында, мектептерде, емханаларда ең негізгі, басты құрал болып есептелінеді. Психикалық əсері жағынан музыка – ең танымал құралдың бірі болып табылады, өйткені адамның психикалық денсаулығын нығайтуға көп ықпалын тигізеді.Музыканың негізі – дыбыс. Дыбыс-бұл толқынды құрылымы бар акустикалық сигнализатор. Акустикалық дабылдар дененің тірі жасушаларына əсер етеді жəне олардың белсенділігін өзгертеді. Басқаша айтқанда, дыбыс электромагниттік жəне электрохимиялық белсенділікті көрсетеді. Бұл əсер акустикалық биорезонансты əсер ретінде белгілі. Сондай-ақ дыбысдіріл тактильді жəне перцептивті қабылдауға əсер ететін тағы бір маңызды құбылыс. Əуенді қабылдау негізі дыбысты қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Осы уақытқа дейін ашылған нəрселерден əуендерді қабылдау немесе тану алдымен бағдарға айналады, осылайша қоршаған орта туралы хабарлайды. Кейіннен адам өзінің көңіл-күйін басқасына жеткізеді. Ежелгі халықтар барлық дыбыстарды ажыратқан. Мəселен, күн күркіреуі, су күңкілдесе, таудан тас құлап кетсе, бұтақ қараңғыда дірілдеп тұрса, сынса дыбыстар шыққан, мұның бəрі дыбысқа əсер етті. Тактильді анализатордың жұмысының негізінде вибротактильді қабылдау пайда болады. Ол əртүрлі əуендердің тербелістерінің емдік əсері бар екенін қабылдайды. Өзге де сенсорлық құрылымдар қоршаған ортаға бейімделуде тірі ағзаға оразан көмектеседі. Дыбыс, сонымен қатар, мистикалық қасиеттерге ие. Ол біздіңденсаулығымызға, көңіл – күйімізге, мінезімізге жəне түсінігімізге, түйсігімізге əсер ететін физикалық өзгерістер мен формаларды қабылдай алады. Дыбыс адам ағзаларына, жасушаларына жəне жасуша топтарына қатты əсер етеді. Адамның өнерге деген психологиялық қажеттілігі күнделікті өмірдегі қажетсіз эмоцияларды мазасыздықпен "өтеу" қабілетіне негізделген. Жағымсыз эмоциялармен қатар, музыка бейсаналық басым болатынуайымдардан арылуға көмектеседі. Ежелгі адам үшін əрбір дыбыс мағыналы болған – күн күркіреді ме, су сылдырлады ма, қараңғыда бұтақ сықырлады ма, тау тастардың құлаған дыбысы естіле ме, осының барлығы да объектінің адамға деген ниеті жайлы хабардар еткен. Бəрі де жауапты əрекетке шақырған. Көптеген авторлардың пікірінше, есту қабілетінің осы берік қасиеттері ежелгі музыкалық ескертулердің негізіне жатады. Осы ескертулерден кейін музыкалық көркемөнер пайда болған.Вибротактілі қабылдау тактілі талдауыштың жұмысында негізделген. Ол сан түрлі дірілдерді, соның ішінде музыкалы-терапиялық əсер ету кезіндегі дірілді де қабылдайды. Басқа талдауыш жүйелермен қатар, ол ағзаға қоршаған ортаға бейімделуге көмектеседі. Есту, вибротактілі қабылдау, жəне биорезонансты əсер адам ағзасының денелілік деңгейіндегі көптеген реакцияларымен қоса жүреді. Музыканы белсенді қабылдау кезінде адамның физиологиялық ырғақтары музыканың жиілік жəне динамикалық көрсеткіштеріне еріксіз жанасады. Музыкалық темп, ырғақ, шығарманың құрылымы жəне басқа да музыкалық факторлар өзіне ішкі физиологиялық процестердің ырғағын бағындыратыны байқалған.Музыканың адамға физиологиялық əсерінің бір себебі, оның нерв жүйесі мен бұлшық еттерінің ырғақты меңгере алатын қабілетіне байланысты.Музыка ырғақты қоздырғыш ретінде, ағзаның қимыл қозғалыс жəне вегетативті саласында ырғақты түрде болатын физиологиялық процестерін ынталандырады.Жүрек-қантамырлары жүйесі, жағымды, жақсы көңіл-күй орнататын музыкадан əсерленеді. Бұл жағдайда тамыр соғысы баяулап, жүрек соғысы күшейіп, қан қысымы төмендеп, қан тамырлары кеңейеді. Қоздыратын музыка тыңдағанда жүрек қағысы əлсізденіп, жиілейді.Ішінде көптеген қызықты фактілер жиналған кітабында Д.Кемпбелл, музыкалық ынталандыру қимыл-қозғалыс реакциясының уақытын азайтатынын, көру талдағыштарының тұрақсыздығын өсіретінін, еске сақтау қабілеті мен уақытты сезінуді жақсаратынын, шартты рефлекстерді жандандыратынын атап өтеді. Музыка холестериннің алмасуына да ықпал етеді. Музыканың шапшаңдығын баяулату немесе баяу музыканы тыңдау адамның тынысын тереңдетіп, баяулатып, босаңсуына мүмкіндік береді. Терең, баяу тыныс ырғағы эмоцияларды мөлшерлеуге, бақылауға, тыныштыққа, тереңірек ойлауға, өте жақсы метаболизмға мүмкіндік туғызады. Жылдам, мүдірген тыныс – ұмытшақтыққа, алаңғасар ойлауға, қызба мінез-құлыққа əкелуі мүмкін. Қорыта келгенде қазіргі таңда музыка терапияның жеткіншектердің агрессивті мінез-құлқын төмендетуге ықпалы орасан зор, олай дейтінміз шетел ғалымдары мен отандық ғалымдардың зертеулерінен айқын көруге болады. Əсіресе отандық ғалымдардың зертеулеріне сүйенсек дəстүрлі жыр-термелер жəне күй жанрларымен жүргізген зертеулерінің нəтежиесін көруге болады. Шертке күй арқылы жеткіншектердің агрессивті мінез-құлқын сабырлылыққа, төзімділікке, байсалдылыққа тəрбиелеу мүмкіндігі үлкен екенін аңғаруға болады. Əдебиеттер 1. Ежова Н.Н. Рабочая книга практического психолога. Ростов на Дону:Феникс, 2014г 2. Завьялов В.Ю. Музыкальная релаксационная терапия: Пракгическое руководство. Новосибирск, 2015г. 3. Киселева М.В. Арт – терапия в практической психологии и социальной работе. Петербург «Речь» 2017 336 стр. (115 – 128 б.б.) Санкт – ƏОЖ 541.18 МУЗЫКА ПƏНІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ Нұрлыбай А.Т.-МС-20-1к тобының студенті Танкешова Ф.С.- аға оқытушы Қазiргi қоғaм жеке aдaмнан прoгpессивтi ойлай алатын активтіқозғалысты, жан-жақты болуды белсенді болуы шарт. Себебі адамның қоршаған ортадаберілетінрөлі, жасайтын жұмысы сол ортаныңалға жылжуыментығызжақын.Қоғамдық ортада «атқарушы» жаннанқарағанда «творчествалық» жанға деген сұраныс əлдеқайда артық екенін казіргі 21 ғасыр дəлелдеп отыр.Сабақ беру арнасында мектеп оқушылардың мəдениетті 77 ұғындыру, тəрбиелік жəне тұлғалық нормаларын міндеттерін іске асыру музыка сабағынын маңызы зор. Музыка пəні жасөспірімдердіөнер туындыларын жасауда байланыстыра тұрып олардың тұлғасында белгілі мəдени танымдық, талғамының жоғарылығы,шығармашылық руханиятын жетілдіреді. Музыка саласыбарлық балаларды өнер əлеміне жетілдіріп қана қоймай, оны қорғап жəне ішкі мəдени тұрғының дəрежесін көтеруге шынайы жағдай жасап тұр. Сол үшін əр орта қатысушылысын өнерлі болуғаынталандыру ауқымды қажеттіліг бар жəне маңыздылығы бар.Тəрбие берудегі басты ерекшелік: орта қатысушыларын əлеуметтендіру болатын,яғни шығармашылық бағыт тек қана адам өмірін өзгеріп қана қоймай рухани байлығын арттырады.Атадан балаға мұра болып келген сол ел халықтарының мұрасын жəне баға жетпес байлығыр таңдаулы ұрпаққа жеткізіп өз құралына айналдыру болып табылады. Анығын айтқанда, олардың əсемдік, , əуендік,, мəдени талғамымен мəдени дəрежесін көтеру болады.Ұлы тұлға Абай Құнанбаев өмір мəселесін дəл көрсетуде өз поэзиясымен музыканың маңызын осылай бейнелеген: əдемілік ерекшелігі, алға қойған мақсаттары , басты шарттарын , музыкадағы зеректік пен ептілік арқылы əн күйді ерекше орындау саласы жəне сол секілді.Кедергілерді айта отырып, мəдени тəрбиенің сол өлшеміне ғылыми түрде ерекше талдаулар жасады. Əлемнің екінші ұстазы Əл Фараби музыка туралы жоспарлардың басын бастап, нотаны алғаш парақ бетіне түсірген осы дарынды шебер тұлғамыз еді.Əуеннің əсемдігін талдай отыра мұқият дыбыстың ерекшелігін жəне музыкалық қабілеттерді дамытуға ерекше үлесін қосты.Музыка адамның сезімін дұрыстап, сырын шертеді. Баланың ерекше сезімін мен сезімталдығын көрсету арқылы айналасына жақсы өз əсерін береді.Бала өз ойындостарының пікірімен байланыстыра отырып.Өз жауабының дұрыс не бұрыстығына мəн беріп анық көз жеткізеді.Осы білім арқылы баланың музыка туралы ойы мен өз қалауы қалыптасады.. Музыка музыкалық туындыны жан жақты қарастыру арқылы жетілдіреді. Əсемдік құралын ерекше бейнелерін жасалыну əрекеттерін өз сабақ тақырыбының реттілігіне белгілі бір шығарма көлемінде ізденіс жасап оқушы өзінің өнер жəне көркемдік танымын кеңейтеді.Сол себепті оқушылар шығарманы толық түсіне отырып өз нұсқасына сай тыңдай білу жəне тəлім тəрбие арқылы олардың өз сезімін , ой өрісін , қиялын өз қалауын , осы өнер саласында жоғары дамытады.Барлық оқушылардың көбісі мектеп бойына теңдей деңгейде келмейді. Тұла бойында еш қабілетсіз жан болмайды, қазақ айтқандай “əу демейтін адам жоқ” демекші əр баланың шығармашылық қабілетін жетілдіру, қалыптастыру тікелей ұстазына байланысты.Кей балалар сурет салуға бейім болса, енді бірі əуен айтуға жақын болады. Би саласынын да өз орны бар, əр кішкентай бала өз бойынан аспапқа ойнауға деген шеберлігін дамытуы қажет.Тағы бір өнер саласында актерлық шеберлікте жетіліп дамып тұр. Балаларға əуен тыңдату кезінде əуен мағынасына оның музыкалық ерекшелігіне балалар бойына беретін шығармашылық қасиеттері ерекшеліндіреді.Балалардың өнергедеген ынтасын жетілдіре отырып оның беретін əсеріне жəне тəрбиелік ерекшелігіне көңіл бөлу керек. Əр бала өз жасына сай қабілет мен ерекшелігін байналыстыра отырып музыкаға деген қызығушылығын арттырады.Оқушының осы музыка саласындағы əуеннің ырғағын есту жəне музыканы ұғыну себебін , əуен дыбыстарының өз биіктіктерін ажыратуға ерекше əсер етеді. Əуендік жəне музыкалық ойындар бала бойындағы музыкаға деген ынтасын, құштарлығын оятып қана қоймай кеңейте түседі. Көптеген ойындық əдістерді қолдану арқылы сабақ барысын тез түсінуге , оңай қабылдауға əнді жүрекпен сезінуге ықпал етеді. Жалпы тəрбие беруде музыкалық көрнекілік əуеннің өз ерекшелігі болып табылады. Құлақпен есту арқылы музыкалық білім орнығады. Сондықтан балалардың есту қабілетін дамыту қажет , себебі музыканың өз, жеке түсініктері бар.Сол түсініктермен қатар музыканың өз жанр ерекшеліктерін , шығармалардың құрылымымен бірге музыканың жеке тілі арқылы əнші , сазгер, жыршылардың осы өнер жолындағы еңбектері туралы мəліметтер табуға болады. Балаларға əуен тыңдау барасында əннің мақсаттары мен міндеттеріне тікелей байланысты болуы керек. Музыка пəнінде əр сыныптың өз жасына сай əуен түрлері сұрыптау керек. Мысалы бастауыш сынып оқушыларының өз жастарына сай əуендер жеңіл , оңай , қысқа болуы шарт.Олардың əуенді тез қабылдауына байланысты бір- бір жарым минуттан аспауы қажет. Бастауыш сыныбының жоғарғы сыныбы ол 4- ші сынып оқушылары. Бұл сынып оқушыларына əуен ұзақтығы үш минут. Осы əуендерді жеңіл жəне қиын етіп топтарға бөлуі қажет. Қиын əуенге қарағанда , оңай əуеннің мағынасы жеңіл жəне ерекше əсерге бөлемейді. Оңай əуендердің арасында адам өміріне əсер етпейтін мағынасы төмен əннің сөздері де кездеседі. Қазіргі таңда бұндай əндерді жиі кездестіруге болады.Мысалы аспап дыбыстары жəне жай ғана музыкалық əуендер ойнайды. Қазіргі əндер адамның жүйкесіне жəне сезіміне ой түйсіктеріне , мидың жұмысына əсер етеді. Бұндай əуендерді жасөспірімдерге ұзақ тыңдатуға болмайтынын музыка пəні мұғалімі жақсы білуі тиіс. Сол себепті бастауыш сынып оқушыларына əуен тыңдату барысында əн жеңіл болсада оның мағынасына мəн беру керек. Музыка түрлері кəсіби, халықтық, заманауи, аспаппен орындалатын , жəне шет ел əндерімен байланыстырған дұрыс.Жалпы қабілеттің өз айырмашылығына сай істерді іске асыруға пайдалы . Шет ел ғалымдары осы көркем өнер түрін басқа да математикалық деңгеймен салыстырса, ал, батыс ел зерттеушілері техникалық шеберлікпен салыстырады. Балалардың тек өзіне байланысты қабілеттері бұлар : оқып білім алу, еңбек ету, жəне басқа да дəстүрлер арқылы ерекшеленіп тұрады. Осыған қарай ғалымдар оны түрлі бөлімдерге бөледі. Ғылыми еңбектерге назар аудара отырып балалардың дарынына , талантына, физикалық жоғары белсенділігіне алып келеді. Балалардың милары тез қабылдап, тез қортуға белсенді əрекет еді, яғни, осы шығармашылық өнер түрі бала бойындағы тəрбиеге де, біліміне де қалыптасып отырады.Мысалы музыкалық шеберлік бала бойына ата – анасынан, ата- əжесінен генетикалық түрде берілген қабілеттер.Осыған қарай, баланың ынтасы, ізденушілігі отбасынан бастау алатынын əсте есімізден шығармаған дұрыс. Бала болашағының бүгіннен бастап жарқын болуына əсер етіп, қоғамның алды болуына ықпал етілінуі қажет. Қай халықтың болмасын өзінің əуендік ерекшелігі, тарихы əндері, олардың алуан түрлі өзіндік орны, деңгейінің жетілуіне əсер етеді. Болашақ мұғалім ретінде балалардың музыкалық қабілетін жетілдіруде қоғамда өз орындарының қалуына , жан- жақты дамытуға өз үлесімді қуана- қуана қосамын! 1. 2. 3. Əдебиеттер Аймағанбетова Қ., Əлімқұлова Е., Педагогикалық үрдісте оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту // Бастауыш мектеп -2003. – 10. -25. -26 Алдамұратов Ə., Мұқанов М., Психология пəнінен лабораториялық- практикалық сабақтар / Алматы 1999 Досмаханова А., Шығармашылық қабілет // Бастауыш мектеп -2001. -33 78 ƏОЖ 37.036.5 ШЕШЕНДІК СӨЗ ӨНЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ Нұртаза А. - МӨ 20-15к1 тобының студенті Назанова Г.Ж. - магистр, аға оқытушы Сөз өнерін жетік білген жəне оны аса жоғары бағалаған адамдарың біреуі Абай екені бəрімізге мəлім. Халқының ақыл- ойын, ақындық- шешендік өнерін меңгерген кемеңгер Абай өзінің атақты «С егіз аяқ» атты философиялық толғауында тіл өнерін « толғауы тоқсан» тоты құсқа «білгенге маржан» деп інжу- маржанға теңейді. Ата –бабадан қалған сөз- үлгі, өнеге, əрі өсиет саналған, олардың аталы сөз аталуы тегін емес. Сондай-ақ аталы, жүйелі сөзерді көп білетін жəне жадында үнемі сақтап, қажетті жерлерде жаңартып, жаңғырта алатын кісілер ақын, шешен реінде замандастарының құрметіне бөленген. Қазақ оқымыстылары шешендік сөз өнерінің шығу тарихын Майқы би, Аяз бимен Жиренше, Асанқайғы аттарымен байланыстырып қарайды. Бұлар тарихта болған тұлғалар. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» деп халық атын аңызға айналдырған шешен ХІІ – ХІІІ ғасырда өмір сүрген, Шыңғысханның бас уəзірі болған тарихи тұлға. Аңыз əңгімелерге қарағанда Жиренше шешен Əз-Жəнібек хан мен Асан қайғы /ХІV-ХV ғ.ғ./ тұсында өмір сүрген. Шешендік сөздер халықтың бір тұтас даналығынан туған мұра, халықтың асыл қазынасы деп бекер айтпаған.Сол уақыттағы халықтың бастан кешірген өмірін, арман мен ой-қиялын тереңінен көрсетеді. Өмірге деген дүниенің көз-қарасын, ойөрісін сипаттайды.Сондықтанда шешендік сөздер қазақтың сан ғасырлық тарихының бостандығы мен бақытты болашағы үшін жүргізген күресінің айнасы мен айғағы болып отыр. Тағы да бір қаралатын мəселе, жалпы қауым болып, кейде жеке адамдар атынан айтылатын ақылды, аталы сөздердің мол тараулары- шешендік арналу, толғау түрінде болса, екінші бір күрделі саласы – шешендік даулар. Осындай дау сөзге түсушілер билер мен өнер қуған халық шешендеріміз Аяз би, Жиренше, Бөлтірі-к,Қозыбай, Етекбай, Мырза, секілді халық даналығын бойларына сіңірген- сөз өнерін еркін меңгерген ондаған халық шешендерінің есімдері белгілі. Шешендік сөз өнерінің адам қоғамындағы орны, рухани - көркемдік, мəдениет, тəрбие жүйесіндегі қызметі, əлеуметтік құбылыс ретіндегі дүниетанымдық маңызы, шешендік сөз негіздері т.б. сипаттарымен көптен əр түрлі ғылым саласы зерттеушілерін (тарих, философия, əлеуметтану, шешендіктану, психология, педагогика) аса қызықтырған нысан. Бұл шешендік өнердің аса құнды өнер жəне құбылыс екендігін көрсетеді. Шешендік өнер адам баласының саналы қоғамдық өмір барысында ұрпақтан ұрпаққа сұрыпталып, дамып келе жатқан өмірдің ұлы қаруы. Ол өзін қоғамдық жүйенің барлық сатысында, өмірдің барлық саласында мəн - мағынасының мол, иірімділігінің сан - салалы екендігін танытқан бірден - бір құбылыс. Оның бойынан халықтың жан сұлулығын, мыңдаған жылдық күрделі тарихын, рухани мəдениетін, тəлім - тəрбиесін, ұстанған моральдық – эстетикалық, этикалық ереже – нормаларын көруге болады. Бұл шешендік өнердің əсіресе əлеуметтік сипаты мен мəнінің оның өзіндік ерекшеліктерінің маңыз-дылығын даралайтын көрсеткіштер. Дейтұрған менде шешендік өнердің əлеуметтік болмысқа ие құбылыс болып табылатындығы туралы негізге қарама - қайшы көзқарастар да кездеседі. Шешендік өнердің əлеуметтік негізін зерттеуші ғалымдар тілдің қоғамдық (əлеуметтік) сипатына басқаша мəн беріп, тілді таза психикалық құбылыс ретінде ғана (Ф.Соссюр) танып, оның əлеуметтік қызметін бағаламайтын көзқарастың да бар екендігін айтады. Ал шын мəнінде тілдің əлеуметтік болмысқа ие құбылыс табиғаты оның белгілі бір əлеуметтік ортада, белгілі бір іс - əрекетке, оқиғаға байланысты туып, оны əлеуметтің қабылдап мойындауынан, айтылған ойлардың заттанып қажеттілікке айналуынан, яғни құндылықтар жүйесін жасаудан танылады. Ендешелік тіл адам баласы іс - əрекетінің жемісі. Олай болса, оның қолданушысы да тек адамдар. Ал адамдар белгілі бір əлеуметтік ортада ғана өмір сүретін жəне қоғамдық қатынас құратын саналы биологиялық жаратылыс. Сонымен тіл адамдардың қоғамдық қатынас қажеттілігін өтеуден пайда болған іс - əрекет жемісі жəне оны жүзеге асырушы құралы. Олай болса тіл адамдардың əлеуметтенуіне, яғни адамдар мүддесіне қызмет етеді. Адамдардың ісəрекеттері ойдың даму көзі. Ал адам ойы тек тіл арқылы ғана танылады жəне заттану мүмкіндігіне ие болады. Халық ойдың айнасы тіл деп бекер айтпаған. Жоғарыдағы пікірлерге сүйенсек онда шешендік сөз өнерінің қалыптасып дамуы мен қоғамдық үдерістердің арасында ажырағысыз тығыз табиғи байланыстылық көрінеді. Яғни шешендік өнер де, ол туралы ілім де қоғамдық қажеттіліктен пайда болған. Ендешең шығуы мен қалыптасуы тұрғысынан алып қарағанда шешендік сөз өнері де адам баласының əлеуметтік өмірінің жемісі. Сондықтан да шешендік сөз өнеріне əлеуметтік болмыс толық тəн. Оның əлеуметтік өмірден тыс үдеріс деп түсіну мүмкін емес. Шешендік - сөз өнері жəне əлеуметтік орта бірін - бірі жасаушы əрі туынды функция болып табылады, яғни шешендік өнер қоғамдық ой - сананың пікірлерменде қамтамасыз етіп отырса, қоғамдық орта оларды заттаныдырады, яғни əлеуметтік мақсатқа айналдырады немесе керісінше қоғамдық қажеттілік сұранымы жаңа ой сана идеялардың өмірге келуіне қозғау болады. Олар мойындалып қоғам қажеттілігіне қызмет етеді. Шешендік сөз өнерінің əлеуметтік мəнін айқындаушы фактордың тағы бірі оның халық жадында сақталып ұрпақтан - ұрөаққа тарихи құндылық мұра ретінде сабақтасты берілуі. Сондай - ақ оның əлеуметтік мəнін халықтың əдеп ережелері мен нормаларын жасау, сақтау, тарату қызметі мен тəрбиелік дəстүр мүмкіндігінің ауқымдығы да анықтайды. Сонымен шешендік сөздердің əлеуметтік феномен болуына негіздік жасайтын айғаққа - оның қоғамды атқаратын қызметі жүреді, яғни, тілдің (шешендік сөз өнерінің) əлеуметтік мəні оның қоғамға жасайтын қызмет шамасымен ашылады. Шешендік сөз өнерінің қоғамда атқаратын қызметтері төмендегідей қарастыра келе : Коммуникативтік (қарым - қатынас); Танымдық; Тəрбиелік; Саяси - идеологиялық; Аксиологиялық; Əлеуметтендіру; Болжалдық қызмет түрлерін атап өтуге болады. Қарым - қатынастағы өмір сүрудың негізгі алғышартына ол əр адамның жеке бастық мүддесіне жағдай туғызуда мұратынан адамдардың бірлесіп қызмет жасау сұранымын қанағаттандырудан туды. Қалыптасуы мен дамуы сан мың жылдық тарихтан тұратын күрделі əрі сан – салалы жоспарлы процесс болып табылатын қарым - қатынас адамдар арасындағы өзара тығыз байланысты қамтамасыз етуге, іс - əрекеттерді үйлестіріп реттеуге, дұрыс бағытты түзуге, ой - сананың дамуына, сөйтіп əр адамның өмірден лайықты өз орнын табуға мүмкіндік туғызуға керек басты құрал. Жанды сөздің адам өмірі саласындағы функционалдық рөлінің артуы, əсіресе қарымқатынастағы оның 79 маңызына ерекше мəн берілуінің өзі сөздің қоғам дамуының басты қайнары екендігін көрсетеді. Шешендік сөздерінің өнерінің коммуникативтікті құралдық қызмет рөлінің ғылыми - техникалық прогресс ғарыштаған сайын арта түсуінің мəні мынада: тілдің бойында, яғни сөзде ойды, сезімді, олардың өте нəзік тұстарын немесе күрделік жерлерін əсерлі еткізіп жеткізуге қызметтік ететін дауыс, ырғақ, дикция, интонация, екпін, қарқын, үн əуезі мен сазы сияқты сөзді нұрландыратын, көрік беретін түрлендіргіш элементтердің болуында. Жанды сөздің адам өмірі саласындағы функционалдық рөлінің артуы, əсіресе қарым - қатынастағы оның маңызына ерекше мəн берілуінің өзі сөздің қоғам дамуының басты қайнары екендігін көрсетеді. Шешендік сөз өнерінің коммуникативтік құралдық қызмет рөлінің ғылыми - техникалық прогресс ғарыштаған сайын арта түсуінің мəні мынада: тілдің бойында, яғни сөзде ойды, сезімді, олардың өте нəзік тұстарын немесе күрделі жерлерін əсерлі жеткізуге қызмет ететін дауыс, ырғақ, дикция, интонация, екпін, қарқын, үн əуезі мен сазы сияқты сөзді нұрландыратын, көрік беретін түрлендіргіш элементтердің болуында. Сөз тембірі, қарқын, ырғақ, интонация, дикция, үзілістің, акцент бəрі айтылар сөздегі ойды нақтылап, қосымша ойды білдіруге қызмет ететін белгілердің вербалды түрлері. Қорыта айтқанда қазіргі таңда жəне болашақта да қарым - қатынастың қоғамдық қызметін жетілдіру шешендік сөз өнері өзектілігімен даралана береді. Қазақ шешендік сөздерінің мазмұнына қарай – шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау болып үш түрге бөлінеді. Мұндағы шешендік арнау адамдар арасындағы қарым – қатынас пен көңіл күйді бейнелейді. Шешендік арнау: шешендік - бата, шешендік əзіл, шешендік сəлем, шешендік сын, шешендік тоқтау /жұбату/ болып бөлінеді. Шешендік арнау жалпы формасы мен мазмұны жағынан алып қарағанда аңыз əңгімелерге ұқсас келеді. Бұл тек сырт көзге ғана осылай көрінеді. Қазақ шешендік сөздері əдетте бата- тілектен басталады. Шешендік арнау сөздің бата - тілек түрі нақтылы бір жағдаймен байла-нысты белгілі бір адамға отбасына, қауымға, құбылысқа /мереке - ойын, той/ арнап айтылатыны бар.. Бұл үрдіс əдетте шешендік арнау сөздерінің басқа түрлеріне де тəн жағдай. Бата - тілек - адам баласына жақсылық ойлау, оған тілек айту қазақ халқында дінге байланыссыз, алғашқы қауымнан қалыптасқан дəстүрі. Қазақ ежелден əзіл - қалжыңдың жақсы көретін халық. «Əзілің жарасса – атаңмен ойна» деген мақал бекер айтылмаған. Уыттың немесе уəжді əзілқалжың тыңдармандарын бір серпілтіп тастайды. Қазақ əдетте əзіл үстінде де айтылған артық - кемді уытты сөзді де көңіліне ауыр алмайды. Əзіл – қалжыңды халық тек көңіл көтеру үшін емес, жастарды адамгершілікке тəрбиелеу, қажырын қайрау үшін, тапқырлыққа баулу үшін шығарған. Ол сол сияқты жайдарылыққа, ұстамдылық пен табандылыққа да тəрбиелейді. Қазақ халқында əзіл - қалжың арқылы интеллектік ақыл – ой қабілетін, мінез – құлығын сынау əдеті кең тараған. Əдебиеттер 1. Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. - Алматы, 1989, - 192 б 2. Адамбаев Б. Халық даналығы. - Алматы, 2006, - 182 б ƏОЖ373.6 ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗМЕТІН БЕЛСЕНДІРУДЕ ГЕЙМИФИКАЦИЯ ҚҰРАЛДАРЫН ҚОЛДАНУ Орақбай Ж. - МС 19-2к тобының студенті, Өмірбай Д. – МС 20-3к тобының студенті Байзахова С.Ш. - аға оқытушы Білім берудегі геймификация - бұл оқу курсына ойын элементтерін қосу процесі болып табылады. Бұл тəжірибе білімгерлердің белсенділігі мен мотивациясын арттырады жəне оқу материалдарын тиімді меңгеруге мүмкіндік береді. Бұрын бұл технология негізінен мектепке дейінгі жəне бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқытуда қолданылып келсе қазір ЖОО мен қайта даярлау курстарында да көптеп қоланыла бастады. Оқу процесіне геймификацияны тиімді енгізу үшін қадамдық əдісті қолдану қажет. Бірінші кезеңде білім беру ұйымының ішкі ортасын күшті жəне əлсіз жақтарына талдау қажет. Бұл кезеңде персоналды оқытудың жеткіліксіз деңгейін, кадрлардың жоғары айналымын, персоналды оқытудың тиімсіз дəстүрлі тəсілдерін анықтауға болады. Сыртқы ортаны талдау кезінде жаңа технологиялардың дамуын, ақпараттық жүктеме деңгейінің жоғарылауын жəне т.б. анықтауға болады. Екінші кезеңде геймификацияны енгізу мақсаты қалыптасады, оқу процесінде геймификацияның мақсаты персоналды оқытудың тиімді жүйесін қалыптастыру, қызметкерлерді оқыту процесіне тарту, қызметкерлердің өзін-өзі дамытуға тұрақты мотивациясын сақтау сияқты болады. Үшінші кезеңде оқыту үшін білім алушылар санаты анықталады. Мұнда оқушылардың қай санаты үшін геймификация технологиясын енгізу керектігін түсіну қажет. Төртінші кезеңде геймификация құралдарының құрылымы жасалады. Мұнда сіз геймификацияны жүзеге асыратын сайтты таңдап, ойын ережелерін құрып, марапаттардың түрлерін таңдап, ойынның барлық қатысушыларын тең ортаға батыруыңыз керек. Бесінші кезең геймификация технологиясының мамандарын оқытуды білдіреді. Мұнда геймификация технологиялары білім алушыларды оқыту процесіне тікелей енгізіледі. Ал геймификацияның алтыншы (соңғы) кезеңінде алынған нəтижелер бағаланады. Мұнда оқу процесіне геймификация енгізілгеннен кейін ұйым оқу процесіне қанағаттанып қана қоймай, барлық қажетті дағдылар мен дағдыларға ие болатын білім алушыларды алады деп болжанады [1]. Қазіргі шындықтағы геймификация интернет-технологиялардың қарқынды дамуымен тығыз байланысты, ақпаратқа қол жеткізуге жəне білім алмасуға ықпал ете отырып, ынтымақтастық негізінде технологиялық қосымшалармен өзара əрекеттесу үшін көбірек мүмкіндіктер пайда болды. Көптеген ғалымдар зерттеулерінде білім беру ойындарын тек нақты пəндік салаларға ғана емес, жалпы білім берудің кешенді жүйесіне біріктіруге шақырады. Clark A. жəне Ernst J. өз зерттеулерінде ойындарды қолда бар оқу бағдарламаларына қосымша білім беру технологиясы ретінде пайдаланудың айқын қажеттілігі бар деген қорытындыға келді. Мұндай ойындар оқушыларға жаңа білім мен дағдылар беріп қана қоймайды, сонымен қатар оқушыларды оқуға ынталандырады. Демек, ойын оқыту тақырыбы көбірек зерттеуді қажет етеді. Дəл осындай зерттеулер білім беру мен бейне ойындардың білімгерлерге ғана емес, мектеп оқушыларына да білім берудегі болашақ интеграциясына ықпал 80 етеді. Қазіргі білім беру тəжірибесінде мақсаттарына байланысты геймификация құралдарын қолданудың үш сегменті дамыды (кесте 1). Білім беру ойынының дəстүрлі оқытудың алдындағы басты артықшылығы – ол тəжірибе болып табылады. Бұл əсіресе имитациялық ойындарда байқалады, мұнда оқушылар алған білімдері мен дағдылары не үшін қажет екенін түсіне бастайды. Ойында қысқа уақыт ішінде олар үйренген дағдыларын көрсете алады.Бүгінгі таңда білім берудегі геймификация құралдары үлкен сұранысқа ие деп айтуға болады. Білім беру жəне ойын-сауық моделінің сəттілігіндегі шешуші сəт - ойын ынталандыруы мен білім беру стратегиясы арасындағы тепе-теңдік. Жаңа шығармашылық жəне білім беру ортасын құру үшін ғаламторды жəне заманауи технологияларды пайдалану идеясы жаңа ұрпақты оқытудың стратегиялық əдісіне айналуда. Ойындарды, технологияларды жəне оқытуды біртұтас тұтастыққа біріктіру идеясы инновациялық жəне білім беру мақсаттарын жүзеге асыруда өте күрделі болады. Сегмент Мазмұны Бірінші 8 жасқа дейінгі балалардың білімі мен шығармашылығын дамытуға бағытталған ойын өнімдерін қамтиды. Негізінен, бұл өнімдер балалардың қызығушылығына арналған. Бұл жағдайда субъект графикалық пысықтау жəне аудио сүйемелдеу арқылы оның түйсігі мен басқа дағдылары дамитын жағдайға тығыз қатысады. Екінші Үшінші мектеп жасына арналған білім беру, мұнда геймификация құралдары негізгі білім беру бағдарламасына көмекші элемент ретінде əрекет етеді жəне ойын өнімдері негізінен оқушының оқу процесін сүйемелдейді, оның мотивация деңгейін жəне білім беру процесіне қатысуын арттырады. -өнер. Бұл əр түрлі мəдени дағдыларды қалыптастырудың балама жолдарын ұсынатын ойын өнімдерін қамтитын сегмент: көркем, əдеби (жазушы), театрландырылған жəне т.б. Осы үш сегменттің барлығын офлайн форматта ғана емес (адамдар бір-біріне жақын болған кезде тікелей ойындар), сонымен қатар компьютерлерде немесе консольдерде немесе интернет арқылы онлайн режимінде арнайы бейне ойындар арқылы жүзеге асыруға болады. Қазіргі уақытта ойын балаға бағытталған əсер ету құралы ғана емес, сондай-ақ оқыту мен тəрбиелеудің маңызды құралы болып саналады. «ойын технологиялары» ұғымы əртүрлі педагогикалық ойындар түрінде оқу процесін ұйымдастырудың əдістері мен тəсілдерінің тобын қамтиды [2]. Ойын - қоғамдық тəжірибені игеруге жəне қайта құруға бағытталған жағдайлар кезіндегі қызмет түрі. Ойын оқушылардың жан-жақты дамуына ғана емес, сонымен қатар басқа əрекеттерге қарағанда балаға көбірек əсер етеді. Ойындар адамгершілік тəрбиесінің құралдарының бірі болып табылады.Бұл балалардың қоғамда қалыптасқан мінезқұлық нормаларын шығармашылық жəне белсенді түрде игертетін, қоғам құбылыстарын дұрыс бағалауды жəне оларға белгілі бір көзқарасты тəрбиелеуді үйренетін ерекше түрі. Ойындар білімгерлерге «ересектер əлеміне» белсенді қатысуға, ұжымда жұмыс істеуіне жəне ойында да, басқа қатысушыларда да өз қызметін қабылдауға жəне реттеуге жақсы мүмкіндік береді. Оқушылар ойынды өздерінің жасына жəне ұмтылысына сəйкес келетін қызықты нəрсе ретінде қабылдайды.Ойынды ситуациялық-вариативті жаттығу ретінде қарастыруға болады, мұнда сөйлеу үлгісін өзіне тəн белгілермен – эмоционалдылықпен, стихиялылықпен, фокуспен, сөйлеу əсерімен нақты сөйлеу қарым-қатынасына мүмкіндігінше жақын жағдайларда қайталауға мүмкіндік жасалады. Ойынның маңыздылығын жоғары бағалай отырып, Сухомлинский В.А. былай деп жазды: «ойынсыз толық ақылой дамуы мүмкін емес. Ойын - бұл баланың рухани əлеміне қоршаған əлем туралы идеялар, ұғымдар ағыны енетін жарқын жол. Ойын - бұл құмарлық пен қызығушылықтың жарқылын тудыратын ұшқын» [3]. Оқушылардың танымдық белсенділігі ойын арқылы белсендіріледі, сондықтан сабақтан тыс уақытта осы əдіске көбірек уақыт бөлу немесе мектептерде таңдау пəні ретінде бөлу маңызды. Бұл əдісте, ойында есте сақтау, зейін, қиял, ойлау дамиды. Əдістемеде ойын əдістерінің көптеген жіктелімдері бар. Ойындар тапсырмалардың түріне, мақсаттары мен мазмұнына, өткізу уақыты мен ұзақтығына жəне қиындық деңгейіне қарай бөлінеді. Көркем еңбек сабақтарында да, сабақтан тыс уақытта да ойындарды сабақтың кез-келген кезеңінде, кез-келген тақырыппен, оқу ережелері мен практкиалық жаттығуларды пысықтау үшін қолдануға болады. Оқытудың ойын технологияларын қолдану оқу ісəрекетінің негізгі компоненттерін қалыптастыру үшін негіз қалауға мүмкіндік береді, яғни мақсатты көре білу жəне оған сəйкес əрекет ету, өз əрекеттерін жəне ойын процесіне басқа қатысушылардың əрекеттерін бақылау, бағалау жəне реттеу мүмкіндігі. Ойында білімгерлердің жеке ерекшеліктері ескеріледі жəне білім алушыға жақын іс-əрекетте өзін көрсетуге мүмкіндік береді. Əдебиеттер 1. Кульневич С.В., Лакоценина Т.П. Современный урок. Часть 1: Научно-практич. пособие для учителей, методистов, руководителей образовательных учреждений, студентов пед. учеб. - Ростов-н/Д : Учитель, 2004. 288 с. 2. Шашина В. П. Методика игрового общения. Методическое пособие. -Ростов-на-Дону : Феникс, 2005. -285 с. 3. Сухомлинский В.А. Сердце отдаю детям. -Киев: Радянська школа,1974. -288 с 81 ƏОЖ 378.8.09 МƏДЕНИ-ТЫНЫҒУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ФОРМАЛАРЫ Орал Қ. – МӨ-20-15 к2 тобының студенті Смағұл Х.Ж. магистр оқытушы Француз литераторы Жак Пеше айтқандай «Жаңа деген – барынша ұмытылған ескілік». Мамандар «...........бүгінде мəдени-тынығу қызметінің инновациялық түрлерінің басым бөлігі баяғыда танымал болған формалардың модернизацияға ұшырағандары ғана» - деген пікірде [1]. Мəдени-тынығу жұмысының инновациялық түрлеріне анықтамалар беріп өтейік. Акция – халықтың нысаналы тобына бірнəрсені насихаттау, танымал ету мақсатында шектеулі уақытта əсер ету. Назар аударуға бағытталған қоғамдық əлеуметтік-саяси əрекеттер. Көбінесе акциялардың нақты ұзақ мерзімді мақсаты жоқ жəне олардың қатысушылары қатысатын басқа да шаралармен байланысты емес. Бұл шараның нəтижесін қатысушылардың сыртқы белгілерінен білуге болады. Корпоратив – бұл форманың нақты анықтамасы əлі жоқ, бірақ оны «ұжымда, ұйымдағы, компаниядағы, кəсіпорындағы мереке» деп анықтауға болады. Шоу – ойын-сауықтық сипаттағы іс-шара. Оның сахналық сипаты бар. Шулы сыртқы əсерге арналған əсем нəрсе болуы мүмкін. Оның түрлері: авиациялы шоу, авто шоу, теле шоу, мұзды шоу, лазер шоуы, цирк, саяси жəне т.б. клуб жұмысының нысаны ретінде қалыптаспаған. Кешенді демалыс бағдарламаларының танымал түрлері шоубағдарламалар, жұлдыздардың қатысуымен сəнді костюмді сахналық іс-қимыл (жергілікті маңызы бар шағын қалаларда) динамикалық жарқын, арнайы эффектілерге толы, ойын-сауық, шарықтау шегі мен шешімі бар сюжетті қамтиды. Флешмоб – қоғамдық орында аяқ астынан пайда болып, келісілген əрекеттерді орындайтын адамдардың алдынала жоспарланған бұқаралық акциясы. Тимбилдинг – ұжымды біріктіруге арналған корпоративтік рөлдік ойын. Корпоративті тынығудың кез-келген түрін осы формаға жатқызуға болады. Батл – жекелеген қатысушылар немесе топтар арасында суырыпсалмалық шайқас эелементтері байқалатын сайыс түрі. Қазіргі уақытта ойын-сауық бағдарламалары, əртүрлі шоулар заманауи мəдениеттің құрылымында көбірек орын алады, олар адамдардың идеялық, адамгершілік жəне көркемдік тəрбиесінде, тұрмысы мен бос уақытын ұйымдастыруда маңызды рөл атқарады. Əрине, бос уақытты ұйымдастырудың əуесқой шығармашылығы үнемі жоғары, кəсіби деңгейге жете бермейді. Бірақ ол əр адамның талантын ашудың сенімді құралы ретінде əрекет ететіндіктен қоғамдық үлкен əсерге ие [2]. Эскейп-рум (ағылш. Real-life room escape) – ойын шарты бойынша ойыншылар заттарды тауып, жұмбақтарды шешу арқылы құлыпталатын бөлмеден уақытында қашып шығуы тиіс интеллектуалды ойын [3].Бұл жанрда кейде ұйымдастырушылар ойыншыларды ерекше атмосфераға ендіру мақсатында детективті немесе басқа сюжетті де қосып жатады.Бұл түрдегі ойындар 2000-шы жылдардың басында танымал болған escape the room (бөлмеден қашу) браузерлік квестін шынайы өмірге ендіру идеясынан туындады (мысалы, Crimson Room). Эскейп-румдар Еуропа мен Азияда бір уақытта дамыды. Escape бөлмелері Жапония, Гонконг жəне Қытайда 2007 жылдан бері жұмыс істейді. Олар ТМД елдерінде де бар. Ресейде бұл жанр «шынайы өмірдегі квесттер» деп аталды жəне алғаш рет 2012 жылы Екатеринбургте пайда болды. «Ұлу. Квеструмы» «Бастау» (классикалық) жəне «№ 6 палата» (ужас) эскейп (қашу) стилінде орындар (локациялар) ашты. Қазақстанда бұл жанр «квест-бөлме» деп аталады. Осындай сипаттағы ойындар шетелдік филиалдар мен франчайзингтердің енуі арқылы пайда болып қалыптасуда. Мысалы, нарықтағы алғашқылардың бірі «Құлыпталған» атты Ресейлік квесттің филиалы болды. Сонымен қатар осындай дайын ойындармен бір мезгілде Teorema Quest, One2free жəне Quest.kz сияқты шағын компаниялардың тəуелсіз əрекеттерінің арқасында алғашқы жергілікті түпнұсқа (оригинал) квесттер əзірленді[4]. 2016 жылдың басында Алматыда 20-дан астам түрлі квест бөлмелері болды. Табысты кəсіпорындар түрлі ойындарды ашу мен іске қосудың айтарлықтай шығындарына қарамастан, осы қызмет түрінің пропорционалды кірістілігі барын айтады. Бұл күндері эскейп-румның əртүрлі нұсқалары мен тақырыптары бар. Олардыңеңтанымалдарымыналар: 1. Түрме, зындан, қараусызқалғанмектепжəнет.б. сияқтыбелгілібіржағымсызжерлерденжолтауыпшығу. 2. Кірген адамға бөлмеден қалай шығудан басқа ой бермейтін дерексіз бөлме. 3. Қылмысты ашу немесе бөлменің құпиясын шешу. 4. Паранормальмен кездесу. 5. Құдіретті затты немесе жəдігерді табу Алматы қаласында қорқынышты, антуражды (декорациялы), балаларға арналған, жаңадан келушілер үшін жəне актерлермен ойнау деген квест рум түрлері көп қолданылады. Қазіргі кезде «Экшн-ойын» (7 жастан бастап) (Кальмар ойыны), «Гарри жəне феникс ордені» (7 жастан бастап), «Психиатриялық аурухана» (13 жастан бастап) (Жындыхана), «Есуастану зертханасы», (13 жастан бастап) «Түрме камерасы» (13 жастан бастап) (сияқты ойынбөлмелерін онлайн брондап қоюға болады [5]. Арт-студия немесе өнер-студиясы (ағыл. art — өнер) - өнер туындылары пайда болатын, ұсынылатын орын. Ал барынша тар мағынасында арт сөзін заманауи өнер (contemporary art) деп түсінеміз. Бұл мағынасында арт студия өзекті өнер түрлерін (перформанс, инсталляция, ивидео-арт т.б.) дайындау жəне жарыққа шығарумен айналысатын студия. Өнердің өзі алуан түрлі жанрларға бөлінетіні сияқты арт-студияның түрлері де (көптеген бағыттары) көп болады. Сондықтан театралдық студия, би студиясы, живопись студиясы т.б. арт студиялар кездесе береді[6]. Шығармашылық кафе немесе арт-кафе – музыкалық, шығармашылық кештер, көрмелер ұйымдастырылатын кафе[7]. Акция, корпоратив, шоу, тимбилдинг, батл сияқты мəдени-тынығу қызметінің инновациялық формалары да ажыратылып сипатталды. 82 Жас адамға қоғамдық құрылымда ең ауыр міндеттер жүктеледі. Бұл дегеніміз жас адамға өзінен үлкен адамдар тарапынан белгілі бір кəсіби, жеке, əлеуметтік міндеттерді орындау, өзінен жасы кішілерге қамқорлық жасау жүктеледі. Сонымен қатар демографиялық динамиканың қозғаушы күші де жастар. Жас адам отбасын құрып, оның құндылығын бағалай білуі үшін өзін-өзі жүзеге асырып, өз қажеттіліктерін өтей алатындай жағдайда болуы керек. Аталған міндеттерді орындау, құндылықтарға қол жеткізу өзін-өзі жүзеге асырусыз, яғни белгілі бір кəсіпті меңгерусіз жүзеге аса қоймайды. Сонымен, бос уақытты тиімді ұйымдастыруда адамның кəсіптік идентификациясы аса маңызды рөл ойнайды. Себебі бос уақыттың мақсаты – жұмыстан шаршаған ағзаны келесі бір қызмет түрімен алмастыруын, адамның өзіне ұнамды, қоғамға да өзіне де пайдалы іспен шұғылдануын білдіреді. Уақыт бюджеті стихиялы, жүйесіз жас адамдардың саны жұмыссыз жастар санымен пара пар. Жас адамның өзін-өзі жүзеге асыруы өте күрделі мəселе күйінде қалып отыр. Өз елінде өмір сүріп қана қоймай, адамдық қажеттіліктерімен қатар рухани-эмоционалды қажеттіліктерін өтей алатын, өз өміріне көңілі толатын жастар санын көбейту арқылы шын мəнінде дамыған, бақытты елдер қатарына қосыла аламыз деп санаймыз. Əдебиеттер 1. Клепча Н.Д. Инновационные формы организации досуга как средство удовлетворения социально культурных потребностей молодежи. 2014 https://cyberleninka.ru. 2. Формы и методы работы учреждений культуры клубного https://kdc.klgd.muzkult.ru 3. Обзор эскейп-румов Петербурга. Дата обращения: 12 мая 2014. Архивировано 12 мая 2014 года. 4. Святослав Антонов. Бизнес на квестах 2015. 15 января. Архивировано 30 января 2016 года. 5. Все квесты в Алматы/Квесты в реальности в Алматы https://almaty.mir-kvestov.kz/ 6. Арт-студияhttps://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1733190 7. Значение слова «арт-кафе» https://kartaslov.ru УДК 787.8 ТВОРЧЕСТВО СЕЙДУЛЛЫ БАЙТЕРЕКОВА Орынбасар А. – студент группы МС-19-6к3 М.Я. Гамарник (руководитель) – кандидат искусствоведения, доцент Говоря об истории развития эстрадной музыки в Казахстане, нельзя не пройти мимо имени СейдоллыБайтерекова (1945-1998). Ведь он является нашим земляком, а земля Южного Казахстана очень богата своими талантами. Сейдолла был очень универсальным композитором и музыкантом – автором многочисленных сочинений в разных жанрах. Но он вошел в историю казахской музыки, прежде всего, как композитор-песенник. Его песни исполняли самые известные и талантливые певцы, благодаря его музыке многие из них получили международное признание, например, Роза Рымбаева. Но расскажем обо всем по порядку. Будущий композитор родился 10 мая 1945 года в месте «Жар-Баскан» колхоза «Актогай» Туркестанского района. В честь отца Сейдуллы эту землю позже назвали «Байтерек-Корган». Позже семья композитора переехала в поселок Мергалимский (сейчас это город Кентау). Отец СейдуллыБайтерекБакбергенов был очень трудолюбивым и порядочным человеком. Как труженик тыла в годы Великой Отечественной войны он был удостоен правительственных наград. Мать композитора ЖанылтайТурусбековаиз авторитетного рода Канды воспитала 10 детей, за что была удостоена звания «мать-героиня». Дед Сейдуллы по линии матери СмаилТурысбеков был прекрасным домбристом и акыном, учеником великогокюйшиСугура. Именно от деда Сейдулла унаследовал свои музыкальные способности и талант композитора. Помимо музыкального дара, будущий композитор был очень живым любознательным ребенком, он также хорошо рисовал. Конечно же, родители будущего композитора не могли не заметить уникальность ребенка, его тягу к музыке. Поэтому он стал одновременно учиться в школе-интернате № 2, где активно участвовал в художественной самодеятельности, и в единственной музыкальной школе города Кентау. Позже эта музыкальная школа получила имя СейдуллыБайтерекова. После недолгой учебы в Железнодорожном институте Москвы и сельскохозяйственном институте г. Целинограда (сейчас это столица Казахстана Астана), Сейдулла пришел к выводу, что он должен связать себя с музыкой. Поэтому после службы в Армии в городе Самарканде молодой человек в 1965 году поступает в Чимкентское музыкальное училище. По его окончании Сейдолла становится студентом Алма-Атинской консерватории по классу «хоровоедирижирование». Его учитель профессор БазаргалиЖаманбаев смог разглядеть в своем студенте большой потенциал и приложил все усилия для его развития. В 1977 году, в год окончания консерватории, Сейдулла создает свою первую известную песню «Алия» о героической девушке, погибшей в годы Великой Отечественной войны. Героико-патриотическое содержание этой песни, мелодия широкого диапазона и дыхания, сильный эмоциональный настрой помогли тогда еще молодой и малоизвестной певице Розе Рымбаевой завоевать сначала первое место на всесоюзном конкурсе «С песней по жизни», а затем получить Гран-при на фестивале «Золотой Орфей» в Болгарии. После окончания консерватории композитор работает сначала ее преподавателем, а затем дирижером и художественным руководителем объединения «Казахконцерт». СейдоллаБайтереков – автор музыки в самых различных стилях и жанрах. Он написал много песен, музыку к кинофильмам, мультфильмам и драматическим спектаклям, симфонии. В конце своей жизни он взялся даже за сочинение оперы, но преждевременная смерть помешала осуществиться столь грандиозным планам. Из сочинений на драматические произведения наиболее известна его музыка к кинофильму «АЛЖИР» об акмолинском лагере жен изменников Родины. А произведение «Реквием» и «Хорал» из этого фильма трогает за душу 83 своими скорбью, трагизмом и драматической экспрессией. Эти произведения прозвучали на последнем творческом вечере композитора. Но самым любимым музыкальным жанром Сейдуллы была песня. Многие его песни, такие как «Омiр-омiр», «Молдiр сезiм», «Тусiнбедiм», «Бip болайык,», «Сагындымдаусынды», «Аман бол» стали поистине народными. При жизни маэстро был очень скромным и глубоко порядочным человеком. Очень точную характеристику его человеческим качествам дала музыковед ГалияБегембетова: «Удивительно скромный, чистый и порядочный человек, Сейдулла не обладал лишь умением конфликтовать с людьми, бороться и драться за «место под coлнцeм».1 Остро воспринимая окружающий мир, Сейдулла тяжело переживал несправедливость, моменты людской непорядочности. Огонь, так сильно жгущий его сердце, находил выход в Музыке, которой он доверял безоглядно. Композитор ушел из жизни в самом расцвете своего таланта, а казалось, что лучшая его песня еще впереди... Что ж, видно, не суждено нам ее услышать. Немногословный, чаще задумчиво-молчаливый, на своем последнем творческом вечере Сейдулла сказал довольно длинную речь, в которой благодарил всех – родных, коллег, артистов за удачный концерт, за успешное его проведение. О себе же он не упомянул ни слова. Таким он и остался в нашей памяти удивительно скромным Маэстро, чей дар был неповторимым»2. Литература 1. Бегембетова Г. Памяти СейдоллыБайтерекова // «Новая Музыкальная Газета», № 9. 1998 г. с.27. 2. Композитор и его дело // Ковчег, № 18 от 5 мая 1999 года. ƏОЖ 676.868 ҚАҒАЗДАН ЖАСАЛҒАН ƏШЕКЕЙ БҰЙЫМДАР Орынтаева С.И. - МӨ-21-13к4 тобының студенті Мейрбекова Ф.Л. - магистр оқытушы Моншақтар əшекей ретінде бұрыннан қолданылған. Тарихшыларға белгілі ең көне моншақтар 100 мың жылдан асады. Моншақтар интерьерді немесе шыршаны, сондай-ақ зергерлік бұйымдарды безендіру үшін қажет. Қыздар мен əйелдер шаштарын, бас киімдерін моншақтармен безендірді, киімнің қақпалары мен жеңдерін, сондай-ақ аяқ киімдерін кестеледі.Ресейде моншақтар ең танымал мойын əшекейлерінің бірі болды. Моншақтарды əртүрлі сыныптағы əйелдер киген. Бірақ Африканың алыс елінде Уганда əйелдер бұралған қағаз жолақтарынан моншақтар жасайды. Дəл осы моншақ жасау техникасымен оқушыларды "моншаққа моншақ" шеберлік сыныбымен таныстырады.Бұл бусиды газеттерден, ескі журналдардан, түрлі-түсті парақтардан, тұсқағаздардан жəне тіпті гофрленген қағаздан (бірақ бұл қиын болады) моншақтарды жасауға болады. Сіз оны ең алдымен өзіңізге декорация ретінде пайдалана аласыз, мүмкін пəтерге, қандай да бір мерекеге костюмге, шыршаны безендіруге немесе жай ғана ойнауға болады. Жылтыр лакталған моншақтарға қарап, оларды адамдар жасағанына сену қиын! . Сурет-1 Сызбадан түсінгендей, бұралған жолақтар кесіледі Бұл моншақтар сəл ұзарып, пішіннің ортасында қалыңдап шығады: қысқа немесе ұзағырақ жасауға болады. Моншақтар түрлі-түсті қағаздан жасалған. Бұл қалыңырақ қағаз түрлері болуы мүмкін, мысалы, жылтыр журнал мұқабалары немесе жұқа түсті картон немесе жұқа: журнал беттері, түрлі-түсті қағаз жəне т.б. Сурет-2 Қағаздан жасалған мойынға жəне қолға киетін моншақтар 84 Моншақтарыңыздың түсі қағаздың бастапқы түсіне байланысты болады - осылайша сіз бір немесе əртүрлі түстерде жиынтық жасап, содан кейін моншақтардан жинай аласыз, мысалы, алқа немесе білезік. Арнайы лакпен сіңдіру арқасында моншақтар беріктік пен су өткізбейтін қасиеттерге ие болады, сондықтан олардан жасалған зергерлік бұйымдар жаңбырдан суланып қалады деп қорықпайсыз. Сіңдіру алдында, сіз сондай-ақ акрил немесе акварель сияқты қағаз бояуларымен моншақтарды қалаған түске бояуға немесе оларға үлгілерді қосуға болады. Өз қолыңызбен моншақтар жасау таңқаларлық жылдам жəне оңай. Кез келген қолөнерді ыңғайлы, ыңғайлы жəне əдемі киіммен жасасаңыз, сізге көбірек рахат əкеледі. - моншақтарға арналған қағаз (түрлі-түсті беттері бар қажетсіз журналдар, журнал мұқабалары, түрлі-түсті қағаз, жұқа түсті картон); - қағаз қайшы; - ПВА қағазға арналған желім; - щетка; — мөлдір жылтыр су өткізбейтін лак; - шағын картон қорап, мысалы, аяқ киімнің астынан; - арқан немесе сым; - шашлыққа арналған бамбук таяқшалары; - тіс тазалағыштар. Сурет-3Қағаздан орау арқылы жасау барысы. Жоғарыдағы фотодағыдай қағазды тар ұзын үшбұрыш етіп кесіңіз. Тар жиегі бисердің сыртқы жағында болатынын жəне кең жиектің ұштары оның астынан көрінетінін есте сақтаңыз: бұл моншақтардың түсін жоспарлау кезінде көмектеседі. Шамамен бірдей өлшемдегі жəне пішіндегі моншақтар қажет болса, бірдей сападағы жəне бірдей өлшемдегі қағазды кесіңіз. Шұқығышты немесе таяқшаны алыңыз (моншақтарыңыздағы тесік диаметрі оның диаметріне байланысты болады).Дайындаманы үшбұрыштың кең жиегінен таяқшаға немесе тіс тазалағышқа мықтап орауды бастаңыз. Дайындаманың 2/3 бөлігін орап алған кезде, қалған ұшты ПВА желімімен щеткамен сүртіңіз. Қалған ұшын орап, моншаққа жабысу үшін басыңыз. Сурет-4 Қағаздан жасалған сырға 1. 2. 3. 4. 5. 6. Əдебиеттер Еңбекке баулу оқыту əдістемесі. Алматы, 2004. «Мектептегі технология» Алматы 2011 Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы, ред. Р.Н.Нұрғалиев, 2004, «Шебердің сиқырлы қалашығы» Шымкент баспасы, 2005 ж «Еңбеккеүйрету» Республикаклықғылымиəдістемелік журнал, 2009 Люцкевич Л. «Сендіəпикейбұйымдар» фильцəдісімен. -Астана, 2009 ж 85 ƏОЖ 304.2:47.61 ҚОҒАМНЫҢ ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫ ЖАҒДАЙЫНДА АНА МЕН БАЛАНЫ ƏЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ Пернебай А. – МС-20-14к тобының студентті Дарибаева Р.Д. – п.ғ.к.,доцент Бүгінгі таңда қазақстандық отбасыларда орын алып отырған мəселелердің күрделілігі үлкен алаңдаушылық пен үрей тудырады. Барған сайын біз шарасыз əйелдердің, көп балалы батыр аналардың митингілері мен шерулерінің куəгері боламыз. COVID 19 пандемиясымен байланысты экономикалық дағдарыс отбасының əлеуметтік-экономикалық мəртебесіне қатты əсер етті.Əйелдер мен балалардың мəртебесі əлі де болса жоғары емес қоғамдағы жағдай алаңдаушылық туғызады. Зерттеу жұмысы ғылыми жəне қолданбалы маңызы бар өзекті тақырыпқа - қазіргі заманғы отбасы мəселелерін шешудің, ана мен баланы қорғаудың теориялық жəне практикалық негіздерін зерттеуге арналған. Əйелдің табиғи тағдыры - ана болу екені анық. Біздің Жерде адамның болуы - бұның айқын дəлелі. ХХ ғасырдың ортасынан бастап отбасы жəне неке институты қатты дағдарысқа ұшырады. Ажырасу, ерлізайыптылар мен балаларға қарсы қылмыстар саны тез өсуде. 2012 жылдың маусымында БҰҰ-ның «Рио + 20» тұрақты даму конференциясының қорытынды құжатында адамдар тұрақты дамудың орталығында екендігі көрсетілген. Демек, орнықты даму тек экономикалық ұғым емес, сонымен қатар ол терең жəне негізгі этикалық жəне адами өлшемдерді қамтиды деп айта аламыз. Мəдениет - бұл тұрақты дамудың маңызды аспектісі, өйткені бұл табиғи ресурстарды жəне бір-бірімізді қалай түсінуге жəне бағалауға байланысты. Бұл аспект мəдениет пен байлықты қайта бөлу жəне əлемдегі кедейлікті жою жағдайында болашақ ұрпаққа жəне физикалық ортаға қатысты болатындай тұрақты даму анықтамасына қосылуы керек. Міне, осы тұрғыдан алғанда отбасы дегеніміз - этикалық жəне мəдени құндылықтарды табиғи түрде насихаттайтын орта. Отбасы қоғамның негізгі жəне маңызды құрылыс материалы ретінде əлеуметтік дамуда шешуші рөл атқарады. Отбасы балаларды оқыту жəне əлеуметтендіру, сондай-ақ азаматтық пен қоғамға жату құндылықтарын сіңіру үшін басты жауапкершілікті көтереді. Отбасы өз мүшелеріне балалардан бастап қарттарға дейін материалдық жəне материалдық емес көмек көрсетіп, қолдау көрсетеді, ауруға шалдыққандарды қолдайды. Толық отбасылар отбасылық қауіпсіздік пен тұрақтылық деңгейі бірдей емес отбасыларға қарағанда бақытты, сау жəне табысты өмір сүреді. Тұрақты отбасылар құратындардың өмір сүру ұзақтығы жоғары, психикалық аурулардың, алкоголизмнің жəне тұрмыстық зорлық-зомбылықтың ықтималдығы аз. Екі ата-аналық отбасыларда балаларда нəресте өлімі, есірткіге тəуелділіктің ықтималдығы жəне ересек өмірге қылмыстық қатысу деңгейі төмен, оқу үлгерімі жоғары, жасөспірімдер арасында психикалық аурулар мен қалаусыз жүктілік аз. Сонымен қатар, отбасының тұрақты мүшелері заңдық жəне əлеуметтік нормаларды сақтау мəселесінде көп тəртіпті болады. Ана болу - бұл адамның əйел жынысына тек эксклюзивті екендігін анықтайтын əлеуметтік мəртебе - тек əйелдер ғана ана бола алады. Ана болу ұғымы балалармен тығыз байланысты, өйткені тек баланың болуы ғана əйелді ана етеді. Ана болу - сіздің балаңыздың өмірі, денсаулығы жəне дамуы үшін жауапкершілік деңгейі. «Бала» термині жынысына, нəсіліне, ұлты мен дініне қарамастан адамды білдіреді. Оның ата-анасының құқықтық мəртебесі, олар үйленген болса да, тұрмаса да маңызды емес. Қазақстандық заңнамалық актілерде бала он сегіз жасқа толмаған (көпшілік жасқа толмаған) адам ретінде анықталады.Қазақстан заңнамасына сəйкес 18 жас - азаматтық кəмелетке толған жас, оған жеткенде адам толық қабілетті, ересек жəне аю деп саналады. толығымен заңды жауапкершілік. Адамның туылғаннан бастап 18 жасқа дейінгі кезеңі «балалық шақ» кезеңі деп аталады. «Балалар» термині қандағы жəне қаны жоқ қыздар мен ұлдарға, кəмелетке толмағандарға жəне / немесе, керісінше, 18 жасқа толған еңбекке қабілетті балаларға қатысты қолданылуы мүмкін. Орыс зерттеушісі А.П. Платонов, гуманитарлық ғылымдарда балалық шақ деп адамның дүниеге келуінен бастап оның қалыптасуына, содан кейін қоғамның толыққанды, қабілетті мүшесі ретінде қызмет етуіне мүмкіндік беретін жас кезеңі деп түсінеді [1]. Медицина, физиология жəне психологияның заманауи жетістіктері бойынша балалық шақ - бұл баланың туылғаннан жасөспірімге дейінгі кезеңі, 11–12 жасқа дейінгі кезең, бұл кезде бала тек физикалық тұрғыдан өсіп, дамып қана қоймай, оның мінезін де қалыптастырады. Бұл кезеңде 3 кезеңді бөліп алу дəстүрге айналған: сəбилік шақ (0-ден 1 жасқа дейін), ерте балалық шақ (1 жастан 3 жасқа дейін), мектепке дейінгі (3 жастан 6-7 жасқа дейін) жəне бастауыш мектеп жасын (7 жастан бастап). 12 жас) [2]. Ресейдің беделді зерттеушісі О.В. Кузнецова, «балалық шақ - бұл адам өміріндегі ерекше кезең, ал баланың дамуындағы ең маңыздысы - адамның физикалық жəне психикалық денсаулығының негізі қаланған ерте балалық шақ (туылғаннан бастап үш жасқа дейін). Ерте балалық шақта əлеуметтік бейімделу басталады, тұлғаның қалыптасуы, адам сияқты құбылыстың негізі қаланады »[3]. Баланың сыртқы əлемнің қауіп-қатерінен осалдығы, туғаннан ересек жасқа дейінгі əр түрлі даму кезеңдерінің болуы ана мен балалық шақты қорғауды жəне қорғауды енгізуді болжайды. Бұл тезис мемлекет эмпирикалық түрде келген жасты көрсететін ана мен баланы қорғау жəне қорғау бойынша көптеген құқықтық нормалармен расталды. Қазақстан Республикасының құқықтық актілерінде отбасы ұғымы ең алдымен оның құрамын құрайтын отбасы мүшелерінің шеңберін құрумен байланысты. Бір отбасының барлық мүшелерін ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасында туындайтын отбасылық қатынастар жəне т.б. Біздің уақыт үшін өзекті мəселе - «ана» жəне «əкелік» категориялары белгілі бір балаға қатысты ма? Құқықтық, моральдық-этикалық тұрғыдан алғанда «ана» жəне «əке болу» ұғымдары толық тең дəрежелер болып табылады. Анасы да, əкесі де балаға қатысты тең дəрежеде міндеттер мен құқықтарға ие, демек, ананың да, əкенің де əлеуметтік рөлі бірдей, бұл баланың қалыпты дамуы мен өмірі үшін маңызды. «Аналық» категориясы - бұл бала туылғаннан кейін ғана емес, оны көтеру, тікелей босану жəне тамақтандыру процесінде ананың ерекше рөлін бекіту. 86 Аналар мен балаларды қорғау дегеніміз - балалардың тууы, өмір сүруі мен қорғалуы, олардың жан-жақты дамуы үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету үшін мемлекет құрған жағдайлар. Ана мен баланы қорғау жөніндегі мемлекеттің қызметін үш деңгейге бөлуге болады:1 деңгей. Мемлекет кепілдіктерді жүзеге асырудың кепілдіктері мен нормалары жазылған заңнамалық актілерді қабылдайды.2 деңгей. Осы кепілдіктер мен нормаларды іске асыру үшін азаматтық-құқықтық тетіктер мен əлеуметтік институттар жасалуда. 3 деңгей. Практика дамуда, əлеуметтік институттар мен нормалар жетілдіріліп, қосымша мүмкіндіктер жасалуда, олар елдегі жəне əлемдегі экономикалық, əлеуметтік жəне басқа жағдайларға сəйкес өзгеріп отырады. Толыққанды адамның қоғам мүшесі ретіндегі көбеюі отбасында жүреді. Адамның түсінігін, оның əлеуметтік қасиеттері мен адамгершілік құндылықтарын қалыптастыратын отбасы. Отбасы қоғам өмірінде, оны тұрақтандыруда жəне əлеуметтік шиеленісті жеңуде ең маңызды рөл атқарады.Өзінің табиғаты мен мақсаты бойынша ол қоғамның жаһандық мəселелерді шешуде одақтасы болып табылады: депопуляцияны жеңу, қоғамда моральдық негіздерді құру жəне сақтау, балаларды əлеуметтендіру, мəдениет пен экономиканы дамыту. Барлық уақытта отбасы барлық мəдениеттердегі əлеуметтік қауымдастық ретінде жаһандық дамудың маңызды компоненті болды. Отбасының басымдығы туралы философия, оның қоғамдастық келбетін қалыптастыру мақсатында оның тұрақты маңызы Қазақстан Республикасының көптеген нормативтік актілерінде де бекітілген. Бұл заң жобаларының негізгі міндеттерінің бірі рөлін күшейту, сонымен қатар отбасы институтын қорғау болып табылады. Əдебиеттер 1. ПлатоновА.П. Психология семейных отношений с основами семейного консультирования: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений / А.П Платонов., Е. В. Екжанова, Е. В. Зырянова и др.; Под ред. Е. Г. Силяевой. - М.: Издательский центр «Академия», 2002. -192 с. 2. Никитин В.А. Социальная работа: проблемы теории и подготовки специалистов. Учеб. Пособие /В.А. Никитин. – М.: Московский психолого-социальный институт, 2002. – 236 с. 3. Кузнецова О.В., Социальная работа: теория и практика: Учеб. пособие /Холостова, д.и.н., проф. Сорвина. – М.: ИНФРА – М, 2004. – 427 с. УДК 793.3 ӨНЕРДЕГІ ДАМЫҒАН ТҰЛҒАНЫ ЗЕРТТЕУДЕ ХОРЕОГРАФТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУ Рустамова С.С. - МӨ-20-9р топ студенті Мырзаев С.А. - п.ғ.м., аға оқытушы Хореографтың педагогикалық қасиеттері-бұл əртүрлі ішкі құрылымдарды қамтитын күрделі психологиялық білім (педагогикалық дағдылар, төзімділік, өзін-өзі бақылау, шыдамдылық, ұйымдастырушылық қабілеттер, бастамашылық, энергия, бақыт, өзіне деген сенімділік, орындаушылық жəне бағыттаушы қабілеттер, іс-əрекетке мотивация жəне кез-келген дұрыс емес мінез-құлықты "басу" немесе эмоция жəне т.б.).). Біз мұғалім жəне тəрбиеші болып жұмыс істеген хореографтың қандай тұлғаны қалыптастыратыны туралы нақты түсінікке ие болуы керек деп санаймыз: атқарушы, шығармашылық, мойынсұнғыш, принципті, қабілетті жəне т.б. хореографты оқыту сапасының даму дəрежесі оның студенттерге деген көзқарасына əсер етеді жəне əр студенттің шығармашылық қабілетін дұрыс бағалауға көмектеседі. Осыған сүйене отырып, ол оқушының мінез-құлқын реттей алады, оның мінезінің күшті жақтарын тануға жəне əлсіз жақтарын көрсетуге көмектеседі (жəне олармен күресу жолдарын көрсетеді). Кəсіби дайындық процесінде хореографтардың педагогикалық қасиеттерін қалыптастыру жəне дамыту біртұтас мазмұны мен формасымен кезең-кезеңімен жүзеге асырылуы керек. Бұл негізінен қазақтың халық дəстүрлерін, заманауи би өнерінің динамикалық үрдістерін жəне аудиторияның қажеттіліктерін бейнелейтін құндылыққа бағдарланған репертуар. Сонымен қатар, хореографтар үнемі өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі тəрбиелеуге, физикалық, ақыл-оймен ғана емес, рухани жəне моральдық тұрғыдан дамуға, заманауи, прогрессивті жəне шығармашылық болуға ұмтылуы керек. Психикалық, рухани жəне физикалық өзгерістер болған тұлғаның дамуын түсінудің негізі ретінде қазіргі психологиялық-педагогикалық іс - əрекеттің ғылыми экспозициясы бізге мақсат қою арқылы-тұлғаны, оның эстетикалық мəдениетінің көркемдік құралдарын дамыту, бұл дамуды университетте əр түрлі қамтамасыз ету керек деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. қажетті көркемдік жəне эстетикалық қызмет: өнерді теориялық зерттеу, білім оның тарихы мен теориялары, сонымен қатар практикалық коммуникативті дағдыларды меңгеру： Шығармашылық тұлғаның дамуы келесі аспектілерді қамтиды: рухани-адамгершілік, жеке-белсенділік, кəсіби, тығыз байланысты жəне өзара тəуелді функциялар. Шығармашылық тұлғаны адамзаттың жоғары құндылығына тарту адам өнерін жетілдіруге, мүмкіндіктер жасауға жəне оның рухани мəнін дамытуға негіз болады. Сұлулық пен сенімділікті сезіну жəне түсіну арқылы тəжірибе арқылы адамзаттың ең жақсы рухани жəне адамгершілік сезімдері жəне олардың қоршаған əлемді түсінуі қалыптасады. Өнер арқылы шығармашылық тұлғаны дамыту жеке тұлғаның дамуы ретінде қарастырылуы керек. Көбінесе қазіргі психологияда, педагогикада жəне Spire зерттеулерінде "болу" "даму" немесе "қалыптасу" категорияларымен тығыз байланысты деп саналады жəне бұл терминдер көбінесе бір-бірімен біріктіріледі немесе тіпті ауыстырылады, əсіресе тұлғаның қалыптасуы мен дамуында. Шамамен бірдей мағына "болу" ұғымына енеді, бірақ оның сипаттамалары негізінен Генезистің қалыптасуының нəтижесі болып табылады. Қалыптасудан айырмашылығы, қалыптасу-бұл түпкілікті нəтиже бермейтін процесс. "Болу" ұғымы объектілердің өмір сүруінің жəне қоршаған шындық құбылысының ерекше аяқталмаған формасын қамтитыны анық. Ол əлі толық дамымаған, бірақ қалыптаса бастаған нəрсені көрсетеді, яғни бұл жағдайда қалыптасу 87 дамудың синонимі ретінде түсінілмейді, бірақ даму кезеңі, кезеңі мен сатысын білдіреді. Тұрақты нəтижесіздік, демек, қалыптасу процесінің өзара нəтижесіздігі адамның психологиялық ұйымының ерекшелігі жəне оның шексіз даму қабілетінің алғышарттарының бірі болып табылады."Болу" жіктеу ұғымын зерттеу оның ең көп таралған түсіндірмесін анықтауға мүмкіндік береді. Иə болыңыз: - Өтпелі күй заттар мен құбылыстардың қалыптасуына, органикалық жəне адами тұлғалардың оқшаулануына жəне табиғи жəне əлеуметтік жүйелердің өзін-өзі анықтауына əкеледі. Өзгеріс, пайда болу, трансформация, жаңару, қалыптасу жəне көбею ұғымдарымен бірге "болу" ұғымы болмысты, қозғалысты жəне процесті сипаттайтын кеңірек ұғымдарды анықтаудың бөлігі болып табылады.; - Əлеуметтік жəне мəдени процесте үстемдік ету. Егер ee кез-келген жүйенің жұмыс істеуі кезінде белсенді жəне қабілетті күйде қалса жəне даму барысында жүйе ee-нің негізгі формасынан органикалық тұтастыққа ауысса, онда бұл процестегі объектінің "нөлден" "бірлікке" өтуі үшін қажетті шарт болады, ал жаңасы органикалық тұтастықты дамытады.; - Заттар мен құбылыстардың стихиялық өзгергіштігін білдіретін философиялық категория-олардың үздіксіз ауысуы жəне басқаларға айналуы. Бұл тұжырымдаманың классикалық өкілі-Гераклит, оның шындықты түсінуі "бəрі ағып жатыр"формуласында көрінуі мүмкін. "Болу" категориясы əлемге диалектикалық көзқараспен органикалық түрде байланысты: ол кез келген нəрсеге көзқарасқа негізделген жəне құбылыстар қарама-қарсы болмыс пен болмыстың бірлігін білдіреді; ол шығу тегі мен дамуы туралы метафизикалық оймен үйлеспейді жəне "қалыптасу" диалектикалық мазмұны болып табылады Гегель егжей-тегжейлі əзірлеген. Жоғарыда айтылғандай, оның философиясында бұл категория" бірінші шындық "болып табылады жəне ол ойдың (санаттың) логикалық анықтамасының барлық кейінгі дамуының" элементін " құрайды.; - Материалдық немесе идеалды объектілерді қалыптастыру процесін білдіретін диалектика категориясы; - жалпы философия категориясы, əсіресе диалектика. Содан кейін, оны кəсіби даярлау процесінде хореографты оқыту сапасының дамуы оның шығармашылық тұлғасын біртіндеп дамыту, педагогикалық инновацияларды қабылдау қабілетін жəне өзгеретін педагогикалық ортаға бейімделу қабілетін қалыптастыру процесі ретінде көрсетілуі мүмкін. Біз хореографтардың педагогикалық сапасын қалыптастыру процесі интерактивті субъектілердің қызметінде оқытушылар мен студенттердің жалпы бірлігінде жəне бүкіл білім беру процесінде қажетті қасиеттерді дамытуда жатқанын көреміз. Бұл үдеріс хореографиялық білім берудің басты мақсаты - білікті маман, жаңа хореограф-педагогты қалыптастырудан басталуы тиіс деп санаймыз. Білім беру, ғылыми, оқытушылық, көркемдік жəне техникалық мəселелерді, нақты типтік жəне типтік емес мəселелерді шеше алатын жəне белгілі бір Төтенше жəне типтік емес өмірлік жағдайларды шеше алатын сарапшылар. Кəсіби дайындықта хореографтардың педагогикалық қасиеттерін қалыптастырудың нақты процесін ұсыну үшін біз жоғары мамандықтар мен оқыту мен тəрбиелеу теорияларын қалыптастыру жəне дамыту бойынша бірқатар ғылыми зерттеулер жүргіздік. Даму шарты-бұл қалыптасу процесі мен қоршаған құбылыстар арасындағы байланысты білдіретін категория, онсыз өмір сүру мүмкін емес. Өзін-өзі қалыптастыру процесі шартты нəрсе ретінде көрінеді жəне бұл шарт объективті əлемдегі əртүрлілік процесіне қатысты сыртқы болып табылады. Жалпы айтқанда, біз студенттердің сыныпта би өнерін оқытуға қажетті оқыту сапасын біртіндеп жүзеге асыруға жəне орындау мен педагогикалық практикаға қажетті жоғары деңгейлі білімді игеруге жағдай жасауды айтамыз. Даму мен қалыптасудың алғышарты-хореографтардың əртүрлі хореографиялық жанрлар мен стильдердің туындыларын білдіру жəне оларды студенттерге хореографтарды оқыту сапасын арттыруға көмектесетін қажетті шарт ретінде беру дағдыларын қалыптастырудың нақты процесі. Дамудың қалыптасу факторлары. Бұл ұғым белгілі бір кезеңде құбылысты қалыптастыру немесе оған əсер ету үшін қажет процесс (немесе осы процестің нəтижесі) ретінде қолданылады. Алғышарттарға, қалыптасу процесіне параллель дамуы мүмкін жағдайларға немесе төтенше жағдайларда қалыптасу процесінде дəл рөл атқаратын факторларға қайшы келеді. Даму жəне қалыптасу стандарты-бұл құбылысты жетілген жəне негізінде қалыптасқан деп санауға болатын белгі. Осы тұрғыдан алғанда, ол өз негізінде жұмыс істей бастағанда, яғни бөгде элементтер ассимиляцияланғанда немесе жойылғанда жəне осы құбылысқа тəн емес əсерлердің əсерін жеңгенде, ол пайда болады деп айта аламыз Əр түрлі анықтамаларды қорытындылай келе, хореографты оқыту сапасын дамыту арқылы біз оның жеке басының барлық аспектілерін біртіндеп жəне мақсатты дамытудың үздіксіз динамикалық процесін түсінеміз, бұл хореография мен би өнері саласындағы оқытушылық қызметті жүзеге асыруды қалыптастырады. Біз хореографтарды оқыту сапасын қалыптастыру жеке оқыту мен қоғамға əсер ететін əдістер мен əдістемелер жиынтығының əсерінен жүзеге асырылуы керек деп санаймыз. Мақсат-кəсіби қасиеттер жүйесінде (көзқарастар, құндылық бағдарлары, сенімдер жəне т.б.) тұтас организм құру.) жəне Осылайша, хореографтарды оқыту сапасын қалыптастыру процесі олардың жеке ресурстарының, психологиялық қасиеттері мен атрибуттарының университеттік білім беру кеңістігіндегі өзгеруінің жалпы дамуын бақылауға мүмкіндік беретін кезеңдердің жалпы тізбегінің буыны болып табылады. Егер Даму қазіргі жəне жеке тенденциялардың орындалуымен байланысты болса, онда хореографтарды оқыту сапасының дамуы сапалы жаңа жəне үнемі жаңарып отыратын, прогресстің пайда болуын жəне жағымсыз өзгерістердің жойылуын білдіреді. Біз "даму" категориясын хореографтардың кəсіби дайындығы тұрғысынан қарастыратындықтан, "кəсіби дайындық"ұғымын анықтау қажет. Бұл тұжырымдаманың құрамдас бөліктері "кəсіби" жəне "оқыту" терминдері болып табылады. Жалпы қабылданған тұжырымдамада əр адамның кəсібі оның мүмкін болатын еңбек мінез-құлқы үшін қоғамның белгіленген саласын білдіреді. Осы себепті адам білім мен дағдылардың жиынтығына ие болуы керек, тиісті қабілеттерге ие болуы керек жəне кəсіби тұрғыдан маңызды болуы керек. Кез-келген кəсіптің басты мақсаты-белгілі бір кəсіби саладағы күрделі кəсіби қызмет барысында қол жеткізуге болатын нəтижелерді алу. 88 Хореограф мамандығы басқа мамандықтар сияқты күрделі жəне жауапты, əсіресе "мəдениет, кино жəне театр қызметкерлері"саласында. Бұл ең қызықты жəне қызықты əрекеттердің бірі. Егер бірнеше онжылдықтар бұрын шығармашылық мамандық лайықсыз жəне маңызды емес нəрсе деп саналса-ондаған талантты əншілер, суретшілер мен музыканттар орташа заңгерлер мен менеджерлерге айналды, өйткені олар алдымен "байыпты" мамандық алып, содан кейін "нонсенс" жасауға мəжбүр болды, бүгінде жағдай түбегейлі өзгерді. Шығармашылық мамандықтардың өкілдері тану мен беделге қол жеткізіп қана қоймай, лайықты өмірге қол жеткізе алады. Əдебиеттер 1. Асмолов А. Г. тұлға-психологиялық зерттеудің пəні. - М., 1984.-191 жыл 2. Асмолов а.г. тұлға психологиясы. - М.: ММУ, 1990. 258-272 ББ. 3. Ломов Б. Ф.жеке мінез-құлықты Коммуникация жəне əлеуметтік реттеу //мінез-құлықты əлеуметтік реттеудің психологиялық мəселелері. - М.: Ғылым. 1976. -260 бет 4. Леонтьев а. н. қызметі, санасы, тұлғасы. // Тұлға психологиясы. Мəтін / өңдеу үшін.Б. Гиппенрейтер, А. А. Көпіршік. М., Мəскеу мемлекеттік университетінің баспасы, 1982. -392 бет ƏОЖ 793 ҚАЗАҚ МЕРЕКЕЛЕРІМЕН САЛТ ДƏСТҮРЛЕРІНІҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ Сабитова З.М. - МС-20-6дк тобының студенті Байгунова Д.М. – ғылыми жетекшісі Əрбір жаңа ұрпақ ең жақсы дəстүрлерді сақтауға тырысады, бұл оның тамырын, шығу тегін есте сақтауға, атабабаларын еске алуға мүмкіндік береді. Қазақ халқы ата-бабадан қалған əдет-ғұрыптар мен салт-дəстүрлерді қасиетті құрметтейді. Дəстүрлер мен əдет-ғұрыптар бүкіл əлем халықтарында бар. Олар халықтың өмір салтын, əдеттерін, ұлттық ерекшеліктерін көрсетті. Дəстүр дегеніміз не? Сөздікке тоқталайық: "дəстүрлер-бұл тарихи қалыптасқан адамдардың əлеуметтік қатынастарының ұрпақтанұрпаққа берілетін жəне қоғамдық пікірдің күшімен қорғалатын тұрақты жəне жалпыланған нормалары мен принциптері" Қазақтардың негізгі дəстүрі-қонақ жайлылық. Қонақжайлылық, қазақ қоғамында қасиетті міндет болыпсаналады. Барлық уақытта дала тұрғындары қонақты қуанту үшін қолдан келгеннің бəрін жасады. Сондықтан жолға шыққан əрбір саяхатшы оны қазақ жерінің кезкелген бұрышында қарсы алатынын білді. Əдет-ғұрып дегеніміз не? Сөздікке тоқталайық:"əдет-ғұрыптар-бұл белгілі бір саладағы, қоғамдық өмірдегі адамдардың мінез-құлқын реттейтін эволюция процесінде қалыптасқан жалпы қабылданған ережелер мен нормалар". Көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда үлкендерге құрмет көрсету əдетке айналған. Бұл халықтың жақсы дəстүрі халықтардың басқа да əдемі əдеттері мен қасиеттерімен беріледі. Дəстүр бойынша, "жас тырнақтары" бар бала ересектермен, ақылды өмірлік тəжірибелермен қарым-қатынас кезінде ұстамдылық пен парасаттылыққа үйретіледі. 1. "Сыйлықтар ұсынумен байланысты дəстүрлер мен əдет-ғұрыптар" Сүйінші - əдет-ғұрып, оған сəйкес үйге Ізгі хабарды əкелген саяхатшы иелерінен алғыс ретінде құнды сыйлық алады. «Ат мінгізіп шапан жабу» - жоғары құрмет. Дəстүр бойынша, құрметті қонақ, ол Ақын, батыр немесе ауылға барған өте құрметті адам болуы мүмкін, еңбегін мойындау үшін жергілікті тұрғындардан жылқы мен қымбатшапан (каликоастары бар түйе жүнінен жасалған халат) сыйлық ретінде алады. Бес жаксы – бір уақытта бес құнды заттан тұратын сыйлық. Оған мыналар кіреді: түйе ("қаранар"), жылдамаяқтыжылқы ("жүйрікат"), қымбат кілем ("Қаликильем"), Алмасқылыш ("алмасқылыш"), сондай-ақбұлғынжүні ("бұлғынышық"). Бес жақсыға "Ат мінгізіп шапан жабу " сияқты қазақ қоғамындағы ең құрметті адамдар ие болады. Байғазы – жаңазатқа ие болған адамның сыйлық алу мүмкіндігін қарастыратын дəстүр. 2. «Өзара көмек көрсетуге байланысты салт-дəстүрлер» Асар – кейде ауыр жұмыстарды орындауға мұқтаж отбасы туыстарын, достарын жəне көршілерін көмекке шақыруға құқылы. Істің соңында көмекшілерге мол дастархан жайылады. Жылу – табиғи апаттардан (өрт, су тасқыны жəне т.б.) зардап шеккен адамдарға материалдық, моральдық жəне қаржылық көмек көрсетумен байланысты дəстүр. Барлық жанашырлар, тек туыстары ғана емес, зардап шеккендерге көмектесуге құқылы. Қайырымдылық ретінде мал, құрылыс материалдары, киім, ақша болуы мүмкін. Бел көтерер– қарттарды емдеу дəстүрі. Қарттар үшін дəмді, ең бастысы жұмсақ тағамдар əзірленеді: қазы, жент, қымыз, сүзбет.б. Əдетте, бұл міндет балаларға немесе жақын туыстарға, сирек көршілерге жүктеледі. Бел көтерер дəстүрі – қарттарға қамқорлықтың үлгісі. 3. «Қонақ қабылдауға байланысты салт-дəстүрлер» Қонақасы – қонаққа қызмет көрсету салты. Қазақ халқы ежелден қонақжайлығымен танымал.Ең дəмді қазақтар əрқашан қонақтарға арналған. Қонақтар үш түрге бөлінді.«Арнайқонақ» – арнайы шақырылған, «құдайқонақ» – анда-санда келетін саяхатшы, «қыдырмақонақ» – күтпеген қонақ. Айта кету керек, егер үй иесі қандай да бір себептермен конакаса əдет-ғұрпын сақтаудан бас тартса, оған жаза қолданылуы мүмкін еді (ежелгі заманда). Қонаққаде – Қонаққаде - үй иесі қонаққа əн айтуды немесе музыкалық аспапта ойнауды сұрауға құқығы бар дəстүр. Қонаққаде – қонақты өнермен сынау, сонымен қатар көңілді ас кепілі. Ерулік – ауылға жаңа қоныстанушылар келсе, олардың құрметіне ерулік ұйымдастырылды – жаңадан келгендердің жаңа жерге тез бейімделуіне мүмкіндік беретін шағын мереке. Сондай-ақ, ерулік əдеті жаңадан бастағандарға үй шаруашылығын ұйымдастыруға көмектесуді қамтиды. Көршілері оларға отын, ауыз су, т.б. Той дастархан - мерекеге арналған немесе мереке кезінде ұйымдастырылатын мерекенің ерекше түрі. Дастархан басындағы басқосулардан бөлек, сол дастарханда спорт, күй, əн жарыстары (айтыс), ат жарыстары өткізіледі.. 4. «Баланың тууы мен тəрбиесіне байланысты салт-дəстүрлер» Шільдехана – баланың дүниеге келуіне байланысты мереке. 89 Бесікке салу, бесік той – жаңа туған нəрестені бесікке бөлгеннен кейін ұйымдастырылатын мереке. Əдетте, нəрестенің кіндігі түскеннен кейін 3-5 күннен кейін ұйымдастырылады.. Есім кою, атқою – Есім қою, атқою – ырымы. Оны Шілдехана мерекесі аясында немесе жаңа туған нəрестені бесікке салу күніне орайластырылған мерекелік шарада өткізуге болады. Рəсімді орындау ең құрметті адамдарға тапсырылады, олар басқа нəрселермен қатар нəрестеге батасын береді.. Қырқынаншығару – бала туғаннан кейінгі қырқыншы күні жасалатын рəсім. Нəрестені 40 қасық суға шомылдыру, сондай-ақ бірінші шаш пен тырнақ кесу.. Тусаукесу – Қазақ əдет-ғұрпы бойынша, бала алғашқы қадамдарын жасаған күні киіз үйге ауылдағы ең қарт жəне ең құрметті адам шақырылды. Ол баланың аяқтарын орайтын арнайы арқандарды пышақпен кесуі керек еді (кесінділердікесу). Бұл болашақтан əресте əдемі жүре жəне тез жүгіре алатындай етіп жасалды. Осылайша, қазақ халқы ежелгі адамдардың əдет-ғұрыптарын сақтай отырып, бүгінгі күнге дейін өз халқының басынан өткерген оқиғаларын ұмытпай, ата-бабаларын құрметтейтінін мақтанышпен айта алады. Əдебиеттер 1. ЖүнісовА. Бабалардəстүрі.-Алматы,1992.-77 б.(3б.) 2. СейдахметовБ.С. Бастауышбілімберусатысындақазақхалықдəстүрлерінтəрбиеқұралыретіндепайдаланудыңпедагогикалықшарттары. Пед. ғыл. канд. дисс. автореф. ҚР. Алматы, 2008.-24 бет (б.10). 3. Қазақтардағышамандықтыңқалдығы//УəлихановШ. Таңдамалы. 2-бас.-Алматы: Жазушы, 1985.-560 б. (б. 185) 4. АйтқазинТ.Қ. Қазақтардыңмұраты. – Алматы: Ғылым, 1994-96 б ƏОЖ 364-781 МҮГЕДЕКТІГІ БАР ЖАНДАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ƏЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС Сағынтай Қ.Ə. - МС-21-14к1 тобының студенті Зəкіртай Ұ. Н. - магистр, оқытушы Əлем елдерінде миллиардтан астам адам мүгедектіктің қандай да бір түрімен өмір сүреді,олардың 200 миллионға жуығы жұмыс істеуде күрделі қиындықтарды бастан кешіруде.Қазіргі қоғам мен техника дамыған сайын мүмкіндігі шектеулі жандар көбеюде.Соның ішінде мүгедек балалар да аз емес.Мүгедектік контекстіндегі адам құқықтарына қатысты мəселелердің көпшілігі кемсітушілікке қатысты. Мүгедектігі бар адамдар өзге де ададмдар сияқты құқықарға ие бола алады, бірақ олар өмірдің барлық дерлік салаларында тікелей жəне жанама кемсітушілікке жəне шеттетуге ұшырайды. Бұл қоғамдағы теріс пікірге немесе қоғамдағы құрылымдық проблемаларға, немесе өздерінің денсаулығына байланысты проблемаларға байланысты. Бұл олардың қатысуға тең мүмкіндіктерге ие болуы үшін қоғам тарапынан жиі оң жағдайлар қажет екенін білдіреді. Сонымен,БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы конвенциясындамүгедектікке - дамып келе жатқан ұғым жəне мүгедектіктігі бар адамдар арасындағы өзара əрекеттесу жəне олардың басқалармен тең негізде қоғамға толық жəне тиімді қатысуына кедергі келтіретін қарым-қатынас пен қоршаған орта кедергілерінің нəтижесі деген түсініктеме береді.[1] Қазір мүгедектігі бар балалар қоғамның əлеуетті белсенді жəне лайықты мүшелері ретінде емес, халықтың ұрымтал топтары ретінде қаралады[2]. Мүгедектігі бар жандардың шығармашылық мүмкіндіктерін қолдау маңызды. Олардың шығармашылық əлеуетін табысты дамыту үшін келесідей шарттарды орындау қажет: - мүгедектің мүмкіндіктерін есепке алу (оның ауруының ерекшелігіне, даму деңгейіне, жасына қарай); - ата-аналардың, туыстарының тілектерін орындау, оларға көмек пен қолдау көрсету. Сондай-ақ бұл қызметтің маңызды шарты əрбір мүгедекке табысқа жету жағдайын жасау болып табылады. Бұл жерде «табыс» жəне «сəтті жағдай» ұғымдарын ажырату маңызды. Жағдай - бұл табысқа жетуді қамтамасыз ететін жағдайлардың жиынтығы, ал табыстың өзі осындай жағдайдың нəтижесі. Жағдай - мұғалім ұйымдастыра алатын нəрсе: қуаныш тəжірибесі, сəттілік - бұл сыртқы көзқарастан жасырынырақ субъективті нəрсе. Міндет – əрбір мүгедекке жетістік қуанышын сезінуге, өз мүмкіндіктерін жүзеге асыруға, өзіне сенуге мүмкіндік беру.[3] Дамудың табысты болуының қажетті шарты мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін бірыңғай білім беру, шығармашылық жəне білім беру кеңістігін құру болып табылады. Өздігінен денсаулықтың жетіспеушілігінің болуы əлі мүгедектік болып табылмайды, сондықтан емдеу қажеттілігі мүгедектік фактісін анықтау үшін негіз болып табылмайды. Мүгедектік – ұзақ мерзімді, қалыптасқан жəне көбінесе қайтымсыз жағдай. Сонымен қатар, уақыт өте келе мүгедектік өзгеруі мүмкін - өйткені адамның жағдайы, оның дербес өмір сүру қабілеті жəне қоршаған ортасының - жақсару немесе нашарлауына байланысты (мысалы, жағдайдың прогрессиясы немесе операция нəтижесінде ішінара қалпына келтіру, дəрілік препараттарды қолдану арқылы жаңа көмек жəне т.б.).[4] Мүгедектігі бар жан əлеуметтік көмекке,əлеуметтік қорғауға жəне əлеуметтік қорғауды қажет ететін обьект. Бұл категорияға жататын тұлғаларға берілетін əлеуметтік көмектердің түрлері: · мемлекеттік жəрдемақылар, өтемақылар жəне басқа да төлемдер түріндегі көмек; · жергілікті атқарушы органдар көрсететін əлеуметтік көмектің қосымша төлемдері; · жұмыс беруші жəне басқа ұйымдар көрсететін əлеуметтік көмектің қосымша түрлері. Ғылыми зерттеулерге сүйенсек,мүгедектік – мінез-құлық немесе сыртқы сипаттағы əртүрлі жағдайлармен қатар адамның басқа адамдармен тең жағдайда қоғамдық өмірге қатысуын шектейтін адам ағзасының анатомиялық, физиологиялық немесе психикалық құрылымының немесе қызметінің ауытқуы немесе жоғалуы. [4]. «Мүгедектік» ұғымының мазмұны əлеуметтік-антропологиялық, құрылымдық-функционалдық жəне əлеуметтік конструктивистік көзқарастар тұрғысынан зерттеледі, нəтижесінде азаматтық құқықтағы «мүгедектік» ұғымының анықтамаларын 90 жүйелеу, функционалдық- əлеуметтік жəне жеке-əлеуметтік аспектілері алынады.Медициналық-əлеуметтік модельдер мүгедектіктің əртүрлі аспектілеріне назар аудара отырып, соған қарамастан, бір-бірін жоққа шығаратын теориялар ретінде емес, бір-бірін толықтыратын тұжырымдамалар ретінде қарастырылуы керек, осылайша мүгедектермен əлеуметтік жұмыстың тиімді тəжірибесінің мүмкіндіктерін айтарлықтай кеңейтеді.Мүгедектер денсаулық сақтау, оңалту, қолдау мен көмек сияқты қызметтердің жетіспеушілігінен əлдеқайда осал. Мысалы,Оңтүстік Африкада жарымжан адамдардың 26-55% ғана қажетті медициналық оңалтуды алатынын көрсетсе,ал қалған 17-37% қажеткөмекші құрылғылармен қамтылған, 5–23 пайызы қажетті кəсіптік білім алса, ал 5–24 пайызы қажетті əлеуметтік көмек алады. Үндістанның Уттар-Прадеш жəне Тамил Наду штаттарында жүргізілген зерттеу аймақта қызмет көрсетудің жетіспейтінін анықтаған болатын.Мүмкіндігі шектеулі адамдардың жұмыссыз қалу ықтималдығы жоғары жəне жалпымүгедек емес адамдарға қарағанда аз жалақы алады. Əлемдік деректерге назар аударсақ «Денсаулық зерттеуі» мүгедек ерлер (35%) мен мүгедек əйелдер (20%) арасындағы жұмысқа орналасу мүгедек емес ерлерге (65%) жəне əйелдерге (30%) қарағанда төмен екенін көрсетеді.Институционалдық шешімдерге сүйену, мүмкіндіктердің болмауы,қоғамдағы өмір мен қызмет сапасының төмендігі мүгедектердің оқшаулануына алып келеді жəне оларды басқа адамдарға тəуелді етеді. КөрсетілгендейАмерика Құрама Штаттарында 1505 мүмкіндігі шектеулі жандардың арасында жүргізілген сауалнамаға сүйенсек егде жастағылардың 42%-ы сыртқа шыға алмайтындарын айтты.Дүние жүзінің көптеген бөліктерінде мүгедектер медициналық көмекке тиісті қолжетімділікке ие емес, олар білім ала алмайды, жұмыс таба алмайды жəне басқа да көптеген тоқырауларға тап болады. Дамыған елдерде арнайы көмекке мұқтаж адамдардың 5-15 пайызы ғана мүгедектер арбалары, протездер, есту аппараттары мен көзілдірік сияқты көмекші құралдарды сатып ала алады. Соның салдарынан олар тіпті үйден шыға алмайды.Өз еліміздегі мүмкіншілігі шектеулі жандардың сандық үлесі жылдан-жылға көбеюде[4]: 2020 жылы 2021 жылы 2022 жылы Психика жəне мінез-құлықтық 15,6% 19,2% 20,5% мəселелер бойынша жүйке жүйесінің аурулары бойынша 17,9% 18,7% 29,4% эндокриндік жүйенің аурулары, тамақтанудың бұзылуы, метаболикалық 10,1% 9,5% 8,7% бұзылулары бойынша жарақаттар, улану жəне сыртқы себептердің кейбір басқа салдары 14,8% 20,6% 29,8% бойынша Қорытындылай келе,мемлекеттегі кез-келген тұрғын қоғаммен бірге өмір сүруге құқылы.Əр адам жер бетінде өз бақытымен дүниеге келген. Үлкен болсын, кіші болсын, бəрібір. Адам ақылға келе салысымен өз бақытын іздейді. Біреу оны өте тез жəне оңай табады. Басқалары құрал біткенше жерді қазып алады. Егер құрал сынса, олар қолдарымен жалғастырады, тіпті қолдар толығымен тозған болса, тістер құралға айналады.Сол секілді мүмкіншлігі шектеулі жандар да əлеуметтік қорғалуға,білім алуға жəне өз бақыттарын табуға құқылы.Мүмкіншілігі шектеулі жандардың құқығын қорғайтын,əлеуметтік қолдайтын,кең жүректілікпен,адамгершілікті талап ететін əлеуметтік қызметкер болғаныма қуаныштымын. Əдебиеттер 1. Мүгедектігі бар жандардық құқықтары туралы конвенция https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/disability.shtml 2. https://www.unicef.org/kazakhstan/kk/%D0%BC%D2%AF%D0%B3%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1 %96%D0%B3%D1%96-%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80 3. Аникеева, П.П. Ұжымдағы психологиялық жағдай туралыпедагогтарға арналған əдістеме / П.П. Аникеева. - М.: Просвещение, 2005. - 96 б. 4. Журнал SINUGAhttps://epikoda.ee/ru/dlya-lyudey-s-osobymi-potrebnostyami/chto-takoe-invalidnost ƏОЖ 796.3 ТҮС ТЕРАПИЯСЫ НЕМЕСЕ ТҮСПЕН САУЫҚТЫРУ Салахеева В. – ЭФ-21-7р тобының студенті Филонова А.Ю., Мустафаев И.Т. – аға оқытушылар ХХІ ғасыр ғылымның табиғи ілгерілеуі педагогикалық ойға əсер ете алмайды жəне бұл тұрғыда балаларды, жасөспірімдер мен ересектерді сауықтыруда жаңа перспективалық бағыттарды іздеу өте өзекті болып табылады. М. Дерибери былай деп жазды:"Егер ересектерге əсер етудегі түс оларға психологиялық, кейде физиологиялық əсер ету арқылы маңызды рөл атқарса, онда оның рөлі балаларға əсер етуде ақыл-ойға қарағанда анағұрлым маңызды жəне қиял импульсивті деп ойлауға болады". Дұрыс жəне нақты ұйымдастырылған кеңістік адамның көңіл-күйіне ғана емес, сонымен бірге оның физикалық жағдайына да əсер етіп, жақсы бағдарлауға, мінезді қалыптастыруға, тəуелсіздік пен өз іс-əрекеттеріне деген сенімділікке тəрбиелейтінін атап өту маңызды. Табиғатта кездейсоқ ештеңе жоқ, əсіресе үлкен, ұзақ уақытты алсақ. Жарық пен түстің əсері де кездейсоқ емес, бірақ əмбебап гармоникалық заңға бағынады. Оларды тек ішінара түсінгеннен кейін де адам өмірін едəуір жақсартуға, сауықтыру, оқу-тəрбие жəне емдік прогрестердің сəттілігін арттыруға болады. Ұтымды түс режимдері арқылы (бөлме, пəтер, үй, дене шынықтыру залы, жаттығу залы, жабдықты, тренажерді, ойын жабдықтарын, жиһазды қоса алғанда) адам денсаулығын қалыптастыруға, нығайтуға жəне сақтауға ықпал етуге болады. Осыған байланысты бірқатар ұғымдарды қарастырған жөн: 91 * "Өмірді түсті сүйемелдеу" - белгілі бір уақытта берілген өмір сүру кеңістігін толтыратын табиғи жəне жасанды түрде қалыптасқан жарық, түс, графикалық жəне басқа визуалды орта жүйесі. * "Түс режимі" - бұл белгілі бір өмірлік жағдайда адам үшін ең оңтайлы жарық, түс, графикалық жəне басқа визуалды шешімдердің арнайы таңдалған жүйесі. * Түс терапиясы - бұл адамның немесе адамдар тобының психикалық мəртебесінде қажетті профилактикалық, түзету немесе оңалтуға қол жеткізу үшін тиісті түс режимін мақсатты түрде таңдау жəне қолдану. Түс терапиясы адам ағзасына ештеңе əкелмейді. Ол тек адам ағзасына тəн, аурумен бұзылған энергетикалық тепе-теңдіктің алдын алуға жəне қалпына келтіруге бағытталған. * "Өмірді визуалды қабылдау" - бұл белгілі бір адамдарға (немесе туысқан адамдар тобына) қоршаған ортаның түсін сүйемелдеудің субъективті жеке қабылдауы. Ұсынылған ұғымдар принципі бойынша келтірілген: жалпыдан жекеге дейін. Түсті сүйемелдеудің адамдарға психофизикалық əсер ету механизмі келесі шартты бағыттар бойынша жүзеге асырылуы мүмкін: 1.Түстердің сауықтыру мүмкіндіктері; 2.Түстің педагогикалық мүмкіндіктері; 3.Түстердің ұйымдастырушылық мүмкіндіктері; 4.Түстің оңалту мүмкіндіктері; Түстің сауықтыру мүмкіндіктері туралы толығырақ тоқталыңыз. Түстер адамның өміріне белгілі бір əсер етеді. Дж. Вьено атап өткендей:"түс бəріне қабілетті: ол үйлесімділік жасай алады немесе дүрбелең тудыруы мүмкін; одан ғажайыптар күтуге болады, бірақ ол апат тудыруы мүмкін". Таңертең таңдаған киімнің түсі кездейсоқ емес-бұл бізге ұнайды жəне біз оны сол сəтте өзімізге ең қолайлы сезінеміз. Біз əдетте интуитивті түрде қажетті түсті іздейміз. Егер біз таңертең шаршағанымызды сезсек, онда ол сізді жылы немесе жаңа түсті киімдерді таңдауға мəжбүр етеді – қызғылт сары, сары немесе қызыл. Нəзік сезінетін адамдар түстерді дəл таңдайды. Белгілі бір стереотиптерді қатаң ұстанатын адамдар өздері қалаған түсті киім киюге деген ұмтылысты басады. Түс адам ағзасына ерекше əсер етеді. Психологиялық жəне эмоционалды түстерден басқа, біз физиологиялық əсер етеміз. Түстер негізгі, яғни қызыл, көк жəне сары, ал қосымша – жасыл, қызғылт сары жəне күлгін болып бөлінеді. Белгілі бір түстің əсері оның максималды қанықтылығымен көрінеді кеңістіктегі үстемдік. Қызыл-өмірдің, күннің, оттың түсі, ең таңқаларлық. Бұл мидың, қан айналымының жұмысын ынталандырады деп саналады. Жақында, егер бала шешек, скарлатина, қызылша, қызылша ауруымен ауырса, онда қан ағымын ынталандыру үшін балаларды қызыл тінге орау əдетке айналды. Қызыл-жүректің, өкпенің жəне бұлшықеттің түсі; ол адамды сөйлейтін етеді, эмоцияны қоздырады жəне күшейтеді. Бұл жалқау адамдарды белсенді етеді, бұлшықет кернеуін, қан қысымын жəне тыныс алумағын арттырады, тез шаршауға əкеледі. Қызыл жарықпен флегматикалық балалар тапсырмаларды жақсы орындайды. Көк түс бейбітшілік пен шексіздік сезімін əкеледі, адамды босаңсытады. Бұл суық түс эндокриндік жүйеге, біздің реакцияларымыз бен стресстерімізге, релаксацияға, жыныстық қатынасқа, сондай-ақ ағзаны инфекциялар мен аллергиядан қорғау жүйесіне əсер етеді, бірақ сонымен бірге салыстырмалы түрде тез шаршауға əкеледі. Гиперактивті балалар көгілдір жарықта жақсы үйренеді. Сары түс түстен кейінгі күнді бейнелейді жəне сергітетін əсерге ие, ол миды, көру мен жүйке жүйесін ынталандырады, өнімділікті жақсартады. Көбінесе оны мидың сол жақ жарты шары, оның "интеллектуалды" жартысы қабылдайды жəне оқу мен еңбек қызметіне оң əсер етуі мүмкін. Сары түс көңіл-күйді жақсартады. Жасыл-табиғатта ең көп таралған түс. Ол тыныштандырады, ақыл-ойға біраз демалуға мүмкіндік береді, адамның шыдамдылығын оятады, сондықтан жасыл желектер арасында серуендеу өте пайдалы. Жасыл түс адамның жұмысын жақсартады. Қызғылт сары түс қуаныш пен бақытты білдіреді. Бұл депрессияға бейім адамдарға пайдалы əсер етеді. Ол бір мезгілде жылынатын жəне ынталандыратын болғандықтан, ол əртүрлі жағдайларда тыныштандырады жəне тітіркендіреді, тез шаршауды тудыруы мүмкін. Бұл түс ас қорытуды жақсартады, қанның пульсациясын тездетеді. Күлгін түс əрқашан руханиятпен байланысты. Ол подсознаниеге əсер етеді жəне адамға өзін тануға көмектеседі, медитацияның əсерін күшейтеді, психикалық процестерді баяулатады. Қызыл жəне көк əсерді біріктіреді, жүйке жүйесіне депрессиялық əсер етеді. Егер сіз күлгін көзілдірік киіп, адамдар көп жиналатын жерге барсаңыз, сіз күмəнданбайсыз-біреу сізге жақындамайды. Егер сіз тəбетіңізді бəсеңдеткіңіз келсе-үстелге отырғанда күлгін көзілдірік киіңіз. Күлгін түсті тағам əрқашан жағымсыз көрінеді. Көгілдір түс – бұл біздің өміріміздің сыртқы жəне ішкі жақтарын байланыстыратын нəрсе. Бұл түсті қолданған кезде сауықтыру жəне терапевтік əсер көбінесе адамның релаксация, босату жəне өркендеу сезімі бар екендігінде көрінеді. Көк - қозуды азайтады жəне тыныштандырады, өнімділікті жақсартады. Қоңыр-тыныштандырады, депрессия мен қайғы-қасіретті тудырады, ұйықтайды, эмоцияны басады. Дене шынықтырумен айналысатындардың қозғалыс белсенділігі бөлменің, атап айтқанда дене шынықтыру залының жарықтандыру дəрежесіне байланысты екендігі анықталды (күңгірт жарықта – азаяды, жарықта - артады), сондықтан кернеу реттегішінің көмегімен залдың жарықтандыруын өзгертуге болады, мысалы, тапсырмаларға байланысты. релаксация немесе икемділікті дамыту-орташа немесе тіпті күңгірт жарықтандыру. Алайда, жарықтандыру жүйесін қарастыра отырып, əр түрлі беттердің шағылысу қабілетін ұмытпау керек. Ақ, күміс, алтын, металл беті жоғары шағылыстыруға ие жəне соқыр, тітіркендіргіш, жаттығуды орындауға кедергі келтіруі мүмкін, əсіресе қозғалыс дəлдігімен байланысты. Əдебиеттер 1. Бенсон Дж. Грек түстер теориясы, 2015(Электрондық ресурс) 2. Вагнер Ван к. түс психологиясы: түс көңіл-күйге, сезімге жəне мінез-құлыққа қалай əсер етеді. Психология 2009 92 ƏОЖ 345-01 МУЗЫКА МƏДЕНИЕТІ САЛАСЫНА ЭСТРАДАНЫҢ ӨНЕРІНІҢ ЫҚПАЛЫ Сейтхан С. - МС- 20-6к1 тобының студенті Ормолдаева М. - аға оқытушы ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап қазіргі уақытқа дейін эстраданың өзгеруі байқалды, музыка мəдениеті саласында жаһандық, трансұлттық өзгерістер орын алуда: "Эстрада өнердің ең жаппай түріне ғана емес, сонымен қатар халық өмірінің ажырамас бөлігіне айналуда". Шоу-бизнестің саласы бола отырып, Эстраданың музыкалық өнері музыканы жаңаша қабылдауға ықпал ететін жаңа, сапалы ерекшеленетін əмбебап форматты құрды, ол "Жұлдыз" ұғымын, бұрын болмаған əлеуметтік – мəдени білімнің-дыбыстық, дыбыстық, "музыкалық" қоғамның" пайда болуын əкелді. Келесі шлягерді насихаттау үшін кино, радио, теледидар, интернеттің барлық резервтері CD-дің миллион тиражымен жəне қазіргі заманғы сахнаның шындығына айналған таңғажайып бейне таспалар жасалып отырды. ХХ ғасырдың басында, атап айтқанда 1910 жылы кино əлемді ақыры жаулап алды, бұл, əрине, дивертисмент, миниатюралардың эстрадалық театры, кабаре, ревю, шоу сияқты жанрлардың қарқынды дамуына айтарлықтай əсер етті, қойылымдардыңойын-сауық, ойын-сауық рухына ие болған қалалық саябақтар мен бақтардың саны артты. Уақыт өте келе жаңа сапаға, əлеуметтік қызметтің жаңа формаларына ие бола отырып, эстрада, кино сияқты, біртіндеп күн өткен сайын санамен байланысты жəрмеңке алаңынан алыстап, тұрақты жəне күнделікті қол жетімді көрініске айналады. М.Коганның пікірінше, жанрлар өнер туындыларының белгілі бір топтарына тəн белгілерді жалпылайды: оның полисемиясы, əмбебаптығы, заңдылықтары, өнер құрылымының əмбебаптығы" байқалады. Эстрадалық жанрлардың əртүрлілігін үш негізгі топқа бөлінеді: * бірінші топқа эстрадалық концерттік қойылымдарда жанрлардың бар түрлерін біріктіретін концерттік эстрада кіреді; * екінші топқа миниатюралар театрының, кабаре театрларының, кафе театрларының камералық қойылымдарын, ауқымды концерттік ревюді, мюзик-холлдарды біріктіретін, көптеген орындаушылық құрамымен ерекшеленетін, бірінші дəрежелі кəсіби сахналық техникасы бар, режиссер, сценаристі бар театр эстрадасы кіреді; * үшінші топ мерекеліксахна, белгілі бір мерекелік күндерге арналған түрлі фестивальдерді қамтитын, негізінен олар үлкен стадиондарда немесе алаңдарда өтетін, олардың репертуарында тек концерттік нөмірлер ғана емес, сонымен қатар спорттық, акробатикалық қойылымдары бар эстрада саласы кіреді. Оларға əртүрлі баллдар, жаңа жылдық карнавалдар, маскарадтар, фестивальдар, конкурстар жəне т. б. Эстрадалық өнердің ерекшеліктері келсек: эстрадалық нөмір, эстрадалық ретінде, жеке дара жəне аяқталған эстрадалық өнер туындысы кез-келген эстрадалық қойылымның негізі болып табылады; * концерт-əртүрлі жанрдағы жекен өмірлерден тұратын эстрадалық қойылымның бір түрі; * белгілі ойын-сауық функциясы, эстрада өнері мазмұны мен тереңдігін болады; * бұқараға арналған жəне демократиялық сипатты; * еңөзекті жəне өзекті тақырыптарды көрсете білуі; * драмалық, музыкалық театрға, циркке жəне т. б. тəн жалпы іргелі қағидаттары; * оның одан əрі дамуына ықпал ететін жаңа бағыттар, тұжырымдамалар, үрдістері; * классиканы да, қазіргі заманды да қамтығанкөп жанрлығы Қазіргі заманғы эстраданың басты жəне ажырамас сипаты ретінде бұқаралық, талантты əртістердің, мыңдаған аудиторияларда жəне үлкен стадиондарда үлкен шоу-бағдарламалармен жұмыс істейтін танымал топтардың эмоционалды жəне экспрессивті əсерімен, алаңдар мен даңғылдардағы көптеген мерекелер-бұрын – соңды болмаған танымалдылыққа ие болып ол əсемдігімен, жарық дизайнымен, жаңалығымен таң қалдырады. Қазіргі уақытта радио жəне теледидар эфирінің шамамен 70 пайызы эстрадалық əндермен айналысады. Қазіргі кезеңде барлық дерлік елдерде музыкалық теледидар арналары бар, олардың жұмысы эфирді танымал музыкамен толығымен толтыруға негізделген. Сонымен қатар, белгілі бір аймаққа хабар тарататын жəне бірнеше елдерді біріктіретін телеарналар (Turkvision, Asiachannel, Europa+ жəнебасқалары) үлкентанымалдылыққаие болып отыр. Эстраданың келесі ерекшелігі-ұтқырлық жəне көкейкестілік – біздің өмірімізде осы жерде жəне қазір болып жатқан маңызды. Оқиғаларды жедел көрсете алатын екі маңызды қасиетке де ие болып отыр. Мысалы, театр қойылымын жасау үшін ұзақ айлар қажет, кино индустриясы тез нəтиже болмайтын аймаққа да қатысты, түсіру үшін жеткілікті уақыт қажет, тіпті климаттық жəне күнтізбелік жағдайларды ескеру қажет. Ал, эстрада өнері тез əрекет етеді, орындау жылдамдығы бойынша теледидар да, радио да оған жақын келеді. Идеядан іске асыруға дейінгі ең қысқа жол эстрада өнеріне тəн болып отыр. Сахнаның басты жəне маңызды ерекшелігі-қазіргі заманғы ортада ол бос уақытты өткізудің беделді фукнциясын қабылдады. Ол көпшілікке демалуға, уақытын жағымды өткізуге мүмкіндік береді, себебі оны "бос уақыт индустриясы" деп атайтыны бекер емес, дəл осы қасиет қазіргі адамның өміріндегі маңызды аспект болып табылады. Сонымен қатар, бұл функцияның тетіктері өте алуан түрлі – сүйікті музыка мен орындаушыларды гаджеттер арқылы тыңдаудан бастап, көптеген мамандарды тарта отырып, жарқын жəне күрделі сахналық қойылымдарға (шоуларға) баруға дейін өзгеріп отыр. Эстрадалық өнердің маңызды жəне ерекше белгілері қарапайымдылық пен қол жетімділікті, ашықтықты, көркемдік айқындықты қамтиды, бұл бірінші сəттен бастап спикер мен тыңдаушы арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді, Орындаушының болашақ жетістігі осы қасиеттермен байланысты орын алады. Эстрадалық өнердің аталған барлық ерекшеліктеріне қол жетімділік, қабылдаудың нақтылығы, əлеуметтік бағыт кіреді, олар шығармашылық өнерде де өте маңызды. Алайда, театр өнері эстрадалық өнерге жақын, олардың көптеген ұқсастықтары бар: сахна, көрермендер, ризашылықпен қол шапалақтау, хореографиялық билермен бірге көптеген музыка, сахналық дизайн, сəндік толықтырулар, жарық эффектілері. Өткен ғасырда эстрадалық өнердің таралу сипаты соншалықты тез жəне жан – жақты болғандықтан, бүгінде эстрада өнері əлемдік деңгейдегі құбылыс деп сеніммен айтуға болады. Азия құрлығында, оның ішінде Қазақстанда да 93 эстрадалық шығармашылықтың өз ерекшелігі бар. Барлық Азия мемлекеттерінің заманауи эстрадасы халық шығармашылығымен тығыз байланысты болып көрерменге заманауи əсерлі тынығуды сыйлайды. Əдебиеттер 1. Ормолдаева М.А., Жумабай Л.Ж. «Бос уақытты көркемдік-бұқаралық ұйымдастыру» пəнінен лекциялар жинағы. Шымкент, ОҚМУ. 2012 - 72-бет. 2. Жумабай Л.Ж. Бос уақытты көркемдік-бұқаралық ұйымдастыру. Оқу-əдістемелік құрал. – Шымкент: М.Əуезов атындағы ОҚМУ, 2017.- 88-бет 3. Камалова Н.К. Той - мерекелік салт-дəстүрлік өрекеттер. -Шымкент, ОҚМУ, 2002. 86 б. 4. Шулунова Л.И., Уалиханова А. «Бос уақытты ұйымдастырудың көркемдік-педагогикалық əдістемесі».- Оқулық.Шымкент: М.Əуезов атындағы ОҚМУ, 2013.-212 бет 5. Шимон А. А. Технические средства культурно-просветительной работы. Учебник для культурно-просветительных школ. М. 2004г. ƏОЖ 78 (6) 561 ПАНТОМИМА ТЕАТР ӨНЕРІНІҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫНЫҢ СИНТЕЗІ РЕТІНДЕ Серікбай А. – МӨ-22-7к тобының студенті Мекенбаева Э.А. – аға оқытушы Пантомима бұл театр өнерінің бірнеше тармақтарының бірнешеуінің синтезі болып табылады. Мысалы, пантомима өнерінде актерлік шеберлік, сахна қозғалысы, сахна техникасы, режиссура сынды театр өнерінгің компоненттерінің жиынтығын толық меңгерген жағдайда толыққанды, түсінікті, шынайы, əдемі қойылым болып шығары сөзсіз. Тіпті уақытша ұжымдарда да іске асырылатын мəдени-тынығудың ықпал жасау мүмкіндік ерекшеліктері ең алдымен адамдардың тіршілік əрекетін жан-жақты дамыту арқылы олардың түлғалық қалыптасуына кешенді ықпал жасап, іс- шаранын субъектісіне айналдыруымен анықталады. Дегенмен, оның санасында салмағы бар құбылмалы ойлар да мазалуы мүмкін. Өйткені, ол сахна мен көрерменге тең дəрежеде жұмыс істейді. Осы ретте оның назары бекітілген тұрлі жағдайларға байланысты өзгеріп тұрады. Əйтеуір пьесадан рөлдердің бірін ойнап шығу бұл мəселенің шындығы. Ал, ол қалай ойнап шықты? Бұл сұрақты көрермен еркіне бергендұрыс па? Жоқ. Себебі ол ең алдымен, өзіне баға беруі керек. Мен қойлымдағы кейіпкерімнің бейнесін, жандүниесін қалай алып шыға алдым? Осындай отты ойлар мазалауы тиіс.. Кей тұстары, кейбір актерлер койылымнан кейін өз-өзіне келе ал-май жүреді. Демек, оның психолгиялық шешімінен шыға алмауы. Бұл ненің көрсеткіші? Яғни, артист дайындык кезінде жақсылап сол кейіпкердің мінез-құлқына іштей беріліп өзін тікелей мойындату салдарының əсерінен əрекет жасайды. Жасанды əрекеттен бойын аулак ұстаған актердің шеберліғі ғана, басқаларынан таза əрі анағұрлым шынайы келеді. Сахнада қойылым жүріп жатыр. Қойылым тарихи мазмұнда. Демек, оғанталантыактерлертартылуыміндетті. Осы тұста актерлердің бір-бірімен өзара байланыстарын олардың бойынан өзара ұйымдастыру қабілетін де аңғаруға болады. Бірі сылбыр, екіншісі жылдам, үшіншісі екеуі арасындағы көпір. Кей жағдайларда бір ғана актердің өзі бүкіл топты алып шығатын да кездері де бо- лады. Бұл сол актердің жаттыккан іс-қимылы мен əрекетінің шебер орындалғанының салдарынан іске асады. Мəдени-тынығу қызметінің аса маңызды міндеттері ішінде барлық тұрғындардың рухани талап-тілектерін дамытуға, олардың сапалық қабілеттерін айқындауға жəрдем жасау міндеттері ерекше орын алады. Мəдени-тынығу қызметін тұрғындардың ынталық қы- зығушылығына қарай бүрып, қолдау жасап, олардың рухани талап- тілектерін толықтай қанағаттандыру субъект даралығының айрықша белгісі. [1, 85б] Сайып келгенде, мəдениет мекемелерінің əлеуметтік функциясы - бұқаралық бағдарламалардың тұрақты мүшелері мен көрермендерін, əр тұрлі үйірме мүшелерін жасақтау, оларды басқаруда тұрғындарды мəдени-тынығу шараларынын белсенді ұйымдастырушылары санатында мекемелерге көптеп тарту болып табылады, əрі осындай ісəрекеттері арқылы қоғамдағы əлеуметтік өмірдің маңызды буынына айналады. Пантомима өнерін мəдени тынығу жұмысының негізгі құралдарының бірі ретіндегі мəдени шараларды ұйымдастыру барвысында жекелей бір қойылым ретінде, немесе белгілі бір уақиғаны, құбылысты, күйді бейнелеуге пайдалануға болатындығын. Тіпті пантомима өнерін бүтін бір пьесаның желісімен қойылым ретінде қойып көрермен назарына ұсынсақ бұл театр өнерінің ұмыт қалып бара жатқан бір жанрын қайта жандандыру болып табылатын еді. Пантомиманың түрлері: би (көптеген халықтардың билерде сақталған, қарабайыр қоғамның мəдениетінен алынған); Классикалық - ежелгі Греция мен Рим көзқарастарынан, іс-əрекетті, музыканы, поэзияны біріктіреді; Акробатикалық (шығыс театрынан, секіруден, жонгалаумен бірге); Экзентрический(командалық күйде грицкалық реквизиттерге негізделген) Пантомиманың соңғы екі тұрі циркте белсенді қолданылуда, сахналық пантомималардың тұрлері сияқты, шайқас, зооопанктика, оқиғалы жəне су экстраваганзасы сахналық эффектілермен жəне сахналық көріністермен ерекшеленеді. Арна өнерінің ең үлкен жетістігі əрқашан цирктегі оқиға (қазан 1927), Мəскеу күйдірілген (1930 ж), (1954), Дон казактардың ат аралық ансамблі (1947), Аюлы цирк В.Филатова (1957), Бумбараш (1977)). Пантомим жанрлары: Пантомима: қайғылы, драма, əңгіме, брошюралар, ертегі, миф, өлең, поп-миниатика. Бұл бір актердің немесе мүшенің пантомимасы болуы мүмкін. Философиялық жалпылама тереңдіктің бірдей тереңдігі, драматикалық өнерге ие болған түстердің бірдейлігі мен жартысы, пластмассалардың метафоралық өнеріне қол жетімді.[2, 85б] Ресейде пантомиманың пайда болуы Рождестволық уақыт, шоветайд, əртұрлі салт-дəстұрлер (Еуропадағы сияқты), балаган театрларының театрлары мен сұлулығымен болды.1910 жылдан бастап драмалық пантомима 94 модернистік режиссерлердің туындыларында пайда болды (К.Марждановтың шыршалары, Н.Евреинов кружевый айнасы, В.Мейерхолд Шарф Columbine, A.Tairov Pierretta Bedspread, ойыншықпен қорап). Театр Del Arte пантомимасының дəстұрлері музыкалық, поэзиялық, хореографиялық сүйемелдеумен бірге режиссер театрының көзқарасымен эстетикалық тұрде қайтадан баяндалады жəне стильденеді. 1930-1940 жылдары Ресейде пантомиманың дамуы баяулады, массаға түсінікті өнер ретінде сөздің басымдығы дамыды.Тіпті мим цирктерінде сөйлейтін клоундар ауыстырылды. Бірақ сол жылдардағы маңызды орын балет театрында пантомима қабылдады. Драмалық балеттер, Л.Лавровскийдің, Р.Захаровтың хореографтары болды, мұнда таза би пантомимада болды. [3, 85б] Пантома сахнада жекелеген нөмірлер тұрінде (В.Арков, Е.Коновалов, И. Рютберг, А.Чернова жəне Е.Медведев, плакаттық дуэті бар, ол Таганкадағы Б. Окуджава - бұл жұмыс, С.Власова жəне О.Школьников, Б.Амаранов, Н. жəне О. Кирюшкин). Пантомима бұл театр өнерінің бірнеше тармақтарының бірнешеуінің синтезі болып табылады. Мысалы, пантомима өнерінде актерлік шеберлік, сахна қозғалысы, сахна техникасы, режиссура сынды театр өнерінгің компоненттерінің жиынтығын толық меңгерген жағдайда толыққанды, түсінікті, шынайы, əдемі қойылым болып шығары сөзсіз. Əдебиеттер 1. А.Б.Құлбаев,Актер шеберлігі теория жəне тəжірбие Алматы 2012ж – 235б 2. М.Өмірбек. Режиссура –V. Шымкент. ОҚМУ 2016. – 105б 3. Гротовский Е. От бедного театра к искусству проводнику. М.: Артист. Режиссер. Театр, 2003. - 351 б. ƏОЖ 457:13,7 ҚАЗАҚ ОТБАСЫЛЫҚ САЛТ-ДƏСТҮРЛЕРІ МЕН МЕРЕКЕЛЕРІНІҢ ТƏРБИЕЛІК МƏНІ Серікбай Б.Б. - МС-20-6дк тобының студенті Байгунова Д.М. - ғылыми жетекшісі Oтбaсы – барлығымыздың жүрегімізге ең жақын сөз. Ол – махаббат пен тыныштықтың, мейірім пен жарасымның, қуаныш пен мерекенің мекені. Адам баласының өсіп-өнетін алтын ұясы. Cыйластық, жарастық орнаған орта, кішкентай ғана Отан. «Oтан – отбасынан басталады» дегендей отанды сүю – отбасынан басталатыны рас! Себебі, отбасы – бала тəрбиесінің ең алғашқы баспалдағы. Оның ер жетіп, бойжетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік қасиеттерінің белгілері отбасында қалыптасады. Барлығымызға белгілі – əлемдегі біздің ең шынайы байлығымыз – ол, əрине біздің отбасымыз. Тек қана отбасы бізге күш пен өзімізге деген сенімділік береді, өмір үйрететін сабақтардан сүрінбей өтуге көмектеседі, ұлттық құндылыққа баулыйды. Бір сөзбен айтқанда, отбасы - барлық рөлдері бөлініп қойылған қоғамның шағын моделі болып табылады. Демек, отбасы – бала бойына ұлттық құндылықтарды қалыптастырудың қайнар бұлағы, бастауы. Əр үйде балалар санасына ұлттық құндылықтарға деген көзқарастар жүйесін, салт-дəстүрлерді, əдет-ғұрыптарды, даналық сөздерді, тыйым сөздерді, тəрбиелік мəні жоғары үлгілерін сіңіретін де отбасы. Осы тұрғыдан отбасын ұлттық құндылықтарды қалыптастыратын, оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын ұлттық мəдениетті тəрбие арқылы тасымалдаушы орта ретінде қарастыруға болады. Жаңа Қазақстан үшін қазақ өркениетін дамыту, салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын, тілін, т.б. ұлттық құндылықтар аясында кеңейту – өзекті мəселенің бірі. Сондықтан алдымызда тұрған үлкен мақсат – ұлттық мұра құндылықтарын қазіргі таңның мəдени жетістіктерімен үйлестіру. Жас ұрпақ тəрбиесінде үйлесімділік заңы салтанат құруы шарт. Яғни ол өзінің өсу, есею кезінде ақ сүт беріп асыраған ата-анасымен де, көкірек көзін ашқан ұстаздарымен де үйлесім таба білуі тиіс. Сонда ғана тұлға бойында ұлттық рухани қасиеттер бірте-бірте қалыптасары сөзсіз. Тұлға бойындағы рухани құндылықтарды қалыптастырудың көзі, отбасы, əулет, əлеуметтік орта, мемлекет болса, ұлтық құндылық, ұлттық салтсана, ұлт алдындағы міндет, парыз, намыс, ұлттық рух, ұлттық салт-дəстүр, тұлға бойындағы ұлттық құндылықтың жоғары көрсеткіші. Ал ұлттық құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда, ұлттық құндылықтар белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тəн, адами қадір-қасиет, яғни ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани жəне материалдық құндылықтар. Оларға меймандостық, кісілік, сыйластық, имандылық, кішіпейілділік, салауаттылық, қайырымдылық, ізгілік, еркіндік, өнерпаздық, сыпайылық, мəдениеттілік, шығармашылық, рухани байлық, махаббат сынды қасиеттер жатады. Кез-келген ұлттың сипаты бес қағидаға келіп тіреледі: Біріншісі – тілі, екіншісі – діні, үшіншісі – дəстүрі, төртіншісі – тарихы, бесінші – атамекені. Тəрбие бала тумай тұрып, дүниеге келмей тұрып берілуі тиіс. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев: – Болашақ ұрпағымызды тəрбиелегенде, оларға жастайынан имандылықпен ұлттық қасиеттерді сіңіре білсек, сонда ғана біз ұлттықрухы дамыған, Отанының гүлденуіне үлес қосаалатын азамат өсіре аламыз деген болатын. Сондықтан отбасы тəрбиесіндегі баланы толыққанды тұлғаға айналдыру үшін ұлттық құндылықтар арқылы тəрбие берудің маңызы зор. Ұлттық құндылығымыздың бастауы – тіліміз. Тіл жоқ жерде ұлтта жоғалады. Тіл – бөбектің үні, тіл – ананың əлдиі, тіл – бесік жыры. Ғасырлар бойы атадан балаға мирас болып келген асыл қазынамыз – ұлттық тіліміз, мемлекеттігіміздің тұлғасы, тəуелсіздігіміздің тұғыры. Аңызақ желге, сылдырлапаққан бұлақ суына құлақ тоссаң, бабалар үнін естисің, қобызбен домбыра күйіне құлақ салсаң тағыда бабалар үнін естисің. Тіл арқылы тереңде жатқан тарихтың тағылымын, мəдениеттің, əдебиеттің ұлағатын танисың. Тіл – арөлшемі. Тəлім-тəрбиетілден басталады. Олайболсатілгеқұрметпенқарау – рухымықты, өткенімізді саралап, болашағымызды болжай білетін ұрпақ тəрбиелеу. Жас ұрпақты ұлттық құндылықтарымызды бағалауға, оларды сақтай отырып, келер ұрпаққа жеткізуге тəрбиелеу бүгінгі таңның өзекті мəселесі. Елбасымыз «Отбасы – Қазақстан қоғамының діңгегі, экономикадағы, мəдениеттегі, əлеуметтік саясаттағы барлық жаңа жетістіктерінің негізі» деп бұл мəселенің қоғам үшін қаншалықты маңызды екендігін көрсетіп берді. Отбасы тіршілігінде ұлттық құндылықтар, салт-дəстүрлер үнемі сақталып отырса, баланың ұлттық сана-сезімі ерте оянады. Əр көкірегі ояу қазақ баласының ұлттық құндылықтарды меңгеруі оның отбасылық құндылықтарды меңгеруінен басталады. Егер адам отбасының үлкен құндылық екенін түсініп, ата-ана алдындағы парызын өтеуге бейімделген болса өсе келе ол бұл бағыттың біртін деп Отан алдындағы борышымен, 95 азаматтық парызына ұласатынын аңғарады. Сондықтан əр ата-ана баланың отбасылық құндылықтарды толық меңгеруіне мүмкіндік жасағаны абзал. Отбасындағы құндылықтарды бағалай алмаса, адам ұлттық құндылықтардыда құрметтемей өтуі мүмкін. «Елболамын десең, бесігіңді түзе» деген қанатты сөзде осы ойдың дұрыстығын меңзейді. Отбасылық тəрбие арқылы қалыптасатын ұлттық құндылықтар балада ұлттық таным жүйелі қаланып, ұлттық сана-сезімі қалыптасқан жағдайда ғана ол ұлт мүддесін ойлайтын, ел жанды азамат бола алады [1]. Бірақ соңғы жылдары қазақ ұлтының төл тарихында байқалып отырған отбасылық тəрбиедегі ол қылықтармен кемшіліктер ауқымы үлкен ұлттық мəселеге айналуда. Сол мəселердің бірі ретінде ұлттың тіл тағдыры, ұлттық дəстүрлермен ұлттық құндылықтарымыздың дұрыс сақталмауы алаңдатады. Мəселен, ана тілін, ата тарихын, мəдениетін, ұлттық салтдəстүрлерін білмейтін жастар; тастанды жетім балалармен «қиын» балалар; отбасын құрмаған немесе ажырасқан жастар; ата-аналардың бала тəрбиесі мен айналысуға жағдайымен уақытының жетіспеуі т.б [2]. Бұл мəселені шешудің ең тиімді жолы — қазақ халқының отбасындағы бала тəрбиесіндегі ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып тəрбие беру. Əдебиеттер 1. «Тəрбиенің тұжырымдамалық негізі» - Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрінің 2015 жылдың «22» сəуірдегі № 227 бұйрығымен бекітілген. 2. Мұқанова Б., Ильясова Р. Этнопедагогика. – «Фолиант» Астана, 2008. 3. Пірəлиев С. Ұлттық тəрбие жəне жаһандану // «Егемен Қазақстан». ƏОЖ 37.02:785 ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ ТƏРБИЕСІНДЕГІ МУЗЫКАНЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАСЫ Сұлтанбай Г. - МӨ-22-16к тобының студенті Арипбаева Л.Ш. – п.ғ.к., доцент Оқушылардың руханиятын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау үшін "руханият"ұғымының мəнін ашу қажет. Руханият-бұл адам табиғатының қасиеті, адамды басқа жоғары дамыған тіршілік иелерінен ерекшелендіретін ерекше, маңызды нəрсе. Рух-бұл адамның жеке басын құрайтын ойлау, сана жəне ерік. Руханилық адамның ерекшелігі оның тепе-теңдігі мен тұтастығы, шынайылығы, өзімен жəне осындай адам өмір сүретін əлеммен толық үйлесімділігі. Руханият бізге махаббатқа, ар-ожданға, парыз сезіміне, құқықтық сана мен мемлекеттілікке, өнерге, ғылымға жəне дінге қол жеткізуге мүмкіндік береді, өмірдегі ең маңызды жəне құнды нəрсені көрсетеді. Рухани білім тек белгілі бір қызмет түріне əкелмейді. Олар əлемнің жалпы бейнесін, табиғат пен қоғамның дамуының жалпы заңдылықтарын жарықтандырады, соның арқасында құбылыстарды түсінуге ғылыми көзқарас қалыптасады. Өнер мен музыка өмірді тереңірек тануға жəне түсінуге, шығармашылық белсенділікті дамытуға көмектеседі. Музыка адамға өз шығармашылығын жүзеге асыруға жəне өзін-өзі анықтауға, əлеммен үйлесімді бірлікті түсінуге мүмкіндік береді. Музыкалық өнерде құнды идеялар мен ғасырлар бойы дəлелденген оқу тəжірибесі бар жəне олар қазір əлемдік педагогикалық ойды дамытып, байытуда. Бұл тəжірибені зерттеу жəне заманауи музыкатанудың жетістіктерін пайдалану теориялық негіздер мен білім беру тəжірибесін байытуға көмектеседі. Оқушылармен жұмыс жасауда балалар музыкасы ерекше рөл атқарады, ол əрдайым рухани тəрбиенің өзегі болып саналды. Ұлттық музыканың мəнерлі құралдары адамгершілік сезімдердің дамуына, достық, ынтымақтастық, өзара құрмет, өзара байыту сияқты рухани ұғымдарды терең түсінуге ықпал етеді. Сондықтан балалар ұлттық музыкасының дəстүрлеріне баса назар аудару оқушыларға жемісті рухани тəрбие беруге ықпал етеді. Адамның табиғилығы өмір бойы дамиды жəне өзгереді. Тек тəрбие мен оқыту, қоғамдық өмір мен іс-əрекет процесінде, адамның білімі мен дағдыларын игеру бейімділікке негізделген рухани мəдениетті қалыптастырады. Музыка тіпті емдік шара. Ежелгі уақытта олар ақ өнердің емдік əсері бар екенін білген. Ежелгі Грецияда Пифагор өзінің университетіндегі күнді əнмен бастап, əн айтумен аяқтады: таңертеңгі əн-ұйқыны тазарту жəне белсенділікті ояту үшін, кешкі əн – тыныштық пен релаксация үшін. Жинақталған психологиялық шиеленісті жеңілдету, тыныштандыру, шоғырландыру үшін музыка эмоционалды күйдің ежелгі жəне табиғи түрі болып табылады. Болашақты қалыптастыру, бір жағынан, адамзаттың жаһандық проблемаларын тудырған алдыңғы мəдениеттің мəдени жəне тарихи негіздерін талдаусыз мүмкін емес, ал екінші жағынан, əртүрлі деңгейдегі дағдарыстардан шығудың оң тəжірибесі бар. Қазіргі жағдайда классикалық музыка-бұл өткен жəне қазіргі музыкалық шедеврлер, əлемдік музыкалық мəдениеттің алтын қорын құрайтын ерекше көркемдік құндылықтар: И.С. Бах, Л. В., Бетховен,С, Глинка,П. И. Чайковский,С. Рахманинов, А. Жұбанов. М. Төлебаевтың жəне басқа да көптеген көрнекті композиторлардың шығармалары. Классика бұл музыкалық өнердің ең күрделі саласы, өйткені классикалық музыка болмыстың "Мəңгілік" мəселелеріне жүгінеді. Классикалық музыкалық шығармалардың орталығында адамгершілік, діни жəне философиялық проблемалар бар, сондықтан музыкалық "шедеврлерді" қабылдау ғана емес, түсіну де оқушылардың арнайы интеллектуалды дайындығын қажет етеді. Рухани жаңғырудың маңызды бөлігі болып табылатын музыкалық тарихи-мəдени мұраны сақтау өте маңызды. Қазақстан Республикасының өңірлерінде көпұлтты мəдениеттердің рухани мұрасын зерделеу мен сақтаудан оны дамытуға көшу қажет. Қазақстан Республикасы халықтарын этномəдени жаңғырту бағдарламалары тұжырымдалған. Қазақстан Республикасындағы тіл мен мəдениетті жаңғырту процестері музыкалық мұраны зерделеуге жəне сақтауға əсер етті. Халық музыкалық аспаптарының сүйемелдеуімен жеке жəне ансамбльдік вокалдық жəне аспаптық орындау дəстүрлерінде эпосты, интонацияны, композиторлық мектептің ерекшеліктерін құру жəне орындау саласында инновациялар енгізілуде. Инновациялық процестер Мектептегі музыкалық мəдениеттің əн репертуарының дамуына əсер етті. Жалпы, "Мұра" ұғымы алдыңғы дəуірлерден, алдыңғы қайраткерлерден алынған Мəдени құбылысты білдіреді. Рухани мəдениеттің қалыптасуы мен дамуының мəдени-тарихи жағдайларын зерттеу заңды. XVI ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың ортасындағы педагогикалық жұмыстарда ұлттық өнердің маңызды рөлі ашылды. Қазіргі уақытта қазақ жалпы білім беретін мектептерінде музыка бойынша жаңа бағдарламалар құрылды, жаңа оқулықтар, оқу құралдары, сондай-ақ музыкалық оқулықтар бар. Бастауыш сынып бағдарламаларын қарастыратын кез келді. Əр бағдарламада консультациялар, 96 пікірталастар өткізіледі. Жаңа оқулықтар, оқу құралдары, сондай-ақ оқулықтар шығады, сондықтан музыка сабақтарын қалай жүргіземіз, бастауыш сынып оқушыларына қандай эстетикалық тəрбие береміз, балалар қазақ өнерінің алуан түрлі жанрларын біледі ме: əн, би, күй, сурет, домбырада ойнау, айтысқа қатысу, мақал-мəтелдер біле ме деген сұрақ туындайды. Олар сөзді түсінуді, өлең жазуды, соның ішінде олардың ақыл-ойын, санасын, мінез-құлқын үйренеді ме? Өз мəдениетін, тілін білу-бірінші міндет. Біздің міндетіміз- тəрбиелеу. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Əдебиеттер Көбесов А. «Əл -Фараби» Алматы «Жазушы» 1971 121,122 бет Эйхгорн А. «Музыка киргизкого народа» Ташкент 1963 г с 58 Қоңыратбаев Ə. Қоңыратбаев Т. «Көне жазба мəдениеті» Алматы «Жазушы»1991 248 бет Бекенов У. «Мұрамыз бен мұратымыз» Алматы«Қазақ əдебиеті» 1987 9б Сейділбеков А. «Тармақты күйлер» Алматы «Білім»1991 7-6 б Затаевич А.В «Иследования, письма, документы» Алматы «Өнер» 1958 г с 273 Назарбаев Н.болашаққа бағдар:рухани жаңғыру\\Егемен Қазақстан.2017.12 сəуір. ƏОЖ 7.012:391 КОСТЮМДЕРДІ БЕЗЕНДІРУДІҢ КРЕАТИВТІ ƏДІСТЕРІ Тажахмет А. – МС-20-13к3 тобының студенті Абуова М., Жанзакова М. – ғылыми жетекшілері Костюм – адамның əлеуметтік, жынысы мен жас айырмашылыға мамандығына қарай өлінеді. Оларға аяқ киімдер, косметикалар, қолғап, зергелік бұйымдар, бас киім жəне аксессуарлар жатады. Жəне ол байланыстырушы элемент, түрлі ұлттар арасындағы коммуникативті байланыстың бір түрі, ерекшелігі.Костюмдегі декор – бұл көркемдік жүйе, практикалық маңызы бар сəндік элементтердің бір түрі. Утилитарлық мағынада киімдегі сəндік элементтер міндетті болып саналмайды, мысалы, конструктивті. Олар костюмді қолдануға ыңғайлы етеді, жəне оған көркемдік мəн береді. Əшекейлеу – əшекейлеу, ал киімді əшекейлеу – оны кейбір элементтермен кесте жіптерімен, моншақтармен, блесткилермен, раковиналармен, аппликациялармен, брошьлармен безендіру. Костюм дамуының мыңдаған жылдарында адамзат безендірудің əр түрлі əдістерін ойлап тапты. Олардың ішіндегі ең танымалдары бояу, басу (матаға өрнек салу), матаның əртүрлі кескіндеме əдістері (батик), көркем тоқу, кесте тігу, аппликация, патчворк, былғарыдан ою, тоқу жəне т.б. Бұл əшекейлеу əдістерінің барлық техникалық əртүрлілігімен. , оларды қолданудың бір мақсаты - кенепті өнер туындысына айналдыру, көрерменге белгілі бір мағыналық эстетикалық ақпаратты жеткізу. Əшекейлеу барлық нəрсені бір қатарда ойланбастан жəне максималды түрде тігуді білдірмейді. Тігін аксессуарларының көмегімен костюм ұғымын өмірге келтіріп, оған жан сыйлайды. Мысалы, батыл құмарлық биі блесткимен біріктірілген қауырсындар сияқты ерекше аксессуарлармен безендірілуі мүмкін жарқын, тартымды киімдерге үйлесімді келеді. Декорация элементтері де үлгіні жасай алады, мысалы ленталардан аппликация немесе ринстондардың композициясын жасауға болады. Тақырыптық аксессуарлар да костюмге тамаша қосымша болады: перде, қолғап немесе желдеткіш. Жəне матаның күтпеген комбинациялары, мысалы, былғары жəне кринолин, барқыт жəне органза (бұл, айтпақшы, сахнадан тыс өте сəнді тренд), сондай-ақ жеңімпаз шешім болады. Сонымен қатар, біздің өнімдеріміздің арасында қазірдің өзінде қолданылған кестелері бар түрлі-түсті торлы маталар бар, олар костюмге тамаша қосымша бола алады. Декор киімді сəндейтін элементтер. Декорға жататындар: декоротивті жəне конструктивті сызықтар, матамен безендіру жəне безендірудің əр түрлері (бисер, моншақтар, тастар, фурнитурлар, оюлар т.б). Көрсетуге арналған костюмдерді безендіруде дизайнер бірінші кезекте оның эстетикалық жағына назар аударады. Турмыстық қажеттілігі, ыңғайлылығы назардан тыс қалады. Сондықтан костюм ерекше пішінде болуы мумкін. Костюмді безендіруде коспазициясына көп салмақ түспеуі керек. Жəне əр түрлі сипаттағы безендірулерді бір модельде пайдалану білу қажет. Суретші дизайнер бірінші стильіне, пішініне, декордың сəйкес келуін, фактуралардың, түстердің бір бірімен үйлесімділігіне басты назар аудару керек. Сонымен қатар костюм адамның бет əлпетіне бағына отырып, оның көркемдігін толық ашу керек. Əдебиеттер 1. Андреева Р.П. Энциклопедия моды. - СПБ.: Литера, 1997. 2. Бердник Т.О., Неклюдова Т.П. Дизайн костюма. 3. Горина Г.С. Моделирование формы одежды. ƏОЖ 793 ЭСТРАДАЛЫҚ БИДІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Талгатова З. - МӨ-20-9р топ студенті Бегишева Ю.В. - п.ғ.м., аға оқытушы Қазіргі уақытта эстрадалық би барған сайын танымал бола бастады. Эстрадалық өнер ең үлкен аудиторияға арналған жəне негізінен орындаушының шеберлігіне, реинкарнация техникасына жəне керемет көріністер, жарқын кейіпкерлерді қысқа тəсілдермен жасау қабілетіне негізделген. Орындаушылық өнер жүйесінде ол өнер мен мəдениеттің тəуелсіз құбылысы ретінде қалыптасты. Əр түрлі адамдар эстрадаға басымдық береді, өйткені ол əлеуметтік, жас, білім 97 беру жəне тіпті этникалық жағынан əр түрлі топтардың қарама-қайшы эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сахнада бишінің даралығы ғана емес, актерлік қабілеті де маңызды рөл атқарады. Балаларға арналған заманауи хореографияда көптеген жанрларды, би формаларын жəне қимылдарды біріктіру үрдісі танымал репертуар болып табылады. Осы тенденциялардан басқа, осы кезеңде дамудағы рухани элементтің рөлі артты, шығармашылық еркіндік пен тұлғаның қалыптасуы көптеген хореографиялық мектептерді, стильдер мен қозғалыстарды тудырды. Хореография жас ұрпақтың көркемдік тəрбиесінің алдыңғы қатарында. Би сабақтары балаларға сұлулықты түсінуге жəне жасауға көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар қиялды, үйлесімді пластиканы дамытады, қиялды ынталандырады. Екінші жағынан, кез-келген басқа өнер сияқты, хореография балалардың жалпы эстетикалық қабылдауын жақсартуға жəне дене мен рухтың үйлесімді дамуына ықпал етуге үлкен əлеуетке ие. Хореография арқылы балалар не жақсы, не жаман, не əдемі жəне не ұсқынсыз екендігі туралы эстетикалық түсінік ала алады. Эстрадалық би сабақтары тұлғаның тұтас дамуына бағытталған. Бидің көмегімен талғампаздықты, икемділікті, қозғалыстағы икемділікті, қимылдарды үйлестіруді, эмоциялар мен сезімдерді білдіру қабілетін дамытуға болады. Би- өнердің эмоционалды жағын біріктіреді жəне орындаушы мен көрермендерге қуаныш сыйлайды. Сонымен қатар рухани күшті ашады, көркемдік сезімталдық пен сұлулыққа деген сүйіспеншілікті дамытады. Ежелгі Грецияда бай тұлғаны қалыптастыру үшін білім қажет деп есептелді, ал музыка мен би қатаң ғылымдардан кем емес маңызды пəндер болды. Эстрадалық би-бұл сахналық бидің бір түрі, əр түрлі мақсаттағы қойылымдарға арналған шағын өлшемді би. Оның пьесалары мен қысқа билері өзін-өзі көрсетудің белгілі бір шеңберіне негізделген. Заманауи поп - музыка - бұл əр түрлі жанрларды қамтитын өнер туындысы: вокалды-аспаптық, театрлық, хореографиялық, цирк жəне т.б. Заманауи поп биі-бұл əртүрлі стильдерді біріктіретін би оқиғасы жəне орындаушы үшін топтың жеке басы маңызды рөл атқарады. Соңғы жылдары поп биі танымал болды, əр түрлі стильдер мен бағыттарда дүниеге келді. Заманауи би қойылымы нөмірлерден тұрады, бəрін жеке адам немесе бірнеше суретші орындайды. Эстрадалық би эксцентрицизмді, акробатиканы жəне пластиканы біріктіреді. Поп биі-бұл əртүрлі стильдерді біріктіретін би қозғалысы. Классикалық би, джаз биі, заманауи би сияқты элементтер бар. Қазіргі заманғы эстрадалық би-бұл миниатюралық музыкалық-хореографиялық шығарма. Оның идеясы белгілі бір драмалық композицияда көрсетілген: сурет, сюжет, шарықтау шегі жəне финал. Эстрадалық би драмасы сюжетті дамытуды ғана емес, сонымен қатар би ойындары мен кездейсоқ би сияқты өзін-өзі көрсетудің ең жақсы əдістерін қолдана отырып, əр би нөмірінің сахнасын жүзеге асыруды қамтиды.Онда поп биі, режиссура жəне спектакльдің өзінде күтпеген элементтер болуы маңызды. Қазіргі эстрадалық бидің басты ерекшеліктері-белгілі бір театрландырылған фон, лаконизм, хореографиялық құралдардың əртүрлілігі, спектакльдің мəні мен шешіміндегі тосынсый элементі. Поп арт-бұл көптеген жанрлардың үйлесімі, олардың бірлігі кең аудиторияның демалу, релаксация туралы сұрауларға жəне қалауларға оңай жауап беру қабілетінде, сондай-ақ көркемдік экспрессия құралдарының қарапайымдылығы мен шоғырлануында. Поп-арт көрерменге тікелей эмоционалды əсер етеді. Идеялардың қол жетімділігі, өзіндік ерекшелігі, заманауи, өзін-өзі көрсету құралдары көптеген түрлі би нөмірлеріне тəн. Бүгінгі таңда эстрадалық би өнері көптеген көрермендердің қажеттіліктеріне, олардың талғамдары мен ойынсауық қажеттіліктеріне негізделген. Ал оның көркемдік жəне экспрессивті құралдарының қысқа мерзімді жəне шоғырлануы аудиторияға қатты əсер етеді. Өзіндік ерекшелік жəне қол жетімділік-бұл эстрадалық би өнері барған сайын заманауи жəне сұранысқа ие болып келеді, сондықтан идеялар дами береді. Əр хореограф өзінің білімінің арқасында əр түрлі стильдер мен би бағыттары туралы білімі мен дағдылары бар, əр түрлі мектептер мен стильдердің элементтерін біріктіре отырып, өзін-өзі көрсетудің жаңа формалары мен тəсілдерін табуға тырысатын шығармашылық тұлға. Əр түрлі мектептер мен стильдерді біріктірмеу немесе ассимиляцияламау үшін би тіліне үнемі жаңа формалар мен қимылдар қосылуы керек. Алайда, үздіксіз зерттеулер мен эксперименттерге қарамастан, əр хореограф өзінің шығармашылығына тəн өзінің сүйікті өрнек формасын өзінің ерекше стиліне айналдырады. Сабақтың құрылымы мұғалімнің қалаған мақсаттарын, сабақтың ұзақтығы мен балалардың дайындық деңгейін ескеру қажет. Сабақтың барлық элементтерін бірден таңдау мүмкін емес. Материалды дұрыс оқыту жəне бекіту үшін əр сабақта барлық негізгі жаттығулар тікелей немесе жанама түрде бағытталған белгілі бір жұмыс аймағы болуы керек. Кез-келген жаттығу "босқа" жасалмауы керек жəне əр əрекет пен кешен белгілі бір мақсатқа қызмет етуі керек. Сонымен қатар, бұл мақсат студенттердің назарына ұсынылуы керек. Сондықтан олар не нəрсеге көбірек назар аудару керектігін біледі. Əдебиеттер 1. Мырзаев С.А. Современные направления хореографии./ Курс лекций Шымкент: ЮКГУ им. М.Ауезова, 2018. - 117с. 2. Немов Р.С Психология. Учебник для студентов образования / Т.1. Общие основы психологии. – М.: Просвещение: Владос, 2018. - 576 с УДК 81:004.44 ВЛИЯНИЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ НАЯЗЫКОВУЮ ТЕРМИНОЛОГИЮ ДИЗАЙНЕРОВ Тасболатова Ш., Нуртай К. – студенты группы МС-22-13к1 Адырбекова Н.А. – старший преподаватель, м.п.н Глобализация – это интегрирование и унифицирование всех сфер общества. Из-за глобализации экономика интернационализируется, местный народпереезжает в другие страны, промышленность перевозится в другие страны, информация обменивается с быстрым темпом и т.д.Но так как 98 глобализация – это процесс очень сложный и многогранный, в международной коммерции и международных связях есть много недочетов. Во-первых, глобализация очень повлияла на языковую сторону.Из-за глобализации появился господствующий язык, который имеет действие на многие сферы, и поэтому изменились уровни лексики, грамматики и синтаксиса. Где мы видим проявление языковой глобализации? Многие языки открыты изменениям, поэтому у них меняется состав лексики. В состав лексики внедряются новые слова (неологизмы), заимствования из господствующего языка. Английский язык среди международных языков занимает лидирующее положение, так как на нем говорят больше всего государств. Благодаря глобализации этот язык распространился на все материки и встречается во всех сферах деятельности человека. Внедренияанглийского языка в Интернет-эпоху мы не можем избежать, так как он внедряется благодаря культуре. Распространяется он не только благодаря кино, ТВ, музыкальным каналам, Интернету и международной торговле, но и благодаря тому, что американские вузы на протяжении десятилетий принимают зарубежных студентов. Иностранные выпускники везут с собой в свои страны американскую культуру, и поэтому эта культура так влияет на весь мир. Из-за проникновения языка через культуру, в языке появляются заимствованные слова. И так как язык и культура понятия,связанные между собой, заимствованные слова прочно проникают в лексический состав языка, и влияет на создание новых терминов в какой-либо профессиональной сфере. Туристическая, модная, спортивная и другие сферы деятельности, в которых часто встречаются американизмы. Почему в этих сферах употребление американизмов идет часто? Потому что эти сферы высокотехнологичны и престижны. Престиж связан с модой. Термины, встречающиеся в сфере дизайнамоды, в данное время сильно развиваются. Дизайнеры одежды и их творчество очень популярны и желаемы на мировом рынке. Так как термины на русском языке дизайна моды появились позднее, сейчас эта сфера часто пользуется заимствованными терминами. ХIХ-ХХ века – это время появления понятия «дизайн одежды», она за всю свою историю развивается на основе терминологии одежды и создается само по себе, что отличается от терминологии других языков Европы. Сегодня развитие терминологии на русском языке активно заимствует американские и австралийские термины. В журналах моды мы можем встретить большое количество иностранных терминов, потому что они в основном публикуются в Америке и все модные термины при переводе остаются на том языке, так как аналогичных терминов нет. С 90-х годов ХХ века мы получили возможность просмотра специального телеканала моды FashionTV, и посредством просмотра англо-американские заимствования стали очень популярны.Еще иностранные термины приходят к нам вместе с дизайнерами, которые прошли стажировку или работали в зарубежных странах Носители русского языка уже не воспринимают некоторые американизмы неологизмами и заимствованными словами, потому что они прочно вошли в русский литературный язык. Например: слова джинсы, топ, блейзер встречаются в речи всех слоев населения и даже в газетах и журналах. Сейчас очень много международных интернет-магазинов, которые торгуют известными брендовыми товарами, часто используют англицизмы и американизмы в названиях своего товара. Поэтому в обычном магазине мы можем встретить сникерсы (ботинки на скрытой подошве), угги(обувь, изготовленная из овчины), вуллинги (обувь на все сезонываляной шерсти, окрашенная в разные цвета, на резиновой подошве). Несомненно, что эти термины являются неологизмами, и их количество в ряде профессиональных терминов с каждым днем растет. Неграмотное и неуместное употребление американизмов часто искажает их значение и понять эти термины бывает сложно. Например: предложение «На следующей неделе после мастер-класса пройдет круглый стол. Все заявленные участники, придите вовремя» на информационной доске выглядит так «На следующей неделе после воркшопа пройдет круглый стол. Все аппликанты, придите вовремя». Если вы услышите «На этой селфи у неготакой гламурный лук», это нужно понимать как «На этой фотографии, сделанной на свой смартфон, у него привлекательный образ». Люди,не знающие современные термины в сфере моды, не могут понять смысл данных выше предложений, так как значение слова «лук» – это или растение, или оружие, а слова «селфи» или «гламурный» вообще не понятны многим людям. Вывод: носители русского языка иногда нецелесообразно пользуются американизмами и англицизмами, и в некоторой мере, русский язык подвергается деградации. У многих языковеды мнение одно: из-за глобализации возникает и обостряется проблема в сохранении культурного и языкового единства. Глобализация может оказать на язык и положительные и отрицательные воздействия. То, что язык и культураобогащаются новыми словами и единицами лексики – это и есть положительное воздействие. Но сегодня все языковеды очень беспокоятся о будущем языков всех национальностей. Литература 1. Гандл Стивен. Гламур. Перевод с английского под ред. А. Красниковой. М.: Новое литературное обозрение, 2011. — 384 с. 2. Кубрякова Е.С. Новые единицы номинации в проектировании картины мира как транснациональные проблемы // Языки и транснациональные проблемы: Материалы I Международной научной конференции. 22— 24 апреля 2004 г. Т. 1. М.; Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г.Р. Державина, 2004. — С. 9—16. 99 ƏОЖ 681.81 ДОМБЫРА-ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҒЫ Алихан Д. - оқушы Тасова М.М. - мұғалім Түркістан облысы Сайрам ауданы Адами əлеуетті дамыту бөлімінің №1 Сайрам балалар саз мектебі Біз өз өміріміздің рухани-мəдени шежіресін өз халқымыздың мəдени мұрасы арқылы білеміз, сондықтан əрбір ұрпақ ұлттық құндылықтарды құрметтеуге жəне бағалауға міндетті. Ғасырлар бойғы тəжірибеден өткен халықтың мəдени мұрасы табиғатпен жəне өмірдің өзімен байланысты. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың бастамасымен "қоғамдық сананы жаңғырту: Болашаққа бағдар" мемлекеттік бағдарламасы ұсынылды, сондай-ақ "Ұлы даланың жеті қыры" мақаласы жарық көрді, онда ұлттық кодты жəне қазақ халқының рухани құндылықтарын сақтау жөніндегі асыл миссияны орындау үшін ұлттық сананы жаңғырту процесінің ерекше маңыздылығы атап өтілді. Біздің мақала домбыра құралының шығу тегі туралы. Оның шығу тегі туралы көптеген аңыздармен ғылыми зерттеулер бар. Күнделікті өмірд бұл құралды орыс тілінде "домбыра" деп атауға болатындығын, бірақ "домбыра"деп айту дұрысырақ болатынын нақтылау қажет. Домбыраның шығу тегі туралы кейбір болжамдар жасау үшін біз "ДОМБЫРА"сөзінің этимологиясына жүгіндік. Белгілі зерттеуші Хайролла Жүзбасовтың пікірінше, домбыра сөзі "дүпбұра", "дəлбұра", "дембұра" сөздерінің тізбегі арқылы қалыптасады. Бұл белгілі бір логикаға бағынатын қызықты болжам. Тағы бір мысалды этнограф Ерік Көкеевтің еңбектерінен табуға болады. Ғалымның пікірінше, "том" – жұдырық немесе қол. Біраз уақыттан кейін бұл сөздің түбірі "үйге" айналды, ал "біра"-бұл "ойна, дыбыс шығар"деген хабарлама. Барлық түркі халықтарында домбыра тəрізді аспаптардың болуы олардың тарихи, мəдени байланыстарын көрсетеді: қазақтар, ноғайлар, өзбектер, башқұрттар – домбыра, тəжіктер – домбыра, моңғолдар – домбыра, түріктер – саз, түрікмендер – дутар, қырғыздар – комуз, татарлар – қобыздар жəне басқалар .Бұл аспаптар кейде ішектер санымен (3 ішекке дейін), сондай-ақ жіптердің материалымен (Нейлон, металл) ерекшеленеді. 1989 жылы Қазақстанда, Алматы облысында, "Майтөбе" үстіртіндегі биік тауларда профессор С. Ақитаев этнограф Ж. Бабалықұлының көмегімен музыкалық аспаппен түрлі позада билейтін төрт адам бейнеленген үңгір суретін тапты. Белгілі археолог К. Ақышевтің зерттеулеріне сəйкес, бұл сурет неолит дəуірінен басталады. Қазір бұл сурет халық аспаптары мұражайында. Ыкылас Дүкенұлы Алматы қаласында, Қазақстан. 1 суреттен көріп отырғаныңыздай, ежелгі суретші жартаста бейнелеген құрал пішіні бойынша домбыраға өте ұқсас. Осыған сүйене отырып, қазіргі домбыраның прототипі 4000 жылдан асады жəне алғашқы шымшу аспаптарының бірі — осы түрдегі заманауи музыкалық аспаптардың атасы деп айтуға болады. Сонымен, ежелгі Хорезмді қазу кезінде музыканттардың шымшуаспаптарында ойнайтын террак оталық мүсіншелері табылды. Ғалымдар кемдегенде 2000 жыл бұрын болған хорезмдік екі жолдың қазақ домбырасына типологиялық ұқсастығы бар екенін жəне Қазақстан аумағында өмір сүрген ерте көшпенділер арасында кең таралған құралдардың бірі болғанын атап өтті. 2008 жылы Жаргалант-Қайырқан тауының үңгірінен моңғол шопаны музыкалық аспапқа ұқсас ағаш затты тауып, оны археологтарға береді [10]. Үңгірді қазу нəтижесінде интрументтен басқа, бас сүйегі бар адамның тас қаңқасы, садаққаарналған 20 жебе, түркі өрнектері бар атседласы табылды. Археологтардың пікірінше, бұл үңгір түркі қорымы болып табылады. Осы жылы Қазақстанның археолог-ғалымы Қаржаубай Сартқожаұлы осы аспапты зерделеп, табылған аспаптың қазақд омбырасына ұқсас екендігіне көз жеткізді: аспаптың басы (бас), мойыны (мойын), мойындағы 9 фреттің (9 перненің) іздері, корпусы (шанақ) жəне жіп бекітілетін екі құлағы болды.Ең таңқаларлығы, бұл ежелгі аспапта ежелгі түркі тілінде (руна) аспаптың "мойнына" жазылған жазубар. Бұл жазбаға қазақтың баламасы: "күй əуені (күй – аспаптық домбыра жанры) бізді махаббатпен толтырады". Осы жазбаға сүйене отырып, Қаржаубай Сартқожаұлы бұл құрал біздің заманымыздың V ғасырына жатады деп есептейді, енді біз жоғарыда аталған нұсқаны түсіндіреміз. Домбыраның этимологиясын түсіну үшін біз лексика əдістерін қолдандық. Біріншіəріп" Д "–дала (дала), дəстүр (дəстүр) немесе дана (данышпан), екінші əріп"О "–ой (ой), үшінші əріп"М" –мұра (мұра) немесе мүсін (мүсін) дегенді білдіреді. Осыалғашқыүшəріптісөздіңнегізгітүбіріретіндеалайық, ал "бир" жұрнағы "бура" етістігі ретінде қолданылады бұраңыз (яғни, құралдың құлағын бұраңыз, баптаңыз), ойнаңыз, жеткізіңіз. Нəтижесінде келесі сөз тіркестері шығады: "Дəстүрлі ой Мұрасын Жеткіз "(дəстүрлі ой мұрасын жеткіз), "Даланың ой Мұрасын Тарту ата" (даланыңмұрасынұсыныңыз), "Дананың ой мұрасын Сусындат" (данышпанның ой мұрасына деген құштарлықты сөндіріңіз), бұл ұсыныстар, біздің ойымызша, миссияны жəне негізгі рухани –ұлттық аспаптың адамгершілік мəні. Біздің болжамымыздың мақсаты-қазақ халқының ұлттық құралы мұрасының қасиетті мəнін болашақ ұрпаққа жеткізу. Домбыраның құрылымын қарастырыңыз. Домбыра құралын зерттеуге үлкен үлес қосқан Бақдəулет Амановтың схемасын ұсынамыз. Ол домбыра құрылымын зерттеуді ұсынды. Домбыраның шынайы дыбысы-күй мен əн. Бұл екі жанр қазақ халқының жанын сипаттайды. Зерттеуші, этнограф ғалым Сейдімбектің айтуынша: "күй "көк" (көкаспан) сөзімен байланысты". Яғни, біз айтқан кезде əуен аспаннан, бұл дегеніміз, аспаннан бізге аспан Тəңірі жеткізетін əуен естіледі. Қазақ халқының домбырамен шынайы байланысы " қазақ нагыз қазақем, нагыз қазақ-Домбыра!"("Нағызқазақ-қазақемес, Нағыз қазақ-Домбыра!») . Домбыра құралының, мифтердің, аңыздар мен күйлердің шығу тегі туралы ғылыми зерттеулерді талдағаннан кейін біз аңыздың өз нұсқасын жаздық. Ертегілер мен ертегілер – фольклор немесе əдебиет жанрларының бірі. Сиқырлы, батырлық немесе тұрмыстық сипаттағы эпикалық, негізінен прозалық шығарма. Аңыз əңгіменің тарихилығына, сюжеттің жасырын ойдан шығарылуына шағымдардың жоқтығын сипаттайды. Аңыз-жазбаша жəне ауызша халық шығармашылығының фольклорлық эпикалық жанры: əртүрлі халықтардың фольклорындағы ойдан шығарылған оқиғалар туралы прозалық ауызша əңгіме. Əңгімелеу, негізінен прозалық фольклордың біртүрі, (ертегіпрозасы), оның ішінде мəтіндері фантастикаға негізделген əртүрлі жанрлық шығармалар бар. Ертегіфольклоры "сенімді" фольклорлық əңгімеге қарсы тұрады. Əдеби аңыз-эпикалық жанр: халық ертегісімен тығыз байланысты, бірақ белгілі бір авторға тиесілі, ауызша жарияланғанға дейін болмаған жəне нұсқалары жоқ фантастикаға бағытталған шығарма. Əдеби аңыз фольклорға еліктейді немесе фольклорлық емес сюжеттерге негізделген дидактикалық шығарма жасайды. Фольклорлық аңыз тарихи түрде əдебиеттен бұрын болған . Əлемдік тарих бойында жəне бүгінгі күні Əлеуметтік жəне мəдени тұрғыдан əрхалықтың өзін мəдени дамыған елдердің қатарында бекіту үшін өзінің мəдени жетістіктерін түсінуі жəне иемденуі өзекті болды. Ол үшін халық 100 арасында ұлттық өзін-өзі тануды ояту, өз мəдениетін жоғары тəртіптің идеалды адами нормасы ретінде игеру жəне түсіну ерекше маңызға ие болады. Ғасырлар бойы қалыптасқан мəдени жетістіктерге деген санамен ұқыптылық ұлттық бірегейліктің, оның жеке басының оянуына ықпал етеді, бұл əсіресе жас ұрпақ арасында қажет. Бүгінгі таңда ұлттық мəдени жетістіктерді сақтау жəне оларды келесі ұрпаққа беру мəселесі өзекті болып қала береді, бұл біздің жағдайда рухани ұлттық құндылықтармен ілеспе атрибуттарға негізделген қоғамдық сананы жаңғырту процесінің пайда болуын, қазақтың ұлттық құралы – домбыраның пайда болу жəне сақталу процесін өзектендіруді қисынды жəне талап етті. 1. 2. 3. 4. Əдебиеттер Аманов Б., Мұхамбетова А. Қазақ дəстүрлі музыкасы жəне ХХ ғасыр. Алматы: Дайк-Пресс, 2002. 544 бет. Гизатов Б. Қазақ халық аспаптық музыкасының əлеуметтік-эстетикалық негіздері. -Алматы, 1989, 136 c. Есенұлы А. Күй-Құдіреті Шексіз Əуен. А.: Дайк Пресс, 1996. Т. А. Кишкашбаев бастауыш сынып оқушыларына қазақ халық аспаптық музыкасы арқылы музыкалық-эстетикалық тəрбие беру дисс... канд. пед. ғылымдар. Алматы, 1992, 174 б. ƏОЖ 37.036.5 ТЕАТР ҚОЙЫЛЫМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Таурбекқызы А. - МС-19-15к2тобының студенті Жолдасбекова Қ.А. - п.ғ.к., доцент, Тореханов К.Е. –аға оқытушы, ҚР мəдениет саласының үздігі Бұқаралық мерекенің, театрландырылған қойылымның, əрекет өнері – бұл үлкен идеялардың, мақсаттылықтың жəне азаматтық пафостың өнері, ол сонымен бірге тартымды бейнені, ассоциациялықты, əдеттен тыс, батыл шығармашылық жоспарды талап етеді. Барлық түрлер мен жанрлардағы театрландырылған қойылымдарды жақсырақ ұйымдастыру жəне дамыту үшін өнердің осы түрінің шын мəнінде бар негізгі үлгілерін іске асыру өте қажет екенін ескеріңіз, өйткені адамзат тарихында бүкіл дерлік халықтық театр мəдениеті құрылып, дамыды [1]. Театрландырылған мереке немесе театрландырылған көрініске келетін болсақ, бұл, əрине, белгілі мерекелердің түрлері мен сонымен бірге театрландырылған қойылымның үлкен жəне синтездеуші түрі бар театрландырылған қойылымның бір түрі екені белгілі. Қазіргі санада театр қойылымы өмірдің жеке фазаларын ерекше түрде қарастыратын, қарапайым уақыттағыдан өзгеше мінез-құлық əдісін талап ететін, мерекелеуді қажет ететін өте алуан түрлі топтардың қызметімен байланысты əдеттен тыс ескі жəне кең таралған өнер [2]. Театрландыру – іс-шара шеңберінде материалды (деректі жəне көркемдік) жəне аудиторияны (ауызша, физикалық жəне көркемдік белсендіру) ұйымдастыру [3]. Драматургия заңдылықтары бойынша, белгілі бір оқиғалылық негізінде ұжымдық қауымның салтанатты жағдайды жүзеге асыруға деген психикалық қажеттілігі туындайды. Режиссерлік театрландыру – бейнелеу, экспрессивтік жəне аллегориялық құралдар жүйесі арқылы сценарийді көркемдік, бейнелі көрсету формасына жеткізудің шығармашылық əдісі [4]. «Театрландыру» дегенде біз өнер саласымен синтезделген құбылысты, адам қабылдауының эмоционалдыбейнелі саласына, көркем шығармашылыққа немесе оның элементтеріне театр өнерінің экспрессивтік құралдарын енгізу арқылы үндеу айтамыз. «Іс-əрекет» дегенде, біз белгілі бір шындықтың оның қарама-қайшылықтарында дамуын айтамыз, өйткені бұл қайшылықтар қозғаушы күш болып табылады, соның арқасында шындық өзінің тəн динамикалық жəне диалектикалық сипатына ие болады, ол белгілі бір шындықты құру үшін қажет. Театрландырылған қойылымда, мерекеде немесе салтдəстүрде əрекет ету. Бұқаралық мерекеге бағыт-бағдар берудің басты ерекшеліктерінің бірі – оның өмірдің өзіне бағыт-бағдар беруі, көркемдікпен ұғынуы. Бұқаралық мерекеге жетекшілік етудің ең маңызды ерекшеліктерінің бірі – ол өмірдің өзіне, көркемдік мағынада бағыт беретіндігі [5]. Театр қойылымының режиссері ең алдымен нағыз ұжымдық қаһарманмен жұмыс істейді, сондықтан əлеуметтік психологияның тетіктерін кеңінен пайдалануға міндетті. Театр қойылымдарының қоюшы-ұйымдастырушысының психологиялық-педагогикалық дайындығы көркемдік-шығармашылық дайындықпен қатар маңызды. Театрландырылған қойылымның ерекшеліктері. Театрландырылған қойылым, мерекелік жəне салт-дəстүрлер театрлық əрекетті əртүрлі тəсілдермен жəне əртүрлі мақсаттарда пайдалану мүмкіндігін сарқып тастамайды. Егер театрландырылған қойылым, біріншіден, сол немесе басқа сахнада өтетін, ондағы көрермендер үшін белгілі бір рөлді қажет етпейтін спектакль болса, мереке мен ырым театрландырылған қойылымдардың мəні болып табылады, оған қатысушылардың не болып жатқаны бар. Бұл жерде ерекшелік тек театрландырылған байқау-ойын бағдарламасы болып табылады, онда театрландырылған қойылым мен көрермендерді ерекше белсендіру элементтері ақырында олардың сахналық əрекетке қатысуымен араласады. Сондай-ақ театрландыруды əрқашан емес, барлығында емес, белгілі бір аудитория қатысатын сол немесе басқа оқиғаны, көрермендер жасаған осы əрекеттің бейнесімен, оның көркемдік интерпретациясымен байланыстыратын арнайы критерийлерде ғана қолдануға болады [6]. Театрландыруға өмір беретін, бұқаралық мəдени-ағарту жұмысының театрландырылған жəне театрландырылмаған түрлерінің арасында су айдынын тудыратын бейнелілік кездеседі. Қазіргі демалыс бағдарламаларындағы театрландыру əдісінің мəні - дыбыстарды, түстерді, əуенді кеңістік пен уақытта үйлестіру, бейнені əртүрлі вариацияда ашу, оларды біртұтас «əрекет арқылы» өткізу, олар сценарий заңдарына сəйкес қолданылатын барлық компоненттерді біріктіреді жəне бағындырады [7]. Демек, театрландыру əдісі мəденидемалыс бағдарламаларында оның барлық нұсқаларында қолданылатын əдістердің бірі ретінде емес, театрға барынша жақын жəне терең əлеуметтік-психологиялық негіздемесі бар күрделі шығармашылық əдіс ретінде көрінеді. Театрлықбұқаралық спектакльдердің монументалдылығы келесі құрамдас бөліктермен анықталады: 101 • таңдалған оқиғаның ауқымы; • тарихи жəне қаһармандық бейнелерді іріктеу ауқымы; • актерлердің актерлік ойынында психологиялық нюанстардың болмауы; • қозғалыстардың үлкен пластикасы, ым-ишараның монументалдылығы; • мизансценаның үлкен суретін салу; • декорацияның монументалдылығы мен бейнелілігі; • əрбір эпизодтың көрерменмен ассоциативті «ой көпірі»; • өткір контраст принципі /пластикада, безендіру мен музыка жəне жарықта; • таңбаның, метафораның, аллегорияның, синекдоханың, литотаның аллегориялық экспрессивтік құралдарын қолдану; • жаңа технологиялар мен техникалық əсерлерді қолдану. Сонымен, режиссураның жалпы негізіне негізделген бұқаралық спектакльдер мен мерекелерді қоюдың сценарий мен режиссуралық өңдеуде əрекеттегі көрермендерді шынайы өмірлік эпизодтарды театрландыру, оларды сценарий мен режиссерлік курсқа бағындыру жəне міндетті түрде қосу арқылы өңдеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл өмір театрында бұқара тек көрермен емес, əрқашан қаһарман, батыр болады [8]. Театрландырылған қойылым мерекенің өзіндік жұмысы да, ажырамас бөлігі де болуы мүмкін. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, театрландыруда өнердің ерекше түрі ретінде көпшілік спектакльдің ең маңызды құрамдас бөлігі – көрермен, ұжымдық қаһарман басты орынға шығатынын ерекше атап өтуге болады. Қорыта келе көркем шығармашылықтың басқа түрлерінен ерекшеленетін театрландырылған қойылымның өзіне тəн белгілерін атап өткен жөн. Театрландырылған қойылымның сценарийі əрқашан деректі материалға негізделеді, оны біз сценаристтің назар аударатын деректі объектісі деп атаймыз. Театр əрекеті көп функциялы жəне келесі міндеттерді шешеді: дидактикалық (тəрбиелеу), ақпараттық (танымдық), эстетикалық, этикалық, гедонистік (рахаттану) жəне коммуникативті. Театрландырылған қойылым, əдетте, бір реттік жəне бір данада болатын сияқты. Театр əрекеті əр алуан пішіндерімен, кеңістіктік жəне стильдік жағынан ерекшеленеді. Театрландырылған қойылым, мереке жəне рəсім театрландырылған қойылымды əртүрлі нұсқаларда жəне əртүрлі мақсаттарда пайдалану мүмкіндіктерін сарқып тастамайды. Театрландырылған қойылым ең алдымен көрермендердің тікелей қатысуын қажет етпейтін белгілі бір сахнада өтетін спектакль болса, онда мереке мен салтанат - бұл театрландырылған көріністер, онда қатысушылар өздері болып жатқан оқиғалардың белсенді қатысушыларына айналады. Ерекшелігі: театрландырылған қойылым мен көрермендерді сахналық əрекетке тартумен тікелей белсендіру элементтерін біріктіретін театрландырылған бəсекелес ойын бағдарламасы.Театр əре көп и ƏдƏдебиеттер Андрейчук Н.М. Основы профессионального мастерства сценариста массовых праздников. Барнаул, 2005 Гавдис С.И. Основы сценарного мастерства. - Орел: ОГИИК, 2005 Жандарбеков А. Театр ұжымының режиссурасы. – Шымкент, 2009, 216б. Жумакулов К.Д. Устройство сцены и методика оформления спектакля. –Шымкент, 2009, 142б. Əшірбек Сығай «Ой төрінде - театр»: Алматы; ҚазАқпарат, 2008.-330 б. В.И. Березкин Искусство сценографии мирового театра: В 2-х книгах (Книга 1. От истоков до начала ХХ века; Книга 2. Первая половина ХХ века) / Москва/ Эдиториал УРСС/ 2007/ 544с 7. Камалова Н.К. Той - мерекелік, салт – дəстурлік əрекеттер: Оқу құралы. -Астана: «Парасат Əлемі» 2005ж, 31- 51бет 8. Сапарова Ю.А., Альжанова Б.Т., Уалиханова А. Грим əдістері.-Электронды кітап.-Шымкент, 2010, 216б. Ждарбек. 1. 2. 3. 4. 5. 6. ƏОЖ 793 ХОРЕОГРАФИЯЛЫҚ ПЕДАГОГИКА ЖƏНЕ КƏСІБИ ХОРЕОГРАФИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ТЕОРИЯСЫ Темешова Ж.Н. - МС-20-9р тобының студенті Азизханова Д.К. - ғылыми жетекшісі Əлемдік стандарттарға сай білім беру жүйесін құру бүгінгі таңда өте маңызды, өйткені ол демократиялық, құқықты қмемлекет құрудың жетекші құралы ретінде қызмет етеді, қоғамның экономикалық жəне мəдени дамуын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты кəсіптік хореографиялық білім беру жүйесін дамытуды ғылыми теория, ғылыми тұжырымдамалар мен кəсіптік білім беруді жан-жақты жаңғырту модельдері негізінде, оған қажетті ресурстарды, оның ішінде кадрларды тарта отырып жүргізу қажет. Маманның жоғары кəсіби құзыреттілігін, бəсекеге қабілеттілігін, жоғары мəдениетін қамтамасыз ету қазақстандық білім берудің маңызды əлеуметтік-экономикалық бағыттарының бірі болып табылады, өйткені нарық жағдайында азаматтардың əлеуметтік қорғалуы негізінен білім деңгейіне, кəсіби біліктілігіне, құзыреттілігі мен шеберлігіне байланысты. Егер бұрын кəсіптік білім берудің басты мақсаты білім алушылардың белгілі бір білім алуы, практикалық дағдылар мен дағдыларды қалыптастыру болса, қазіргі уақытта басты мақсат білімді жаңа өндірістік жағдайларға көшіру дағдыларын, қажетті білімді өз бетінше алу дағдыларын меңгерген бəсекеге қабілетті маманның жеке басын қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, жоғары білікті мамандарды даярлау ЖОО-ның бейіндік бағыты мен нақты мақсатына қарамастан кез келген оқу орнының миссиясында əрқашан іргелі болып қала береді. Егер біз мамандарды даярлау сапасын ішкі нарықтың мақсатына, қажеттіліктеріне сəйкес деп санасақ, онда жалпы жоғары мектеп оларды əлеуметтік-мəдени жəне экономикалық қызметтің барлық салаларын өз кадрларымен қамтамасыз ете отырып қанағаттандырды. Қазақстан Республикасының мемлекеттердің əлемдік қауымдастығына кіруі оқу орындарында мамандар даярлау сапасын жаңа бағамен бағалауға мəжбүр етеді. Енді оқыту сапасы қоғамның 102 қажеттіліктерін ішкі қанағаттандыру категориясы ретінде ғана емес, сонымен қатар мемлекет аралық формат құбылысы ретінде де қарастырылуы керек. Білім беруді интернационалдандыру жəне оқытушылар мен студенттердің академиялық ұтқырлығын арттырубүгінгі күннің шындығы. Бұ лфактіні мойындап қана қоймай, жоғары білім беруді одан əрі жəне біртіндеп дамыту мен жетілдіру, сондай-ақ Қазақстанның оқу орындарында болашақ мамандарды даярлау үдерісі бойынша іс-қимыл жасау маңызды.. Қазақстандағы кəсіптік хореографиялық білім берудің мазмұны, сабақтарды өткізу нысандары жəне орта кəсіптік оқу орындары мен жоғары оқу орындарында кадрлар даярлауға бағытталған басқа да процестер қоғамның қажеттіліктеріне əлі толық сəйкес келмейді. Сонымен қатар, білім беру жүйесін дамытудың қазіргі кезеңінде мамандарды кəсіби даярлау жүйесінің жаңа моделін құру бойынша ауқымды жұмыстар атқарылды. Сонымен қатар, күрделі білім беру жүйесін жоспарлаудың, құрылымның, ұйымдастырудың, жұмыс істеудің барлық компоненттері қайта қаралды. Бүгінгі таңда компьютерлік технологиялар, интерактивті технологиялар, қашықтықтан оқыту, эксперименттік əдістер жəне білім беру процестерін жетілдірудің басқа əдістері кіретін заманауи оқыту технологиялары кеңінен қолданылады. Қазақстанның республикалық еңбек нарығының қалыптасуымен қатар жүретін нарықтық қатынастарға көшуі білім беру жəне əлеуметтік-мəдени қызметтерге, бəсекеге қабілетті, сұранысқаие хореограф-мамандарды даярлауға жаңа талаптарды негіздеді. Қазақстанда хореограф-мамандарды даярлау бойынша білім беру процесібүгіндебелсендідамыпкеледі. Осыған байланысты мəдениет мекемелерінің қызметін, олардың стратегиясын, мақсаттарын, басым міндеттері мен функцияларын жетілдіру қажет. Бұл орта жəне жоғары буын кəсіптік оқу орындарында жоғары білікті кадрларды даярлау балет əртістерін, ансамбль əртістерін, педагог-хореографтарды, режиссер-хореографтарды даярлау бойынша оқу процесін ұйымдастырудың жаңа тəсілдерін талап ететінін білдіреді. Тəжірибе көрсеткендей, білікті, жоғары кəсіби арсеналға ие балет əртістері, педагог-хореографтар, қоюшырежиссерлер кəсіби театрларда, мəдени-демалыс жəне əлеуметтік-Бос уақыттүріндегімекемелерде, яғни хореографиялық ұжымдарда, облыстық жəне аудандық халық шығармашылығы орталықтарында, концертті кұйымдарда сұранысқа ие. Жақында хореографиялық өнер республика бойыншак ең резонанс тудырды-еліміздің əр өңірі мен елді мекендерінде кəсіби жəне көркем өнерпаздар хореографиялық ұжымдары жұмыс істейді. Бұл факт кəсіби хореографиялық білімберуді жетілдіру қажеттілігінің өзектілігін күшейтеді. Хореографиялық өнерді, оның ішінде балетті, халықтық хореографияны, би жанрының заманауи бағыттарын одан əрі дамыту оны кəсіби білім беру үдерісімен ұштастырған кездеғанамүмкінболады. Демек, хореографиялық өнердің өзі мəдениеттің элементіретінде жоғары нəтиже бермейді жəне дамыған қоғамда интегралды, жан-жақты кəсіби хореографиялық білімге қарағанда аз сұранысқа ие болады, бұл түпкілікті нəтижеде жалпы кəсіби өнердің деңгейін анықтайды. Кəсіби хореографиялық білім берудің теориялық-əдіснамалық жəне практикалық маңызы хореографиялық педагогиканың негізгі ұғымдары мен бағыттарын қарастыру үшін қажетті жағдайлар жасайды, олар арасындағы қайшылықтарды жеңуден тұрады: -балет əртістерінің, ансамбльдің, педагог-хореографтардың, режиссерлердің жəне олардың театрларда, мəденидемалыс жəне əлеуметтік-мəдени бейіндегі мекемелерде болуын қамтамасыз етудегі қоғамның сұраныстарының сəйкес келмеуі; - жоғары білікті педагог-хореографтарға шұғыл қажеттілік орта жəне жоғары буын кəсіптік оқу орындарында жəне оқу орындарында білім беру процесін ұйымдастыру практикасында; - жаңа педагогикалық технологиялармен, оқытудың авторлық əдістемелерімен жəне хореографиялық өнер жəне хореографиялық педагогика саласындағы кадрларды даярлау деңгейімен; - жинақталған бай дəстүрлер, бірегей педагогикалық тəжірибе, би мұрасы жəне оларды білім беру процесінде пайдалану; - кадрларды даярлау сапасы жəне қазіргі қоғамның қажеттіліктері. Бүгінгі таңда Қазақстанның білім беру жүйесінде кəсіби хореографиялық білім беруді дамыту, кəсіби кадрларды сапалы даярлауды жандандыру, оқу үдерісі жағдайында олардың кəсібише берлігін қалыптастыру жəне олардың кəсіби қызметке дайындығы ойынша ғылыми, ғылыми-əдістемелік тұжырымдамаларды əзірлеуде дұры шешім табу маңызды. Кəсіптік білім жалпы білім беруден игерілетін білімнің, Дағдылар мен дағдылардың сипаты мен бағытымен, таңдалған мамандық пен мамандыққа сəйкес келетін жеке көзқарастар мен қасиеттерді қалыптастыру мен жетілдірумен, сондай-ақ əртүрлі кəсіптер мен мамандықтармен, қызметкерлерді даярлау формаларымен, оқу-бағдарламалық құжаттаманың қысқа мерзімімен, яғни. Тікелей Кəсіптік оқытудың мазмұны еңбек мазмұнының ғылыми-техникалық прогресі нəтижесінде тез өзгеріп отырумен байланысты. Əдебиеттер: 1. Бакланова Н.К. кəсіби шеберліктің психологиялық-педагогикалық негіздері көркемдік бейіндегі мəдениет мамандары: Дисс.докторпед.ғылымдар.-М., 1997. 2. Джердималиева Р.Р. болашақмұғалім – музыканты дайындаудағы əдістемелік рефлексия / / материалдар арасында. Ғылыми.- тəжірибе. "Ұлттық мəдениеттің мұрасы жəне қазіргі заманғы мəселелері" конференциясы.- Орал, 2006.-1517 ББ. 3. Казакова А. Г. Кəсіптік білім беру педагогикасы: Монография.- М.: Экон-Информ, 2007. 4. Тілеубаева Б.С. болашақ педагог – хореографтың кəсіби қасиеттерін қалыптастыру:қанд авторефераты.пед. ғылымдар, Алматы, 103 ƏӨЖ 681.81 ҚАЗАҚ МƏДЕНИЕТІНДЕГІ ДОМБЫРА Баймахан Ж. - оқушы Темірбай Ш.Д. – мұғалім Түркістан облысы Сайрам ауданы Адами əлеуетті дамыту бөлімінің №1 Сайрам балалар саз мектебі Домбыра- Қазақ халқының екі ішекті музыкалық аспабы. Қазақ халық музыкасында сүйемелдеуші жəне жеке, сондай-ақ Негізгі аспап ретінде қолданылады. Қазіргі заманғы орындаушылар қолданады. Корпус алмұрт тəрізді жəне ұзын мойын, перделермен бөлінген. Жіптер əдетте кварт немесе Квинт бойынша реттеледі. Ең ұлы домбырашылардың бірі — қазақ музыкалық мəдениетінің, оның ішінде домбырадағы музыканың дамуына үлкен əсер еткен қазақ халық музыканты жəне композиторы Құрманғазы: оның "Адай" музыкалық композициясы Қазақстанда жəне шетелде танымал. Домбыра тек қазақтарда ғана емес. Дəстүр бойынша оны орыс тілінде домбыра деп атайды, бірақ қазақ тілінде домбыраға қарағанда дұрысырақ. Бұл құралдың көптеген халықтарда аналогтары бар. Орыс мəдениетінде Думра, тəжік мəдениетінде — Думрак, өзбек мəдениетінде — Думбыр, Думбрак, Дутар, Қырғыз мəдениетінде — Комуз, түрікмен мəдениетінде — Дутар, Баш, Думбыр, башқұрт мəдениетінде — Думбыр, ноғай Азов мəдениетінде — Домбыра, түрік мəдениетінде ұқсас құрал бар мəдениет-Саз. Бұл аспаптар кейде ішектер санымен (3 ішекке дейін), сондай-ақ жіптердің материалымен (Нейлон, металл) ерекшеленеді. 1989 жылы Қазақстанда Алматы облысында "Майтөбе" үстіртіндегі (жайлау) биік тауларда профессор С. Ақитаев этнограф Жағда Бабалықұлының көмегімен музыкалық аспап пен түрлі позада билейтін төрт адам бейнеленген үңгір суретін тапты. Белгілі археолог К. Ақышевтің зерттеулеріне сəйкес, бұл сурет неолит дəуірінен басталады. Қазір бұл сурет халық аспаптары мұражайында. Ыкылас Дүкенұлы Алматы қаласында, Қазақстан. Суреттен көріп отырғаныңыздай, ежелгі суретші жартаста бейнелеген құрал пішіні бойынша домбыраға өте ұқсас. Осыған сүйене отырып, қазіргі домбыраның прототипі 4000 жылдан асады жəне алғашқы шымшу аспаптарының бірі — осы түрдегі заманауи музыкалық аспаптардың бастауы деп айтуға болады. Сондай-ақ, бір кездері орман шаруашылығын қазу кезінде музыканттардың теракоталық мүсіншелері табылды. Мұғалімдер кем дегенде 2000 жыл бұрын болған хорезмдік екі жолдың қазақстандық домбырамен типологиялық көзқарасқа ие екенін жəне Қазақстан аумағында тұратын ерте көшпенділер арасында бір мезгілде құрал болғанын атап өтті. Еуразия континентінің жазбаша ескерткіштеріне сүйене отырып, домбыралар мен оның материктегі басқа халықтардың туыстық құралдары ежелден бері белгілі деген қорытынды жасауға болады. Еуразиялық кеңістіктегі əртүрлі кезеңдердегі ескерткіштерде біз сақ, ғұн тектес жады бөлігінде осы шымшу құралының қолданылуын көреміз. Бұл құрал кимандарда (құмандарда) да кездеседі. Қыпшақтар-құмандардың ұрпақтары. Ертіс толқындары (ertis tolqyndary-Ертіс толқындары), қайғылы қыз (mundy kyz-қайғылы қыз), Тепен Көк (tepen kok-сілеусін), Ақсақ қаз (aqsaq qaz-Ақсақ қаз), Бозинген (бозинген-аққұба түйе), Желмая сияқты музыкалық қойылымдар (күйлер) бізге жетті (zhelmajaбір өркешті түйе), Тарпулан Құлан (qulannyn tarpu ' y-құланның топоты), Кокейкести (kokeikesti-терең тəжірибе) жəне т. б. Марко Поло өз еңбектерінде бұл құралдың сол кезде Ресейде татарлар деп аталған көшпелі түріктердің жауынгерлерінде болғанын атап өтті. Олар тиісті көңіл-күйге жету үшін жекпе-жек алдында əн айтып, ойнады. Бұл құрал əлемнің барлық түркі халықтарының игілігі болып табылады. Домбыра құрылысы Домбыра ғасырлар бойы өзінің негізгі құрылымы мен келбетін сақтап келеді. Халық шеберлері үнемі форманы əртараптандырудан гөрі оның дыбыстық мүмкіндіктерін, əуенділігін кеңейтуге тырысады. Мəселен, мысалы, Орталық Қазақстан домбырасы жалпақ корпуспен жəне онда екі негізгі жіппен ерекшеленеді. Сопақ корпусы бар əдеттегі, ең көп таралған домбыра фотосуретте көрсетілген. Төменде домбыраның құрамдас бөліктерінің атаулары берілген. Шанақ-домбыра корпусы, дыбыс күшейткіш рөлін атқарады. Қақпақ-дека домбыралары. діріл арқылы жіптердің дыбыстарын қабылдау, оларды күшейтеді жəне аспаптың дыбысына белгілі бір түс береді — тембр. Серіппе-бұл ішкі жағындағы палубадағы сəуле, неміс тілінде ол "der bassbalken"деп аталады. Қазақ домбырасында бұрын серіппе болған емес. Скрипка серіппесінің ұзындығы 250 - ден 270 мм-ге дейін-295 ММ. қазір домбырада дыбысты жақсарту үшін ұқсас серіппе (ұзындығы 250-300 мм-ден) қабықтың жоғарғы жағына жəне стендтің жанына бекітіледі. Əдетте, ол шірік белгілері жоқ бірнеше онжылдықта қартайған шыршадан жасалған. Қабықтар үйеңкіден жасалған. Дайындамалардың қалыңдығы үйеңкі тығыздығына байланысты қабықтарды əрлеу кезінде олардың қалыңдығы 1-1, 2 мм болатындай болуы керек. Стенд-домбыраның өте жауапты функционалды элементі. Жолдардың тербелістерін палубаға беру жəне тербелістерді ішектерден корпусқа тарату жолында алғашқы резонанстық тур жасау арқылы стенд домбыраның дыбысының шынайы кілті болып табылады. Аспаптың дыбысының күші, тегістігі мен тембрі оның қасиеттеріне, пішініне, салмағына жəне параметрлеріне байланысты. Жол-домбыраның дыбыстық тербелістерінің көзі. Домбырада дəстүрлі түрде қой немесе ешкі ішектерінен жасалған жіптер қолданылған. Екі жасар қойдың ішектерінің ішектері ең жақсы қасиеттерге ие деп есептелді. Қазақстанның əртүрлі өңірлеріндегі қойлардан Атырау жəне Маңғыстау облыстарының қойларына артықшылық беріледі. Шамасы, бұл жерлерде малға арналған жайылымдардың тұздануы қой ішектерінен жасалған жіптердің сапасына жағымды əсер етеді. Əлемдік классиканың оркестрлік шығармалары үшін төмен көңіл-күй ыңғайсыз болды. Сондықтан отызыншы жылдары халық аспаптары оркестрлерінің құрылуына байланысты d-g ішектерін баптау таңдалды. Ахмед Жұбанов материал ретінде кетгут, Жібек, нейлон жəне т.б. қолдануға тырысты, бірақ əдеттегі балық 104 аулау сызығы ең қолайлы болып шықты. Нəтижесінде, бүгінгі таңда бізде стандартты формадағы қазақтарда дыбыстың ерекше тембрін жоғалтқан, сызық ішектері бар домбыраның жалғыз, кең таралған түрі бар. Археологиялық зерттеулер көрсеткендей, сақ көшпелі тайпалары қазақ домбырасына ұқсас жəне оның прототипі болуы мүмкін екі ішекті музыкалық аспаптарды 2 мың жыл бұрын қолданған. Домбыра жəне оның шығу тегі туралы аңыздар бар: Домбыраның шығу тегі туралы аңызда ежелгі уақытта Алтайда екі алып ағайынды өмір сүрген. Інісінің домбырасы болды, ол ойнағанды өте жақсы көрді. Ол қалай ойнайды, ол əлемдегі барлық нəрсені ұмытады. Үлкен ағасы мақтаншақ жəне бос болды. Бірде ол əйгілі болғысы келді, ол үшін ол дауылды жəне суық өзен арқылы көпір салуды шешті. Ол тастарды жинай бастады, көпір сала бастады. Ал інісі бəрін ойнайды иə ойнайды. Осылайша күн басқа да, үшінші де өтті. Інісі үлкеніне көмектесуге асықпайды, тек сүйікті аспапта не ойнайтынын біледі. Үлкен ағасы ашуланып, кішісінен домбыраны тартып алды жəне бұл болды күштер оны жартасқа ұрды. Керемет аспап апатқа ұшырады, əуен үнсіз қалды, бірақ таста із қалды. Көптеген жылдар өтті. Адамдар бұл саусақ ізін тауып, оған жаңа домбыра жасай бастады жəне ұзақ уақыт үнсіз ауылдарда музыка қайта шырқалды. Домбыраның заманауи көрініске ие болуы туралы аңызда бұрын Домбыра бес ішекті жəне ортасында тесігі жоқ болған. Мұндай құралды бүкіл округке танымал даңқты жігіт Кежендік иеленген. Бірде ол жергілікті ханның қызына ғашық болды. Хан Кежендікті киіз үйге шақырып, қызына деген сүйіспеншілігін дəлелдеуге бұйрық берді. Джигит ұзақ жəне əдемі ойнай бастады. Ол əнді ханның өзі, оның ашкөздігі мен ашкөздігі туралы да орындады. Хан ашуланып, домбыраның ортасына ыстық қорғасын құйып, құралды бүлдіруге бұйрық берді. Содан кейін ортасында тесік өртеніп, тек екі жіп қалды. Əдебиеттер 1. Ақышев Қ. А. Есік Қорғаны. - Мəскеу, 1978. 2. Алексеева Л. А. Нəжмеденов ж. Қазақ домбырасының музыкалық құрылысының ерекшеліктері.// Қазақ мəдениеті:зерттеулер мен ізденістер. Ғылыми мақалалар жинағы, Алматы, 2000. 3. Алексеева Л. А. Нəжмеденов ж. Қазақ домбырасының ерекшеліктері.// Біз жəне Ғалам. 2001.№ 1 (6), 52-54. 4. Аманов Б. домбыра күйлерінің композициялық терминологиясы. Алматы, 1982 ж.Аравин. ƏОЖ 37.012:029.5 ШАЛҒАЙДАҒЫ ЕМЕС, МАҢДАЙДАҒЫ ТЕАТР... Тилекенов Ж. – МӨ-18-8К тобының студенті Джукеева Б. - аға оқытушы, М.Т.Ж магистрі Тəуелсіздік жылдарында театр өнері өрісінің өркендеуіне биыл отыз жыл. Ел тəуелсіздігімен құрдас фестиваль ауылы алғашында республикалық деңгейде қанат жайса, бүгінде жаһандану заманында халықаралық деңгейде құлаш сермеуі театр өнерінің кеңістігінің кеңейгендігін көрсетеді. Қазақстан театрлары отыз жыл аралығында небір сүрлеулерден өтіп, небір додаларда тізгінін жібермей, жалын тартпай жалғасын тауып келеді. Солардың бірі «Театр Меккесі» атанған Серəлі Қожамқұлов атындағы Жезқазған қазақ музыкалы драма театры. Жезқала театрының мектебі тек республикамызда ғана емес, халықаралық алаңда да жоғарғы бағасын алған өнер ошағы. Өзіндік тағдыры мен еселі еңбегінің арқасында шыныққан Серке театрының мектебі – «КСРО Мемлекеттік академиялық Ленин орденді Кіші театры» жанындағы «М.С. Щепкин атындағы Мəскеулік театр училищесінің» «Актерлік факультетін» бітірген түлектерден құралған болатын. 1974 жылы театр шаңырағын көтергеніне небəрі бір жарым жыл болған жас өнерпаздардың Алматы қаласындағы гастрольдік сапары жайлы белгілі театртанушы, ғалым А.Н.Қадыров былай деп жазды « ... жас театрдың Алматыдағы гастрольдік сапары үлкен табыспен өтуде. Күмəн жоқ, бұл театр таяу жылдары республикадағы қазақ театрлары арасында өзінің лайықты орнын алады». Театр сыншысының айтқаны келіп, жас театр республика театрлары дəстүрін жаңа заман рухына орай жақсы бағытта дамытқан, сахналық жанр ерекшелігіне қарай өзіндік шығармашылық бағыт ұстанған өнер ұжымына айналды. С.Қожамқұлов сынды өнер майталманынан жоғарғы бағасын алған жас театрға 1981 жылы Қазақстанның халық əртісі С.Қожамқұловтың есімі берілді. «Ұлытауға бардың ба... Ұлар етін жедің бе!» - демекші, өнер фестивалінің сан додасы, ерте заманнан бері Ұлы дала, Алтын дала деген атқа ие, үш жүздің басы қосылған құтты өлке, талай ханның ордасы болған, ал туристер үшін Меккеге айналған – Ұлытау бөктерінде де қанат жайғаны мəлім. Сол Ұлытаудың жүрегі Жезқазған қаласында Əкім Таразидің «Шалғайда жатса да, маңдайдағы театр» деген сөзі «халықтық атақ» деп бағаланған елде, 2017 жылы буыны қатайған Серəлі Қожамқұлов атындағы қазақ музыкалық драма театрының 45 жылдығына орай, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Платиналы Тарлан» сыйлығының лауреаты, «ҚР Еңбек ардагері», көрнекті режиссер Жанат Əубəкірұлы Хаджиев атында аймақтық фестиваль алғаш рет туын желбіреткен болатын. Кенді қала жұртшылығы мен барша өнер сүйер қауымның ниетімен бұл игі бастама, кейінгі жылдары да халықаралық деңгейде əлемдегі өркениетті елдердің қатарына теңесуіне мүмкіндік жасады. Сондай-ақ ұлттық рухани құндылықтар көзі - өнерді де өркендетудің жаңа бағыттарын ашып, мəртебелі фестиваль шымылдығын қайта екі мəрте түріп, театр фестивалін - өнер мерекесіне, ал өнер мерекесін – халық тойына, 105 бірлік мейрамына айналдырған болатын. Биыл да мысты қала жұртшылығы осы дəстүрден жаңылмай, қасиетті қарашаңырақ Серəлі Қожамқұлов атындағы қазақ музыкалы драма театрының 50 жылдығына, ұлттық театр өнерінің аса көрнекті қайраткері, Социалистік Еңбек Ері, Қазақстанның халық əртісі Серəлі Қожамқұловтың 125 жылдығына, Жезқазған қазақ музыкалық драма театрына Серəлі Қожамқұловтың есімі берілуінің 40 жылдығына орай, Серəлі Қожамқұлов атындағы Жезқазған Қазақ музыкалық драма театры Қазақстан Республикасының Ұлттық музейімен бірлесе отырып, 22-ші ақпанда он бес күндік «Қазақ сахнасының ірі тұлғасы» атты Серəлі Қожамқұловтың көрмесін өткізді. Бұл айшықты іс-шара Алматы, Жезқазған қалаларында да өз жалғасын тапты. Көрменің басты мақсаты: кəсіби ұлттық театр өнерінің негізін қалаушылардың бірі Серке Қожамқұловтың бейнесін жаңғырту, театр тарланының шығармашылық өмір жолын өскелең ұрпаққа насихаттай отырып, «Жезқазған – театр меккесі» деп айтылған шалғайдағы емес маңдайдағы театрдың тыныс-тіршілігін елге таныстыру. Сондай-ақ Серке театрының 50-ші театр маусымының ашылу салтанатында 21-24 қыркүйекте Жезқазған қазақ музыкалық-драма театрында Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, көрнекті режиссер Ж.Хаджиев атындағы театр форум-фестивалі өткен болатын. Фестиваль барысында Серкеліктер «Мен ішпеген у бар ма...», «Жұт» қойылымдарын көрермендер мен қонақтар назарына ұсынды. Ж.Хаджиев атындағы Халықаралық театр фестивалі өз форматын өзгертіп, форум-фестиваль ретінде өткізілді. Форумфестиваль кезінде актер шеберлігі, сахна қозғалысы жəне сайысы, сахна тілі бағыттары бойынша шеберлік сыныптары мен тренингтер, конференция сабақтары жүргізіліп, оған республика театрларынан өтінім берген 18-35 жас аралығындағы Қостанай, Шымкент, Көкшетау, Қызылорда, Өскемен, Қарағанды, Жезқазған театрларының актерлері қатысқан болатын. Форум-фестиваль аясында С.Қожамқұловтың 125 жылдығына арналған «Қазақ сахнасының ірі тұлғасы» көрмесі өз жалғасын Жезқазған қаласында тапты. Көрме барысында С.Қожамқұловтың өмірі мен өнері туралы баяндайтын эксклюзивті жеке қолданыста болған заттары, сахналық киімдері жəне құнды суреттері көрсетілді. Форумфестивальге Р.Ф-ның К.Станиславский атындағы Мəскеу «Электра» театрының актері, киноактер Азамат Нигманов, «Дарын» мемлекеттік сыйлығының иегері, Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар жəне жасөспірімдер театрының көркемдік жетекшісі, режиссер Фархад Молдағали дəріс беруге келді. Ғасыр бұрын Жезқазған кен байлығын ашқан Қазақстан Ғылым академиясының алғашқы президенті, сонау 1915 жылы Ж.Аймауытов сахналаған «БіржанСара» қойылымында Біржан ролін сомдаған алғашқы актерлердің бірі Қаныш Имантайұлы Сəтбаевтің елінде бұл форум-фестивальдің өтуінің өзі мəдени-рухани құбылыс. Театр өнері - қазіргі уақыт талабына сай жаңа ізденіске бастайтын, өнер бəсекелестігін тудыратын тірі организм. Бүгінгі таңда Жезқазған театрының өнер додасынан көрінуіне мүмкіндік жасап отырған өнер жанашырлары мен театр басшысы Досхан Сəкен, театрдың көркемдік жетекшісі Абильдин Кенжетай жəне барлық театр ұжымының əкімшілік жəне шығармашылық тобы театрдың заман талабына сай жаңа бағытпен, нарықтық қоғам рухына үйлесімді репертуарлармен театр қорын толықтыруда. Соңғы жылдары театр басшылығы отандық жəне шетелдік өнер ордаларымен келіссөздер жүргізіп келеді. Сонымен қатар Мəскеу жəне Жезқазған арасындағы халықаралық мəдени қарым-қатынастар орнаттылды. Театр басшылығының Мəскеулік іссапары барасында Серке театры С.Образцов атындағы Мемлекеттік қуыршақ театрының тынысымен танысты. Театрдың өндірістік барысы мен шығармашылық процесімен таныса отыра, заманауи трендтік технологиялармен танысқан болатын. Мəскеу қаласындағы мемлекеттік мұрағат қорынан Жезқазған театрының архивтік құнды құжаттары мен алғашқы театр репертуарынан тарихи афишалардың елге оралуына ықпал етті. Іссапар соңында екі ел арасындағы мəдени байланысты нығайту, шығармашылық тəжірибе алмасу бағытындағы ынтымақтастық меморандумға қол қойылды. Фестиваль күнделігі ертеңгі күн үшін тарих. Сондықтан Жезқаласында өткен дəстүрлі театр фестивалі тек ұлытаулықтар үшін ғана емес Ұлы театр үшін де парасатты фестиваль болды деп ойлаймын. Əдебиеттер 1. Жақсылықова М. «Қазақ кəсіби актерлік өнерінің даму ерекшеліктері: Зерттеулер, мақалалар». – Алматы: 2014жыл 2. emirb7org 3. Baq.kz 4. Болдыков Жандос Бекдильдаевич «Заманауи театрлық формалар контекстіндегі Қазақстан актерлік өнерінің даму жолдары». – Алматы: 2019жыл 5. «Шалғайдағы емес – маңдайдағы театр», 2008. 6. Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газеті, 2017 7. Қарағанды облыстық «Сарыарқа» газеті, 2018 8. «Мысты өңір» Жезқазған қалалық газеті, 2019. 9. А.Дастанов «Өміршең өнер», 2018. 10. «Замана жəне театр өнері», Б.Құндақбайұлы, 232 бет ƏОЖ 541.18.24 ҚАРАТПА СӨЗДЕРДІҢ СТИЛДІК ҚЫЗМЕТІ Тлеубай Ж.О, Алдаберген М.А. - МС 22-9р тобының студенттері Шойбекова А.А. - ф.ғ.к, доцент Сөйлемнің негізгі құрамымен тікелей байланысқа түспей, онымен мағыналық жағынан қарым-қатынаста тұрып ойды, хабарды білдіретін сөздер тобы кездеседі. Ондай сөздерді профессор Р.Əмір «Жай сөйлемдердің құрамында қыстырма ретінде кірігіп жұмсалатын компоненттер» деп көрсетеді [9.16б].Қыстырма компонент сөйлемнің айтылу мақсатымен, мазмұнымен байланысты болып келеді де, грамматикалық жүйеден оқшау тұрады, ал ол оқшаулану қыстырма сөздердің өзіне тəн интонациясынан байқалады. Сондай қыстырма компонент, оқшау сөздің бір түрі – тіліміздегі қаратпа сөздер.Қаратпа сөздер тыңдаушының назарын өзіне аудару мақсатында сөйлеушінің (кейіпкердің) сөзінде, əсіресе, ауызекі тілде жиі ұшырасады. Сонымен қатар көркем əдебиетте, ұранды, үндеу, бұйрық, диалогтарда, шешендік сөздер мен поэзияда да қолданылады. Қаратпалар өзі қатысқан сөйлемдегі ойды жеткізуде пікірдің кімге арналғанын анық білдіру үшін қызмет атқарып, белгілі бір стильдік мақсатта жұмсалады.Қаратпа сөздер, негізінен, жалқы есімдерден жасалады. Олар сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлі грамматикалық тұлғада жұмсалып, түрлі интонациямен айтылады. Мысалы: - Мұның қалай, Əлима, алдымен жолдастарыңды үйге кіргізіп, сонан соң жөн сұрамайсың ба? Кəне, Нұрлан, үйге кір, - деп осы жерде өзім өктемдік еттім. Сөйлемдердегі Əлима, Нұрлан қаратпа сөздерінің грамматикалық тұлғасы бір болғанымен, айтылу мəнері, назар аудару интонациясы əртүрлі екені анық. Адам есімдерінің модаль мəнді қосымшалы түрлері қаратпа сөз қызметінде жұмсалғанда, сөйлеуші жақтың қошаметін, ізгі ілтипатын, ыстық ықыласын білдіреді. - Мұха, бұйымтайыңызды айтпадыңыз-ау. Мен ренжімесін десеңіз, ана қыран құсымды ала кетіңіз. Алыңыз... - Қайран Мұха, топырағың торқа болсын!Адам есімдеріне экспрессиялық мəн үстеуде «жан», -ау/-еу қосымшасы мен демеуліктерді қосып айту қалыптасқан. Бұл тұлғадағы қаратпа сөздер еркелету, налу, ренжу сияқты эмоционалдық реңкті білдіру үшін қолданған. Мысалы: - Неменеге келесің? Əй, əй, Жолбай-ай, ауыл толы 106 қыздар жүргенде мені не қыласың? - Жолбай-ау, өзің тоңасың ғой, - деді Əсила. - Көбеген-ау, саған на болған? – деді абыржыған ол. - Жеңісжан, қалай лақтырып едің? – деп сұрайды менен. Кісі аттарын білдіретін жалқы есімдер тəуелденіп келіп, қаратпа сөз ретінде жұмсалғанда сөйлеушінің кекесін, мысқылын не өктемдігін білдіреді. Туыстық, отбасылық қарым-қатынастыбілдіретін апа, ата, əже, шеше, ана, бала, ұл, қыз, келін, күйеу, құда, т.б. сөздер қаратпа сөз ретінде көркем шығармада да, ауызекі сөйлеу тілінде де өте жиі қолданылады. Олар, негізінен, ойдың кімге бағытталғанын дəл көрсетсе, тəуелденіп (1 жақта) айтылуы арқылы меншіктік, сыйластық қарым-қатынасты да білдіре алады. Мысалы: - Аға, өзіме беріңіз... Жаным аға... –деп жылап келіп қолыма жабысты. Уə, жол болсын, балам! Адамның жас, жыныс, əлеуметтік ерекшелігіне байланысты айтылатын ақсақал, бəйбіше, батыр, азамат, жігіт, қарындас, бойжеткен, т.б. сөздердің үндеу амалы қызметіндегі орны сөйлемнің айтылу мақсатына, сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы адами қатынасқа байланысты анықталады. Мысалы: - Е, батыр-ау, басыңды көтер, кəне, енді əңгімелесейікші. - Қарындас, сіз сырт қарағанда, тəуір адам сияқтысыз, бірақ сыймай, қапаланып келдім, - деді онан соң Жұман күрсіне отырып, -Ау, өзің соқырсың ба, қалай, жігітім? Отын емеспіз ғой... - Мұның қиын сұрақ екен, інішегім. – Азаматтар менің басымды текке қатырып, уақытымды алмауларыңызды өтінемін. Жасы кіші адамға, балаға, жақсы көрген адамға немесе бейтаныс адамға қаратылып айтылатын біршама сөздер қаратпа қызметінде экспрессивтіэмоционалды реңкке аса бай болып келеді. Жазушы С.Мұратбектің əңгімелеріндегі қаратпа сөздердің қолданысына көңіл аударалық: -Қарағым, үйіңе несіне асығасың? Екі-үш күн қонақ болып қайтсаң етті. Шырағым, азғырушың сайтан болса, азбайтұғын пенде жоқ дейді ғой. Айналайын-ау, шынымды айтсам, менің де қайтқым келмейді. Досым-ау, мұндай қыздар аса көп емес қой, -деді бір сəт жабырқаған үнмен. Шырағым, сенің жат жұрттық жан екеніңді мына анаң екеуміз туғаныңда-ақ білгенбіз. ... Құрбым, сіз семьялы адамсыз ғой, мұныңыз жарамайды, -деді бір күні қыз түсін суытып. Атау тұлғадағы жекеше, көпше түрдегі, тəуелденген, тəуелденбеген зат есім сөздер, сонымен қатар заттанған есім, сын есім сөздердің қаратпа түрінде қолданылуы жиі кездеседі. Шағын əңгімелерін ұзақ суреттеу, мінездеу, баяндаулардан гөрі кейіпкерлер сөзі, содан туындаған іс-əрекет, психологиялық жай-күйге құратын жазушы үшін бұл да бір тəсіл іспеттес. Мысалы: - Кемпір, сен барып бір айналып келсең қайтеді, міне мылтық... Япырай, көрші-ай, мен не істейін, не істе дейсіз маған. Кəне, шал, шақшаңды алып кел ... Тентегім, дауысыңнан айналдым, Жə, Жə, Жануар жемді қайтып келген соң жейсің, əйтпесе, кешігеміз, деп қойды Сатай. Бір немесе бірнеше сөзден жасалған, анықтауышпен тіркесе айтылатын қаратпалар да көркем образды суреттеу қызметін атқару мақсатында жиі қолданылады. Мысалы: Ой, жаңа туысқан, бұл жерді тоғай еткенде саған түсер пайда не? дескен əжуалап. Ақымақ қыз, суық тиеді ғой, ки аяқ киміңді, -деді ол бұйырып, - ертең қайтарда ауырып қаласың. Не болды саған, кішкене қыз? – деді Дариғаны иығынан құшақтап. - Дариға, ақымақ қыз-ау шының ба? Сөйлемдегі қаратпа сөздің бірі Дариға үндеу үшін яғни назар аударту үшін жұмсалса, екіншісі (ақымақ қыз-ау...) еркелік үстеу үшін пайдаланылған. Тіліміздегі əй, ой, ей, одағайларының да қаратпа сөз ретінде қолдануылу тəжірибесі бар. Мысалы: Əй, ана қара ішікті киіп ал тоңасың, -деді. Оу, қайда кеттің? – дедім дауыстап. Қаратпа сөз ретінде дөрекі сөздер де қолданылады. Мысалы: - Оңбаған-ау, жерді тас-талқан ғып жыртқанда көрмедің бе? Əй, ит, ала алмай жүрген өшің бар ма еді, ашаңа арандата жаздадың ғой, -деді Қайрақ тістене əзілдеп. Қайрақ: «Ой, сорлы-ау, азын-аулақ тиын-тебен алғанға сонша есірмесеңші, мен шындап ойнасам тақияда тамтығыңды қоймаймын ғой», - деген əзілдеп. Құдай, алла, жасаған, тəңірі, ата-баба аруағы, періште, əулие, əмбие, т.б. сөздер де қаратпа қызметін атқарады. Мысалы: Е, құдай, -деді аруақтарға күбірлей жүріп сиынған Уəзипа, осы жерде тұрақтасақ екен. Қу құдай, шұнақ құдай, көрген опам осы ма? Қаратпалар – «сөйлем ішінде басы артық, жолдан ілесе салған элементтер емес» [8.21б], олар модальдықты, сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы байланысты білдіретін элементтер болып табылады. Қаратпа сөздердің сөйлемдегі орны да (сөйлемнің басында, ортасында, соңында), қаратпа болатын сөздердің түрлі грамматикалық тұлғамен келуі де белгілі бір дəрежеде олардың стильдік қызметін толықтыра түседі. Қаратпалардың өз ерекшелігі, қолданылу аясы бар. Кез-келген тілдегі қаратпа сөздер ең алдымен адресаттың көңілін аудару, екіншіден, онымен байланыс орнату, үшіншіден əлеуметтік ерекшелігін, белгісін көрсету, төртіншіден, коннотативті қызмет атқару үшін қолданылады. Адамдар арасындағы қарым-қатынаста қолданылатын қаратпа сөздер антропоним қаратпалар жəне аппелятив қаратпалар деп бөлінеді. Барлық халықтың болмыс тіршілігінде жалқы есімдер ерекше орын алады. Күнделікті тілдік қарым-қатынас кезінде ең көп қолданылатын қаратпа түрі – адамның азан шақырып қойған аты. Кісі есімін қаратпа ретінде қолдану оған берілген эмоциялы реңкке, ондағы экспрессивтілікке, т.б. байланысты тілдік этикет формасы ретінде ерекше жақындық пен сыйластық туғызады. Қазақ тілінде адам атының толық формасы да, қысқа формасы да қолданылады. Адам атының толық формасы ресми жағдайда да, бейресми жағдайда да қолданыла береді. Ал адам атының қысқа түрі көбінесе жақын таныс, туыс немесе дос-жарандар арасына ресми, бейресми жағдайларда қолданылады. Ресми орындарда адам атына тегін тіркестіріп те қаратпа сөз ретінде қолданады. Сонымен қатар қарым-қатынас барысында əкесінің атын есімімен қоса айтатын орыс тілінен енген этикет формасы да қолданылады. Ол ресми жағдайда немесе таныс емес адамдар арасында қолданылады. Қазақ тілінде кісі есіміне экспрессивтіэмоционалды реңк беретін қосымшаларды қосып қолдану адам есімін түрлендіріп, қаратпа ретінде жұмсау кең етек алған. Коммуникативті қатынас барысында кісі есіміне туыстық атауларды қосу арқылы жасалатын қаратпаларды жиі кездестіреміз. Мұндай сөз тізбектері қазақ тілінде мынадай үлгіде жасалады: антропоним+туыстық атаулар. Мысалы, Құдайберген ата, Төлеухан аға, Айнаш апа, Балауса тəте, т.б. Қаратпалардың екінші бір тобы адамның əлеуметтік мəртебесін, жасы мен жынысы, мамандығы мен қызмет дəрежесі, білімділігі мен тұрақты жері т.б. критерийлерге тəуелді. Оларды туыстық қатысын, қызмет лауазымын, мамандығын, мінез-құлқы мен жасын т.б. белгілерін көрсететін аппелятив қаратпалар деп айтуға болады. Бұл аппелятив қаратпалардың əрқайсысы коннотативті мағынасына сай эмоционалдық, стилистикалық, экспрессивті, бағалау қызметтерін атқарады. Қазақ тілінде ағайын-туыс арасында қолданылатын, туыстық атаулардан жасалған қаратпалар өте көп. Мысалы, ата, апа, құда, құдағи, шеше, əже, көке, əке, əпке, аға, тəте, бауыр, нағашы, жиен, жезде, жеңге, балдыз, күйеу бала, келін, құдаша, қайын аға, қайын əпке, қайын бике, қайын апа, абысын, т.б. Бұл қаратпалардың кейбіреуі жеке де, жалқы есіммен тіркесіп те қолданылады. Мысалы, Жұлдыз көке, Тұрар тəте, Айхан жезде, Құндыз келін, т.б. Кейбір қаратпалардың бір ғана емес, бірнеше мағыналы қолданыс аясы бар. Мысалы, қазақ тілінде аға деп өзімен бірге туған жасы үлкен ағасын, əкесінің інісін, немере, шөбере ағасын, аталас адамды, жасы үлкен кез келген ер адамды атайды. Ауылдық жерлерде жиі қолданылатын қаратпа сөз – аға. Бұл қаратпа дəулетті адамға ғана емес, ауылдағы сыйлы, құрметті адамға, жас жағынан үлкен кісіге, сондай-ақ, өзінен үлкен бауырына да қарата айтылады. Қазақ тілінде 107 əйел адамға қатысты: əже, апа, апай, ана, шеше, шешей, қарындас, сіңлі, қызым, əпке т.с.с. қаратпалары бар. Халқымыздың ежелден келе жатқан дəстүріне сай қыз бала тұрмысқа шыққаннан кейін барған жеріне келін атанады. Бұл сөзді жігіттің ата-анасы, жігіттен жасы үлкен барлық алыс-жақын туған-туыс, көрші-қолаң, ауылдас адамдары келінге қарата сөйлегенде қолданады. Тұрмысқа шыққан қыз бала келген жерінің жасы үлкендеріне келін болса, жасы кішілеріне жеңге болады. Бұл қаратпаларға –жан, - тай, аффикстері қосылып, келінжан, жеңгетай түрінде де айтылады. Жеңгенің жеңеше түрі де жиі қолданылады. Қазақ тілінде некеге байланысты, қайын жұртқа қатысты қаратпа сөз ретінде қолданылатын туыстық атаулар да өте көп. Олар мағынасы мен қолданыс аясына қарай топтастырылып, белгілі жүйені құрайды. Мысалы,келін ерінің туысқандарын қайын ата, ене, қайын аға, қайын əпке, қайын апа, қайын сіңлі, қайын бике жалпы қайын сөзімен тіркесетін атаулармен атайды. Қазақ салтында жеңгесі күйеуінің інісін қайным деп атайды. Ұлтымыздың қалыптасқан дəстүрі бойынша келін түскен ауылының үлкен- кішісінің атын атамай, оларға лайық ат қойған. Ол аттар үлкен-кішінің жолы мен жас ерекшелігіне, түрі мен мінезіне, кəсібі мен қызметіне қарай қойылған. Мысалы: Кенже бала, Мырза бала, Күлімкөз, Айнамкөз, Жақсым, Ерке бала, Жақсы аға, Қара бала т.б. Қазақ дəстүріндегі табу бұрыннан сақталған мифологиялық наным-сенімдерге байланысты. Ат тергеу барысында адам есімдері қысқартылады немесе мүлдем қолданылмай, жоғарыда сөз болған аппелятивтер пайда болады. Бұл құбылыс тіл мен ділдің өзара əсерінің нəтижесінде туған. Ат қою барысында эмоциялық-экспрессиялық реңк үстем болады. Мысалы, жеңгелері қайындары мен қайын сіңлілеріне ат қойғанда жақсы көру сезімі, сұлулыққа, сүйкімділікке баулу, мінезінің жағымды жағын көрсету, жақсы бір қасиетін атау, т.б. оның ішкі жан дүниесінің күйімен астасып жатады. Қорыта келе, қазақ тіліндегі қаратпа сөздерді қарастыра отырып, қазіргі қазақ тіліндегі қаратпалардың қолданылуында жас ерекшелігі негізгі критерий есептелетіндігіне көз жеткіздік. Сол сияқты салт-дəстүр, үлкенді сыйлау, туыстық қарым-қатынасты сақтап қалу үрдісі де байқалады. Кез-келген тілдегі қаратпа сөздер ұлттық – мəдени ерекшеліктің бір көрінісі ретінде қызмет етеді. Олар сыпайылық, əдептілік, мəдениеттілік ұғымдарымен ұштасып, тіл мен мəдениеттің өзара байланысының айғағы болады. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Əдебиеттер Исабаев Ə. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. – А., 1993. Выготский Л. С. Оқушылардың шығармашылық ұғымдарды меңгеру психологиясы. – А., 2003. Болғанбаев Ə., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – А., 1997. Қайдар Ə. Қазақ тілінің өзекті мəселелері. – А., 1998. 5. Смағұлова Г. Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттықмəдени аспектілері. – А., 1998. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – А., 1998. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1990. Жұбанов Қ. “Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер”. –Алматы, 1966 жыл. 9.Əмір Р УДК 81´377.43 ПЕРЕВОД КАК МЕЖКУЛЬТУРНЫЙ ПОСРЕДНИК. МЕЖКУЛЬТУРНАЯКОММУНИКАЦИЯ Тоғайбек М. - МӨ 20-15к3 Пиримкулова А.А. –ст. преподаватель кафедры русского языка и литературы В настоящее время в мире многие страны вступают в экономические, политические, культурные связи и языковые контакты. Следовательно, большое значение имеют проблемы межкультурной коммуникации. Как отмечает С.Г. Тер-Минасова, при межкультурной коммуникации в условиях столь значительных культурно обусловленных различий в коммуникативной компетенции его участников, эти различия существенно влияют на удачу или неудачу коммуникативного общения. Под коммуникативной компетенцией при этом понимается знание используемых при коммуникации символьных систем и правил их функционирования, а также принципов коммуникативного взаимодействия. В процессе межкультурной коммуникации ее участники при прямом контакте используют специальные языковые варианты и дискурсивные стратегии, которые отличаются от привычных для них при общении внутри своей культуры. «Часто используемый термин «кросс-культурная коммуникация» обычно относится к изучению некоторого конкретного феномена в двух или более культурах и имеет дополнительное значение сравнивания коммуникативной компетенции общающихся представителей различных культур». Исходя из этого межкультурная коммуникация – это любой вид коммуникации и обмена информацией между людьми, относящимися к двум различным культурным структурам. Например, для людей, принадлежащих к двум различным языковым сообществам, коммуникация есть своего рода «лингвистический» перевод по трем типичным сценариям: 1. Использование лингва Франка . 2. Использование целевого языка, т.е. родного языка одного из двух коммуникантов. 3. Использование некоего «редуцированного» средства коммуникации или сочетание вербальных и невербальных знаков. Использование лингва Франка (например, английский или русский язык в Казахстане или в некоторых странах бывшого СНГ) Linguafrancasarelanguagesusedforcommunicationbetweenindividualsforwhomtheyarenotthefirstlanguage. Linguafrancas – это язык, используемый для общения между людьми, для которых этот язык не является родным. Использование целевого языка, т.е. родного языка одного из двух коммуникантов. В этом смысле, межкультурную коммуникацию можно сравнивать с переводческой деятельностью в широком смысле: деятельность по выявлению значения коммуникативных знаков на одном языке («исходный язык»), его 108 критическое сравнение со значениями паттернов в другом языке («целевой язык») и его реституция как признака, принадлежащего знаковой системе целевого языка. Использование некоего «редуцированного» средства коммуникации или сочетание вербальных и невербальных знаков. Особенно большую сложность представляет сочетание вербальных и невербальных средств языка. Если вербальные средства – слова и выражения – можно перевести достаточно адекватно с помощью двуязычных словарей, то невербальные средства – жесты, мимику, позы, а также ритм, тембр, громкость и другие акустические признаки речи, – используемые носителем одного языка, почти невозможно правильно понять носителю другого языка, другой культуры. Перевод есть не только лингвистический акт, но и культурный, то есть акт коммуникации между культурами. Перевод всегда включает в себя оба языка и культуры потому, что они взаиомосвязаны и взаимообусловены. По теории У. Вайнрайха, «два или более языков находятся в контакте, если ими пользуются попеременно одни и те же люди». Это явление попеременного использования одним человеком двух языков называется билингвизмом. По существу, каждый переводчик, или посредник межкультурной коммуникации, должен быть билингвом. И, в идеале, он должен использовать каждый из двух языков, которыми он владеет, в любой ситуации одинаково легко и правильно, хотя на практике этого достичь достаточно трудно. Переводчик является «первым читателем» другой культуры. Для него переводить означает «читать», то есть создавать смыслы, приемлемые для культурного сообщества, к которому принадлежит читатель. Следовательно, он должен создавать те смыслы, которые понятны носителю той культуры, к которой принадлежит читатель. Одной из основных характеристик перевода является его «двусвязная ситуация», когда переводчик должен связать исходный текст с целевым текстом в его коммуникативно-культурном контексте, уделяя большое внимание культурным различиям в исходной и целевой культурах, то есть привести оба текста в единое культурное соответствие. Литература 1. Верещагин Е.М., Костоморов В.Г. Язык и культура. – М., 1990. 2. Мунэн Ж. Теоретические проблемы перевода. Перевод как контакт // Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. – М., 1978. 3. Мейеркорд С., К. Кнапп: подход к лингва-Франковской коммуникации. – Франкфурт: Питер Ланг, 2002. 4. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. – М., 2000. ƏОЖ 374.7:72.012 МƏДЕНИ-ТЫНЫҒУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫН ЖОБАЛАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Төленбай А, Аблаш Г. - МӨ-21-15к2 тобының студенттері Алтынбекова А.Р. - магистр, аға оқытушы Мəдени-тынығу бағдарламасы- көрермендер алдында орындалатын көркем модельдеудің əмбебап жəне жанжақты түрі болып табылады. Мəдени-тынығу бағдарламаларын тек мəдениет мекемелерінде ғана емес, сонымен қатар сауықтыру орталықтарында, мектептен тыс мекеме-лерде, мүгедектерді оңалту орталықтарында, мұражайларда, жатақханалардаəлеуметтік педагогтар, тəрбие жұмысын ұйымдастырушылар жүргізетінін атап өткен жөн. Əлеуметтік педагогтар жұмыс істейтін аудитория əртүрлі болып келеді-ол балалар, жастар, отбасылар, зейнеткерлер, мүгедектер, «қиын» жасөспірім-дер, тəуекел тобындағы адамдар, құқықтық қор-ғауды қажет ететін адамдар, жалғызбас-ты аналар, соғыс жəне еңбек ардагерлері, жұмыссыздар, босқындар жəне қоныс аударылғандар. Білім беру ұйымдарында қолданылатын мəдени-тынығу бағдарламалары, əдетте, балалар-дың, жасөспірімдердің жəне жастардың қызығушылықтарын, жеке жəне жас ерекшеліктерін ескере отырып, олардың бос уақытын мазмұнды ұйымдастыру арқылы білім алуға, демалысқа, демалуға, қарым-қатынасқа деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады. Бос уақытты өткізу бағдарламаларын ұйымдастыру мен өткізудегі ұзақ мерзімді бақылаулар олардың таңдауы мен аудитория белсенділігіне адамның белгілі бір əлеуметтік топқа жататын-дығы, оның мəдени бейімділігі, жағдайлары мен өмір салты, бағдарламаны ұйымдастырушы-ның бос уақытын өткізу біліктілігі айтарлықтай əсер ететінін көрсетеді жəне бос уақыттың қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі болып табылады Осыған байланысты мəдени бағдарламаларының түрлері мен жіктелуі, олардың мазмұнының ерекше-ліктері мен эмоционалдық əсер ету құралдарын қарастыру қажеттілігі туындайды. Мəдени- тынығу бағдарламаларын ұйымдастыруда іс-əрекет құралдарына жанды сөз, өнер, бейне, бұқаралық ақпарат, көрнекі құралдар, насихаттау, кітаптар, музыкалық аспаптар, əртүрлі техникалық құралдар жатады. Осыны ескере отырып, мынадай мəдени-тынығу бағдарламалар-ын бөліп көрсетуге болады: сюжеттік-ойындық, сайыстықсауықтық, спорттық-сауықтыру, ақпараттық-пікірталас, профилактикалық-сауықтыру, фольклорлық, шоу-бағдарламалар. Сюжеттік-ойын бағдарламалары - бұл оқиғамен біріктірілген əртүрлі ойындар кешеніболып табылады. Оларда əртүрлі ойындар басым: мобильді, интеллектуалды, драмалықкөрініс-тер, аттракциондар, аукциондар. Əртүрлі сюжетті-ойын бағдарламалары- қатысушылардың дайындығын қажет етпейтін бір реттік ойын бағдарламасы болып табылады. Балалар ойынға, биге, хормен əн айтуға тікелей «əрекет» кезінде қосылады. Сонымен бірге балаларға ұсынылатын ойындар алуан түрлі болуы мүмкін: дастархан басындағы интеллектуалды ойындар, ойын бөлмесіндегі көңіл көтеру, алаңда, залда, дискотекада ашық ойындар мен жарыс-сайыстар. Мұндай ойындар қатысушылардың жасына байланысты жарты сағат немесе одан да көп уақытты алады. Бəсекелестік ойын-сауық бағдарламалары- білімнің немесе қоғамға пайдалы қызметтің кез-келген саласындағы жетекші қатысушыларды немесе тұтас топтарды бөліп көрсетуге мүмкіндік беретін əртүрлі байқаулардан тұрады. Бір жағынан, байқау жəне ойын-сауық бағдарламалары ұйымдастырушылардан өзіндік жарыстар құруды, ал қатысушылардан-жалпы эрудицияны, көркемдік жəне орындаушылық қабілеттерді, физикалық ептілікті, ұшқыр тапқырлықты жəне тапқырлықты талап етеді. Екінші жағынан, жүргізуші аудиториямен байланыстың тиімді 109 формаларын жасау қажет болады. Бірінші түрі, əдетте, қатысушыларды алдын- ала дайындауды қамтиды. Бұл турнир, КВН, интеллектуалды ойындардың барлық түрлері, шығармашылық кездесулер, белгілі бір профиль-дегі балалар бірлестіктерінің бірлескен ісқимылдары (аспапта ойнаушылар, қолданбалы суретшілер, бишілер) болуы мүмкін. Мұндай бағдарламалардың тəрбиелік мəні бар. Берілген тақырып бойынша бəсекеге қабілетті ойын бағдарламаларының екінші түрі қатысушыларды емес, ұйымдастырушылардың алдын-ала дайындығын талап етеді. Спорттық жəне ойын-сауық бағдарламаларына ашық ойындар, күлкілі төбелестер, көңілді старттар, аралас эстафеталар, спорттық жарыстар жатады. Олардың өзіне тəн ерекшелігі- бəсе-кеге қабілеттілік, адамның физикалық қабілеттері мен ерікті қасиеттерін жұмылдыра білу. Спорттық жəне ойын-сауық бағдарламаларына арналған ойындарды таңдаған кезде олардың мазмұнының ерекшеліктеріне назар аударған жөн, бұл ойынның сюжеті, ережелері мен қозғалыс əрекеттерін білдіреді. Дəл осы бағдарламалардың мазмұны олардың инкультурациялық мəні мен маңызын анықтайды. Ақпараттық-пікірталас бағдарламалары аудитория үшін пікірталас, жаңа жəне маңызды ақпаратты қамтиды. Олардың педагогикалық тиімділігі, ең алдымен, қазіргі өмірдің ауқымды мəселе өрісінен алынған мазмұнына байланысты. Ақпараттық-пікірталас бағдарламаларының драматургиясы өмірде болып жатқан оқиғаларға мезеттік жауап беруімен, бағдарламада пайдаланылған фактілердің, құжаттардың, оқиғалардың жаһандық, ғаламдық сипаттағы мəселелермен де, жергілікті материалмен де байланысымен ерекшеленеді. Профилактикалық жəне сауықтыру бағдарламалары-мазмұны педагогикалық жəне меди-циналық бағытты ұстанатын жəне адамдардың психикалық жағдайын реттеуге ықпал ететін бағдарламалар. Бұл бағдарламалардың ерекшелігі, олар адамның жан- дүниесін эмпатия мен жанашырлық толқынында шиеленістен босатып, еркіндік сезімі мен жағымды тəжірибе сезімі арқылы адамның ішкі диалогын жүргізуге түзетпейтін түрде ықпал ететін əдістемелік əдістерді қамтиды.Осындай бағдарламалардың ерекше жағдайы рекреациялық жəне сауықтыру бағдар-ламалары болып табылады, оның ішінде биоэнергияны қалпына келтіру əдістері, шығыс ден-саулық жүйелері, шейпинг, ароматерапия, музыкалық терапия, арт-терапия, диалогтық терапия, библиотерапия. Фольклорлық бағдарламалар, оның ішінде халық ойындары, əндер, билер, салт-дəстүрлер, мақал-мəтелдер, жаңылтпаштар болып табылады. Бұл бағдарламалардың сюжетіне жекелендір-ілген бейнелер енгізілген. Бұл бағдарламаларда төл өнердің қуатты қабаты бар. Олар өткенді бүгінгі күнмен байланыстыруға, халқымыздың озық дəстүрлерін сақтау мен жалғастыруға өске-лең ұрпақтың жауапкершілігін көрсетуге мүмкіндік береді. Мəдени-тынығу бағдарламасын жобалау-жобаны əзірлеу мен жүзеге асыру технологиясы, уақыт пен кеңістікте реттелген əрекеттер мен процестер тізбегі, нəтижеге кезең-кезеңімен қол жеткізу болып табылады. Бірінші кезең:мəдени-тынығу бағдарламасын жобалаудың бірінші кезеңі диагностикалық болып табылады .Оның мазмұны əлеуметтік-мəдени жағдайға диагностика жасауда жатыр; ақпаратты жинақтау, өңдеу жəне талдау; шешуі жобаланатын бағдарламамен бағытталатын ең өзекті жəне типтік мəселелерін анықтау болып табылады. Екінші кезең – нормативтік жəне болжамдық - болжанған мəдени-тынығу жобасын іске асыру шартымен болашақтағы жағдайдың жай-күйі, оның нормативтік талаптарға сəйкес даму перспективалары туралы болжамды, ықтималды пайымдауларды қамти алады. Үшінші кезең-концептуальды. Оның мəні тұтас концепцияны, жобалаудың маңызын, жоба-лау саласын жетілдіру, мəдени- тынығу жобасын жүзеге асырудың нəтижесін мəселесін шешуге байланысты перспективалық мақсатты, міндетті айқындау болып табылады. Төртінші кезең -жоспарлы жобалаудың жалпы концепциясынан жоспарлы іс- шараны ай-қындай отырып жүзеге асыру мерзімі, жауаптылар мен орындаушыларды нақтылап, мəдени -тынығу жобасын жүзеге асыру жоспарын жасау. Бұл кезеңде жобаны ұйымдастырып жүзеге асыратын ұйымдастыру комитеті таңдалады, жоспарлы жобалау құжаттары жасалып бекіті-леді. Бесінші кезең -орындау -ендіру жоба, бағдарламаны (материалды -техникалық база, ресурстар, қаржы, кадрлар, ақпараттық қамтамасыз ету) жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдастырушылық құрылым мен жағдайды жасауды қарастырады. Бұл кезеңде жобаны жүзеге асыруға байланысты нақты əрекетті айқындайтын құжаттар жетілдіріледіереже, сценарий жасалынады. Алтыншы кезең - бақылау -жөндеу жалпы мəдени- тынығу жобалауды жəне жеке оның пункті (іс- шара) жүзеге асыру нəтижесі талданады, толықтырылады, олардың əлеуметтік -мəдени тиімділігі ескеріледі, қажетті жөндеу əрекеттері жүргізіледі. Əдебиеттер 1. Шулунова, Л. И.,А. Уалиханова Бос уақытты ұйымдастырудың көркемдік - педагогикалық əдістемесі оқулық. Шымкент : 0ҚМУ, 2013. 2. Омар, Е. О. Мəдени-тынығу жұмысы теориясы оқулық / Е. О. Омар. - Алматы : Эверо, 2013. 3. Сапарова Ю.А., Ормолдаева М.А. Шоу бағдарламаларды ұйымдастыру.-Шымкент, 2015. 4. Сапарова Ю.А. Мəдени-тынығу жұмысы саласындағы менеджмент, маркетинг.-Шымкент, 2015. ƏОЖ 37.037.5 Ш. АЙТМАТОВ КЕЙІПКЕРЛЕРІНІҢ КӨРКЕМ ƏЛЕМІ МЕН ОНЫҢ КОНЦЕПТУАЛЬДЫҚ МАЗМҰНЫ Турапай А. – МС-19-15к2 тобының студенті Жолдасбекова Қ.А. - п.ғ.к., доцент, Жантлеуов Г. –оқытушы Өткен жəне үстіміздегі ғасырларда Ш.Айтматов, күллі Түркі əлемінің ғана емес, бүкіл адамзаттың мəдени өмірінде ерекше құбылысқа айнала білді. Ш.Айтматовтың театр өнеріне қатысты шығармашылығын терең зерттеген Д.Иманқұлов: «Айтматовтың тартыстары өткір, кейіпкерлері күшті, табиғаты рухани тұрғыда мықты, театр осының бəрін көрерменге жеткізеді, əсер етіп қана қоймайды, оның санасына, сонымен қатар оның сезіміне де қатысты, өйткені театр өнері ең алдымен 110 эмоционалды көңіл күйге негізделеді» деген болатын. [1]. Бұл жерде Айтматов шығармаларының уақыттық жəне кеңістіктік шекарасы жоқ екенін, олар əр алуан көзқарастармен үндес екенін атап өтуге болады. Сол себептен де Ш.Айтматов əлемі сарқылмас əлем деп айта аламыз. Бұрынғыдай жазушы Адамның алдында тұрған ең маңызды моральдық-этикалық проблемаларды көтерсе, енді автор өмірді кеңірек жəне тереңірек бейнелейді, оның ішкі сырына үңілуге тырысады. Ш.Айтматов енді өмірдің жекелеген тұстарын емес, дүниенің өткенімен, бүгінімен жəне болашағымен суреттерін жаңғыртады. Ал егер жазушы алғашқы шығармаларында негізінен қырғыз менталитетінің өзіндік ерекшелігіне тоқталса, қазір жалпы адамзаттық мəселелер сенімді түрде алға шығады. Жазушының алдында тұрған міндеттердің жаңа ауқымы баяндау принциптерінің күрделенуіне əкелді. Тікелей сөйлеу арқылы автордың əңгімесі кейде кейіпкердің мойындауымен араласып, көбінесе ішкі монологқа айналады. Айналып келгенде, кейіпкердің ішкі монологы да дəл сондай байқалмай, автордың сөзіне айналуы мүмкін. Шындық оның бүгінінің, тамырының жəне болашағының бірлігінде түсініледі. Ш.Айтматов шығармашылығының белгіленген кезеңі де маңызды этикалық мəселелердің терең тұжырымдалуымен сипатталады. Осының арқасында əңгіменің əрбір маңызды эпизодында оқырман жақсылық пен зұлымдықты анық көреді, ол қандай да бір түрде бейнеленген. Айтматов шығармашылығы интернационалдық жəне планетарлық сипатқа ие, сонымен бірге жазушы қырғыз топырағында туған, халқының жанын сүюші, түсінетін суреткер болып қала береді. Айтматов – белсенді қоғам қайраткері, сенімді гуманист, бейбітшілік пен адамзатты тану жолындағы күрескер, өркениетті əлем тыңдайтын жазушылар мен ғалымдар мен мəдениет қайраткерлерінің басын қосқан беделді «Ыстықкөл форумын» ұйымдастырушы. «Шыңғыс Айтматов театрының» авторы болып табылатын құбылыс бүгінде əлемдік театр мəдениетінің дамуын айқындайтын факторға айналды. [2]. Айтматовтың повесть шығармаларын түрлендіру мəселесінің теориялық аспектілерін мəдени мұраның əмбебап заңдылықтарымен байланыстырамыз. Ол түрлендірудің мəні жазушының сахналық шығармасының мағыналық өзгерісінде, бұл қарастырылып отырған құбылыстың əрі алғышарты, əрі мағынасы деген ойдан шығады. Трансформация нəтижесінде жаңа шығарма пайда болуы мүмкін, өйткені формасы (азды-көпті дəрежеде) мазмұнға əсер етеді, Айтматов прозасын бір көркем сериядан екіншісіне аудару процесінде өнердің органикалық синтезі ғана емес. орны, сонымен бірге оның қарама-қарсылығы – фотографиялық иллюстративтілік. [3]. Айтматовтың тартыстары өткір, кейіпкерлері күшті, табиғат руханиятқа толы, театр өнері ең алдымен сезім өнері болғандықтан, театр көрерменге оның санасына ғана емес, сезіміне де əсер етіп, соның бəрін жеткізеді. Айтматовтық тартыстың ерекше күші – парыз, заң, ар-ождан, жады, имандылық сияқты адамдардың рухани өмірінің басталуының іргелі қағидаларын бойымызға сіңіруімізде. Жазушы ашқан «материкте» нақтыланған олар жалпы адамзаттық мəселелерді түсінуде рөл атқарады. Қуаныштар мен қайғылар, үміттер мен көңілсіздіктер неғұрлым тереңірек, драмалық тұрғыда баяндайды. Айтматов, шындық құбылыстарына оқырман мен көрерменнің берген бағасы неғұрлым анық. Жазушы прозасын «театрлық» қабылдау арқылы көрерменнің көркемдік əсері, оның «қатысуы» белсендірек болады. [4]. Айтматов жəне қазіргі көпұлтты кеңес театры – міндеттер кешенін шешуді көздейді, олардың ең маңыздылары мыналар: - Айтматов шығармасы бойынша сахналық шығармалар туралы əрқилы театр материалдарын жүйелеу жəне сыни тұрғыдан түсіну; - сахна өнері теориясы, Айтматов театры, ТМД халықтары театры, сахна өнерінің теориясы мен тарихы, шығармашылықтың психологиялық алғы шарттары, актерлік жəне режиссерлік өнерді қабылдау эстетикасы мəселелерінің өзара байланысты шешімі; зерттеу пəніне кешенді мақсатты көзқарасқа негізделген театр социологиясы; - деректану теориясы саласындағы театртану тəжірибесін жалпылау (бұл тақырып аясында алғаш рет жазушы шығармалары бойынша спектакльдер көрсеткішін жасауға мүмкіндік берді), сахналық шығармаларды талдау; сөзсіз көркемдік қасиеті бар, бірақ аз танылып, сахнадан ерте кеткен, сөйтіп Айтматов театрының оларды қайта меңгеруіне алғышарттар жасаған; - жазушының жеке шығармаларының көркемдік үлгілеу, көркемдік синтез негізінде генезисін, ерекшелігін, интерпретациялау ерекшеліктерін қарастыру; - Айтматов шығармалары негізіндегі аса маңызды қойылымдарды көпұлтты кеңес өнерін сипаттайтын жалпы процестермен (бұл ұлттық актерлік мектептің шығармашылық əлеуетін кең бүкіл кеңестік театрлық фон аясында көрсетуге мүмкіндік берді) талдау ; - шығармашылыққа байланысты театр əдебиетінің тақырыптық қорын жүйелеу. Қорытындылай келе, Шыңғыс Айтматов шығармалары театр үшін мол қайнар көз ретінде қызмет еткенін жəне қызмет етіп келе жатқанын айта кеткен жөн. Оған мысал ретінде жоғарыды апап өткендей, Айтматов туындыларының қазақ сахналарындағы қойылымдарын мысалға келтіруімізге болады. Ш.Айтматовтың прозалық шығармалары əлеуметтік-философиялық мазмұны бай, символдық бейнелерге толы, көне аңыздар мен мифтерге негізделген, жалпыадамзаттық мəн-мағынамен сусындағандықтан əрқашан сахна шеберлерінің назарында болды. Қазақ сахнасында Шыңғыс Айтматов шығармаларының сахналық қойылымын талдау мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: - жазушы шығармалары бойынша республика театрларында музыкалық драма жанрында бірқатар спектакльдер қойылды; -оның прозасының сахналауға қатысты музыкалық театрдың мəнерлеу құралдары мен стильдері байыды; – қазақ театр өнеріндегі символдық театрдың қалыптасуына жазушы прозасы белгілі бір дəрежеде əсер етті («Ақ кеме», «Теңіз жағалай жүгірген ит»); – жазушының шығармасы əлеуметтік-психологиялық жоспардағы сахналық шығармаларға дереккөз рөлін атқарды («Ғасырдан да ұзақ күн», «Жəмиля»); - қырғыз халқының ұлттық рухының жақындығынан, қырғыз əдебиетінің бояуы қазақ халқының ұлттық рухымен, шығармашылық қазақ театрының ұлттық болмысының дамуына игі ықпал етті; – жазушы шығармалары режиссерлердің шығармашылық əлеуетін, актерлердің драмалық жəне вокалдық қабілеттерін, сахнагерлер мен басқа да театр қайраткерлерінің қиялын дамытуға мол материал берді деп айта айламыз. 111 дƏдебиеттер 1. Айтматов Ч. Ода величию духа / Чингиз Айтматов и Дайсаку Икеда . — 2-е изд. . — Москва : Изд-во Московского ун-та, 2012 .— 283 c., [2] л. ил. : ил. — (Верить в человека.Избранные сочинения Дайсаку Икеды) 4. Акматалиев А. А. Чингиз 2. Левченко В. Чингиз Айтматов. Проблема поэтики, жанра, стиля. — М., 2012.-205с 3. Раҳматуллаева, Д. Чингиз Айтматов ва ўзбек театри//Чингиз Айтматов ва Ўзбекистон. Хотира китоби. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа-ижодий уйи, 2018. – Б. 202–215. 4. Акматалиев А. (11.07.2017) Қызыл орамадан басталған таныстық. //Қазақ əдебиеті. http://qazaqadebieti.kz/10966/yzylalmadan-bastal-an-tanysty. (қаз.). ƏОЖ 541.18 КИНОМОТОГРАФИЯ САЛАСЫНДА ХХІ ҒАСЫРДАН ҚАЗІРГІ КҮНГЕ ДЕЙІНГІ ЖЕТКЕН ЖЕТІСТІКТЕР Тургунбек С. - МС-21-8к тобының студенті Мүтəлі Ə.А. – оқытушы Кино əуесқойлары 4 негізгі бағытқа бөлінген кинематографиялық өнердің пайда болу тарихы ағайынды Луи мен Огюст Люмьермен тығыз байланысты екенін біледі. Екі ғасырдан кейін кино өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ . Ванкувер мен Банфтағы жыл сайынғы халықаралық Кинофестивальдер, Канн кинофестивалінің "Оскар" халықаралық сыйлығы, "Пальма бұтағы" немесе əртүрлі кинофестивальдер мен байқаулар сөзсіз əсерлі кинотеатрлар болып табылады, сондықтан біздің еліміздің кино саласындағы жетістіктері жаһандық қар көшкінімен қатар жүрсе де, қазақстандық фильмдер мен актерлер бірнеше марапаттарға ие болады халықаралық конкурстар. Алайда, 20 ғасырдың ортасында" кілт зибек"," Уолли"," Менің атым иə" сияқты фильмдер бəрін қайталайтын көрермендер үшін скучно жəне қиын болып қала береді Қазақ кинематографы тарихындағы алғашқы фильм 1925 жылы түсірілді, бірақ 20 ғасырдың аяғында оның дамуы едəуір жеделдеді.Қазақ кинематографы тарихындағы ғасырлар бойы дамудың ерекше кезеңі 20 ғасырдың 80-90 жылдары болып табылады. Белгілі киносыншы Гүлнар Əвікеева өзінің "Қазақстан мемлекетін жəне Орталық Азияның басқа да елдерін құру жəне бұл үдеріс фильмде қалай көрініс тапты" атты кітабында "Қазақстанның жаңа толқыны" 1989 жылы көрсетілгенін, оның өкілдері режиссерлер əл Нгуен, Карпиков жəне Əмірқұлов екенін мəлімдеді. Ол Соловьевтің шеберханасын бітіргенін жазды. "Жаңа толқын" атауының өзі Француз режиссеріне тəн, бірақ бір төтенше жағдай Францияда, екіншісі Еуропа мен Америка Құрама Штаттарында, Жапонияда жəне тіпті Қазақстан даласында пайда болғанын мойындау керек. Мысалы, француз режиссері Франсуа Ролан Трюффо тентек бала Антуанды бейнелейді. 2017 жылы түсірілген жəне 2018 жылы шыққан "Тар Заман" фильмі (сериалдың 12 сериялы нұсқасы да бар), ол ел кинотеатрларында көрсетіледі, "Алаша" əңгімесіндегі сүңгуір бар (кино экранында) ұлттық киноның идеологиялық тұрғыдан бос емес шыңы болып табылады. Айта кету керек, "Жаһандық əлемдегі қазіргі қазақ мəдениеті" жобасы да үлкен маңызға ие, оның мақсаты қазақ мəдениетін əлемде дəріптеу болып табылады.Moderna kazakhstan culture in the global world". Орыс киносының шыңдарының бірі. Жақында талқыланған отандық кинематографтың дамуының тағы бір кезеңі-отандық кинематографтың əйел азаматтарының пайда болуы. Бұл Шығанақ жəне біз оны мақтан тұтамыз деп айта аламыз. Тіпті режиссер Жанна Изабаеваның" қара"," Нағима" сияқты фильмдер түсіріп, əйелдің тағдырын, əйелдердің теңсіздігін өз шығармашылығының негізгі негізі ретінде қабылдауы - отандық кинода бұрын-соңды болмаған құбылыс. Ал қазақ киносы актерлерінің жетістіктері-бұл бір түрі. "Айки" кейіпкерін сомдаған Актриса Бриздің шынайылығынан шабыттанды, өз рөлін шебер ойнады, өтірікке ғашық болмады, суретке охотыласпен келді – мұның бəрі кино көрермендерінің сүйіспеншілігін тудырды. Əрине, отандық киноны дамыту процесі мұнымен аяқталмайды. Бұл жақын арада ерекше қарқын алатыны таңқаларлық емес. Алайда, отандық кинематографиямен байланысты проблемалар да аз емес. Бүгінгі таңда ең өзекті мəселе-отандық киноны ұлттық бірегейлік пен Ұлттық Жанрдан ажырату, сонымен қатар мемлекеттік телеарналарда комедиялық сериалдар мен фильмдердің жиі болуы да алаңдаушылық туғызады. Данышпан Гиппократ айтқандай," өмір жолы қысқа, өнер жолы ұзақ " жəне Біз болашақта əлемдік бəсекелестікке түспеуі үшін, бірақ əрқашан ең жақсы жұмыстарға толы болу үшін отандық киноның өмірі ұзақ болғанын қалаймыз. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Қазақ киносы: кеше жəне бүгін. Назира Рахманқызы 2017ж. Киносценарий сценарий жазу негіздері. Сид Филд Астана 2017ж. Кино 2Бейне -уақыт. Жиль Делөз 1983ж. Кино 1 Бейне - қозғалыс. Жиль Делоз 1983ж. Тамбетова Д. Х. Уч. пособие «Техника речи», Алматы «ИздатМаркет», 2006 г. 100 дана ƏОЖ745.5:036 «РЕЗИН АРТ» ТЕХНИКАСЫНДА БҰЙЫМДАР ЖАСАУ Тургынова Н.Ж.-МӨ-22-17К1 тобының студенті Мейрбекова Ф.Л. -магистр оқытушы Resin Art - эпоксидті смоламен бояу əдісі. Бастапқыда Резин арт техникасы Австралияда пайда болды жəне оны үлкен əлемге əкелген Австралиялық суретшілер болды. Бірнеше жыл бойы Резин өнері Австралия, АҚШ жəне Еуропадағы ең танымал жəне қызықты əдістердің бірі болды. Жақында ғана ол Ресейге келді. Əрине Ресейден сон бізге Қазақстанға бұл техника кеңінен таралды. 112 Сурет-1 Resin Art техникасы үшін арнайы екі компонентті эпоксидті смола қолданылады Компоненттерді араластырғаннан кейін химиялық полимерлеу процесі басталады, нəтижесінде смола қатып, шыны мен мөлдір пластик арасындағы крест тəрізді болады. Ол жылтыр, мінсіз тегіс, мөлдір жəне қатты бетті жасайды.Смоланы арнайы бояғыштармен жəне пигменттермен кез келген түске бояуға болады. Боялған смоланың көмегімен сіз тəуелсіз картиналар мен көркем сағаттар жасай аласыз, сонымен қатар формаларға смоланы құю арқылы ыдыстар,əшекей бұйымдар мен ерекше сыйлық жасауға мүмкіндік бар. Resin Art техникасы (эпоксидті бояу) Fluid Art техникасына (сұйық акрилмен кескіндеме) өте ұқсас. Бұл əдістерді кез келген адам меңгере алады. Шынымен əдемі сурет салу үшін сізге көркемдік білім қажет емес. Сіз бірінші рет резин арт техникасымен картинка немесе сағат жасау барысында өз жұмысынызды жоғары деңгейде жасап шыға аласыз. Жұмысты бастамас бұрын үстелді көлденеңінен полиэтиленмен қапталған деңгейді пайдаланып, оның үстіне төңкерілген шыныаяқтарға (немесе биіктігі бірдей басқа тұрақты тіректерге) планшетті қояды. Ағаш немесе фанер негізі пайдаланылса, онда ол акрил бояумен алдын ала бояп аламыз. Химиялық заттармен жұмыс жасағандықтан қауіпсіздік үшін маска тағамыз.Үстіміз бен қолымызды кірлетпеу үшін ал жапқышпен бір ретік қолғат киеміз. Барлығын дайындап алған соң жұмысымызға кірісеміз. Бірінші бір реттік ыдыстарға қажетті мөлшерде А-компоненті смоланы құйямыз, смоланың үстінен қажетті мөлшерде В компоненті – отвердительді құймыз. 5 минут жай қарқында асты үстіннен араластырамыз. Егер қатты араластыратын болсаңыз химиялық процесс екі есеге артады.Болған соң арнайы краскаларды қосып тағы 1 минут араластырамыз. Дайын болған смоланы өз қалауымыз бойынша планшет беттеріне құйямыз. Фен арқылы өзіміз қалаған жаққа үрлеп. Қайталанбас өрнектер шығармыз. Фенді қолданып болған соң,газ балонды қосып бетіннен оты бір өһткізіп шығамыз. Содан сон жұмысымызды 24 сағатқа қалдырамыз. 24 сағаттан сон біздің жұмысымыз мөлдір, шыны секілді,əдемі қайталанбас тундымыз дайын болады. Резин арт техникасы осылай жасалынады. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Əдебиеттер Еңбекке баулу оқыту əдістемесі. Алматы, 2004. «Мектептегі технология» Алматы 2011 Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы, ред. Р.Н.Нұрғалиев, 2004, «Шебердің сиқырлы қалашығы» Шымкент баспасы, 2005 ж «Еңбеккеүйрету» Республикаклықғылымиəдістемелік журнал, 2009 Люцкевич Л. «Сендіəпикейбұйымдар» фильцəдісімен. -Астана, 2009 ж ƏОЖ 345-01 БАТЫС МƏДЕНИЕТІНІҢ КЕЙБІР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Тұрғанбек А. - МС 21-6к2 тобының студенті Отарбаева Б. Қ. - аға оқытушы Батыс мəдениетікейде аттас өркениетпен, өмір салтымен теңестірілген мəдениет-бұл Еуропамен байланысы бар əлеуметтік нормалардың, этикалық құндылықтардың, дəстүрлі əдет-ғұрыптардың, сенім жүйелерінің, саяси жүйелердің жəне нақты артефактілер мен технологиялардың мұрасы үшін өте кең қолданылатын термин болып табылуп жүр. Бұл термин тарихы еуропалық иммиграциямен тығыз байланысты елдерге қатысты болып келеді. Мысалы, ол Солтүстік жəне Оңтүстік Америка, Австралия елдеріне жəне Еуропа континентімен шектелмейді. Батыс мəдениеті көптеген көркем, философиялық, əдеби жəне құқықтық тақырыптар мен дəстүрлермен ерекшеленеді. Селтик, герман, грек, еврей, славян, латын жəне басқа этникалық жəне лингвистикалық топтардың мұралық көрініс, сондай-ақ кем дегенде IV ғасырдан бастап Батыс өркениетінің қалыптасуында маңызды рөл атқарған. Ол сондай-ақ батыстық ойға, ежелгі дəуірде, содан кейін Орта ғасырларда жəне қайта өрлеу дəуірінде, эллиндік философия, схоластика, гуманизм, ғылыми революция жəне ағарту арқылы дамыған өмірдің əртүрлі салаларындағы рационализм дəстүріне үлес қосты. Сипаты: Батыс мəдениетінің құндылықтары тарих бойында саяси ойға, ұтымды дəлелдерді кеңінен қолдануға негізделді. Сондай-ақ ой бостандығы, адам құқықтарын игеру, теңдік пен демократия қажеттілігі пайдасына қолданылды. Дамуы:Еуропадағы Батыс мəдениетінің тарихи жазбалары Ежелгі Греция мен Римнен басталады. Ол Орта ғасырларда христиандықтан дами келе, Қайта өрлеу дəуіріндегі реформалар мен модернизация кезеңінен өтті, сондай ақ, XVI-XX ғасырлар аралығында батыстық өмір салты мен білім беру əдістерін бүкіл əлемге таратқан еуропалық империялардың жаһандануында көрініс тапты. 113 Еуропалық мəдениет философияның күрделі спектрімен, ортағасырлық схоластика мен мистикамен, христиан жəне зайырлы гуманизммен қатар дамыды. Рационалды ойлау көптеген жылдар бойы өзгерістермен, білім беруді дамытумен дамыды жəне білім беру эксперименттерімен жəне ғылымдардағы жетістіктермен қатар жүріп отырды. Өзінің жаһандық байланыстарының арқасында еуропалық мəдениет бүкіл əлемдегі басқа мəдени тенденцияларды қабылдауға, бейімдеуге жəне сайып келгенде əсер етуге деген жан-жақты ұмтылыспен бірге дамыды. Қазіргі Батыс қоғамдарының анықтамасына келген тенденцияларға саяси плюрализмнің, көрнекті субмəдениеттердің немесе контрмəдениеттердің болуы жəне жаһандану мен адамдардың көші - қонының нəтижесінде мəдени синкретизмнің күшеюі көрініс табады. Негізгі ұғымы:Батыс мəдениеті-бұл Еуропада қалыптасқан немесе еуропалық мəдениетке негізделген əлеуметтік нормаларды, сенім жүйелерін, дəстүрлерді, əдет-ғұрыптарды, құндылықтарды жəне т.б. сипаттау үшін қолданылатын керемет кең термин. Мысалы, Америка осы мəдениеттің бір бөлігі. Америка Құрама Штаттарының шығыс жағалауы бастапқыда британдық колония болды жəне Америка тəуелсіз мемлекетке айналған кезде ол еуропалық мəдениеттің көптеген элементтерін қабылдап қолданды. Француз, испан жəне британдық – бұл батыс мəдениетінің кеңірек тұжырымдамасының ішкі категориялары. Осылайша, Еуропа мен батыс жарты шардың көп бөлігі осы мəдениетті білдіреді. Шығыс мəдениетіне жататын Азия мен Африкадан айырмашылығы, оның өзіндік ерекше құндылықтары болуында. Батыс мəдениетінің кейбір негізгі сипаттамаларына мыналар жатады: рационалды ойлау; индивидуализм; христиандық; капитализм; заманауи технологиялар; адам құқықтары; ғылыми ойлау. Тарихшылардың көпшілігі бұл тұжырымдама ежелгі гректерде пайда болған деп санайды. Олар батыс өркениеті деп аталатын мəдениетте бірінші болып саналады. Олар демократияны дамытып, ғылымда, философияда жəне сəулет өнерінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Гректер мен римдіктер оның негізін қалаушылар көп болды. Олардан ол бүкіл Еуропаға, содан кейін бүкіл батыс жарты шарға тарала бастады. Батыс мəдениетінің ерекшеліктері: ол индивидуалистік болып саналады. Оның өкілдері олардың əрқайсысы ерекше, жеке тұлға екенін мақтан тұтады. Олар индивидуализмді бағалайды. Бұл батыс пен шығыс мəдениетінің басты айырмашылықтарының бірі, жекелік сипат пен ұжымдық сипатта секілді. Батыста даралық пен жеке құқықтар көбірек бағаланады. Дəл осы жерде əр адам еркін болуы керек деген тұжырымдама тұжырымдалды: еркін саясидауысқа ие болу көбірек маңызға ие. Өз қалауыңыз бойынша еркін өмір сүру үшін өзіңізді еркін айқындау қажеттілігі басымдыққа ие. Христиандық дін-Батыс мəдениетінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Батыс өнерінің кейбір кереметтері христиандыққа негізделген, мысалы, Микеланджелоның Систин капелласының суреті немесе Леонардо да Винчидің айтулы туындылары. Батыста бүгінгі күні бəрі бірдей христиан дінін ұстанбаса да, діннің əсері мəдени жəне əлеуметтік өмірдің көптеген салаларындабайқалады. Батыс мəдениетіне қатты əсер еткен христиан тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі протестанттық Реформация болды. Бұл негізінен 1517 жылы монах Мартин Лютер тудырған еуропалық католикке қарсы революция болды. Ол бастаған қозғалыс үлкен мəдени жəне əлеуметтік салдарға əкелді. Протестанттық реформация əлемді жаңа ұстаным қабылдауына əкелді жəне сайып келгенде капитализм мен индивидуализмнің өсуін жеделдетті. Қайта жаңғыру мəдениеті (Ренессанс) деп аталатын мəдениет-ХIVғ аяғында XVғ. басында Еуропада, оның ішінде Италияда қалыптасты. Бұл мəдени төңкеріс Венециядан басталып, бүкіл Италияны қамтыды. Қайта жаңғыру дəуірін Еуропаның көптеген мемлекеттері атап айтқанда: Франция, Испания, Нидерланды, Польша, Чехия, Венгрия, Англия, Балқан елдері жəне т.б. бастарынан кешірді. Батыс мəдениетін дамытудағы тағы бір маңызды сəт ағартушылық болды. Бұл көптеген қарама-қайшылықтар пайда болған идеологиялық қозғалыс болды. Ағарту дəуірі XVII ғасырдың аяғында басталды. Англия, Франция ең жоғары гүлденуге XVIII ғасырда жетті. Бұл кезең қоғамның дамуындағы ең маңызды кезеңдердің бірі болып саналады. Негізгі бағдар – ізгілік , адамгершілік қасиеттерге, адамның ақыл- ойына, ар – ожданына байланысты болады. Батыс Еуропа елдерінде туындап келе жатқан капитализмнің, одан қалды индустриялдық, буржуазиялық өркениеттің рухани жəне идеологиялық бастауы – протестантизм идеяларында болды. Протестантизм жаңа қоғамдық құрылыстың қарқынды дамуына, оның прогресс жолындағы қадамына айқара жол ашты. Жаңа заман мəдениетінде ХІХ ғасыр мəдениеті ерекше орын алады. «Классикалық ғасыры» деп аталады бұл кезде буржуазиялық өркениет кемелдену шағына аяқ басуымен қатар, тоқырау кезеңін де басыннан кешірді. Мұндай бағаның авторлары заманымыздың ойшылдары: О.Шпенглер, И.Хейзинга, Х.Ортега-и-Гассет жəне т.б.ХІХ ғасыр, мəдениеті – бүкіл жаңа заман мəдениетінен рухани нəр алып, көне дəуір мəдениетінің негізінде қалыптасты. Жалпы, батыс мəдениеті тарихының кезеңдері əрбір дəуірде болып отыратын қоғамның даму кезеңдерін қайталайды. Əдебиеттер 1. Фернандес, Роберто «Біздің Америка жəне Батыс» (1978) Латын Америкасын зерттеу орталығы. Философия жəне əдебиет факультеті. Мексиканың автономиялық университеті. 2. Ле Гофф, Жак. «Ортағасырлық батыстың өркениеті» (1982) Эдиционес Пидоф Иберика, С.А. 3. Рационалист, Луис. «ШығысжəнеБатыс» Ла Вангардияда. LaVanguardia: láguardia.esсайты 4. Хантингтон, Сэмюэль. «Өркениеттерқақтығысыжəнеəлемдіктəртіптіқайтақұру» (2001) РедакциялықPaidós SAICF. 5. Нювер, Рейчел «БатысөркениетіЕжелгі Рим сияқтыжойылуғадайын ба?» (2017) BBC Mundo-да. 2019 жылдың 17 шілдесінде BBC Mundo сайты 6. Перес, Хоакин «Elmedioevo» (2009) Ғылымғақосқанүлесі. Ғылымғақосқанүлесі: 2019 ж 17.07 eumed.net 7. Чамусси, Анри «Батысəлеміжəнеоккитент» Гипергеода. 2019 ж 17.07 Hypergeo hypergeo.eu 114 ƏОЖ 364-4:053.9 БЕЛСЕНДІ ҚАРТТЫҚ ҒҰМЫР.ƏЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ Тұрғынбаева У. - МӨ-20-14К тобының студенті Жақыпбек А.А. - мəдени жəне əлеуметтік жұмыс кафедрасының аға оқытушысы Əрбір азаматтың лайықты қартаюын қамтамасыз ету-мемлекеттің əлеуметтік саясатының басты міндеттерінің бірі.Қарттық шақ адам өмірінің ерекше, қайталанбайтын кезеңдерінің бірі болып саналады.Қарттық кезеңнің де өзіне сай ерекшелігі, артықшылығы мен кемшілігі болады.Көптеген адамдарда жыл өткен сайын өмірлік тəжірибе жинақталады.Қарттық кезеңнің өзіне де дайындық керек.Себебі ол адам алдын қарт болып көрмеген.Қарттық кезеңде өзінің өмір сүрген жолына көз жүгіртіп, оған баға беруге мүмкіндік пайда болады.Қарттық ғұмырды қалай өткізу əр адамның жас кезінде өмірін қалай сүргендігі, немен айналысқандығына байланысты.Осы тұрғыда Т.В.Косаревская «адам өмір бойы қалай өмір сүрсе жəне жеке тұлға ретінде қалай болса, солай қартаяды» деп айтқан.Осыған байланысты қарттықты əр адам əртүрлі өткізеді.Сонымен қатар, қарттықты қалай қабылдағанына, қай кезде қабылдағанына да байланысты болып келеді.Себебі адам өзінің қартая бастағанын, физиологиялық тұрғыдан əлсізденгенін қабылдамайтын адамдар да болады.Ондай адамдар оны өмірінің жаңа фазасы ретінде қарастырады.Ол адамдар дамуды, оқуды жалғастыра береді.Сол кезден ол адамдарда жаңа хоббилер, жаңа қызығушылықтар пайда бола бастайды.Бірақ, уақыт өте келе, жасы келген адамдардың өзгенің көмегінсіз өмір сүре алмауын мойындауына тура келеді.Қарт дамдардың қимыл қозғалысы қиындап, жүріп тұруы баяулайды.Күнделікті өмірде тамақ дайындау, үй жинау, ванна қабылдауы қиындық тудырады.Осындай адамдарға қоғам мен мемлекеттің қолдауы мен көмегі өте маңызды.Қартыққа бейімделуқоғам тарапынан көмек[1]. Яғни қарт адамдар дегеніміз-қоғам мен мемлекеттің қолдауы мен көмегін қажет ететін əлеуметтік топ.Егде жастағы адамдардың өмір салты, бос уақытын қалай өткізетіні, қоғам үшін қандай жұмыстаржасайтыны арқылы анықталады.Қоғамдық істерге белсене араласу егде жастағы адамдардың өмірін толығымен қанағаттандырып, белсенді қарттық ғұмырына негіз болады.Осы тұрғыда қарттарды түрлі қоғамдық жұмыстарға тарту, олармен кездесулер ұйымдастыру, егде жастағы адамдарға арналған телеарналар мен театрлық көріністер көрсету, жастармен жұмыс жүргізу пайдалы.Олардағы бар мүмкіндікті пайдаланып, қоғамға кіріктіруіміз қажет.Көптеген қарттар өзінің қарттық кезіңінде қоғамнан тыс қалып, үйде тек немерелеріне қарап қалып қалады.Қарт адамдар əлеуметік қолдауды керек етеді.Қарттарды белсенді қоғамдық өмірге тарту өте маңызды. Елімізде қарттардың белсенді өмір сүруін қамтамасыз ететін орталықтар жұмыс жүргізеді.Алматы қаласында, Алғабас елді мекенінде еріктілер тобы ашқан қарттарға арналған «ASAR» орталығы бар.Орталық зейнеткер мен күндіз біреудің көмегінсіз үйде қала алмайтын қарттарға көмек көрсетеді. «ASAR» орталығының негізгі мақсаты: -Ұйымдастырылған бос уақыт:орталықта қарттардың бос уақытын тиімді өткізуі үшін кітапхана,үстел ойындары жəне тағы да басқа жұмыстар ұйымдастырылған. -Орталық келушілерге өзі қатарлас адамдармен қарым-қатынас құруға мүмкіндік береді. -Орталықта қарттар қауіпсіздікте, қызметкерлердің күтімінде болады[2]. Қазіргі таңда еліміздің осындай орталықтар көбеюде.Əлеуметтік маңызы бар орталықтардың мақсаты күтімді қажет ететін егде жастағы қарт адамдардың жағдайын бағалау, денсаулығын жақсарту, күндерлін қызықты əрі пайдалы өткізуге іс-шаралар мен бағдарламалар дайындау, қарттық кезеңін белсенді өткізуіне үлес қосу.Осындай мүмкіндіктер беретін орталықтың бірі-Шымкент қаласындағы «Белсенді ұзақ өмір» орталығы.Бұл орталықта егде жастағы адамдар үшін барлық жағдай жасалған.Қаладағы кез келген зейнет жасына жеткен адам орталыққа келе алады.Бұл орталықтың ұсынатын қызметінің барлығы тегін.Сонымен қатар орталықта қарттардың денсаулық сапасын жақсарту мақсатында əртүрлі жұмыстар ұйымдастырылған. Олардың қатарына физотерапия, фитотерапия, психологиялық кеңес, массаж, жаттығу жасауға арналған құралдар жəне тағы басқа.Орталықта тілдер кабинеті, еңбек терапиясы, музыка терапиясы, арт терапия, шахмат, кітапхана бар. Яғни бұл жерде қарттардың өзін жан-жақты дамытуына жағдай жасалған. Қарттық кезеңіне жеткенде лайықты əрі бос уақытын тиімді өткізуіне жағдай жасау аса маңызды. Қарт адамдарға əлеуметтік жұмыстың технологиялары мен əдістері өте көп. Əлеуметтік жұмыстың технологиялары егде жастағы адамдардың категориялары мен денсаулық жағдайларына байланысты болады.Көбінесе, қарттарға терапиялар мен психологиялық əдістерді жиі қолданылады. Зейнеткерлерді ем қабылдау орталықтарына тегін жеткізу мемлекет тарапынан қарастырылған. Күтімді қажет ететін, өздігінен қозғала алмайтын қарт кісілер үшін медициналық реабилитация үй жағдайында амбулаториялық деңгейде жүргізіледі. Қоғамның назарын қарт кісілердің мəселелеріне, олардың мəселелерін шешу жəне өмір сапасын жақсартуға, қарттық ғұмырын белсенді өткізуіне аударту мақсатында мемлекеттік ұйымдар мен Ардагерлер кеңесі тарапынан қарт адамдарға арналған іс-шаралар ұйымдастырылып отырылады[3]. Қазақстанда 87 қарттар үйі бар, сондай-ақ əр қалаларда еріктілер мен жеке кəсіпкерлер үлесімен ашылған пансионат үйлері де жетерлік.Дегенмен, мамандардың айтуы бойынша, елімізде қарттардың əлеуметтік-құқықтық қамтамасыз етілуін қадағалайтын комитеттің болмауы қарттарға үлкен кедергілер келтіреді. Сонымен қатар, егде жастағы адамдардың қарттыққа бейімделуі мен қарттық кезеңді қабылдауын жеңілдететін арнайы бір тұтас жүйе қарастырылмаған. Қарттықтың заманауи бейнесін қалыптастыру ең алдымен қарт адамдардың өмір сапасын жақсартумен байланысты. Қарттардың еңбек қызметі тоқтағаннан кейін əлеуметтік статусының, табыс көлемінің төмендеуі əлеуметтік қарым-қатынастары мен қоғамдағы белсенділігі төмендеуі сияқты түрлі əлеуметтік салдардың пайда болуына негіз болып отыр. Қоғамдағы қарттардың рөлі мен олардың қарттықты қабылдау үрдісі мінез-құлқына тікелей əсер етеді. Егде жастағы адамдардың қарттыққа сəтті əлеуметтік бейімделуіне адамның əлеуметтік əлеуметтік құзіреттілігі көмегін тигізеді. Сəтті түрде əлеуметтік бейімделу үшін егде жастағы адамдарға қарттық жаста қоғамда белсенділікте көрініс табатын əлеуметтік құзырлық қажетті болып табылады. Алайда сонғы уақытта егде жастағы адамдарға қатысты əлеуметтік саясат тек қана əлеуметтік қамтамасыз етумен ғана емес, сонымен қатар егде жастағы қарттардың белсенді өмір сүру жағдайларын жасау іс-шаралармен айналысуын, олардың көбінесе бос уақыттарын тиімді əрі пайдалы өткізу бағдарламалары түрінде жүзеге асып жатыр[4]. Мақалада еліміздегі қарттардың өмір сүру деңгейі мен қоғамдағы белсенділігін арттыру, бос уақыттарын тиімді əрі пайдалы ұйымдастыру,қоғамдағы рөлі, олардың əлеуметтік-медициналық қорғалуы, əлеуметтік көмек пен əлеуметтік 115 қызметтердің ұйымдастырылуы, денсаулық сапасын жақсарту қарастырылды. Қарттық бұл адамның даму сатысының соңғы кезеңі. Адамның егде жастағы адамдардың тобына көшуі қоғаммен қарым-қатынасын, сонымен қатар өмір сүру салтының өзгеруіне əсер етеді. Егде жастағы адамдардың басым көпшілігі жасы үлкейген сайын, бір ой түбіне батушылық үрдісі бойында жүреді. Қарт адамдардың қоғамымыздағы кез келген тұлға секілді, қолайлы өмір сүруге құқығы бар. Оларға қоғамда қазіргі заманға сай əртүрлі жағдайлар жасалуы керек. Қарттарды əлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың саяси жəне басқа да құқықтары мен бостандықтарын іске асыру аса маңызды. Күтімді қажет ететін егде жастағы адамдарға əлеуметтік қолдау шаралары олардың жоғалтқан қабілеттерінің орнын толтыруға көмек көрсету қажетті. Мақаланы қорытындылай отырып, қарт адамдармен əлеуметтік жұмыстың мəселелін оңтайлы шешуге жəне қарттардың қарттық ғұмырын белсендіруге келесідей өз ұстанымдарымды ұсынамын: -қарт адамдардың бос уақытын пайдалы өткізуі үшін арнайы орталықтарды ашу; -қарттардың құқығын қамтамасыз ететін мемлекеттік комитет құру; -егде жастағы адамдардың қарттықты қабылдауын жеңілдететін, сəтті бейімделуіне көмектесетін бағдарламалар даярлау; Əдебиеттер 1. Григорьева.И.А. Соцальное исключение пожилых людей и возможности его преоделения // Актуальные проблемы социальной работы / ред. Бородкиной О.И., Григорьевой И.А.-СПб: Скифия-Принт, 2005-С.208-224 2. Қарт адамдардың қоғамдағы орнын зерттеу, сайт-https://stud.kz/referat/show/105147#&gid=1&pid=45 3. Қазіргі кездегі қоғамдағы қарт адамдардың əлеуметтік мəртебесі, сайт-https://jasgalym.kz/studentterge/social-work/549kazirgi-kezdegi-kogamdagy-kart-adamdardyn-aleymettik-martebesi.html 4. Корель Л.В. Социология адаптаций-Новосибирск: Наука, 2005-С.30-49 ƏОЖ 379.02 МƏДЕНИ-ТЫНЫҒУ САЛАСЫНДА ІС-ШАРА ЖҮРГІЗУШІЛЕРІНІҢ КƏСІБИ ШЕБЕРЛІГІН ШЫҢДАУ ЖОЛДАРЫ Тұрдаш М. - МС-21-6к2 тобының студенті Жумабай Л.Ж. – аға оқытушы Бүгінгі күні мəдениет саласы қызметкерлерінің басты аудиториясы – көрермендердің жоғары талаптары мен қызығушылықтарына сай түрлі іс-шараларды ұйымдастыруда тың, соны шешімдер, ерекеше кретивті формалар ойластыру заман талабы екені даусыз. Бұл тұрғыда режиссер, режиссер ассистенттері, суретші, музыкалық режиссер, сценарий жазушылар, түрлі образдық шешімдер мен рольдерді сомдаушылар, көпшілік сахналарында өнер көрсетушілермен, иллстрациялық материалдармен жұмыс жасаушылармен қатар іс-шара жүргізушілеріне де қойылар талаптар деңгейі жоғары екені белгілі. Қазіргі кезде еліміз аумағында тек конферансье, іс-шаралар жүргізушісі мамандарын арнайы дайындайтын арнаулы орта, жоғары оқу орындары мүлде жоқ десек қателеспейміз. Сахнаға көз тіккен мыңдаған адамдардың зейінін өзіне аудартып, таза əдеби тілмен, салиқалы сөз саптай алатын, дауысы да тембрі де құлаққа жағымды, тағлымды кештің тізгінін қолына алған кəсіби мамандардың негізгі легі театр актерлары немесе журналистика мен филология мамандығының түлектері. Мəдениет мекемелерінде өткізіліп жүрген əдеби-музыкалық композициялар, бір адамның сан қырын ашуға бағытталған тақырыптық кеш, аллегориялық, мифтік, реалистік образдар өзара үйлесім тапқан театрландырылған концерт, парасат-пайым мен сəн мен сымбат сайықа түсер байқаулар, он мыңдаған адамдарды қамтыған ашық аспан астындағы көпшілік мерекелерге талдау жасай келе, айтарымыз Шымкент қаласындағы шараларда соңғы жылдарда елге əбден танымал болған жүргізушілер келбеті ауыспай қойды. Ол кісілердің кəсіби шеберлігіне таласымыз жоқ. Бірақ өнерде өзгерістер болуы, жаңа келбет, жас буынның алға шығуы, ізденістер жасау талғампаз көрерменнің қызығушылығын арттырар еді. Мерекенің идеялық-тақырыптық негіздемесі жасалынып, сценариі жазылып, дайындықтар басталған кезден бастап, басты түпкі ойды көрерменге жеткізетін адам - жүргізуші. Өнер саласы мамандарының пікіріне сүйенсек, «жүргізуші – бұл – оркестр адам», ол актер, ол режиссер, ең бастысы көрерменге де, тыңдаушыға да, ойыншыға да қызықты, тартымды адам. Сценарий авторы жазған текстіні сахнада жəй ғана мəнерлеп оқып беретін жүргізушілер бірнеше өнерді меңгерген, кез келген ситуациялық жағдайдан ұтымды шығу жолын білетін конферансье деңгейіне жеткізу мəденишұғылданымпаздылық саласындағы шешуді қажет ететін басты мəселе боп тұрғаны ащы шындық. Конферансье(француз тілінен аударғанда – баяндаушы, көркем сөздің шебері) - концерттік-эстрадалық ойынсауықтарды жүргізуші артист. Ол бекітілген бағдарламадағы қатысушыларды көрермендерге түрлі тəсілдерді қолдана отырып хабарлап əрі оларды ойын-сауық арасында уытты əзіл-оспақ, күлкілі қалжыңмен көңілдендіріп отырады. Конферансье бірнеше аспапта ойнайды, цирк өнерінен де хабары бар, қажет кезінде пародия жасай алады. Жүргізушілік өнердің де арнайы көңіл бөліп, ерекше ден қойып меңгеретін, үйренетін, игеретін жақтары жеткілікті. Оның бастысы - сахна тілі. Сахна тілі - ауызекі тіл емес, ол, композициялық құрылымы толыққанды, түгел, идеялық табиғаты саф алтындай көркем, таза, шешен тілмен таразыланып, терең оймен айшықталған, байсалды, сабырлы дыбысын естіген кезде құлағыңның құрышы қанатын, ойдың діңгегіне, сөз шеберлерінің парасат діңгегіне байланып, оймақтай ойдың жасыл желегінде тыныстап, мөп-мөлдір тазалығы көңілдегі күңгірт ойларды серпілтетін, тұңғиық ойдың айдынында жаһұттай жарқыраған, тілдік əл-қуаты толық пісіп, жан-жақты жетілген тіл. Жоғарыдағы біз берген сипаттама деңгейіне əлемжеліге тəуелді замандағы сахна тіліміз жауап бере ала ма, жүргізушілеріміздің кəсіби шеберліктері қандай деңгейде? Түркістан облысында көптеген жылдардан бері дəстүрлі түрде ұйымдастырылып келе жатырған «Арай» байқауында эстрада əншілерімен бірге іс-шара жүргізушілерінің байқауы қоса өткізіледі. Аудан, қалалардан келіп бағын сынап, жеңімпаз атанғандар бүгінгі күні үлкен сахналарда төселіп, тəжірибелі жүргізушілерге, талмай ізденіп, шеберлігін шыңдағандары республикалық телеарналарда жеке хабарлардың тізгінін ұстаған журналистерге айналғаны 116 көңілге қуаныш ұялатады. Дегенмен де Шымкент, Түркістан қалалары, аудан орталықтарында облыс, қала басшыларының қатысуымен өткізілетін үкіметтік(правительственный) концерттерге режиссерлар бұрыннан келе жатқан іс-шара жүргізушілерін, кей кездері Алматы қаласынан арнайы актерларды шақыратыны рас жағдай. Себебі түрлі ситуациялық жағдайларда қиыннан қиыстырып жол таба алатын, үлкен жауапкершілікті қажет ететін марапаттау рəсімі бар шараларда өз ісінің шеберімен жұмыс істеу ұйымдастырушылар үшін де, режиссерлар үшін де мерекенің жоғары деңгейде өтуінің басты кепілі. Сондықтан да тек қағазға жазылғанда оқып беріп қана қоймай, ақын жанды, интеллекті жоғары, ширақ қимылды, кез-келген қиын-қыстауда суырылып жол табатын, сахнадағы өнерпаздың ғана емес, көрерменнің де тамырын дөп басып, көңілін тауып тіл тазалығын көрсете білуге ұмтылу, конферансье деңгейіне жету – жүргізушілердің басты міндеті болғаны жөн. Дарынды конферансье дегеніңіз - тілге шешен, сөзге бай, тапқыр талант, əннен, музыкадан, биден хабары бар, сахналық өнерді меңгерген шебер ғана емес, өзі түскен ортаның «тілін меңгерген» дипломат, өзі жүргізгелі отырған мерекенің барлық «тарихын» жете білетін білгір, сегіз қырлы, бір сырлы сайыпқыран. Жүргізушілер байқауында көңілге қаяу ұялатқан нəрсе - қатысушылардың кейбірінің тəуелсіз еліміздің мемлекеттік мерекелері жайлы берілген ситуациялық сұрақтарға жауап берген кездегі білімінің, ой-өрісінің таяздығы, саяси сауатсыздығы, сөз саптауының жұтаңдығы. Соңғы кезде іс-шара жүргізушілері сахна мен той алаңынының айырмашылығын елемей сөйлеу мəнеріне сахна тіліне жат қыстырма(паразит) сөздерді көп қолданып жүр. Мерекеге келген көкірегі ояу, көзі ашық көрермендер күнделікті тұрмыста кездесетін сөздерді емес, мазмұнға бай, терең мағыналы, ой түбінен шыққан сөз маржандарын тыңдап, эстетикалық лəззат алып кеткісі келеді, сахнада болған əрбір əрекеттен өресі биік өнер талап етеді. Сол талап деңгейінен шығып, барлық номерлерді идеялық-эмоциональдық тұрғыда өз шеберлігін салып əсерлі жеткізетін жүргізуші екені айтпаса да түсінікті. Жұптасқан конферансье болып жүргізуде өзара үйлесімді диалог құру, көрермендермен қарым-қатынас орнату, қажет кезінде аудиторияның белсенділін арттыру мақсатында ойындар өткізу, бірге əн шырқау үшін де үлкен дайындық қажет. Соңғы кездері мəдениет мекемелері діни мерекелерді ұйымдастыруға да белесене атсалысып жүргені белгілі. Бұл тұрғыда да үлкен жауапкершілік жүгі іс-шара жүргізушілеріне артылары сөзсіз. Шағын клуб сахнасынан бастап мыңдаған адамдар жиналатын алаңдар, стадиондарда өткізілетін түрлі бұқаралық мерекелерде сырт келбеті, киімі, жүріс-тұрысы, жағымды дауыс тембрі, құлақ құрышын қандырар сөз сөйлеу мəнері, ақылы мен парасаты орайласқан, тіл байлығымен баршаны баурап алатын жүргізуші тек сахналық кейіпкер ғана емес, өзі сахнада жұмыс істей бастаған сəттен бастап, «көшбастаушы» (лидер) болып, жүріп жатқан шараның мəні мен мақсатын жете ұғынып, басқаларға да жеткізе білуі шарт. Көрерменмен жұмыс істеу саясатын толық меңгеруі керек. Жоғары оқу орнында мəдениет саласының білікті мамандарын даярлайтын «Мəдени-тынығу жəне сахналық қызмет» кафедрасының ұстаздары облысымыздағы əдістемелік семинарларда жүргізушілердің кəсіби шеберліктерін шыңдау мақсатында ойындық формада келесі проблемалық кейс тəсілін қолданғанын атап өткіміз келеді. Яғни əдістемелік семинарға аудандардан келген қатысушылар – жүргізушілерге тыныс белгілері мүлде алынып тасталған шарада сахнада оқылуы тиіс мəтіндер варианттары таратылып берілді. Берілген уақыт ішінде тыныс белгілерін дұрыс қойып, сахнаға шығып мəнерлеп оқып беру талабы қойылды. Екінші тапсырмада күрделі ситуациялық жағдайлар ұсынылды, қатысушылардың 60 пайызы ғана талап үдесінен шыға білді, олардың басым бөлігі жасы 35-40-тан асқан тəжірибелі мамандар болатын. Қорыта келгенде айтпағымыз, конферансье өзінің мамандығын тек қана өнер деп емес, үлкен еңбек екеніне көзі жетіп, үнемі ізденісте болып, өзін-өзі рухани байытып, саяси сауатын жетілдіріп, заман талабы мен қоғам өмірінің ағымына сай азамат болуға ұмтылуы абзал. Əдебиеттер 1. Сыздықова Р. Сөз сазы. Оқу құралы, Алматы «Санат», 1998.-120 бет 2. Тамбетова Д.Х., Абсаматова Э.А. Сахна тілі. Оқу құралы/Шымкент,М.Əуезов атындағы ОҚМУ, «Өрнек » баспа орталығы, 2015.- 216 бет. 3. Тұранқұлова Д. Көркемсөз оқу шеберлігі: Оқу құралы./Д.Тұранқұлова – Алматы: Білім, 2016.-234 бет ƏОЖ 7.07 МУЗЫКАЛЫҚ АСПАПТА ОРЫНДАУДЫҢ АДАМҒА ПАЙДАЛЫ ТҰСТАРЫ ТУРАЛЫ КӨЗҚАРАС Тұрсынбай А. - МӨ-21-15 дк тобының студенті Тұтқабаева М.А. - аға оқытушы Адамның дамуында үш негізгі фактордың болатыны белгілі. Олар: тұқымқуалаушылық, тəрбие, орта. Адамның өз бетінше ізденуі, өзін-өзі дамытуы тəрбие факторына жатады [1]. Соңғы кезде көбейіп бара жатқан өзін-өзі дамытуға арналған семинар-тренингтер, коуч-жаттығуларға қатыспай-ақ музыкалық аспапта ойнау, аудиокітаптар тыңдау, əзіл айту, документалды фильмдер көру, өзге тілдерді үйрену сияқты өзге де іс-əрекет түрлерімен айналысу арқылымидың қызметін дамытуға болады екен. Мəдени шұғылданымпаздылықтың белсенді (əсерлі) бір түріне жататын музыкалық аспапта орындаудың жеке адамның дамуындағы маңыздылығын анықтау басты мақсатымыз. Адамның миы, оның қызметі, ерекшеліктері үнемі зерттеушілердің назарында болып, қызықты эксперименттер жүргізілген. Соңғы 10 жылда нейрологтар, психологар мен нейробиологтар жүргізген эсперименттің нəтижелері музыкалық аспапта орындаудың мидың функцияларына ұшан-теңіз пайдалары бар екенін қуаттай түсті. Зерттеу барысында неврологтар қандай да бір іс-əрекет түрімен айналысу үстіндегі (кітап оқу, есеп шығару) адамның бас бөлігіне сканердің (МРТ) көмегімен бақылау жүргізгендеадам миында белсенділік байқаған. Музыка тыңдаған адамдарда да мидағы нейрондар іске қосылған. Ал музыкалық аспапта орындау мидың барлық бөлігін бір мезетте белсенді жұмыс режиміне келтіріп, салдарынан мидың көру, есту, моторикаға жауап беретін бөліктері, бүкіл дене іске қосылады екен. 117 Музыкалық аспапта орындаушы музыканттың миында белсенді процесс жүреді. Сырт көзге жай ғана нота жазбасындағы шығарманы орындап отырған музыканттың миы қызу жұмыс істеп тұрады. Бұл ретте музыка тыңдау мен музыканы орындаудың миға əсер етуінде қандай айырмашылықтар бар деген сұрақтар туындады? Музыка тыңдаған кезде тыңдау қабілеті, ырғақты сезіну мен оны əуеннен ажырата білу, есте сақтау қабілеттері іске қосылады. Ал музыкалық аспапта орындау майда моториканы талап ететіндіктен ми қыртыстарының саны мен көлемін арттырып, сапасын жақсартады. Музыкалық аспапта орындауды үйренген адам ешнəрсе жоғалтпайды. Бұл адамның өзіне салатын тиімді инвестицияларының бірі. Ең алдымен жеке қабілеттер (мақсат қою, төзім, тəртіп, сенімділік, өз мүмкіндіктеріне сенім) дамиды. Аспапта орындаумен жиі айналысу тəртіпке, төзімділікке үйретеді; өзін-өзі дамытуға, қалыптасуға көмегі. Музыкалық аспапты меңгеру үшін белгілі шығармаларды орындап үйрену керек. Музыканы орындап үйренген соң келесі кезеңдерге өту үшін жаңа шығармамен танысу қажет. Жаңа музыка таңдау жаңа композитормен, өзге орындаушылармен танысуға жол ашады. Музыкалық аспапта орындау музыканың бағытын таңдауға көмектеседі, ал өзінің музыка бағытын білу қарым-қатынас ортасын анықтап өз имиджін, образын, қоғамдағы өзін ұстау мотивін қалыптастыруға əсер етеді. Бұл əсіресе жасөспірімдерге тəн; жаңа адамдармен танысуға мүмкіндік. Іштей тұйық, адамдармен қарым-қатынасы əлсіз жасөспірім үшін музыкалық аспапта орындап үйрену əлеуметтік белсенділікті қалыпқа келтіруге көмегі бар. Жаңадан аспапта орындап үйрену арқылы қарым-қатынас ортасын кеңейтіп, дос табуға да болады. ;жаңа мүмкіндіктер. Жаңа таныстықтар – жаңа байланыстар болса жаңа байланыстар – жаңа мүмкіндіктер. Қаншама музыканттар, өнерпаздар қарапайым отырыстарда, туған күн кештерінде бар-жоғы 2-3 аккордтан тұратын əнді орындап, продюсерлерге, жетекшілерге ұнап қалып, шығармашылық байланыстар орнатқан. Мысалы, танымал эстрада жұлдызы Айқын да кəсіби деңгейге көтерілмей тұрып, гитарада орындаушылығының (əуесқойлық шығармашылық) арқасында достарының арасындағы басқосулардың сəні болып жүріп үлкен сахналарға бастайтын кішігірім жаңа байланыстар орнатқанын білмей қалған (продюсердің құлағына жеткен) ;назарға ілігу. Музыкалық аспапты алып жүрген, ұстап тұрған адамның өзі айналадағылардың қызығушылығын туғызады; дағды шыңдала түседі. Музыкалық аспапта жиі орындау шеберлікті арттыра түседі. Бір шығарманы алғашқыда төмен деңгейде орындағаныңызбен келесі орындауларыңыз жақсара түсіп, шеберлігіңізді қайталап орындау сайын шыңдай түсесіз. Қазір кез-келген музыкалық аспапты видеосабақтардан үйрену ізденімпаз жанға қолжетімді. Қысқасы уақытымызды неғұрлым көп арнасақ нəтижеге жету де көп күттірмейді; сүйікті іспен шұғылданып қаржы табу. Ірі қалаларда халық көп шоғырланған орындарда музыканттар қосымша қаржы табу мақсатында өнер көрсетіп тұрады. Бұл шұғылданымпаздылық екінші жағынан сахнадағы қорқынышты жеңуге, шығармашылық тəжірибе жинауға көмектесетін тиімді тəжірибе; музыкалық аспапта орындау да – медитация. Музыканың адам жанына əсерін ешкім жоққа шығара алмайды. Аспапта орындау барысында зейін музыкаға аударылып, күйбең тіршілік бір сəтке болса да ұмытылады; Қауіпсіздік. Музыкамен айналысу өзге ісəрекет түрлерімен салыстырғанда қауіпсіз.Адамды өзгертуі мүмкін. Көптеген музыкалық аспаптардың ішінен қандай да бір түрін таңдап, үйренудің салдарынан жаңа мəдени құндылықтармен танысуға мүмкіндік бар. Фортепиано, қурай, үндінің ситарасында болсын ойнауға қызығушылық туындаса сол ұлттардың мəдениетіне терең ынтызарлық байқалуы да ықтимал [2]. Гитарада орындау барысындағы мидағы өзгерістер Музыкалық аспапта орындауда мидың көптеген аймақтары белсенді қызмет атқарады: 1 Ұзақ есте сақтау, 2 қысқаша есте сақтау, 3 ішкі тыңдау, 4 бұлшықеттік есте сақтау, 5 маторлық есте сақтау, 6 ритмикалық есте сақтау, 7 визуалды (көрсетілімдік) есте сақтау, 8 гармониялық есте сақтау, 9 мелодиялық есте сақтау, 10 пульс сезімі, 11 ырғақ сезімі (ритм) Нейробайланыстардың сапалы қалыптасуына əсер ететін факторға күнделікті жаттығуды жатқызуға болады. Себебі белгілі бір мөлшердегі қайталаулардың салдарынан нейрондар пайда болып, нығая түседі. Сондықтан дайындық мəжбүри түрде жүргізілмеуі қажет. Əр іс-əркетті жақсырақ, шебер орындауға құлшынып, ынталану (мотивация) болған жағдайда музыкалық аспапта орындауды меңгеру жеңілдей түседі. Белсенді шұғылданудың алғашқы нəтижесі 3айда көрінсе, екінші эффект 6 айда, 3-кезең 1 жылда байқалуы мүмкін – дейді музыкант, продюсер Глеб Кадашников [3]. Егер адам тезірек, ұзақ сөйлеуге қиналса немесе дыбыстарды шығаруда мəселелер болса гитарада орындау көмектеседі. Сонымен қатар 2 ай гитарада орындаумен айналысқаннан кейін көлік айдап келе жатқанда сол қолды рульден ажыратпай-ақ поворотникті қоса алатын болғанын, алақаны жұмылған күйде кішкентай саусақ немесе аты жоқ саусақты сигнализацияның кнопкасын басуға бағындыра алғанын жазыпты [4]. Музыкалық педагог Охрина Анна Павловнаның айтуы бойынша үрмелі аспапта орындау музыкалық, интеллектуалдық дамудан тыс денсаулыққа да оң өзгерістер алып келеді екен. Үрмелі аспапта орындау көңіл-күйді көтеріп, қатты қорылдау, ұйқысыздық ауруларын емдеуге көмектесетіндіктен жүйке жүйесі үшін пайдалы. Тіпті ішқату аурынан айығуға да көмектеседі. Үрмелі аспаптар тыныс алу жүйесін шынықтыратындықтан дəрігерлер тыныс алу жолдарының (астма, созылмалы бронхит, аллергия, т.б.) ауруларына шалдыққан балаларға блокфлейтада ойнауға кеңес береді; тəн сымбаттылығын сақтауға жəрдемі бар. Бұл аспапта орындау барысында кеуде тік ұсталатындықтан қыз балалар үшін де ерлер үшін де денені дұрыс ұстауға, тіпті ішбұлшықетін (пресс) шынықтыруға да пайдасы болғандықтан дене бітімінің сымбатына қол жеткізіп, форманы сақтауға септігін тигізеді. Үрлемелі аспапта ойнау адамның өкпе қызметі, тыныс алуы үшін пайдалы, сондай-ақ өкпе, кеңірдек ауруларының алдын алатын болса əрбір адамда болатын өз ырғағы арқылы жүйке жүйесі, координация бір жүйеге келеді, шығармашылық қиялы дамиды. Сол себептен де болар корей, жапон ұлттары осы екі аспапты (ұрмалы жəне үрмелі) бірдей оқу үдерісінде қолданатын көрінеді [5] . Көркемөнер шығармашылығы əсерінен адамның ішкі əлемінде үлкен өзгерістер болып, психологиялық орнықтылық пен əлеуметтік сапалық белсенділігі, мінез-құлықтағы құндылық қасиеттері қалыптасып, руханиадамгершілік мəдениеті дамиды [6]. Жоғарыда көрсетілген миды дамыту жолдарының ішіндегі музыкалық аспапта орындаудың адам организміне оң ықпалы, яғни жүйке жүйесіне (ұзақ есте сақтау, қысқаша есте сақтау, ішкі тыңдау, бұлшықеттік есте сақтау, маторлық есте сақтау, ритмикалық есте сақтау, визуалды (көрсетілімдік) есте сақтау, гармониялық есте сақтау, мелодиялық есте сақтау, пульс сезімі, ырғақ сезімі (ритм) сияқты жоғарғы сезімдерді) дамытуға, саусақтарды жаттықтыру арқылы сөйлеуді жақсарта алуға), ас қорыту жүйесіне (үрмелі аспаптардың қатты қорылдау, ұйқысыздық ауруларын емдеуге көмегі бар) тигізер пайдаларынан тыс адамның жалпы дамуына, өміріне көп мөлшердегі оң ықпалдары, атап 118 айтқандамақсат қою, төзім, тəртіп, сенімділік, өз мүмкіндіктеріне сенімсияқты жеке қабілеттерін дамытуға септігін тигізеді. Сонымен қатар жастарға, əсіресе жасөспірімдерге өзінің музыка бағытын білу қарым-қатынас ортасын анықтап өз имиджін, образын, қоғамдағы өзін ұстау мотивін қалыптастыруға əсер етеді. Тəн сымбатына тигізер пайдасын ескеру де маңызды. Осы ұзын тізбектегілерге музыкалық педагогсыз қол жеткізу мүмкін емес. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Əдебиеттер Искакова М.С., Əкімбаев А.Ə. Өзін-өзі тану пəнінен оқулық. - Шымкент: Нұрлы бейне баспасы, 2010.-110 б Воронцов И. - 11 причин играть на музыкальном инструменте Кадашников Г - Как работает мозг гитариста? Колпаков В.В.Гитарная революция Феноменальная польза от игры на гитаре Польза от игры на духовых инструментах Омар Е. - Көркемөнер шығармашылығы. - Алматы: Эверо баспасы, 2014.-264б ƏОЖ 345-01 МƏДЕНИ- ТЫНЫҒУ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ФОНОГРАММАЛАР ЖƏНЕ ОЛАРДЫҢ СЦЕНАРЛЫҚРЕЖИССЕРЛІК ФУНКЦИЯЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ Улан А. - МС 19-15к1 тобының студенті Атемова Г.Т. - аға оқытушы Фонограмма-бұл іс-шараның, жеке қойылымның немесе жеке нөмірдің жазылып дайындалған дыбысы. Дыбыстық материалдың құрылымына сүйене отырып, фонограммалар үш түрге бөлінеді: сөйлеуде, шулы, музыкалық. Əр түрінің ішінде нақты жағдайларға байланысты фонограммаларқосымша тақырыптық бөлімдерге бөлінеді.Клубтық фонограммалардың үш негізгі тобы бар: 1. Деректі: оған сұхбат жазбалары, баяндамалар, репортаждар, өндірістік жəне басқа да ерекше шулар кіреді. 2. Көркем-деректі: жергілікті көркемөнер ұжымдарының, жеке орындаушылардың, көпшілік жиындардың, монтаждар мен композициялардың жергілікті өнер көрсетулерінің нақты материал жазбалары жəне т. б. 3. Ойын түрінде, яғни барлық театрлық шулар, музыкалық материалдар жəне жалпы сипаттағы əдебимузыкалық əзірлемелер. Мəдени- тынығу қызметінде фонограммалар негізінен келесі бағыттарда қолданылады: 1. Əр түрлі проекцияларға, ұжымдық əрекеттерде(іс-шаралар) жəне т. б. 2. Нақты материалды түсіндіру нысаны ретінде (түсініктеме- комментарий, сөз сөйлеуде, сəлемдесуде жəне т.б.). 3. Жеке нөмірлер мен бағдарламалардағы көркемдік шығармашылық құралы ретінде. Көркем шығармашылық құралы ретінде музыкалық жəне шулы фонограммалар бір-бірімен де, жəне де басқа дыбыстық, ойын-сауықтық элементтермен түрлі комбинацияларда жиі қолданыла береді. Музыкалық фонограммалар жеке музыкалық қойылымдар ретінде пайдаланылады, сондай-ақ олар бүкіл музыкалық бағдарламалардың бөліктерін, музыкалық экрандарды, əрекетті сүйемелдейтін музыка реттінде қолданылады. Театрландырылған іс-шаралар мен концерттік-ойын-сауық бағдарламаларын құрушыларға тікелей сценарийлік əрекетке енгізілген музыка ерекше мəнді болады. Мұндай музыкалар сюжеттік жəне шарттыболып екіге бөлінеді. Сюжеттік музыкасюжеттік əрекетке енеді-бұл авторлық музыка деп аталады. Көбінесе оны "авторлық", "нақты", "əрекет барысында", "анықталған" жəне т.б. музыка деп атайды. Клубтық сценарийлерінде бұлар, əдетте: ойын мүшелері орындайтын əндер, əнұрандар, шерулер, музыкалар болып келеді. Іс-əрекеттің сыртқы жағында естілетін сюжеттік музыка əрдайым Орындаушыны жəне Орындалалу кезеңін білдіреді. Шартты музыка болып жатқан əрекетке байланысты емес — ол тек шартты түрде ғана естіледі. Орындаушылар оны елемейтін секілді болып, ал көрермендер үшін бұл əрекеттерге қосымша белсенді элементі болып табылады. Мысалы, шартты музыка клубтың шытырман оқиғалы қойылымдарында қолданылады, онда көрермендерге жақсы еститін, бірақ рольді орындаушылар жанама еститін музыкалық фонограммамен бірге жүреді. Сценарийлік іс-шараларда шартты музыканың сюжеттік музыкаға ауысуы жəне керісінше болуы да мүмкін. Мысалы, эпизодтар арасындағы музыкалық экран ретінде қолданылуы мүмкін. Шартты музыканың сюжетке ауысуы сценарийде жақсы шешім болуы мүмкін.Клубтық сценарий-режиссерлік əзірлемелерде сюжеттік жəне шартты музыка əр түрлі шығармашылық функцияларды орындай алады: иллюстрациялық, контрастылық, жалпылау əдісі. Музыкалық фонограммаларды сценарийлік-режиссерлік тəжірибеде қолдану туралы айта отырып, мəдени-тынығу ісшараларын музыкалық əрлеудің екі жетекші əдісін атап өткен жөн. Бірінші əдіс иллюстрациялық-бейнелеу деп аталады. Мұнда музыкалық материал не болып жатқанын белсенді түрде насихаттайды. Егер, мысалы, əскерге шақыруда — шерулер естілсе, жеңімпаздардың кездесуінде — батырлық əуендермен əрлеп, қоштасуда — қайғылы музыка ойнатылады жəне т.б. музыкалық шешімнің иллюстрациялықбейнелеу əдісі халықтық əуесқой сипаттағы барлық нөмірлерге, салт-жоралғыларға тəн келеді. Екінші əдісті тақырыптық деп айтуға болады, өйткені музыка не болып жатқанын суреттемейді, бірақ оның көмегімен оқиғаның мəні, эпизодтың немесе көріністің авторлық түсіндірмесі беріледі. Клубтық фонограммалардағы барлық шу топтары əртүрлі сценарийлік жəне режиссерлік функцияларды сенімді түрде орындай алады, олардың ішінде ең көп тарағандары-үшеуі: - əрекетті "кадрдан тыс" көрсету құралы ретінде; - эпизодтың немесе бүкіл клубтық іс-шараның өзіндік Увертюрасы немесе Финалы ретінде əрекет етуі. Көбінесе күйзеліс ретінде енгізілетін «шу» композициялық құрылысты "бекітіп" қана қоймай, сонымен бірге эпизодты қабылдауға эмоционалды дайындықтың ең күшті құралы бола алады. 119 Мəдени-тынығу іс-шаралардағы фонограммалар көркем мəнерліліктің жарқын құралы болып табылады. Барлық дыбыстар тон-үнге, дыбыстарға жəне шуға бөлінеді. Музыкалық дыбыс-əншілік дауыспен немесе музыкалық аспаппен ойналатын дыбыс. Шу-жиілігі күрделі арақатынаста болатын бірнеше тондардың тіркесімі (жапырақ шуылы, боран, жəне т.б.).Ойын-сауық бағдарламаларында қолданылу əдістеріне байланысты барлық шулар мен дыбыстар үш топқа бөлінеді: 1. Топтық ойын шулар тобы орындаушылардың қызметінің нəтижесінде пайда болады. Олар əрекетті синхронды түрде сүйемелдейді. Шу көзі, оның себептері нақты көрсетілген жəне орындаушының əрекет ету аймағында орналасады. Олар орындаушылардың іс-əрекетінің нəтижесі ғана емес, сонымен бірге əрекет ету орнын белгілеу құралы: мысалы сарбаздың граната лақтырауы; сахнаның артындағы жарылыстың естілуі... 2. Сценалық шулар-бұл орындаушылардың іс-əрекетінің нəтижесі емес шулар. Олар сахналық жағдайлардың нəтижесі: алыс жерде əн айтылу, оркестрдің көше бойымен өтуі, пойыздың келуі жəне т. б.Сахналық шулардың аудиторияға көрінбейтін əрекетті жеткізу мүмкіндігі бар екенін байқауға болады. Орындаушылардың іс — əрекеттерімен тікелей байланысты болмай, сахналық шулар көбінесе олардың əрі қарайғы қимылының себебі болып табылады (күн күркірегенде-қолшатырды ашу, үйге асығу жəне т.б.). 3. Фондық шулар тобы, ол негізінен іс — қимыл орнын белгілеуге қызмет етеді: егер пойыздың купесі болса, онда доңғалақтардың соққысы беріледі, егер теңіз жағалауы болса-теңіз шуы жəне т.б. орындаушылар көбінесе оларды "байқамайды"; сондықтан фондық шу іс-қимыл басталғаннан кейін көп ұзамай біртіндеп алынып тасталады жəне тек сахнаның немесе эпизодтың соңында қайтарылуы мүмкін. Қазіргі мəдени-тынығу қызметінде шулардың барлық шығармашылық функциялары анық бағаланбай келеді. Іс-шараларды сценарийлік-режиссерлік əзірлеу процесінде олардың дыбыстық шешім саласындағы авторлары ең алдымен əндік-музыкалық материалды қолдануға жүгінеді. Бұл жағдай екі себепке байланысты жақсы нəтиже бермеуі мүмкін. Біріншіден, тəуелсіз көркем шығарма бола отырып, əндік-музыкалық материал, əдетте, қалған материалдың бағытына толық сəйкес келмейді. Дыбысты "түзету" үшін көбінесе əннің мəтініне жетекші немесе диктордың мəтінін қойылады, бұл қабылдау сапасын төмендетеді. Екіншіден, əндік-музыкалық материалды таңдау өте шектеулі, материалдар аздық етеді. Сондықтан кез келген тақырыпоңтайлы таңдалған фонограммасының көмегімен өте мəнерлі жəне көлемді түрде шешілуі мүмкін. Əдебиеттер 1. Камалова Н.К. Той - мерекелік салт-дəстүрлік өрекеттер. -Шымкент, ОҚМУ, 2002. 86 б. 2. Шулунова Л.И., Уалиханова А. «Бос уақытты ұйымдастырудың көркемдік-педагогикалық əдістемесі».- Оқулық.Шымкент: М.Əуезов атындағы ОҚМУ, 2013.-212 бет 3. Рационалист, Луис. «ШығысжəнеБатыс» Ла Вангардияда. LaVanguardia: láguardia.es сайты 4. Шимон А. А. Технические средства культурно-просветительной работы. Учебник для культурно-просветительных школ. М. 2004г. 5. Нювер, Рейчел «БатысөркениетіЕжелгі Рим сияқтыжойылуғадайын ба?» (2017) BBC Mundo-да. 2019 жылдың 17 шілдесінде BBC Mundo сайты ƏОЖ 378.8.09 МƏДЕНИ-ТЫНЫҒУ ІС-ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖІКТЕЛІМІ Үсен Ə. – МӨ-21-15 к2 тобының студенті Смағұл Х.Ж. магистр оқытушы Мəдени іс-шара халықтың ұжымдық демалуына бағытталған, оның атауында аудиторияның жас ерекшелігін көрсету (конкурстық отбасылық бағдарлама, балалар ертеңгілігі, жастар шоу-бағдарламасы) жиі кездеседі. Мəдени-тынығу бағдарламалары қатысушыларға бір қызмет түрінен екіншісіне ауысу мүмкіндігін беретін танымдық, ойын-сауық, əуесқойлық қарым-қатынас формаларының алуан түрлілігімен жəне жеңілдігімен ерекшеленеді. Мұндай бағдарламалар ұйымдастырушылардан шығармашылықты, қиялды жəне өнертапқыштықты, сонымен қатар көрермендердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, сценарийдің нақты құрастырылуын талап етеді. Мəдени-тынығу бағдарламаларының түрлері: - танымдық жəне ойын-сауық бағдарламасы (сайыс, викторина, интеллектуалды ойын); - мерекелік тарихи бағдарлама (есте қаларлық даталарға арналған əдеби-музыкалық шығармалар, концерттік бағдарламалар жəне т.б.); - би жəне ойын бағдарламасы (демалыс кеші, тақырыптық дискотека); - фольклорлықбағдарлама (салтанаттымерекелер). А.Б. Гальченко мəдени-демалыс бағдарламаларының келесі түрлерін бөліп көрсетеді: 1. Бір реттік ойын бағдарламасы қатысушылардың дайындығын талап етпейді. Қатысушылар бағдарламаға ісəрекет кезінде енгізіледі. Сонымен бірге ұсынылатын бағдарламалар өте алуан түрлі болуы мүмкін: интеллектуалды, ойынды, сайыстық. Бір реттік ойын бағдарламасын сипаттау үшін сценарий жоспары ғана жеткілікті болуы мүмкін. 2. Берілген тақырып бойынша сайыстық ойын бағдарламасы қатысушыларды алдын ала дайындауды көздейді. Бұл турнир, Жайдарман, интеллектуалды ойындардың барлық түрлері жəне т.б. болуы мүмкін. Мұндай бағдарламалардың танымдық жəне тəрбиелік мəні қатысушылардың дайындығы мен бірлескен шығармашылығы болып саналады. Сайыстық ойын бағдарламасына тапсырмаларды құрастыру, дайындық кезеңіндегі іс-шараларды сипаттау жəне ұсынылған əдебиеттер тізімі көрсетілетін толық сценарий қажет. Нақты тəжірибеде зияткерлік ойындар біріненбірі туындап (комбинация) отырады. Көбінесе бұл экономикалық стратегия элементтері бар сюжеттік викториналар. 120 Интеллектуалды ойындардың ерекшелігі – қатысушыларға ұсынылатын сұрақтардың болуы. Сондықтан мұндай ойындарды ұйымдастырушылардың маңызды міндеттерінің бірі - сұрақтарды сапалы іріктеу жəне жинақтау. 3. Ойын-спектакль. Мұндай ойынды өткізу үшін ойын бағдарламаларын жүргізушілер тобы қажет. Ойынспектакльдің сюжеті оның үшінші тарап қатысушыларын өзін спектакль кейіпкерлерінің тағдырына ықпал ете алатындай сезініп алдын ала дайындықсыз шағын рөлдерді ойнай алатындай немесе тапсырмаларды орындай алатындай етіп құрылады. 4. Театрлық ойын - ойын жағдайының нақты құрылымын, əртістер мен көрермендердің белгілі бір атмосфераға енуін, талап етеді. Бұл ойынды ойнау үшін айтарлықтай ұзақ дайындық кезеңі қажет. Мұндай ойындардың тақырыптары алуан-түрлі болуы мүмкін. 5. Қойылым (концерт, əдеби-музыкалық шығарма, спорттық жарыс жəне т.б.) орындаушылар мен көрермендердің қатысуымен сипатталады. Орындаушы – жас əнші, биші, гимнаст үшін – өнер көрсету əрқашан уайым, рухани толқу. Көрерменнің бағдарламаға қатысты эмоциясы күшті болса да, қабылдаушы субъект (реципиент) болып қала береді. 6. Мереке – дайындық жəне ұйымдастыру жағынан бос уақытты ұйымдастырудың ерекше мəнді жəне көп уақытты қажет ететін түрі. Ол əртүрлі əрекеттер мен сахналау əдістерін қамтиды. Мəдени-тынығу іс-шараларының мерекелік түрлері өте алуан түрлі. Оларға мыналар жатады: слеттер, қойылымдар, байқаулар, шығармашылық есеп берулер, балалар шығармашылығының фестивальдері, сəлемдесулер, презентациялар, рəсімдер; шерулер, карнавал шерулері, театрландырылған көріністер; спорттық мерекелер; тақырыптық апталар, тақырыптық күндер жəне т.б. Мерекелер аясында салтанатты рəсімдер, маңызды оқиғалардың кейіпкерлерінің өнері, марапаттар, түрлі көріністер, ойын бағдарламалары қолданылуы мүмкін [1]. Жазбаша түрдегі мерекелік бағдарламада тек концерттік нөмірлер тізімі ғана емес, сонымен қатар барлық ұйымдастыру шаралары сипатталған жəне оларға жауапты адамдар көрсетілген мерекеге дайындық жоспары болуы керек. Ұзақ мерзімді мəдени демалыс бағдарламалары. Мұндай бағдарлама қатысушылардың тұрақты құрамына арналған жəне бірнеше күн немесе апта, бір жыл немесе одан да көп уақытқа созылуы мүмкін. Ұзақ мерзімді демалыс бағдарламасының бірқатар ерекшеліктері бар: А) əлеуметтік идеяның (сюжеттің) болуы; Ə) ұжымдық шығармашылық қызметтің болуы; Б) жағымды мінез-құлықтың үлгілерін қалыптастыру жəне бекіту. Мəдени-тынығу бағдарламаларының жіктелімі екі факторға негізделген: бағдарламаға қатысу дəрежесі жəне бағдарламаның уақыт бойынша ұзақтығы. Қазіргі уақытта адамдарды адамгершілікке, көркемдікке тəрбиелеуде, олардың демалысын ұйымдастыруда, өміріне ықпал етуде маңызды рөл атқаратын ойын-сауық бағдарламалары, əртүрлі шоу бағдарламалар заманауи мəдениетте елеулі орын алуда. Мəдени-демалыс бағдарламаларының танымал түрлеріне шоу-бағдарламалар, шиеленіс, кульминация, шешімнен тұратын толыққанды сюжетті динамикалық жарқын, арнайы эффектіленген «жұлдыздардың» костюмді сахналық ісқимылдары жатады. [2]. Е.Омар Мəдени-тынығу жұмысының жеке жəне топтық, бұқаралық түрлерін сипаттай келіп, жеке дара жұмыстарды қолданысқа енгізу қажеттігі жайлы ескертеді [3]. Мəдени- ойын-сауықтық (кештің барлық түрлері), Ойын-бағдарламалары (Сайыс-ойын Театрлы-ойын, Сюжеттіойын 2 Ақпараттық-ағартушылық мəдени іс-шаралар (Көрме, Дөңгелек үстел, Тақырыптық бағдарлама, Үгіт бригадалары, Лекциялар, Тренингтер, Шеберлік-сағаты 3 Клубтық құрылымдар (Əуесқой бірлестіктер, қызығушылықтар бойынша клубтар, үйірме) [4] . Сонымен мəдени-тынығу жұмысының жеке, топтық, бұқаралық түрлері қалыптасқан. Е.Омардың «Мəдени-тынығу қызметінің тарихы, теориясы» еңбегіндегі мəдени-тынығу қызметінің қолданыстан түсіп қалған жеке-даралық формасын қайтадан жүргізе бастау қажет» - деген пікірін басшылыққа ала отырып бұл форманы трансформацияланған түрде қайта жаңғырта алсақ тұрғындардың ешкімге айта алмайтын мұң-шері, экзистенциалды мəселелер сияқты өзекті мəселелерді шешуге тамшыдай болсын үлес қосылар еді деп санаймыз. 1 2 3 4 Əдебиеттер Гальченко А.Б. О типологии досуговых программ, – М: Знание, 2012, - 320 с Козюренко Ю.И. Музыкальное оформление спектакля, - М: Юрайт, 2006, - 114 с Омар Е.О. Мəдени-тынығу жұмысының теориясы. – Алматы: Эверо, 2013,-168 б Гагин В.П. Выразительные средства клубной работы. Гагин В.П.: «Эксмо», 2005, - 120 с ƏОЖ: 784.85:315.3 ВОКАЛДЫҚ ƏН ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫН ДАМЫТУ Хажым Г. – МС-20-1к тобының студенті Жанабаева Р.К. – аға оқытушы Қазіргі білім беру жағдайында мəселе өзекті болып табылады.Оқушылардың адамгершілік негіздерін қалыптастыруға, адамзаттың рухани тəжірибесіне көшуіне, ұрпақтар арасындағы байланысты қалпына келтіруге ықпал ететін өнер, оның ішінде вокалдық əн өнері арқылы оқушыларға көркемдік білім мен тəрбие беру.Осыған байланысты, біздің ойымызша -жас ұрпаққа рухани-адамгершілік, көркемдік тəрбие беруде де вокалдық əн жəне хор өнерінің маңызы зор. Дəл осы пəн бойынша студенттер əн өнерінің ғасырлар бойы қалыптасқан бастауларымен іс жүзінде байланыса алады..Айтылғандарға келетін болсақ, вокалдық əн өнері білім беру жүйесі ретінде өзінің ұзақ қалыптасып, дамудың «белгілі» ұзақ кезеңін бастан өткере отырып, дүниежүзінің орыс тілінің ең бай тарихи тəжірибесін бойына сіңіргенін 121 айта кеткен жөн.«Жоғары» (интеллектуалдық рухани əлеуетке) ие болған кеңестік, қазақ əн мəдениеті мектеп оқушыларына əсер етудің эмоционалдық саласын анықтайды, бұл олардың шығармашылығының қалыптасуына қолайлы жағдай туғызады. Бұл идеяның маңыздылығын көрнекті мəдениет жəне өнер қайраткерлері атап өтеді.барлық заманның философтары, ойшылдары.Мысалы, Б.В.Асафиевтің пікірінше, «хормен əн айту музыканы түсінудің кілтіне айналады... хорға қатысу музыкалық сана мен бейімділіктің өте тез өсуіне мүмкіндік береді... хормен əн айту музыкалық тəрбиенің ең маңызды факторы».[3] Зерттеуші В.А.Самарин хор тəрбиесі процесінің қарама-қайшылығына тоқтала отырып, оның жеке тұлғаның эстетикалық талғамының дамуын белсендіретінін, жалпы музыкалық-эстетикалық тəрбиеге жағымды жағдай жасауға негіз қалайтынын атап көрсетеді. Жоғарыда айтылғандардың контекстінде бұл мəселеге қатысты ғылыми-педагогикалық əдебиеттерді талдау вокалдық əн өнерінің жетекші қайраткерлері А.В.Никольский, П.Г.Чесноков, А.А.Егоровтардың еңбектерінің ғылыми негіз қалағанын көрсеткенін айта кеткен жөн. хор тəрбиесінің теориясы мен тəжірибесін дамыту жəне хор педагогикасын осы саладағы мамандарды кəсіби даярлау жүйесі ретінде анықтады.Бұл мəселені ғылыми-теориялық тұрғыдан түсіну музыкатанушылардың еңбектерінде көрініс тапқан мысалы:Б.В.Асафьев, атақты дирижер-практиктер П.Г.Чесноков, А.А.Егоров, Г.А.Дмитриевский, К.Б.Птица, К.К.Пигров, Д.Г.Соколова, В.И.Краснощекова, А.Л.Анисимова, П.П.Левандо, Л.И.Ушкарева, К.А.Ольхова жəне т.б. Музыкалық-педагогикалық зерттеулердегі ғылыми тəсілдер Л.М.Абелян, О.А.Апраксина, Л.Г.Арчажникова, Ю.Б.Алиев, Л.Б.Бартенева, Т.Н.Овчинникова, Л.В.Живова, Г.П.Стулова, Е.Б.Абдуллина, Е.К.Сет, Е.А.Скрипкина, Т.А.Эстрина, Т.А.Эстрина. С.А.Сидоренко қандай да бір түрде вокалдық-хор білімінің ғылыми-əдістемелік, əдістемелік жəне практикалық негіздерін жəне хормейстер-педагогтың кəсіби музыкалық-педагогикалық қызметін жетілдіруге ықпал етті.Вокалдық-хордық білім беру кəсіптік қызметте жүзеге асырылатын осы бейіндегі болашақ мамандарды кəсіби даярлау технологиясының ішкі (білім беру, тəрбиелік) жəне сыртқы (біріктіруші) компоненттерін басқаратын біртұтас жүйе болғандықтан. Жалпы музыкант, оның ішінде дирижер-хормейстер дайындау, дамыту, тəрбиелеу мəселесі сан қырлы екені сөзсіз.Болашақта табысты музыкалық-педагогикалық қызмет үшін болашақ хор ұжымының жетекшісі дирижерлық технологиясын басқаруда жан-жақты білім алуы қажет. Вокалдық əн ж»не хор пəндерінде бір жағынан бұл пəннің мақсаты мен міндеттері хор мүшелерінің эмоционалдық дамуы мен тəрбиесіне бағытталса, екінші жағынан хор мүшелерінің өзін-өзі дамытуға бағытталған ал жетекшінің өзінің кəсіби əлеуеті – дирижер-хормейстер. Дирижер-хормейстердің көп қырлы кəсіби-педагогикалық қызметін модельдеу табысты дирижер орындаушылық шығармашылығының негізі ретінде хормен қарым-қатынас дағдыларын дамытуға бағытталған.Бұл бағытта дирижерлық – педагогикалық, психологиялық, музыкалық ғылымдар аз зерттеген адамның күрделі психофизикалық əрекеті екенін айта кеткен жөн. Музыкатану белгілі бір музыкалық шығармалардың интерпретациясын, олардың жүйелі сипатын, композитор шығармашылығын, көрнекті дирижерлардың қызметін қарастыру деңгейінде мəселелерді ашады.Бұл мəселені шешу дирижер қызметін жəне оның педагогикалық мəдениетін жетілдіретін өзекті мəселелерді қарастыруға мүмкіндік береді. Осы орайда зерттеуші Ш.Т.Таубаева былай деп атап көрсетеді: «Кəсіби-педагогикалық мəдениет – жалпыадамзаттық мəдениеттің бір бөлігі, онда білім мен тəрбиенің рухани жəне материалдық құндылықтары, сондай-ақ шығармашылық іс-əрекеттің тəсілдері қажет. ұрпақ алмасуының тарихи процесіне қызмет етеді, барынша толық сіңеді, жеке тұлғаның əлеуметтенуі, оқу-тəрбие процесін жүзеге асыру».[4] Автордың пікірі зерттеуіміздің аксиологиялық аспектілерін де көрсетеді деп айтуға болады.Дирижер-хормейстердің кəсіби мəдениетін қалыптастырудың тиімділігі көп жағдайда коммуникативті дағдыларды дамытуға байланысты. Профессор С.Н.Гевич былай деп атап көрсетеді: «Қарым-қатынас – дирижердің орындаушымен, хормен, оркестрмен өзара əрекеттесуі жəне музыкалық шығарманы үздік орындауға жəне эстетикалық тəрбиеге қол жеткізу үшін олардың күш-жігерін біріктіруге жəне келісімге бағытталған орындаушылардың өзара əрекеттесуін орнату.Дирижердің хормен, оркестрмен қарым-қатынасы толерантты, саналы жəне бір мақсатқа – музыкалық шығарманы шығармашылықпен орындауға, оқу əсеріне қол жеткізуге, эмоционалды бағалауға бағынуы тиіс екенін айта кеткен жөн.Əйтпесе, жетілмеген музыкалық орындау керісінше нəтижеге əкеледі.Оң нəтиже дирижердің репетиция функциясын орындау процесінде ғана мүмкін болады». [5] Жалпы, дирижердің хормен қарым-қатынасының нəтижесі қарым-қатынас процесінде жасалатын материалдық жəне рухани сипаттағы өнім болып табылады.Осылайша, дирижер мен хор арасындағы қарым-қатынас басым, оған дирижерлық жəне дирижерлік қызметтің барлық процесі негізделеді. Алдымен дирижер деген кім екенін анықтап алайық?Дирижер (француз тілінен аударғанда siigkeg – жетекші, басқару) – ұжымды, мюзиклді,шығармаларды орындауды басқаратын адам.Дирижер репетицияда дайындық жұмыстарын жүргізеді, орындайды: концертте немесе спектакльде топ басшысы.[6] Дирижер қарым-қатынасының субъектісі – орындаушылар тобы, топтық жəне жеке орындаушы.Бірақ дирижер мен орындаушылардың арасындағы байланыс процесі олардың арасына басқа белгі жүйесі: музыкалық ұжым, дыбыстық жүйеден таңбалық жүйеге ауысқан музыкалық шығарма – ноталар қосылмаса, жүрмейді.Дирижер мен хор арасындағы байланыс үшін партитураны, оның таңбалық дыбыстарын жан-жақты зерттеу қажет: музыкалық шығарма туралы ішкі есту ойларын жасауға мүмкіндік беретін жүйелері. Біздің зерттеу контекстінде коммуникация (лат. communicage - біреумен сөйлесу) - қарым-қатынасты білдіретін категория екенін атап өткен жөн.Көбінесе: бұл термин кең мағынада, қарым-қатынас байланысы ретінде қолданылады.Анықтамада: қарым-қатынас ұғымы, тұлғаның ұжымдық іс-əрекетінің қажетті шарты ретінде - мағына құраушы мағыналар: қарым-қатынас, əрекеттестік жəне іскерлік. . Жалпы алғанда, біз профессор С.Н.Гейвичтің материалдық құндылықтармен толықтай келісеміз.Қарым-қатынаста біз мыналарды қарастырамыз: дирижер музыка саласында рухани сұраныстар саласын қамтамасыз ете алатын тұлға жəне əлеуметтік маңызы бар жеке тұлға.[5] Əдебиеттер 1 Неменский Б.М. Искусство как опыт человеческих отношений. // Искусство в школе. 1991, №3. с. 10-17. 2 Асафьев Б.В. Избранные статьи о музыкальном просвещении и образовании. - Л., 1965. с.65. 3 Птица К.Б. Могучее средство воспитания. Сб.статей. - М.: Издательство Музыка, 1978. - с. 21-35. 4 Гевич С.Н. Методика работы с хоровым ансамблем. Учебное пособие. - Шымкент, ЮКГУ им. М. Ауезова, 2003. 122 ƏОЖ 345-01 ҚАЗІРГІ ЭСТРАДАЛЫҚ ƏНШІНІҢ КƏСІБИ ДАЙЫНДЫҒЫ Шəкір Ұ. - 22-6к3 тобының студенті Төлебаева Ғ.Б. - оқытушы Қазіргі эстрадалық əншінің кəсіби дайындығы музыкалық-теориялық жəне музыкалық-тарихи білімді, музыкалық шығармалардың формалары мен құрылымдарын, экспрессивті-бейнелеу құралдарын, стильдер мен жанрларды игеруді қамтуы керек. Жан - жақты көркемдік талғам мен музыкалық мəдениетті қалыптастыру болашақ эстрада əртістері-əншілермен бірге білім беру ісінде вокал оқытушысының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Оқу-білім беру үрдісінде əншілерді даярлау жөніндегі бағдарламалық модульдердің үйлесімі, оларды студенттердің сабақ барысында оқуының логикалық реттілігі арнайы музыкалық оқу орнында оқуды бастамас бұрын қажетті білімі, іскерлігі, дағдылары жоқ, орындаушылық қызмет туралы нақты түсінігі жоқ білім алушылар үшін мүмкін болатын қиындықтар өлшемінен туындайды; болашақ вокалист маманын даярлау студенттердің танымдық қабілеттері мен мүмкіндіктерін (табиғи деректер, ресурстар, жалпы музыкалық құзыреттілік деңгейі) ескере отырып, тұлғаға бағытталған (жеке) тəсіл негізінде айқындалады; Болашақ Орындаушының (вокалисттің) даму стратегиясы вокалдық-орындаушылық мəдениеттегі танымдық құбылыстар мен үрдістердің, олардың арасындағы байланыстар мен қатынастардың біртіндеп күрделенуіне негізделген, болашақ маманның оңтайлы дайындығын қамтамасыз етуге ықпал етеді. Вокалистті даярлау мазмұнының негізгі бөлігі оқу репертуары болғандықтан, оның негізінде əншінің орындаушылық шеберлігі қалыптасады, содан кейін оны Эстрадалық вокал бойынша мұғалімнің жұмысында таңдаудың маңызы артады жəне əнші-əртістердің болашақ кəсіби қызметінде ол келесі талаптарға сай болуы керек: * вокалды оқытуды тек жоғары көркем музыкалық шығармалар негізінде жүргізу; * таңдалған репертуарды бағдарламамен де, оқытушының вокалдық деректерімен де үйлестіру; * оқу репертуарына тақырыбы мен стилі бойынша əр түрлі вокалдық шығармаларды қосу; * əншінің шығармашылығы мен музыкалық-эстетикалық талғамын жан-жақты дамыту; * білім алушының болашақ мамандыққа деген қызығушылығын ынталандыру, репертуарды таңдаудағы тілектерінен бастау. Бүгінгі таңда отандық эстрадалық өнер қазіргі кезеңдегі дағдарыстан шыға ала ма, жоқ па, ол вокалистке байланысты. Көптеген əншілер мен əншілердің "кəсіби жетіспеушілігі", тіпті көпшілікке танымал болса да, айқын; əлі күнге дейін "микрофон нұсқасында" əн айту əртістен арнайы вокалды-техникалық дайындықты қажет етпейді жəне оның қазіргі эстрадалық орындаудағы рөлі мен маңызы үнемі артып келеді деген қате сенімдер басым. Вокалды-техникалық дайындықтың маңызды компоненттеріре: * дыбыс шығару техникасы; * ішкі есту өкілдіктерін үйлестіру жəне олардың əнге нақты енуі; * тыныс алудың "механизмдерін" пысықтау; * əн айту процесінде бұлшықет "қысылуларын" бейтараптандыру; * бүкіл диапазонда дауыстық дыбыстың тегістігін дамыту; * резонаторлық сезімдердің дұрыс позициясын қалыптастыру; * нақты дикцияны дамыту жəне т. б. Эстрада əншісінің өнеріндегі өсіп келе жатқан рөл сыртқы экспрессияға, яғни аудиторияға əсер етудің "вербалды емес" құралдарының бүкіл кешеніне жатады. Осыған байланысты əнші-əншіні даярлау əншінің эмоционалды-сезімтал саласын актерлік шеберлікпен тəрбиелеу əдісіне негізделуі керек, оның маңызды компоненттерінің бірі-экспрессия, оның ішінде: жестикуляция; мимика; пластикалық экспрессивтілік (дене қозғалысы); Болашақ эстрадалық əншінің концерттік қызметке дайындығын қалыптастыру процесін модельдеу осы сала ерекшеліктерін неғұрлым нақты зерттеуге мүмкіндік береді, музыкалық жəне педагогикалық ғылым жинақтаған барлық жақсылықтарды жалпылауға алғышарттар жасайды. Білім беру жүйесіндегі модельдердің белгілі анықтамаларының ішінде бізге оңтайлы болып көрінеді: "оқыту моделі (лат. modulus-Өлшем, үлгі) - бұл білім беру мекемесінің, оқытушылар құрамы мен оқитын контингенттің нақты мүмкіндіктерін, сондай-ақ үздіксіз білім беру стратегиясы контексіндегі əлеуметтік тапсырысты ескере отырып, педагогикалық технологиялардың ықтимал үйлесуіне негізделген оқыту процесінің болжамды пəрменді жүйесі. Бұл модельде зерттелетін дайындықты қалыптастырудың педагогикалық шарттарын құрылымдауға жəне нақтылауға мүмкіндік беретін 4 құрылымдық блок бар: 1) тұжырымдамалық-мақсатты; 2) мазмұнды-белсенді; 3) ұйымдастырушылық-технологиялық; 4) бағалау-тиімділік. Концептуалды-мақсатты блок мыналарды қамтиды: мақсаты-болашақ эстрадалық əншінің концерттік қызметке дайындығын қалыптастыру; міндеттеріне: 1) концерттік қызметке оң көзқарас қалыптастыру, 2) концерттік қызметке дайындықты қамтамасыз ететін жағдайлар жасауға (білім беруді тұлғаның кəсіби, шығармашылық, эмоционалды-еріктік қасиеттерін, 3) концерттік қызметке дайындықтың қалыптасуының барабар өзін –өзі бағалауын əзірлеу; əдіснамалық тəсілдержүйелі-тұтас, жеке-қызметтік, мəдениеттанулық; қағидаттар. Болашақ эстрадалық əншінің концерттік қойылымдарға дайындығын қалыптастырудың көркемдікпедагогикалық қағидаттарын əзірлеу жəне негіздеу үшін бағдар əншілерді оқыту мен тəрбиелеудің негізгі принциптері 123 болды. Олардың ішінде: көркемдік жəне техникалық дамудың бірлігі, оқушыға жеке көзқарас, əнші мен оның дауысын тəрбиелеудегі біртектілік пен дəйектілік принципі (шеберлікті игеру). Жоғарыда аталған принциптер əмбебап болып табылады жəне эстрадалық вокалистті концерттік қойылымдарға дайындау процесінде де маңызды.Эстрадалықəншіні дайындау тəжірибесін жинақтау жоғарыда аталған қағидаларды бейімдеуге жəне болашақ эстрадалық əншінің концерттік қызметке дайындығын қалыптастыру қағидаттары: 1) шығармашылық қызмет нысандарының интеграциясы; 2) көркемдік жəне техникалық даму бірлігі; 3) біртіндеп жəне жүйелілік; 4) жеке көзқарас; 5) сабақтастық жəне перспективалар; 6) креативтілік. Эстрадалық əншінің шығармашылық қызметі сонымен қатар актерлік шеберлікті дамытуды, образға толық енуді, қойылымды театрландыруды, сахналық қозғалыстардың икемділігі мен ырғағын да қамтиды. Əдебиеттер 1. П.Момынұлы Қазақ музыкасының тарихы Алматы 2010ж 250б 2. Мендаякова, К.М., Мектепте музыкалық тəрбиені оқыту əдістемесі / К.М. Мендаякова.– Aлмaты: - Фолиант, 2013.100 б. 3. Əдeнбaeв,C.Ш. Тəpбиe тeopияcы мeн əдіcтeмecі/С.Ш.Əденбаев.-Aлмaты: Дapын, 2014.-125 б. 4. Құлмaновa, Ш.Б. Мyзыкa пəнінің бaғдapлaмaлap жинaғы / Ш.Б Құлмaновa. - Aлмaты: Фолиант, 2011. - 200 б. 5. Райымбергенов, А., Мұрагербағдарламасы/А.,Райымбергенов.- Aлмaты: Атамұра, 2015. - 112 б. 6. Таубалдиева Ж, Оразбаев Ш.Е. Болашақ музыка мұғалімінің сөйлеу мəдениетін қалыптастыру. Оқу құралы.– Алматы, TechSmith, 2019. -112 бeт 7. Авизова А.Қ. Дүниежүзілік өркениеттер тарихы: Оқу құралы. –Алматы: Эверо, 2020. - 220 б 8. Абжаппарова Б.Ж., Тулегенова А.Ж. Ежелгі Шығыс тарихы. Оқу құралы / – Алматы: Эверо, 2020 192 б ƏОЖ 37.013:792 АКТЕРМЕН ЖҰМЫС Шыңғыс А. – МӨ-22-6к2 тобының студенті Жандарбеков А. - аға оқытушы Спектакльді даярлау негізінде режиссер уақытының жəне күшінің көбісін актермен жұмыс істеуге арнайды. Актермен кездескенге дейін режиссердың барлық жұмысы дайындық сипатында болады. Режиссер жақсы дайындалып, автор материалын талдап, терең түсініп, спектакль тақырыбы мен идеясын толық сезінген сайын, өз жұмысының одан ары табысты өтуін қамтамасыз етеді. Бірақ барлық ойын іске асыру іс жүзінде актерлармен бірлескен жұмыс кезінде басталады. Əрине дайындық кезеңінде режиссердың басты назары мүмкіндігінше өзі жақсы дайындалуға жəне актерлармен жұмыс істеудің екінші кезеңіне материал даярлауға көңіл бөлетін болса, екінші кезеңде-актерлармен жұмыс істеуге басты көңіл дайындық жұмысының нəтижиелерін іске асыруға бағытталады. Репетициялық кезеңнің басталуы, ол режиссер спектакльге дайындықты бітіріп енді өз ойын актерларға ісжүзінде орындату дегенді білдірмейді. Репетициямен қатар режиссер үздіксіз өзіндік жұмыс жүргізіп, əр кезекті репетицияға дайындалу керек. Бұндай дайындық материалы өткен репетиция болып табылады. Режиссер орындаушылар айгқан барлық ойлар мен ұсыныстарды, сонымен қатар актерлармен жұмыс істеу кезінде басына келген жаңа ойларды да ескеру кажет Рольдерді бөлудін негізі болып табылатын ол актер мүмкіндігін режиссер ойластырған образдармен салыстыру. Бір жағынан сыртқы түрі белгілері (үшін бойлы, көрікті, жуан т.б.) екінші жағынан ішкі қасиеттерін (салмақты, өмірге құштар, жүйкесі ауырады, ерікті, күшті) ескеру қажет. Əрине ең дұрысы ұсынылатын образға (роль) актердың сыртқы жəне ішкі қасиеттері тура келсе тіпті жақсы. Пьеса туралы жалпы ұғым қалыптасқан соң режиссер образдарды түсіндіруге кіріседі. Бұл жерде біз айтып өткендей барлығы толық ашылуы тиіс: əр образға сипаттама, осыған орай айнала қоршаған шынайылыққа көзқарасы ең алдымен басқа кейіпкерлерге қатынасы жəне əр образдық жеке ерекшелігі талданады. Сахна міндеттері үш құрамдас бөліктен (элементтерден) тұрады. Сахна міндетін анықгау үшін үш сұраққа жауап беру керек: 1. Мен не істеймін (əрекет)? 2. Мен (бұны) не үшін істеймін, немесе маған не керек (қажеттілік)? 3. Мен (бұны) қалай істейміз (жолы, тəсілі)? Екі бірінпй элемент - əрекет (мен не істеймін) жəне қажеттілік (маған не керек) - пьесаны талдау кезінде дəл анықталуы тиіс. Үшінші элемент-жолы, тəсілі (мен қалай істеймін) ерте бастан анықталуы тиіс емес; жолы. тəсілі міндетті дұрыс атқару процесінде, əріптестен көзбе-көз қатынаста аяқ асты пайда болады. Актер өз пайымдауы немесе режиссер талабы бойынша кез-келген əрекетті орындайды əрі орындауы тиіс. Оның тек білетін нəрсесі бұл не үшін оған қажет, ягни ол не істегісі келеді. Актерге сезімді ойнаудың қажеті жоқ Актер сезімді ойнамай ақ оларды сахналық міндетті дұрыс атқару нəтижесі ретінде бастан кешіреді. Енді келесі өте маңызды жұмыс кезеңіне «сөз астарын» іздеуге көшеміз. Сөз астары дегеніміз не əрі ол мəтінмен өзара қандай қарым-қатынаста болады Мəселе мынада актер сахиада мəтінде бар ана немесе мына сөзді айтқанымен, еш уақытта сол сөздегі мағынамен шектеліп қалмайды. Егер актер солай ететін болса. онда ол актер емес, актер материалын ештемемен толтыра алмай, өз ролін жасаушы бола алмас еді 124 Түсіндіру-бұл ең қысқа жол болмаса да көрсетуге қарағанда қауіпсіз, ал көрсету режиссер қолындағы күшті, əрі қауіпті құрал режиссер көрсетуді мүмкіндігінше сирек қолдану керек. Ол керсетуде актер шығармашылық көңіл- күй жағдайына келмегенше қолдануға болмайды, кері жағдайда актер тек режиссерды мехникалық кешіріп, соған ұқсауға тырысады. Əзірше шығармашылық жағдайға келмегенше режиссер барлық күш-жігерін жұмсап, түсіндіру жəне кедергілерді жою арқылы актерды шығармашылық жағдайға келтіріп оны белгілі талантарға бағындыру керек. Ең қажетті талап - режиссерлық көрсету образ бойынша жекені көрсету емес, жалпыны ашу болу керек. Сондықтан жекелеген дауыс ырғағы немесе жекелеген ышираны тек өзі үшін ғана емес, дауыс ырғағы немесе ышира арқылы актерға сол образдың ішкі маңызын хабарлау. Сондықтан режиссерға ең жақсысы көрсету кезінде актер мəтінің емес мəтінді ойдан шығара пайдалану оңды болады. Режиссер бұл жағдайда көрсеткенімен актер үшін тұтас сахнаны ойнап беру қажеттілігі жоқ. Ол тек қана білдіру арқылы актерды дұрыс жолға салуы тиіс. Актер дұрыс бағыты, образ маңызын сезініп, режиссерлық көрсетуді өзі толықтырып, жетілдіреді. Ол бұны өзінің өмірлік байқауы мен тəжірбие, білімі арқасында іске асырады. Көптеген жағдайларда актер болып қызмет істейтін адамдар режиссурамен айналысады. Сондықтан режиссер көрсету ретінде, ролді өзі ойнағандай атқарады. Бұл өте талантты, актерға қатты ұнауы мүмкін, бірақ бұлай істеу- үлкен қателік. Актердың жекелей қабілеті басқаша болғандықтан, ол бəрібір тапсырманы режиссер секілді органикалық атқара алмайды. Ол тек режиссерға ұқсауға тырысуы мүмкін. Бұл жағдайда режиссер өзінің жеке актерлық қабілет, ерекшеліктерін көрсетеді. Осыған орай режиссер өзінің жеке актерлық материалдарынан емес, өзі көрсететін актер материалынан шығуы тиіс. Ол озі қалай ойнайтының көрсетуі емес, сол актердың қалай ойнайтының көрсетуі тиіс. Сондықтан əртүрлі актерларға көрсеткенде бір ғана сахналық тəсілдерді қолданбай əрқайсының жеке орындаушылық қабілетіне сүйенуі керек. Актерлық орындау шындығына қол жеткізіліп болған жағдайда жекелеген бөліктер, актіні əсіресе тұтастай бүкіл спекгакльге қуалау-прогон өткізу режиссерге, актерлар үшін де үлкен маңызы бар. Режиссер алғаш рет жұмыс нəтижиесінен азды көпті толық əсер алып, өзінің жəне жекелеген орындаушылар қателіктерін дəл таба алады. Актерлар алғаш рет бүкіл əрекет даму бағытын (образдың басты əрекеті) іс жүзінде сезіне алады. Сондықтан куалау-прогон кезінде ұсақ-түйек нəрселерге бола дайындықты жиі тоқтата беруге болмайды. Ең дұрысы қуалау барысында ескертулерді дайындық соңында талдау үшін жазып отыру керек. Бұл айтылғандардың барлығы толық монтировка, костюм жəне гриммен өтетін шын мəнінде бүкіл спектакль қуалауы болып табылатын басты дайындыкқа да қатысты. Алғашқы спектакль-бұл ұзақ күттірген көрерменмен кездесудің толқымалы сəті. Əдеттегідей бүкіл қатысушылар құрамының көңіл-күйі салтанатты, мерекелік жағдайында болады. Бірақ бұл күнді шығармашылық жұмыстардың біткен күні, бірінші спектакльге дейін қиын, азапты жұмыс, бұдан соң рахатын, жемісін көреміз деп қарауға болмайды. Бұл əрине дұрыс емес Бірінші спектакльдерде барлық іздеген нəрсе, дайындық кезінде өңделгендер, біртіндеп арнасына түседі, түпкілікті органикалық қонымдылық жағдайға көшеді, тек алғашқы спектакльдер оның одан ары өсуіне демеу береді. Əрине, орындаушылардың шын көңілі мен ақыл-ойы ролдерді орындау деңгейі келесі қойылымдарда уақыт бойына үздіксіз өсіп отыратындығы түсінікті. Дегенімен алғашқы спектакльдер ең көтеріңкі жағдайды жасайды. Үздіксіз қадағалау арқасында бес-алты қойылымнан соң спектакльді тіпті танымай қалуды сеніммен айтуға болады. Бірақ бір жағынан көрерменмен алғашқы кездесулер орындаушылыктың өсуіне үлкен мүмкіндік беретін қуатты фактор болар болса, екінші жағынан орындаушылардың өзіне қатаң талап қоймауынан бұл алғашқы спектакльдің бұғып жатқан елеулі қауіпі бар. Олардың ең бастысы-орындаушылардың театрда айтылатындай, «көрерменге» ойнау үшін əуестеніп келуі, яғни көрермен залының мүмкін болғанша көбірек əсерін алу (мысалы күлкісі). Бұл əрине өзін өзі алдау. Күлкі көрермен көңілін білдіретін жалғыз форма емес қажетсіз жерде көрерменді күлдіру-ол спектакльді саналы түрде бүлдіру деген сөз, ең қорқыныштысы-көрермен кеңілін табуға ұмтылған актер, өмір сүре білу маңыздылығын жоғалтып, орындаудың көркемдік шындығы бұзылды. Режиссер əр қойылым сайын көре бермейді. Ал əр жолы көріп, орындаушылармен соңыра өткізген, еңбектері, қамқорлығы толыққанды нəтиже тұрғысынан қайтып, спектакль сапасын арттырып ұжым шығармашылық сапасын арттыруға ықпал етеді. 1. 2. 3. 4. Əдебиеттер Жандарбеков А.Театр ұжымын басқару жəне оның режиссурасы.-Алматы., 2017 Кнебель М.О. Поэзия педагогики.-М.,1976 Байсеркенов М. Сахна жəне актер.-Алматы., Ана тілі, 1993 Кристи Г.В. Вогспитния актера школы Станиславского.-М.,1976 ƏОЖ 37.036.5 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ АСПАПТЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ ДАМУЫ Эргешова А. - МӨ -22-15к2 тобының студенті Ауелбекова Г. - аға оқытушы Еліміз егемендік алып, тарихымызды терең зерттеу мүмкіншілігі туып отырған заманда рухани – мəдени тарихымыздың айнасы боларлық айғақтарды халқымыздың фольклорлық, этнографиялық мұраларынан іздеуіміз керек болады. Қазақ халқының рухани - мəдени əлемінде əлі де болса толық игерілмей жатқан ұшан - теңіз байлық көзі музыкалық фольклор. Еліміздің өткен тарихын зерттеуде музыкалық фольклордың алатын орны ерекше. Халық басынан өткен ірі оқиғалар, наным – сенімдер, дүниетанымдық мəліметтер халық есіндегі туындылар, этнографиялық деректер арқылы сақталып келді. Елімізде музыкалық фольклор үлгілерін жинақтау жұмыстары 125 20 - шы ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап азды - көпті жүргізіліп келді. Соның нəтижесінде көптеген халық əндері мен күйлері жинақталып, жүйеленіп флоьклорлық жинақтар болып жарық көрді. Қазақ тектілігінің шығу тегі, құрылымы жəне шығу тегі. Дегенмен, облыстық мектептердің заңдылығы бар жəне жеке үлгілердің легитимділігі бар жəне бұл үрдіс жағдайдың сипатын тануына кедергі болмайды; керісінше, ол аспаптық музыка байлығын жəне жетілдірілуін көрсетеді. Аймақтық факторларды ескере отырып, айналу күйінің ерекшелігін, тек қана техникадан шығу əдісін түсіндіру жөн. Бірінші кезекте мəртебелердің дамуы (ежелгі мемлекеттер, аңызға айналған мемлекеттер) сатылар процесіне байланысты. Қазақ дəстүрінің орындау стилі аймақтық ұя салған медбикелерге байланысты дамиды. Əуен əуелі тонаушы балшықтың тамыры болғанымен ,сондайда ол тездетілген мəдениетке қатысты əртүрлі арналарға түседі. Қазақстан өнерінің жайкүйі екі негізгі нысанға бөлінеді:демек демпинг, шөгу, сондай-ақ олардың жерге жəне жерді жасайтын ерекшеліктері бар. А.Жұбановтың «Ғасырлар кілті» деген атауында Тəттімбетті зерттеуде, ол У.Бекеновтың (роталық шеберлер) кітаптарынан кейінгі музыкалық термин болып табылады. Əйелдер тарихын оқытуды орындау сипатына жəне орындау дəстүрлерін қалыптастыруға байланысты бірнеше аймақтарға бөлуге болады: - Алтайдың саз ұясы, облыс - Шығыс Қазақстан; - арқа ұясы, облыс - Орталық Қазақстан; - Жетісу қорым ұясы, облыс - Оңтүстік-Шығыс Қазақстан; - Қаратау ұясы, облыс - Оңтүстік Қазақстан; - Жидели Байсын қорымы, облыс - Сырдария, Арал ауданы; - Орда ұясы, Батыс Қазақстан облысы; - Маңғыстау облысының төбесінің ұясы. А. Сейдімбек, жыныстық ұялар бөлудің алғашқы құрушысы [1] , бұл сынып бұрын жіктелмеген. Бұл əңгіменің тарихын жəне өнімділік мəдениетін басшылыққа алатын айқын əрі нақты анықтама болды. Аймақтық қазақтың монахтарында əлі де анықталмаған көптеген бірлік мектептері бар, бірақ олардың көбісі өзіндік стилі. Алтайдың жауынгерлік өнер мектебінде Тарбагайық, АркадийТоқырауыт, Жаңа мұхит, Жетісу - Талас, ҚаратауКүнгей, Жидйлібай - Арал, Орда - Орал, Ургенч - Үстірт (түрікмен стилі) мектептері бар. Бұдан басқа, Іле, Шығыс Түркістан жəне Баялка да классикалық мектептер. Бұл мектептің өкілдері - Аққыз, Тока, Байсеер, Усен Руке, Маман, Аненжан, Есир - бұл шыңның шыңына жеткен домбыра ойыншылары. Бұл мектептерде іс жүзінде домбыралық өнер ретінде бағаланады . қоғамдық игілік. Алтай, Тарбағатай, Арқа, Жаңа Арқа, Токирун, Жетісу, Талас, Қаратау, Гейтитбай, Арал, Орда, Орал, Торайбек, Үстірт, Іле, Шығыс Түркістан, Бойле. Ұялық ұядан басқа типтік мектептер бар . Əрбір ұяның басында осы аймақта стилді жасайтын адамдар бар. Байжігіт, Тəттімбет, Қожек, Сүгір, Қазанғап, Құрманғазы, Əбілолардың мектебінің негізін қалаушылар жəне ең танымал (реформаторлық) композиторлардың шығармашылары. Біздің модельдерімізді одан əрі дамыта алатын бол ашақ адал адамдар - өз қолдарын жоғалтқандар, сондай-ақ өздерінің орындаушы мектептерін құрған домбырашылар. Бұл күнде А.Хасенов, М.Хамзин, Н.Тілендиев, Ж.Камболбаев, Т.Момбеков, С.Балмағамбетов, Б.Сагиратов, К.Жантилеуов, Р.Габдиев жəне С.Шəкіратов сияқты күйшілердің қойылымдары жалғасты. , жеке мектеп. Ұлттық музыкалық мəдениеттің Кетбугадан Жақыпқа, Татимбет пен Беженнен (бейсенбі) қазақ даласының шығыс аймағына, ғасырлар бойы өмір сүрген мемлекеттің ұлы арна - ротация , əкемнің мұрасы . Қазақстан халқының аңызына сəйкес, «əндер аспан əлемінен келді, кейде тауларда ұшып, тауда ұшып, шөл далаға ұшып, жерге ұшып бара жатқан тауларға жетті. жер астығына жақын болды, сондықтан қазақ халқы ас үйде үлкен əн айтуда жəне сапалы пти алады «Халықтың аңызы бар . Сондай-ақ, халық арасында туылған кезде «дауыс пен мелодиялық дауыс» деген гипотеза бар. Қазақ халқының қарттардан бастап ескі сəнге дейінгі музыкасы музыка, музыка жəне би қойылған орын болып табылады. Топ өзінің музыкалық аспаптарын жəне өнімділік стильдерін орындады. Балалар балшық, тырнақ, сызат жəне сызат ойнайды. Бұл аспаптарды əртүрлі жануарлардың, құстардың, балықтардың, көптеген атақтардың жəне жарқыраған көздердің бейнесін жасаған шеберлер өзі немесе балалар жасайды. Балалар əндері мен əуезді əндер, мысықтар жəне ұлы азаматтар, балалар қоршаған ортаны біліп, əлеуметтік-мəдени ортаға толыққанды қатысушы болды. Жастар ойындарына қатысу, айтыстарды, аргументтерді, диалогты өткізу əн мен əн айтудың сүйемелдеуімен жаңа көркемдік білім мен тəжірибе. Жасрепертуар тойда, əн айтуда, əн айтуда, қалыңдық əндерінде, дабылда, барабанда, аң аулауда жəне əн айтуда махаббат туралы əндер мен қазақ хал қының əндеріне бай болды. Сонымен бірге көптеген адамдар қоғамдық істерде, тайпаның мүдделерін қорғауда, айтыстарда, дəстүрлі халықтық мерекелерде жəне ұлттық дəстүрлерді тойлауда үлкен тəжірибеге ие. Ал «кəрілік» жəне «даналық» туралы əндер жастарғаө білім туралы, өмірдің мағынасы туралы ойлар жəне жастықтың болмауы туралы үйретеді. ХХ ғасырдағы барлық халықтың рухани игілігі ғасырға дейін сөз жоқ, аузына н ауызға, əкесінен балаға, мұғалімнен шəкіртке, өткеннен болашаққа дейін жазылған. Шаруашылықтың көшпелі жəне көші-қон мұрасы ұлттық аспап тардың ерекшеліктерін, музыкалық дəстүрлерін, қазақ қоғамының өмірі мен өмірінің бірлігін, сөздік жəне поэтикалық өнердің ерекшеліктерін көрсетеді. Музыканың алғашқы кезеңінде ескі көшпелі қоғамның қажеттілігі пайда болды жəне діни жəне күнделікті дəстүрлердің біріне айналды. Қазақтың этносы-поэзияс ының қалыптасуы кезінде пайда болған негізгі эпикалық оқиғалар түрлі дəстүрлермен байланысты. Халық жадысында жүзден астам эпосы бар, олар браггарт немесе домбыра жасаған мыңдаған өлеңдерден тұрады. Халықтық өнердің сүйікті жанрларынан ерлік пен лирикалық эпостар «Қобыланды»,«Алпамыс», «ЕрТарғын Қамбар», «ҚызЖібек», «ҚозыКөрпешБаян сұлу», «Еңлік пен Кебек» - қазақ халқының тарихы туралы мифологиялық тұрғыдан дəл баяндар. ал Құрбан - ұлы ұлы, «Қорқыт», «Жылымай», «Тантанды» ұлы, Қасиетті Хортыттың (алғашқы қайын жəне қобыздың алғашқы шамы) Тана», «Элимай», Тоқтылардың ұлы »жəне басқалар. Олардың əрқайсысында дыбыстың табиғаты сипатталады жəне табиғаттың табиғи дауыстары, өмір, өлім, өмір туралы философиялық ойларға ие болды. бір мемлекетке басқа, музыкалық əуендер бір немесе бірнеше рет қайталанады. Бұл дыбыстар ай мен рухтың құпиясына бағытталған дыбыс шыққанда жаңа дыбыс шығарады. [2] XX ғасырда қазақ музыкалық мəдениеті жаңа əуендер мен жанрлармен байытылды. Тарихи тарих кезеңінде республика еуропалық классикалық музыканың байлығы мен жанрлық арсеналын меңгерді. Бұл опера, симфониялық, балет, аспаптық концерт, кантата, ораторлық, ансамбль, оркестр, хор түрлері. Шығармашылық жазба түрінде жаңа кəсіби композиторлық мектеп құрылды. Ұлттық мазмұнның синтезі жəне XX ғасырдың 30-40 жылдарындағы еуропалық түрлерін таңдау, қазақ опера өнерінің классикалық шығармалары - Е. Брусиловскийдің «Қыз Жібек», А.Жұбанов, «Абай», Л. ХамидиТөлебаевтың «БіржанСара» операсы туды. Олардың драмалық жəне музыкалық негізі 126 қазақ фольклорының жəне ауызша кəсіби музыканың шексіз мүмкіндіктері. Опера театрының сахнасы - 19 ғасырдағы Біржан мен Сара арасындағы поэзияны мерекелеудің керемет дəстүрі. ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық көтеріліс кейіпкерлерінің əндері, ақын жəне композитор Махамбет жəне əнін орындады Аты аренаға айналды. XX ғасырда даму еліндегі 60-70 жыл трассасы аспаптық музыка жанрының симфо ниялық музыкасы өте жақсы дамыған. Г.Жұбановтың симфониялары , Қ.Қожамжаров, симфониялық мемлекет - жаңа жанрлық синтез. Ұлттық аудиторияға қазақ мономузыкасының арнайы оркестрі мен интерпретациясы берілген. «Отырар сазы» фольклорлық-этнографиялық оркестрі танымал өнер ұжымына айналды. Б.Сарыбаев - фольклорды əкелген қазақ музыкалық аспаптары оған енгізілді. Батырлар оркестрлік орындауында кейіпкерлердің бейнелері, аттардың жылқылары, кең таралған немересінің бейнесі, ұлттық мерекелердің салтанаты - барлығы сол арнаға барады. Бұл ұжымның бейнесі. Бұл ансамбльдің режиссері, дирижері, композитор жəне домбырашы Н.Тілендиевтің еңбегі өте жоғары бағаланды. Қазақстанның қазіргі заманғы дамуы кезінде музыкалық мəдениеттің маңызды бөлігі дамыды. Республикада музыканы дамыту жанры, соның ішінде композитордың орындау жəне шығармашылығы дəстүрлі, танымал музыка (рок, поп, джаз) мен діни əлемнің жаңа əлемін шығарады, Қазақстандық концессияларда тұратын адамдар - ұйғырлар, Корей, неміс, тер, дунгандар, орыс, татарлардың кəсіби ауызша фольклоры негізін қалады. Əртүрлі көркемдік бейіндегі топтар: Мемлекеттік симфониялық оркестр, Құрманғазы атындағы қазақ халық аспаптар оркестрі, хор шіркеуі, халық би ансамблі, Мемлекеттік квартет, эстрадалық ансамбль, жез жəне джаз оркестрі [3]. Қазақстан əлемдік деңгейдегі классикалық музыка үйдегі суретшілер. Олар «Е.Серкебаев», «Б.Төлегенова», «Г.Есимов, «А.Динишев», «Г.Кадыбекова», «А.Мұсаходжаева,» «Ж.Əубəкіров жəне қазақ музыкалық диаспорасының шетелдік жұлдыздары – «М.Бейсенғалиев», Е.Құрманғалиев жəне оның əпкесі - Нақыпбекова. Қазіргі кезде Қ.Байсейітова мен А. Жұбановтың арнайы балаларға көмек көрсету жүйесі құрылды. Құрманғазы ҚР Ұлттық консерваториясы, Ұлттық өнер университеті, Т.Жүргенов атындағы өнер университеті, Жамбыл атындағы Абай атындағы мемлекеттік академиялық опера жəне балет театры, m emlekettik Филармония, Қазақконцерт, М. Əдебиет жəне өнер мұражайы жəне басқа музыкалық-ағартушылық, ғылыми жəне мəдени мекемелер бар. Жыл сайын біздің еліміз халықаралық конкурстағы орындаушылық өнерге арналған аспапты жəне халық музыканттарының дəстүрлі музыкалық уақыт фестивалін тарылтуы үшін жас өнерпаздар санының өсіп келе жатқан өнері. Бүгінгі жəне ертеңгі музыка, өткен ұрпақтың алтын буыны. Əдебиеттер 1. Балабеков Е. Қазақтың музыкалық фольклоры. Алматы, ИздатМаркет, 2006 ж. 2. Казыханова Б.Р. Эстетическая культура Казахского народа. Алматы, Казахстан, 1973. 3. Балабеков Е.О. Жанры казахского музыкального фольклора.:Учебное пособие. ЮКГУ им. М.Ауезова.- Шымкент, 1999. UDK 004.42 THE FUTURE OF AI ART GENERATOR Azamat A. - student of the group 20-17k1 Rustemova S.I. - master teacher I chose AI art generator as the topic of my article because I wanted to express my opinion as an artist and educate others on what it is and how it can affect our future. As an artist myself, I have a deep interest in the ways in which technology is changing the art world. AI art generator, in particular, has caught my attention as it represents a significant advancement in the use of technology in art. By writing about my personal experiences and opinions on AI art generator, I hope to contribute to the ongoing conversation about the impact of technology on art. Through my research and exploration of AI art generator, I have gained a greater understanding of this technology and its potential implications for the future of art. I believe that AI art generator has the potential to revolutionize the art world and push the boundaries of what is possible in terms of creativity and innovation. However, I also recognize that there are concerns and criticisms surrounding this technology, particularly in relation to the role of human creativity and the impact on traditional art forms. By expressing my opinion as an artist and providing education on AI art generator, I hope to contribute to a deeper understanding of this technology and its potential impact on the art world. I believe that it is important for artists and art enthusiasts to engage with emerging technologies in order to stay informed and involved in the evolution of art. Through my article, I aim to spark a conversation about AI art generator and encourage others to explore this exciting new development in the world of art and technology. That being said: Artificial Intelligence (AI) has revolutionized many industries, including the art industry. AI art generators have become increasingly popular, as they offer a new approach to creating artworks. The future of AI art generators looks promising, as the technology continues to advance, and more artists embrace the use of AI in their creations. In this article, we will discuss the future of AI art generators and the potential impact they could have on the art world. One of the most significant advantages of AI art generators is their ability to create art quickly and efficiently. With AI art generators, artists can generate hundreds of artworks in a short amount of time. This could significantly reduce the time and effort required to produce art, allowing artists to focus on other aspects of their work, such as marketing and promotion. Furthermore, AI art generators could also make art more accessible to a wider audience, as the cost of producing art could decrease. As AI technology continues to improve, the quality of the art generated by AI art generators is likely to improve as well. Currently, most AI-generated art is recognizable as such, with a distinctive style that sets it apart from traditional art. However, as the technology advances, it is likely that AI art will become more indistinguishable from traditional art. This could lead to a blurring of the lines between what is considered "real" art and what is not. One of the most significant impacts of AI art generators on the art world is their ability to democratize art. Traditionally, the art world has been dominated by a small group of artists and institutions, which has made it difficult for emerging artists to gain recognition. However, AI art generators could help level the playing field by providing opportunities for emerging artists to 127 showcase their work. This could lead to a more diverse and inclusive art world, where artists from different backgrounds and perspectives have an equal chance to succeed. However, there are also potential downsides to the widespread use of AI art generators. For one, there is a concern that the use of AI in art could lead to a homogenization of artistic expression, as artists rely more on technology to generate their work. Additionally, there is a risk that AI-generated art could be used to manipulate public opinion or perpetuate harmful stereotypes. To address these concerns, it is essential that the use of AI in art is guided by ethical and responsible practices. This includes ensuring that the data used to train AI algorithms is diverse and representative of different cultures and perspectives. It also involves being transparent about the use of AI in art and ensuring that artists maintain creative control over their work. The rise of AI art generators has been met with both excitement and apprehension in the art world. While some artists have embraced the technology and incorporated it into their creative process, others have expressed hatred towards AI art generators. In this article, we will explore some of the reasons why AI art generators are hated by actual artists. One of the main reasons why AI art generators are hated by actual artists is the fear of job displacement. Traditional artists spend years honing their craft, developing their skills, and building their reputation. However, AI art generators can produce art in a fraction of the time and at a much lower cost. This has led to concerns that AI-generated art could replace traditional art and lead to a decline in the value of traditional art. Moreover, AI art generators often produce art that is formulaic and lacks the emotional depth and nuance of traditional art. Many artists feel that AI-generated art lacks the soul and authenticity that is essential to the art form. They argue that art is not just about the final product, but also about the creative process and the emotional journey that the artist goes through in creating the work. Additionally, some artists view AI art generators as a threat to the integrity and authenticity of the art world. They argue that AI-generated art is not truly art, as it lacks the human touch and the unique perspective that only a human artist can bring to their work. They see AI-generated art as a cheap imitation of the real thing, which undermines the value and importance of traditional art. Moreover, some artists believe that AI-generated art is a product of a capitalist and consumerist culture, which places profit and efficiency above artistic integrity and creativity. They argue that the use of AI in art is a symptom of a society that values instant gratification and convenience over the long-term cultivation of skill and artistic vision. Furthermore, the use of AI in art has raised ethical concerns about authorship and ownership. AI art generators are programmed with algorithms that are based on existing artworks and data sets. This has led to concerns that AI-generated art could be accused of plagiarism or copyright infringement, as it is difficult to determine who the true author of the work is. So as I mentioned I am an artist myself, personally I have a mixed opinion on AI art generators. On one hand, I appreciate the potential that AI technology has for expanding the boundaries of what we can create as artists. The ability to use algorithms to generate unique and intricate patterns, colors, and shapes is an exciting prospect. Moreover, AI art generators can provide a new platform for artists to experiment with different styles and techniques, allowing them to create more freely and without constraints. However, on the other hand, I share some of the concerns that other artists have expressed about AI art generators. Firstly, there is the concern that AI-generated art lacks the emotional depth and authenticity that is essential to the art form. As an artist, I believe that art is not just about the final product but also about the creative process and the emotional journey that the artist goes through in creating the work. AI-generated art, which is produced algorithmically, lacks the human touch and unique perspective that only a human artist can bring to their work. Secondly, there is the concern that AI art generators could lead to job displacement for traditional artists. As an artist, I have spent years honing my craft and developing my skills. I worry that AI art generators could lead to a decline in the value of traditional art and make it harder for artists to make a living from their work. Finally, there is the ethical concern about authorship and ownership. While AI art generators can be used as a tool for artists, there is a risk that they could be used to create art that is not truly original, but rather a copy of existing works. Moreover, it is unclear who should be credited as the true author of AI-generated art, which can lead to copyright infringement issues and legal disputes. In conclusion, while I believe that AI art generators have the potential to revolutionize the art world, I also believe that we need to be cautious in how we use this technology. As an artist, I appreciate the importance of emotional depth, authenticity, and the human touch in creating art. We need to ensure that AI-generated art is used as a complement to traditional art, rather than a replacement for it. the future of AI art generators is bright, with the potential to revolutionize the art world. As the technology continues to improve, AI art could become more indistinguishable from traditional art, democratize the art world, and make art more accessible to a wider audience. However, it is important to consider the potential downsides of AI-generated art and to ensure that its use is ethical and responsible. Overall, AI art generators have the potential to bring exciting changes to the art world, and we should embrace their use while also being mindful of their impact. 1. 2. 3. 4. Literature Agents Of Change: Artificial Intelligence –AI Art and How Machines Have Expanded Human Creativity https://en.wikipedia.org/wiki/Artificial_intelligence_art https://www.domestika.org/en/blog/10352-what-is-ai-art-how-artists-use-ai-and-how-to-generate-your-own https://interestingengineering.com/culture/what-is-ai-generated-art UDC 81:058.2 WAYS AND METHODS OF LEARNING ENGLISH Ergasheva A. – student of group CA – 22-15k2 Baikadamova S.I. – master teacher Today, the educational market offers so many formats and ways to learn English that the eyes run away. Well, we are here to save you from the torment and the need to figure them out on your own. In this article we will tell you about some of the best ways to learn English, and which one to choose is up to you. 128 Group courses This is the most popular way to learn English. If you want to study in a group, you can choose a convenient format: online or offline classes at a language school. For those who are closer to face-to-face communication, face-to-face lessons are suitable. In large cities of Russia there are usually several schools, so a student can choose the right one based on reviews and the number of people in the group. If you don't want to go to class, then there are even more options for group lessons online. They show people from different cities of Russia studying together on Skype, Zoom or on the school's online platform. Another option is group lessons abroad. For example, in Canada, the United States, the United Kingdom, etc. Such classes will be more expensive, but they also have those advantages that other methods cannot boast of: Firstly, it is an opportunity not only to learn the language, but also to arrange a trip. Secondly, people from different countries usually gather at such courses. Most likely, you will study together with students from Korea, Spain, Japan, etc. This is a great chance to learn to understand different accents. And finally: abroad, everyone will communicate only in English. And at lessons, and on excursions, and among themselves. No indulgences — every minute will be a contribution to the piggy bank of your language practice. Individual classes Personal lessons are a way of learning English for those who want to work out all the complex topics properly. Unlike group courses, which are limited in time, you can study individually until you reach the goal. At the same time, a private tutor can make a program taking into account your strengths and weaknesses. You won't find this in the classroom in the group either. But remember: the most difficult thing in this option is to find a teacher with whom you can comfortably and effectively study. Do not think that every tutor on the website with ads will give his best for the sake of lessons with you. And not everyone will get along with the characters to study together for a long time. We advise you to choose tutors based on reviews or contact a school with individual classes, which has a good reputation. Independent learning Learning by yourself is a good option to improve English. Especially if you combine it with group or individual lessons. This way you can practice in your free time, for example at lunch or while standing in traffic. But we will deceive you if we say that it is perfect: self-learning has many pitfalls. If you get caught in them, you can waste time and effort in vain or even harm yourself — for example, fix mistakes. Therefore, it is important to make a plan, find out your level and stock up on materials for each step. There are three ways to do this: As we wrote above, combine self-study and lessons with a teacher. Then he will be able to advise how to train himself, help find useful materials and applications, make a schedule, etc. Independently search for training materials and applications based on reviews. But there is a risk that even the most popular options will not suit you, and then you will spend money in vain. This is a trial and error method. References 1. Skyeng English Language School: https: //skyeng.ru/articles/5-osnovnyh-metodov-izucheniya-anglijskogo-yazyka/ 2. https: //Luis Molinero/Shutterstock.com PSYCHOLOGY RELATED TO MODERN SOCIETY Kaldybai S. - student of the group MS-22-15K1 Kalibekova L. - head of the scientific article Community psychology is a field that deals whith how people relate to society.Have you ever thought about how people can be active participants in their communities? Or have you ever wondered how societal issues affect people’s health and wellbeing? These are the main topics of interest in field of community psychology.The human brain,if only you knew that thought is a wonderful creation of God.Do you know that what your brain thinks,you do the same thing? This is going to be an interesting article.The human mind often does what it sees,hot what it hears.This is exaetly what the American psychologist Eric Berne did a transactional abalisis as our mother.It is interesting that in transact analysis there is the role a child when it is analyred,it means that each human child alternates these 3 roles throughout his life.Do you understand? Today’s society is divided .One of them says that psychology is necessary,and the other is not,“What is psychology?) “They say that you have taken out something that we do not heed.What do you think this means? That is, there is a resistance to psychology in a person.Go wherever you go,this society needs psychology like air.Because psychology is a person’s place of mind lot it is not a profession like a teacher,doctor, architect, or firefighter.It is a profession that society needs very much.The individual in contemporary society is always being driven by a sense of pressure,stress and conflict.It is today realized that developments in science and technology have to keep abreast of psychological growth and development.In this context, one can see the emergence of crucial roles,for the psychologist to devise both individual and social strategies for minimizing anxiety,restlessness,listlessness and stress. Such strategies belong to different levels of social organization, beginning from the family at one end to the entire society at the other end whith other agercies like the school, work organization and community in between.The term psychosocial engineering has come to have cefinite meaning.It implies an active role for behavioural particularly psychologists in designing ideal models of institutions and organizations and also evolving principles which would help to relate to these organizations and also instutions so that all of them contribute to the maximization of the psychological resourees of human beings and alsoensure that they are used for the best possible purposes.The preoccupation of psychologists with problems such as social neuroses,social stress, etc.are indicative of the roles that will be emerging very decisively in the future for psychologists. List of literature: 1. Eric Berne(1961) 129 ЗАҢТАНУ ЖƏНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЮРИСПРУДЕНЦИЯ И МЕЖДУНАРОДНОЕ ОТНОШЕНИЯ УДК 159.6 ПУТИ МИНИМИЗАЦИИ КОРРУПЦИОННЫХ ПРАВОНАРУШЕНИЙ, ОСНОВЫВАЯСЬ НА ПРАКТИКЕ И ОПЫТЕ РЕСПУБЛИКИ СИНГАПУР Абдуллаев С. – студент группы ЮМ 20-1р2 Джумадилов Б.Д. – старший преподаватель кафедры «Уголовное право и уголовный процесс» Редукция коррупции – сложная и долгосрочная задача, требующая системных изменений и усилий со стороны государства, общества и бизнеса. Одним из успешных примеров борьбы с коррупцией является Сингапур, который на протяжении многих лет находится на вершине антикоррупционных рейтингов. Сегодня Сингапур пользуется заслуженной репутацией благодаря высокому уровню честности. Бюро по расследованию коррупции является единственным агентством, ответственным за борьбу с коррупцией в Сингапуре. БРК подчиняется канцелярии премьер-министра и подчиняется непосредственно премьер-министру, что позволяет БРК работать независимо. За более чем 60 лет борьбы с коррупцией всегда принималась сдерживающая позиция, гарантирующая отсутствие сокрытий и бесстрашную борьбу с коррупцией. Имея репутацию грозного и надежного агентства, БРК действует быстро и энергично, чтобы обеспечить беспристрастное соблюдение строгих законов о борьбе с коррупцией как в государственном, так и в частном секторе. В ходе расследования БРК будет работать с различными государственными органами и частными организациями для сбора доказательств и получения информации. Основными функциями БРК является рассмотрение жалоб на злоупотребление властью, случаях халатности и взяточничества, совершенные государственными служащими. Канцелярия была наделена властными полномочиями. Оно имело право без решения суда останавливать и обыскивать подозреваемых в коррупционной деятельности, проверять их банковские счета. Бюро также могла вести дела в отношении членов семьи подозреваемого, вызывать свидетелей для допроса и расследовать преступления, возникшие в ходе изучения дела. БРК имело право привлечь к уголовной ответственности абсолютно любого гражданина, вне зависимости от статуса, звания и вероисповедания. Не было исключений и для высокопоставленных чиновников, но особое внимание уделялось работникам тех государственных органов, кои при исполнении своих функций занимают потенциально коррупционные должности [1]. Одним из ключевых элементов антикоррупционной модели Сингапура является четкая нормативно-правовая база. Законы и правила должны быть доступными и понятными для широких масс, чтобы их можно было эффективно применять. Кроме того, необходимо гарантировать независимость судов и других правоохранительных органов, чтобы они могли свободно действовать и пресекать коррупционные правонарушения. Отмечу, что вторым важным элементом сингапурской модели является нулевая терпимость к коррупции. В Сингапуре коррупционные правонарушения считаются серьезными преступлениями и сурово наказываются. Это создает сильный сдерживающий эффект и показывает, что никто не освобождается от ответственности за свои действия [2]. Казахстан и Сингапур имеют схожие правовые установки в отношении коррупционных преступлений. Вот некоторые основные сходства между ними: 1. Законы о коррупции: В Казахстане коррупция регулируется Административным кодексом Республики Казахстан и Уголовным кодексом, Законом «о борьбе с коррупцией» и Законами о государственной службе. В Сингапуре коррупция регулируется Законом о противодействии коррупции. 2. Наказание: В Казахстане коррупционные правонарушения наказываются штрафами, административным и уголовным преследованием. В Сингапуре меры наказания включают штрафы, тюремное заключение и лишение права занимать должность, а также смертную казнь, которая строго запрещена в Республике Казахстан. В Казахстане за коррупционные правонарушения предусмотрены штраф, административное и уголовное преследование. Штрафы, в зависимости от степени нарушения, могут составлять от нескольких тысяч до нескольких миллионов тенге. Административные санкции могут включать ограничения на занимаемые должности или работу в государственных учреждениях. Уголовное преследование может закончиться лишением свободы на срок от 3 до 12 лет, в зависимости от степени нарушения и количества коррупционных эпизодов. В Сингапуре наказания за коррупционные преступления включают штрафы, тюремное заключение и отстранение от должности. Штрафы могут достигать $100,000 или до 5-кратной суммы взятки, полученной должностным лицом. Тюремное заключение может варьироваться от нескольких месяцев до максимум 14 лет, в зависимости от тяжести преступления. Дисквалификация может быть назначена за должности, занимаемые на срок до 7 лет [3]. Преодоление коррупционной заразы в Казахстане, основываясь на сингапурской практике – достаточно сложная задача, требующая усилий на многих уровнях. Однако, по примеру Сингапура, можно принять следующие меры: 1. Принять строгие антикоррупционные законы и политику - Сингапур ввел строгие меры, включая высокие штрафы, суровые наказания, открытость и прозрачность государственных процедур. 2. Создать независимые антикоррупционные органы, которые будут отслеживать коррупционные правонарушения и проводить расследования. Эти органы должны быть эмансипированы от правительства и иметь достаточные ресурсы и полномочия для компетентной работы. 130 3. Индоктринировать культуру честности и прозрачности -в Сингапуре коррупция считается неэтичной и неприемлемой практикой. Государственные и местные организации должны прививать гражданам осознание того, что коррупция наносит ущерб не только обществу, но и экономике и перспективам развития. 4. Улучшить управление и эффективность государственных служб -в Сингапуре госслужащие проходят жесткий отбор, обучение и постоянные проверки. Это способствует повышению качества государственного управления и снижает возможности для коррупции. 5. Внедрить цифровые технологии и упростить процедуры - большая часть Сингапура автоматизирована ицифровизировано, что помогает уменьшить возможности для коррупции и повысить эффективность государственных процедур. Следует отметить, что одной из самых значимых реформ, проведенных Ли Куан Ю, стала борьба с коррупцией. Именно ему принадлежит известная цитата: «Хочешь победить коррупцию, будь готов отправить за решетку своих друзей и родственников» [4]. Он ввел жесткие антикоррупционные меры, в том числе обязательную декларацию доходов государственных служащих и высокие наказания за коррупционные преступления. Эти меры помогли избавить Сингапур от культуры коррупции и обеспечить честность в государственном управлении. В целом, успешный опыт Сингапура показывает, что борьба с коррупцией может быть эффективной, коли государство и общество работают вместе, а прозрачность и эффективность являются ключевыми принципами в управлении страной. Сингапур считается одной из самых успешных стран в борьбе с коррупцией, что нельзя сказать про Казахстан, ибо наше государство продолжает бороться с этой проблемой. Однако, обе страны продолжают работать над совершенствованием своих антикоррупционных законов и мер борьбы с коррупцией. Литература 1. Singapore’s Corruption Control Framework https://www.cpib.gov.sg/about-corruption/prevention-and-corruption/singaporescorruption-control-framework/ 2. «Transparency International – Corruption Perceptions Index» 3. Как Сингапур победил коррупцию https://tengrinews.kz/mixnews/kak-singapur-pobedil-korruptsiyu-270582/amp/ 4. Из Третьего Мира – В Первый – Ли Куан Ю УДК 81'373.45 ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АНГЛИЦИЗМОВ В РЕЧИ Абай А.А. – студент группы ЮМ-22-6К Бахтибаева Ф.А. - д.т.н., профессор Изо дня в день мы сталкиваемся со словами и выражениями, пришедшими к нам из английского языка в самое разное время. В последние десятилетия английский язык, ставший ведущим средством международного общения, хранения и передачи информации, оказывает значительное влияние на русский язык. Именно молодое поколение активно пользуется продуктами глобализации, как СМИ, интернет, реклама, сетевые игры, кино и телевидение, где наблюдается наибольшее сосредоточение английских слов. Сегодня англицизмы проникают в русский язык стремительно и в больших количествах. И это не случайно. В настоящее время постоянно расширяются сферы международных контактов, где английский язык становится языком международного общения. Важная политико-экономическая роль англоязычных стран в мире, их превосходство в некоторых сферах деятельности в значительной степени активизируют появление и использование англицизмов в русском языке. Каковы же причины этого огромного потока англицизмов в русской речи? Мы выделим наиболее важные на наш взгляд: 1. Активизация деловых, научных, торговых, культурных связей Казахстана с другими странами, расцвет зарубежного туризма, участие в олимпиадах, международных фестивалях, показах мод и т. д. ( шоп-тур, флэш-моб, ребрендинг) 2. Развитие мирового рынка, экономики, информационных технологий привели к появлению новой терминологии. Появилось много новых предметов, которые требуют названия: е-mail, интернет, ноутбук, диск, байт, сайт. И нам проще использовать существующие слова другого языка, чем изобретать новые. 3. Дань моде: в наши дни знание английского языка считается в высшей степени престижным. Молодые люди, используя англицизмы, хотят тем самым выглядеть модно, престижно, завоевать уважение собеседника. Они уверены, что слово «шоппинг» звучит привлекательней выражения «поход за покупками», а также любят использовать в своей речи слова: презентация, рейтинг, брифинг, шоп-тур, киллер, ток-шоу, шоумен, брейн-ринг. 4. Многие компании в качестве наименования применяют англицизмы, чтобы привлечь внимание новизной звучания: Kcell, Beeline, Luxtelecom, Dalacom, Pathword, Skyline, Wearblack. 5. Необходимость выразить при помощи англицизма многозначные описательные обороты (термопот – термос и чайник в одном, пиллинг-крем – крем, убирающий верхний слой кожи, квиз – радио - или телевизионная игра в вопросы и ответы на различные темы с призами). 6. Пополнение языка более выразительными средствами (часто слышим имидж - вместообраз, прайс-лист – а не прейскурант, шоу – но не представление). Круг новых понятий и явлений, имеющих русское происхождение, ограничен. Поэтому более престижным и эффективным считается заимствование уже существующей номинации с заимствуемым понятием и предметом. Можно выделить следующие группы иностранных заимствований: 1. Прямые заимствования. Слово встречается в русском языке приблизительно в том же виде и в том же значении, что и в языке – оригинале. Это такие слова, как уик-энд - выходные; мани – деньги. 2. Гибриды. Данные слова образованы присоединением к иностранному 131 корню русского суффикса, приставки и окончания. В этом случае часто несколько изменяется значение иностранного слова – источника, например: аскать( toask - просить), бузить ( busy – беспокойный). 3. Калька. Слова, иноязычного происхождения, употребляемые с сохранением их фонетического и графического облика. Это такие слова, как меню, пароль, диск, вирус, саркофаг. 4. Полукалька. Слова, которые при грамматическом освоении подчиняются правилам русской грамматики ( прибавляются суффиксы). Например: драйв – драйва (drive) « Давно не было такого драйва» - в значении « запал, энергетика». 5. Экзотизмы. Слова, которые характеризуют специфические националь – ные обычаи других народов и употребляются при описании нерусской действительности. Отличительной особенностью данных слов является то, что они не имеют русских синонимов. Например: чипсы ( chips), хот-дог ( hot-dog ), чизбургер ( cheeseburger). 6. Иноязычные вкрапления. Данные слова обычно имеют лексические эквиваленты, но стилистически от них отличаются и закрепляются в той или иной сфере общения как выразительное средство, придающее речи особую экспрессию. Например: о’кей ( ОК); вау ( Wow!). 7. Композиты. Слова, состоящие из двух английских слов, например: секонд-хенд – магазин, торгующий одеждой, бывшей в употреблении; видео-салон - комната для просмотра фильмов. Таким образом, неологизмы могут быть образованы по имеющимся в языке моделям, заимствованы из других языков, появится в результате развития новых значений у уже известных слов. Определённую роль пропаганды и укоренения иностранных слов в лексиконе подростков, впитывающих всё новое и интересное «как губка» играет постоянное их употребление в рекламе, объявлениях, этикетках. Появляются товары с английскими этикетками: «MilkyWay» (млечный путь), «Baunty» (щедрый, подарок), «Nuts» (орехи), шампунь «HeadandShoulders» (голова и плечи), моющее средство «Fairy» (волшебница), стиральный порошок «Tide» (прилив – отлив). На аудио и видеоаппаратуре можно видеть надписи: Push; Stop; Wind; Low; High; Light; Noise и т.д. Надписи на предметах одежды содержат информацию о производителе или качестве одежды, об обращении с нею: MadeinJapan; ManufacturedinGermany; 100% cotton; Wash 30 – 40 °. Другие надписи являются чисто «орнаментальными»: в последние годы распространилась мода украшать предметы одежды различными надписями, которые представляют собой рекламу, различные призывы, а иногда географические названия или шуточные высказывания. Например, нафутболках: Kiss me!; California; Montana; Cowboy; Milk Is Better than Wine; God Loves Us; Star Wars; Drink Coca-Cola; Star; I love you; let’s go shopping ит.д. К многочисленным надписям добавляются и заимствованные, уже обрусевшие в той или иной степени слова. Например, можно услышать такие фразы, как: Это было шоу!; смотреть видики; замечательный клип; купить бестселлер; это был хит; работаю в офисе; покупать пиццу. Обращаясь к различным сферам общения, каждый подросток обязательно сталкивается с англоязычными словами: 1. Власть, политика. В последние годы в политической лексике появились иностранные слова. Например, председатель Совета министров сейчас премьер-министр, заместитель – вице-премьер, саммит, дебаты, спикер. 2. Средства массовой информации. Эта сфера заполняется англицизмами стремительно быстро. Интернет – «рекордсмен» по использованию заимствований, особенно в текстах рекламы, сообщениях о происшествиях и т.п. Казалось бы, в этой сфере работает множество профессионалов, имеющих филологическое образование, именно они должны нести культуру языка «в массы». Однако, на практике все с точностью наоборот: именно СМИ, особенно телевидение, способствуют распространению иноязычия, а порой и косноязычия, в нашей речи. (интерфейс, онлайн, спам, слеш, трафик, файл, хай-тек) 3. Спорт. Те слова, к которым мы так привыкли, оказывается, пришли к нам из английского. Это такие слова, как спортсмен, футбол, бодибилдинг, фитнес, спринтер, скейтборд, тандем) 4. Техника. Для новых технологий придумывают новые названия, и звучат эти названия на английском языке. Слова: компьютер, ноутбук, мобильный, сканер, органайзер, клавиатура, монитор и многие другие – пришли к нам из английского языка. 5. Экономика. В этой сфере есть такие заимствованные слова, как инвестиция, маркетинг, дилер, брокер, бартер, инвестиция, холдинг. Одними из самых используемых в речи являются слова, относящиеся к гибридам, калькам и иноязычным вкраплениям. Многие слова – респект (калька от англ. respect), иноязычные вкрапления вау (от англ. wow ), О'КЕЙ (от англ. OK), бай (от англ. bye) – настолько укрепились в повседневной речи, что уже многие принимают эти слова за заимствованные лишь в глубоком подсознании. Наша современная жизнь наполнена иностранными словами. Иностранные слова так глубоко вошли в наш обиход, что порой, разговаривая между собой, мы не замечаем их употребление. Действительно, роль заимствованных английских слов очень велика. Они стали частью нашего русского языка, они понятны нам, не вызывают трудностей в произношении, употребляются в различных стилях и не затрудняют общение. Речь современного человека невозможно представить без заимствованных английских слов. Молодежный сленг является сегодня одним из наиболее подверженных влиянию английского языка. С одной стороны, на наш взгляд, это явление носит достаточно позитивный характер: во-первых, иногда англицизмы употреблять удобнее, т.к. они короче, четче выражают смысл; во-вторых, англицизмы уже многим понятнее, чем длинный перевод; 132 в-третьих, эти слова уже прочно вошли в нашу повседневную речь; в-четвертых, есть ли необходимость искоренять заимствованные слова в век глобализации, ведь они не считаются ненормативной лексикой. Однако, необходимо привести следующее противоречие: с одной стороны появление новых слов расширяет словарный запас, а с другой в связи с употреблением огромного количества неоправданных заимствований происходит засорение языка, утрачивается Его самобытность и неповторимая красота. Но молодое поколение не может не использовать английские слова в своей речи, поскольку некоторые из этих слов уже давно проникли в наш разговорный язык. Литература 1. Ваулина Е.Ю., Скляревская Г.Н. Давайте говорить правильно!: Новейшие и наиболее распространенные заимствования в современном русском языке.- М., 2005 2. А.И.Дьяков. Причины интенсивного заимствования англицизмов в современном русском языке (Язык и культура. Новосибирск, 2003. - С. 35-43) 3. Новый англо-русский словарь / Под ред. В.К.Мюллер.- 9-е изд.- М., 2006. 4. Тимина С.А. «Фонетико-графические особенности экзотизмов (на материале современной англоязычной прессы)». http: \\ www.lingvomaster.ru 5. Толковый словарь современного русского языка. Языковые изменения конца XX столетия. / Г. Н Скляревской, - М.: АСТ, Астрель, 2001. ƏОЖ 130 ПОЗИТИВИЗМ ФИЛОСОФИЯСЫ Аділбай А.К., Абдунабиев С.Ү. – ЮМ 20-6к тобының студенттері Есіркепова Г.К. – филос.ғ.к., доцент Позитивизмнің негізін француз философы, Сен-Симонның шəкірті Огюст Конт (1798-1857) қалады. Оның дамуына үлкен үлес қосқан ғалымдар – Джон Милль (1806-1873) жəне Герберт Спенсер (1820-1903). Алғашқы позитивизмнің негізгі тезисі – əлем туралы шынайы, нағыз білім байқау мен экспериментке негізделген, бұл тың фактілерге сүйенетін арнайы жаратылыстану ғылымдарының көмегімен алынады деген пікір. Классикалық позитивизм дамитын ғылымға бірнеше методологиялық идеялар ұсынды: яғни, тəжірибеге сүйену қажеттігі, баяндау арқылы түсіндіру, индуктивтік ойлау тəсілі, білімді біріктіру тенденциясы. Философиялық білім нақты жəне дəлелді болуы керек. Бұған философия таным процесінде ғылыми əдісті кеңінен пайдаланып, басқа ғылымдардың нəтижелерін де есепке алып отырған жағдайда қол жеткізеді. Ғылыми білім алудың негізгі жолы – эмпириялық байқау болғандықтан, философия ғылымнан алыс, əлемнің ішкі мəнін, құбылыстың себептерін емес, тек фактілерді ғана қарастыруы керек. Философия – ғылымның ғылымы деген ұстанымнан бас тартып, ғылыми құралдарға сүйенетін қарапайым ғылымдар қатарында болуға ұмтылуы тиіс. О.Конт интеллектуалды жəне техникалық болатын екі жақты эволюция заңын ұсынды. Осы мақсатта философ интеллектуалды дамудың үш сатысын, техникалық дамудың үш кезеңін бөліп көрсетті. Интеллектуалды дамудың сатылары: теологиялық – мұнда дүниетаным дінге негізделеді; метафизикалық – дүниетаным, интеллектуалдық даму жүйесіз, ықтимал білімге негізделеді; позитивтік – ғылымға негізделеді. Техникалық дамудың кезеңдері: дəстүрлі қоғам; индустриялы дамуға дейінгі қоғам; индустриалды қоғам. Интеллектуалды жəне техникалық дамудың тарихи кезеңдері жалпы бір-біріне сəйкес дамиды. Теологиялық – дəстүрлі, метафизикалық – индустриалды дамуға дейінгі, ал позитивті (ғылыми) – индустриалды қоғамға сəйкес келеді. Осы идеяларды О.Конт «Курс положительной философии», «Дух позитивной философии» деген еңбектерінде баяндаған. О.Конттың пікірінше, ғылымда ең бастысы нақты, күмəн туғызбайтын, тұрақты фактілер, ал оның негізгі мақсаты – осы фактілерді жинақтау жəне жүйелеу. Себеп-салдар туралы барлық пікірлер, діни жəне философиялық сипатта болсын əр уақытта күмəн туғызады. Сондықтан, ең ыңғайлысы – олардың себептерін іздестірмей-ақ, фактілердің өздерін баяндау. О.Конттың осы ұстанымының негізі болған XVIII ғасырдағы француз ағартушыларының идеялары ақыр аяғында Францияны дағдарысқа ұшыратып, ширек ғасырға созылған Наполеон соғыстарына алып келді. Гегельдің табиғаттың дамуын абсолюттік рұхтың өзіндік дамуымен байланыстыруы ғылыми көзқарастармен қайшылықта болды. Осындай жағдайлар қарапайым байқау аясынан шығатын идеялардың бəріне күмəнмен қарауға мəжбүр етті. Дəл осы көңіл-күй О.Конттың философиясында көрініс берді. Сондықтан позитивизм ғалымдар арасында үлкен қызығушылық тудырды. О.Конт идеяларына Англияда үлкен энтузиазммен қарады. Ағылшын ғалымы Джон Стюарт Милль (1806-1873) өзін Конттың ізбасарымын деп ашық жариялады. Дж.Милльдің қаламынан шыққан «О свободе» жəне «Система логики» атты кітаптары осы уақытқа дейін құндыболып есептеледі. Өзінің шығармаларында Дж. С.Милль адам мен мемлекеттің, саяси экономия қарым-қатынасына назар аударды. Сонымен қатар ол таным теориясымен айналысты. Дж. С.Милль – индуктивизм бағытының өкілі болып табылады. Ол үшін ғылыми білім – тəжірибелік материалды жинақтау. Кез-келген жеке адамның білімі ғылыми білім бола алмайды. Ғылыми білім жүйелі білім жəне ол көптеген фактілер мен құбылыстарда қайталанып отыратын көрінер-көрінбес байланыстарды түсіндіре алады. Солардың нəтижесінде табиғаттың заңдарын игеруге мүмкіндік туады. Дж. С.Милль шығармашылығында екі маңызды бағыт көзге түседі: жаратылыстану жəне экономикалық. Ғалым егер философия өз назарын табиғат пен қоғамды жан-жақты зерттеуге бағыттаса, сонда оның болашағы зор болады деп есептеді. Көптеген философиялық мəселелерді экономикалық тұрғыдан шешуге тырысты. 133 Индукцияның нəтижесінде алынған білімдер жекелеген фактілер мен оқиғалар туралы жинақталған білімдер болады. Əрине, бұлардың ғылымның дамуында маңызы зор, олар қорытынды немесе заңдылықтарды анықтау барысында аралық кезең ретінде қосалқы көмек көрсетеді. Герберт Спенсер (1820-1903) – биологиялық позитивизмнің негізін салушы ретінде белгілі. Оның пікірінше, даму мен прогрестің қозғаушы күші – организмдердің тірі қалуға ұмтылысы. Спенсердің пікірінше, сана – адамның қоршаған ортаға бейімделуінің бір тəсілі. Бүкіл əлем эволюциялық жолмен дамиды. Кез-келген жүйе, физикалық, биологиялық, əлеуметтік, өзінің тіршілік етуінің алғашқы кезеңінде белгісіздік, басқалармен бірдей емес жағдайда болады. Мұндай жағдай не бөлінуді, не эволюция процесін тудырады. Эволюция дегеніміз қарапайымнан күрделіге өту, яғни алғашқы бөлінбеген біртұтастықтың бөлшектенуі. Ақыр аяғында қайтадан біріктірілген тұрақты бүтіндік пайда болады. Эволюцияның осы жалпы нобайын Г.Спенсер ғылымға да қолданады. Мұнда да алғашқы уақытта бөлінбеген бүтіндік орын алады. Нақты салаларда заңдардың негізделуі ғылымдардың бөлінуіне алып келеді. Позитивизмге қызығушылықтың жаңа бір жарқылы XIX ғасырдың аяғына дөп келді. Оған тек философтар ғана емес, физиктерде қызыға бастайды. Позитивизмнің бұл уақыттағы көшбасшысы, лидері австрия физигі Эрнст Мах (1838-1916) болғандықтан, оны «махизм» немесе «эпириокритицизм», яғни «эмпирикалық сынау» деп атады. Э.Мах – физика ғылымында ерекше із қалдырған көрнекті ғалым. Физика оқулықтарында «Мах конусы», «Мах саны», «Мах принципі» ұғымдары жиі кездеседі. Оның классикалық механиканы сынауы салыстырмалық теорияның қалыптасуына негіз болып, осы теорияның авторы А.Энштейнге тікелей əсер етті. XIX ғасырдың аяғында классикалық физикада дағдарыс басталды. XIX ғасырдың ортасына дейін физиканың негізгі фундаменті механика болатын. Жаратылыстану ғылымдарының өзегі, күре тамыры физика болғандықтан, олар зерттейтін мəселелердің барлығы ақыр аяғында механикалық қозғалысқа түрткі, соққы беруге келуі керек болатын. Əлем өте күрделі механикалық сағат ретінде қарастырылғандықтан, ондағы əрбір құбылыстың себебі де механикалық болуы тиіс еді. Өкінішке орай, М.Фарадей зерттей бастаған электрлік магниттік құбылыстар механикалық қозғалыс аясынан шығып кеткен еді. 1860 жылы Дж.Максвелл электромагниттік теңдеулерді түсіндіретін математикалық теңдеулер жүйесін жариялады. Бірақ бұлар көп мамандарға түсініксіз болды. XIX ғасырдың аяғында механикалық тұрғыдан түсіндіруге болмайтын жаңа құбылыстардың қатары көбейе бастады. 1895 жылы ренген сəулелері, 1896 жылы табиғи радиоактивтілік, 1897 жылы электрон ашылды, оның салмағы мен заряды анықталды. 1899-1900 жылдары жарық қысымы экспериментті түрде дəлелденді. 1900 жылы энергия кванты пайда болды. XIX ғасырдың аяғында ғылымның дамуында бетбұрыс кезеңі басталды. Жаңадан пайда болған құбылыстар мен байланыстарды баяндап, жүйелеу қажет болды. Бұларды дəстүрлі механикалық жолмен түсіндіру мүмкін болмады. Яғни, Дж.Максвеллдің электромагнитті құбылыстардың математикалық баяндауын жасағаны сияқты, бұл жаңалықтарды да математикалық тұрғыдан баяндау қажет болды. Осы қажеттілік ғалымдардың ой шабытын толғандырды, Э.Мах философиясы осы ой шабытты білдірді. Сондықтан оның идеялары ғасырлар тоғысуы кезеңінде өте танымал болды. Э.Мах философиясының негізгі идеялары өте қарапайым. Оның мəні мынада: философияның астарында сыни тəжірибе жатуы тиіс. Сондықтан да бұл бағытты сыни эмпиризм деп те атайды. Ол субъективті-идеалистік тұрғыдан қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар адамға «түйсіктер комплексі» түрінде беріледі деп есептейді. Яғни қоршаған ортаны оқып үйрену адам түйсіктерін тəжірибе арқылы зерттеу түрінде ғана мүмкін. Адам түйсіктері барлық ғылымда болғандықтан, философия, біріншіден, интеграциялық, жалпы, екіншіден, адам түйсіктері туралы анық ғылым болуға тиіс. Абстрактылы ғылыми ұғымдарды түйсік тіліне аударып отыруға міндетті. Яғни, салмақ, көлем өздігінен өмір сүрмейді, шын мəнінде, салмақты, көлемді түйсінеді. Субъективті-идеалистік сипаты болғандықтан, махистік ілім позитивизмнің өзінің аясынан шығып кетіп отырды. Сондықтан онша көп беделді бағыт бола алмады. Əдебиеттер 1. Юрген Хабермас. Демократия. Разум. Ответственность. М., 1992. 2. Абдильдин, Ж.М. Философия и логика Гегеля [Текст] / Ж.М. Абдильдин, Р.Ж. Абдильдина.- Алматы: СөздікСловарь, 2011.- 192 с. 3. Кемел, М. Өзіме сабақ/ М. Кемел.- Астана: Нұра-Астана, 2011.- 384 б.- (Ой-қазынаантологиясы). 4. Еділбаева, С.Ж. Философия (сызбалар мен кестелерде) : оқу құралы / С. Ж. Еділбаева, А. Т. Нығметова, К. М. Науанова. - Алматы : Қазақ университеті, 2014. - 172 с. ЖАСӨСІРІМ БАЛАЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІ Айтбаева Ж.А – ЮМ 21 – 1к9 тобының студенті Мамеева З. – оқытушы Ең алдымен балалар еңбегінің не екендігіне тоқталып өтейік. Балалар еңбегі (күші) – жасөспірім баланың физикалық, психикалық жəне де моральдық тұрғыдан, атап айтқанда тұлға болып қалыптасуына дұрыс жағдай тудырмайтын еңбек түрі. Қазіргі таңда бала еңбегін пайдалану Қазақстанда да ірі масштабтағы, резонанс тудыратын, күрделі жəне ауқымды мəселенің бірі болып отыр. Осы атап айтқан мəселе ата заңымызда белгіленген адам жəне азамат құқықтарын бұзу болып табылады. Себебі, жасөспірім балалар еңбек ету барысында өздерінің физикалық күштеріне жəне жас мөлшеріне сай келмейтін жұмыстарды жүзеге асыруда бірнеше заңсыздықтарға тап болуда. Қазақстан Республикасы тəуелсіз, егемендігі бар мемлекет болғандықтан, біз білетіндей, сəйкесінше қоғамда болуы мүмкін алауыздықтардың немесе заңсыздықтардың алдын алу үшін өзінің ата заңы, нормативтік қаулылары жəне жеке салаларға байланысты заңнамалары бар. Еңбек қатынастарынан туындайтын қайшылықтарды реттейтін заңнама – Еңбек Кодексі. Осы Еңбек Кодексінің негізінде балалардың еңбек қабілеттілігі – 16 жастан, ал кей жағдайларда ата – анасының, қамқоршысының немесе қорғаншысының келісімімен 15 жастан рұқсат етіледі. Ал, толық əрекет қабілеттілігі жоқ жасөспірім балалармен еңбек шарты жасалмайды. Қызмет ету барысында еңбек шартының атқаратын 134 рөлі орасан зор. Себебі, еңбек шартында бірден бір көзделетін пункт – жұмыс уақыты. Міне, еңбек шартының жоқтығынан тиісті жұмыс уақытынан көп мөлшердебала еңбегі пайдаланылады. Бұл жағдай, жасөспірімнің физикалық жəне психологиялық, сонымен қатар, білім алу, ой – өрісін дамыту жағдайын кешеуілтеді. Ал екінші бір мəселе, еңбек шартының болмауынан жасөспірімнің сырқаттануы немесе еңбек ету барысында алған жарақаты əлеуметтік тұрғыдан қорғалмайды. Сондай – ақ заңсыз, баланың денсаулығына зиян келтіретін ауыр жұмыс түрлеріне жасөспірімдерді тартады. Ауыр жұмыс түрі деп тұрғанымыз, бала еңбегінің ең нашар түрі болып қарастырылады. Көптеген балалар қоқыстарды сұрыптау жəне сол қоқысты қайта өңдеу, шахта, металлургия немесе жезөкшелікпен айналысу секілді жасөспірімнің ең алдымен денсаулығына, содан соң адамгершілігіне зиян келтіруі мүмкін жұмыстарды атқаруда. Неліктен ең бірінші орынға баланың денсаулығын қоямыз? Себебі, осы жоғары да аталған еңбектің ең нашар түрі көп жағдайда антисанитария, қауіпсіздік талаптары жоқ мекемелерде орын алуда. Бала еңбегінің ең нашар түрлері еліміздің болашағы деп отырған жастарымыздың жəне жалпы қараша халықтың сауатсыздығы мен түрлі қатерлі ауруларынаəкеліп соғуы мүмкін. Келесі бір талқыға түсетін мəселе еңбек шартының болмауынан, еңбек шартында көзделетін еңбекақы нақты белгіленбейді жəне тиісті еңбек сапасы мен санына байланысты берілуі керек еңбекақы, яғни жалақы мөлшері толық төленбейді. Бұл да бір құқықбұзушылық түрі. Жасөспірім балалар еңбегінің қазіргі күнде қоғамда неліктен жиі орын алып жатқандығын талдап көрелік. Заңсыз бала еңбегінде жасөспірім балалар өзін қамтамасыз ету үшін материалдық игіліктерді қанағаттандыру жəне отбасы мүшелеріне қаржылай көмек көрсету ниетімен еңбек нарығына ерте жастан араласуға мəжбүр болуда. Бұл жағдайды тиімді пайдаланып жатқан жұмыс берушілер баланың құқығын бұза отырып, баланы жұмысқа жегуде. Көріп отырғанымыздай, балалар еңбегінің негізгі салдары – білімсіздіктің, кедейліктің жəне халық арасындағы сауатсыздықтың артуына өз үлесін тиісті мөлшерде қосуда. Көптеген газет – журнал беттерінде бала еңбегі қазіргі жəне кейінгі кедейліктің көрінісі мен айқын бейнесі делінеді. Бірақтан, қараша халық бұл пікірге қосылмайды. Олардың пікірінше, егер жұмыс көзі бар, белгілі бір мөлшерде қаражат, яғни еңбекақы алынып отырса, бұл кедейліктің көрінісі еместігін алға тартады. Менің пікірім бойынша баланың еңбек нарығына ерте түсуі, оның мектеп қабырғасындағы дұрыс білім алудеңгейін төмендетеді. Соның салдарынан, жоғарғы оқу орнына түсе алмай, білім алған мамандығы бойынша тұрақты жұмыс орнына орналаса алмауынан, жалдамалы жұмыс түрлерімен ғана айналысып елдің экономикалық деградация көрсеткішінің артуына əкеліп соғады. Ал экономика деградациясы инфляцияның өсуі мен өмір сүру деңгейінің төмендеуіне əкеледі. Бұдан шығатын мəселе қайтадан жасөспірім балалар ата – анасының жəне өз қажеттілігін жою үшін тұрақты емес уақытша жұмыс түріне араласады. Бұны біз қоғам дерті депте қарастыруымызға болады. Ендіше өзіміз дерт деп атаған дерттің көзін қалай жоямыз? Бұл мүмкін бе деген сұрақтар еріксіз ойға келеді. Əрине, атап айтқан дертті бірденен жою оңай тірлік емес. Ал онымен күресу қиынның қиыны. 2022 жылдың 16 маусымында Қазақстан Республикасының Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау бірінші вице – министрі Ақмəди Сарбасов балалар еңбегінің ең нашар түрлерімен күрес жөніндегі үйлестіру кеңесінің отырысын өткізді, ол бойынша 2021 – 2023 жылдары балалар еңбегінің ең нашар түрлерін жою, кəмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету, балалар еңбегінің ең нашар нысандарын жою саласындағы заңнаманың сақталуына тексерулер жүргізу жұмыстары жүргізілетін болды. Қарқынды күрес пен табандылықтың арқасында қоғамда орын алып жатқан осы бір заңсыздықты түп тамырымен жоюға мүмкіндігіміз бар. Бірақ алдымен, біз жанашыр халық, қоғам мүшелері бала еңбегінпайдалануды тиісті жұмыс көзі ретінде қабылдамауымыз қажет жəне де негізгі себеп – салдарды, яғни қарашаның əлеуметтік жағдайын бір қалыпқа келтіруіміз керек. Қорытындылай келе,бала еңбегі – қоғам дерті. Ал заңсыз бала еңбегі –ірі масштабтағы халықаралық дерт. Бала бақытты балалық шақта өмір сүруі қажет. Бала -еліміздің болашағы. Ал ел болашағы ол - біздің болашақ. 1. 2. 3. 4. Əдебиеттер « Қазақстан Республикасының Конституциясы»; « Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі»; Қазақстан Республикасы Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау министрлігі (https://www.gov.kz); Халықаралық Еңбек Ұйымы ( https://www.ilo.org) ; ƏОЖ354.11. АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БОСТАНДЫҒЫ МЕН ҚАДІР-ҚАСИЕТІ. Алтынбекова К. - ЮМ-22-1к6 Жуманова К.Т. - құқық магистрі, аға оқытушы Адам құқықтары сауыт сияқты: олар сізді қорғайды; олар ережелер сияқты, өйткені олар сізге қалай əрекет ету керектігін айтады; Жəне олар судьялар сияқты, өйткені сіз оларды шақыра аласыз. Олар эмоциялар ретінде абстрактілі жəне эмоциялар ретінде олар бəріне тиесілі жəне айналасында не болып жатқанына қарамастан бар. Олар табиғатқа ұқсайды, өйткені оларды таптауға болады; жəне рух сияқты, өйткені оларды жою мүмкін емес. Уақыт сияқты, олар бəрімізге бірдей қарайды: бай жəне кедей, кəрі жəне жас, АҚ жəне қара, ұзын жəне қысқа. Олар бізге құрмет көрсетеді жəне бізден басқаларға құрметпен қарауды талап етеді. Біз кейде мейірімділік, шындық жəне əділеттілік анықтамасынан алшақтай аламыз, бірақ өмірде олармен кездескенде біз оларды міндетті түрде танимыз. Біз бір нəрсені адам құқығы деп атаған кезде, адам қоғамға білім беру немесе қоғамдық пікірге əсер ету арқылы оны заңның күшімен болсын, өзіне тиесілі құқықта қорғауға əділ талап қоя алады дегенді білдіреміз". Құқық-бұл біз əділ талап ететін талап. Егер Мен олар үшін төлеген болсам, менің тауар себетімдегі тауарларға құқығым бар. Азаматтар өз елінің Конституциясымен кепілдендірілген болса, президентті сайлауға құқылы, ал егер атаанасы оған уəде берсе, бала хайуанаттар бағына баруға құқылы. Мұның бəріне адамдар екінші Тарап тиісті уəделер немесе кепілдіктер берген жағдайда сенуге құқылы. Бірақ адам құқықтары басқа қасиеттің талаптарын білдіреді: олар 135 екінші Тараптың уəделеріне немесе кепілдіктеріне тəуелді емес. Адамның өмір сүру құқығы басқа адамның оны өлтірмеу туралы уəдесіне байланысты емес. Оның өмірі осыған байланысты болуы мүмкін, бірақ өмір сүру құқығы емес. Оның өмір сүру құқығы тек бір нəрсеге байланысты: ол адам. Адам құқықтарын мойындау əр адамға келесі ережелерді сақтауды талап ету құқығы берілгенін мойындауды білдіреді: Мен сіз не айтсаңыз да, не істесеңіз де, менде осы құқықтар бар, өйткені Мен де сіз сияқты адаммын. Адам құқықтары əр адамға тəн. Неліктен бұл талап оның негіздемесі ретінде белгілі бір мінез-құлықты білдірмейді? Неліктен адамдардан өз құқықтарын талап етпеске? Негізіне келгенде, адам құқықтарын сақтау талабы моральдық сипатқа ие жəне моральдық құндылықтарға негізделген. Менің өмір сүру құқығым, сайып келгенде, ешкімге менің өмірімнен айыруға рұқсат етілмегенін білдіреді: бұл жай ғана қолайсыз. Бұл мəлімдемеге негіздеме қажет емес, жəне кез-келген оқырман бұл тəсілмен келісетін шығар. Шынында да, өзімізге қатысты біз бəріміз өз өмірімізде жəне болмысымызда қол сұғылмайтын жəне ешкім басып кірмеуі керек аспектілер бар екенін мойындаймыз, өйткені бұл біздің кім екенімізді жəне не екенімізді анықтайтын болмысымыздың маңызды жақтары туралы. Олар біздің адамдық табиғатымыз бен адами қадір-қасиетіміз үшін маңызды. Адам құқығынсыз біз адами əлеуетімізді толық жүзеге асыра алмаймыз. Адам құқықтары бұл түсінікті жеке деңгейден планетаның барлық басқа адамдарына жеткізеді. Егер Мен осындай талаптарды қоя алсам, онда оны кез-келген адам жасай алады. Адам құқықтары тұжырымдамасының негізінде екі негізгі құндылық жатыр: біріншісі – адамның қадір-қасиеті, екіншісі-теңдік. Адам құқықтарын қадір-қасиет сезімімен өмір сүру үшін қажетті негізгі нормаларды анықтайтын нəрсе деп түсінуге болады жəне олардың əмбебаптығы, ең болмағанда, барлық адамдар тең болатын нəрседен туындайды. Біз мұнда біреуді бөліп көрсетпеуіміз керек жəне мүмкін емес. Негізінде, адам құқықтары тұжырымдамасын қабылдау үшін тек осы екі нанымды немесе құндылықтарды тану жеткілікті, жəне олармен ешкім дауласуы екіталай. Сондықтан адам құқықтары барлық əлемдік мəдениеттерден, барлық өркениетті үкіметтерден жəне барлық негізгі діндерден қолдау алады. Мемлекеттің билігі шексіз немесе ерікті бола алмайтындығы жалпыға бірдей дерлік мойындалды, ол адамның қадір-қасиетімен өмір сүре алатындай етіп, оның қарамағындағылардың барлығына кем дегенде минималды жағдайларды қамтамасыз ету қажеттілігімен шектелуі керек. Осы екі негізгі құндылықтан көптеген басқаларды шығаруға болады жəне олардың көмегімен адамдар мен қоғамдар іс жүзінде қалай бірге өмір сүруі керектігін дəлірек анықтауға болады. Мысалы: Бостандық: адамның еркі адамның қадір-қасиетінің маңызды бөлігі болғандықтан. Біздің қалауымызға қайшы бірдеңе жасауға мəжбүрлеу адамның жеке басын төмендетеді. Басқаларға деген құрмет: басқаларға деген құрметтің болмауы олардың даралығы мен адамдық қадір-қасиетін бағалауға мүмкіндік бермейді. Кемсітушілікке жол бермеу: адамдардың адамдық қадір-қасиетіндегі теңдігі адамдардың құқықтары мен мүмкіндіктерін олардың физикалық немесе басқа белгілеріне қарай бағалай алмайтынымызды білдіреді. Толеранттылық: өйткені төзбеушілік айырмашылықтарды құрметтемеуді білдіреді, ал теңдік сəйкестікті немесе біркелкілікті білдірмейді. Əділдік: өйткені адамзат баласына тең адамдар əділ көзқарасқа лайық. Жауапкершілік: басқа адамдардың құқықтарын құрметтеу əр адамның өз іс-əрекеті үшін жауапкершілігін білдіреді жəне одан өзінің жəне барлық адамдардың құқықтарын жүзеге асыруға күш салуды талап етеді. Адам құқықтары əмбебап, яғни олар бүкіл əлемдегі барлық адамдарға жəне уақыт шектеулерінсіз бірдей қолданылады. Əркімнің нəсіліне немесе этникалық тегіне, түсіне, жынысына, жыныстық бағдарына, мүгедектігіне, тіліне, дініне, саяси немесе өзге де сенімдеріне, ұлттық немесе əлеуметтік тегіне, тууына, мүліктік немесе өзге де жағдайына байланысты қандай да бір айырмашылықсыз адам құқықтарын пайдалануға құқығы бар. "Мемлекеттің егемендігі оның жауапкершілігін білдіреді жəне халықты қорғау үшін басты жауапкершілік мемлекеттің өзіне жүктеледі". Халықаралық араласу жəне мемлекеттік егемендік комиссиясының есебі, 2001 ж Адам құқықтарының əмбебаптығы даралықтардың немесе мəдени айырмашылықтардың алуан түрлілігіне ешқандай қауіп төндірмейтінін атап өткен жөн. "Əмбебаптық "пен" біркелкілік " синоним емес. Əртүрлілік барлығы тең жəне бірдей құрметке лайық əлемді болжайды. Адам құқықтары барлық адамдарға қолданылатын ең төменгі стандарттар ретінде əрекет етеді; əрбір мемлекет немесе қоғам жоғары немесе нақты стандарттарды белгілеуге жəне қолдануға құқылы. Мысалы, біз экономика, əлеуметтік өмір жəне мəдениет салаларында құқықтарды біртіндеп толық іске асыру үшін шаралар қабылдау қажеттілігі туралы айтылғанын көреміз, бірақ бұл мақсатқа жету үшін салықты көтеру туралы нақты мəлімделген ұстаным жоқ. Содан кейін əр елдің жəне əр қоғамның ішкі жағдайларға байланысты саяси шешімдер қабылдауы қазірдің өзінде маңызды. Əдебиеттер 1. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың "Қазақстан-2050" Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты " атты Қазақстан халқына Жолдауы / / Казахстанская правда. – 2012. 14 желтоқсан. 2. Қазақстан Республикасы Конституциясы 1995ж. 30 тамыз 3. “Қазақстан Республикасындағы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” ҚР Конституциялық заңы.07.10.1998ж. 4. https://www.coe.int/ru/web/compass/what-are-human-rights- 136 УДК 343.3/.7 ПРОБЛЕМЫ ПРАВОПРИМЕНЕНИЯ НОРМ УП РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ПО ПРОТИВОДЕЙСТВИЮ ТЕРРОРИЗМУ Алякбарханов У.Э., Бекемтас М.Е. – студенты группы ЮМ-20-1р2 Болатбекова Л.А. - м.ю.н ,т.преподавателькафедры «Уголовное право и уголовный процесс» Терроризм является одной из наиболее опасных и распространенных угроз миру. Казахстан, как и многие другие страны, активно борется с этим явлением и принимает соответствующие законы и нормативные акты. Однако, как и во многих других странах, в Казахстане возникают проблемы при правоприменении этих норм. Одной из главных проблем является отсутствие единой системы мониторинга террористических угроз. Не смотря на то, что существует центр мониторинга терроризма в рамках КНБ РК, эта система не в полной мере справляется со своими задачами. Кроме того, необходимо улучшить координацию между различными органами правопорядка, чтобы избежать дублирования функций и необходимости повторной сборки информации. Еще одной проблемой является несовершенство законодательства. В Республике Казахстан действует Уголовный кодекс, который содержит нормы по противодействию терроризму. Однако, этот законодательный акт имеет ряд проблем. Например, некоторые понятия, такие как "террористический акт" и "террористическая организация", не определены четко и однозначно. Это может привести к разногласиям при его применении. Также присутствует недостаточная прописанность процедуры пресечения деятельности террористических организаций. В частности, нормы, которые регулируют процедуру ликвидации террористических организаций, не всегда применяются должным образом. В результате, некоторые террористические организации продолжают свою деятельность, несмотря на усилия правоохранительных органов. В данный момент существует ряд проблем, связанных с правоприменением норм УП РК по противодействию терроризму. Рассмотрим некоторые из них на примере конкретных случаев.Применение норм УП РК без должной основы. В некоторых случаях правоохранительные органы Республики Казахстан применяют нормы УП РК по противодействию терроризму без должной основы. В качестве примера можно привести дело, связанное с задержанием и обвинением журналиста СейтмамбетТлеукаева в терроризме. Тлеукаев был задержан в 2016 году, после того как он опубликовал статью, в которой критиковал действия правительства Казахстана. По мнению его адвоката, задержание и обвинение Тлеукаева были основаны не на реальных фактах, а на его политических взглядах и журналистской деятельности. Во-первых, часто возникают проблемы с определением того, что является террористическим актом, а что - нет. Например, в 2016 году казахстанский гражданин был осужден за распространение "террористических материалов" в интернете, которые, по мнению суда, содержали угрозы национальной безопасности. Однако эти материалы, по мнению некоторых экспертов, могли быть отнесены к политическому дискурсу и не являлись террористическими.Отсутствие контроля за действиями правоохранительных органов также является серьезной проблемой. В ряде случаев правоохранительные органы Республики Казахстан используют неправомерные методы при борьбе с терроризмом, включая нарушение прав задержанных и применение жестокости. В то же время, не всегда проводятся необходимые расследования и выявление ответственных за такие действия. Например, в 2019 году были обнаружены факты насилия со стороны правоохранительных органов над задержанными в городе Алматы, но ответственные за это не были привлечены к судебной ответственности. Кроме того, существует проблема недостаточной координации действий правоохранительных органов и других государственных органов в борьбе с терроризмом. Это может приводить к проблемам с обменом информацией, задержанием и выдачей подозреваемых и т.д. Проблемы правоприменения норм УП РК по противодействию терроризму имеют серьезные последствия для прав и свобод граждан, а также для самой борьбы с терроризмом. Необходимы меры по укреплению контроля за действиями правоохранительных органов, улучшению законодательства и соблюдению основных принципов правового государства в борьбе с терроризмом. В идеале, государство должно бороться с терроризмом с соблюдением прав человека и свобод, а также с учетом конкретной ситуации, чтобы достичь наилучших результатов в противодействии этой угрозе.В некоторых случаях правоохранительные органы используют жестокие и неадекватные методы для получения признаний и доказательств в деле терроризма. Так, в 2016 году было сообщено о случаях насилия со стороны правоохранительных органов над задержанными, которые были обвинены в терроризме. В Республике Казахстан иногда используются слишком жесткие меры в борьбе с терроризмом, которые могут приводить к нарушению прав граждан. В 2011 году правоохранительные органы применили насилие в отношении участников массовых беспорядков в городе Жанаозен, которые протестовали против увольнения с работы. По официальным данным, в результате применения силовых методов были убиты 15 человек, включая женщин и детей. При этом виновные в насилии со стороны правоохранительных органов не были привлечены к ответственности. Еще существует проблема с достаточностью расследования террористических актов и выявления их организаторов и финансистов. Например, после теракта на музыкальном фестивале в Алматы в 2016 году, в ходе которого были убиты 4 человека, были задержаны только непосредственные исполнители. Организаторы и заказчики теракта не были найдены. Еще одной проблемой правоприменения норм УП РК по противодействию терроризму является отсутствие грамотного и комплексного подхода к решению данной проблемы. Например, существует недостаточно эффективная система профилактики терроризма, в том числе среди молодежи. Необходимо разработать эффективные методы пропаганды идеологии мира, толерантности и гражданской ответственности среди молодежи. В целом, проблемы правоприменения норм УП РК по противодействию терроризму являются многогранными и требуют комплексного решения. Государство должно сосредоточить свои усилия на улучшении законодательства, профилактике терроризма, улучшении координации действий правоохранительных органов и других государственных органов, а также на укреплении гражданского доверия к правоохранительным органам и судебной системе. В целом, проблемы правоприменения норм УП Республики Казахстан по противодействию терроризму являются актуальными и требуют дальнейшего усилия со стороны государственных органов и общества в целом. Только 137 совместными усилиями можно достичь более эффективного противодействия терроризму и обеспечения безопасности нашей страны и мира в целом. Для достижения этих целей необходимо принимать меры, направленные на повышение осведомленности и образованности людей в области терроризма и его последствий. Общество должно быть осведомлено о том, как распознавать признаки террористической деятельности, как сообщать об этом правоохранительным органам и как предотвратить возможные террористические акты. Важно также развивать толерантность и межкультурное понимание, чтобы предотвратить религиозную, этническую и культурную дискриминацию, которая может быть использована террористами для своих целей.Противодействие терроризму является сложной и многогранной задачей, которая требует усилий со стороны всех участников общества. Необходимо продолжать работу по совершенствованию системы борьбы с терроризмом, повышению квалификации и профессионализма правоохранительных органов, укреплению международного сотрудничества и обмену информацией. Только таким образом можно обеспечить безопасность нашей страны и мира в целом. Проблемы правоприменения норм УП РК по противодействию терроризму являются многогранными и требуют комплексного решения. Государство должно сосредоточить свои усилия на улучшении законодательства, профилактике терроризма, улучшении координации действий правоохранительных органов и других государственных органов, а также на укреплении гражданского доверия к правоохранительным органам и судебной системе. Литература 1. Уголовный кодекс Республики Казахстан от 3 июля 2014 года(с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.03.2023 г.) 2. Борчашвили И. Ш. Комментарий к Уголовному Кодексу Республики Казахстан: Особенная часть. Том 2 .-Алматы: Жеті Жарғы, 2021 3. Бекмагамбетов А.Б. А. Б., Ревин В. П., Ревина В. В. Уголовное право РеспубликиКазахстан Особенная часть.Алматы: Жеті Жарғы, 2019 ƏОЖ 342.537.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ СОТЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ Амангелді Е. - ЮМ-22-1к5 тобының студенті Бердібеков С.О. - аға оқытушы з.ғ.м Конституциялық сот – мемлекеттік биліктің сот тармағына жататын конституциялық бақылау органы, оның құзыретіне құқықтық нормалардың конституцияға сəйкестігін бақылау кіреді. Егер орган президенттің жарлықтары мен қабылданып қойған заңдар Конституция нормаларына қайшы келеді деп тапса, онда күшін жояды. Бұл дегеніміз нағыз демократиялық институт. Конституциялық соттың қалыптасуы 1992 жылы 6 маусымда алғаш жұмысын бастады, алайда 1995 жылы наурызда Конституциялық сот сол кездері парламент рөлін атқарған Жоғарғы кеңес сайлауын заңсыз деп танып, Жоғарғы кеңес таратылды. Бірақ сол жылы тамыз айында жаңа Конституция қабылданып, Конституциялық кеңес құрылды. Соған сəйкес, Конституциялық сот жұмысын тоқтады. Содан бері елімізде Конституциялық кеңес жұмыс істеп келді. 2022 жылы 5 маусымда жалпы халықтық референдумдабасым дауыс жинап Конституциялық сот қайта жұмысын бастады. Жалпы алғанда бұл орган өзіндік ерекшеліктермен, құзыретке ие болды. Бұл орган құрылғанына көптеген заң ғалымдары оң көзқарас білдірді. Себебі Конституциялық сот, Конституциялық кеңеске қарағанда тиімді, əрі жылдам жұмыс атқарады. Конституциялық сот президент пен парламент сайлауының, референдумның заңға сəйкес өтуін қадағалайды. Сонымен қатар, президент əлі қол қоймаған, бірақ парламент қабылдаған заңдардың Конституцияға сəйкестігін тексереді. Конституциялық сот елде қабылданған заңдардың Конституцияға қаншалықты сəйкес келетінін бағалайды. Ол нақты құқықтық актінің президент жарлығы, үкімет қаулысы, парламент қабылдаған заңның Ата заңда белгіленген құқықтар мен бостандықтарға қайшы келетінкелмейтінін анықтайды, конституциялық емес деп танылған заңдардың күшін жояды.Конституциялық сот-кез келген елдегі тепе-теңдік жүйесінің маңызды бөлігі. Биліктің басқа тармақтарын бақылаумен қатар, азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзатын заңдарды қабылдауға жол бермейді.Сонымен қатар елдегі кез келген жеке тұлға өзінің Конституциядағы құқығы бұзылғанына сенімді болса ешқандай кедергісіз Конституциялық сотқа жүгіне алады.Сонымен қатар Конституциялық сотқа бас прокурор жəне адам құқықтары жөніндегі уəкіл жүгіне алады.Конституциялық соттың алқалы орган құрамы 11 судьядан тұрады. Алқалы орган Төрағысын президент сенаттың келісімімен тағайындаса,төрағаның орынбасарын президент төрағаның ұсынуымен судьялар арасынан тағайындайды.Жалпы алғанда 4 судьяны президент, 3 судьяны сенат, 3 судьяны мəжіліс сайлайды.Конституциялық соттың конституцялық іс жүргізуі, жай сотқа қарағанда түбегейлі ерекшеленеді. Атап айтқанда шешім алқалы түрде көпшілік дауыспен қабылданады, судьяның позициясы кеңесу бөлмесінде ғана баяндалады, кеңесу бөлмесіндегі судьялардың пайымдаулары жария етуге жатпайды, процестік қорғау жəне жауаптылық шараларын қолдану құқығы, отырыстар үзілісі, өтініштерді іс жүргізуге қатысушыларды жəне өзге де тұлғаларды шақырмай қарау құқығы, осы атап өткен ерекшеліктер арқылы ерекшеленеді. Конституцялық соттың құзыретін алдын ала конституциялық бақылау, кейінгі конституцялық бақылау деп бөлуге болады. Алдын ала конституцялық бақылауға: президент,парламент сайлауларын, республикалық референдумның əділ өтуін қадағалау, Республика Президенті қол қойғанға дейін Парламент қабылдаған заңдардың Конституцяға сəйкестігін тексеру,ратификациялағанға дейін халықаралық шарттардың Конституцияға сəйкес келуін қарау, Конституцяға өзгерістердің жобалары жəне басқа да жағдайлар бойынша қортындылар шығаруы. Кейінгі Конституциялық бақылауға: Заңдардың жəне өзге де нормативтік құқықтық актілердің, олардың жекелеген ережелерінің конституцялығын қарау, Парламентке Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жолдауды жыл сайынжолдайды. Конституциялық іс жүргізудің ерекшеліктерін жоғарыда атап өттік,енді шарттары мен қағидатарына тоқталайық. Конституциялық іс жүргізудің қағидаты: Конституцяның үстемдігі, жан-жақты толық объективті зеріттеу, 138 алқалылық, жариялылық, қатысушылардың тең құқықтылығы, іс жүргізу тілі- мемлекетік, ымдау тілін қоса алғанда аударманы қамтамасыз ету.Констиуцялық іс жүргізудің шарттары: Конституцялық соттың отырыстарының хаттамасын жүргізу, 1 АЕК мөлшерінде мемлекеттік баж, іс жүргізуді тоқтату (өтініш берушінің өтініші бойынша, акт күшінің жойылуы немесе оның заңдық күшінің жойылуы, мəлімделген өтініштің ведомстволық қарауға жатпауы, КС қортынды шешім қабылдауы ), қағаз жəне электрондық формат.КС-та осынша құзрет бар, бірақ бұл құзрет тек дұрыс жолда болуы керек.КС-тың судьялары тек бірақ рет сайлана алады.КС судьясының өкілетілігін тоқтату қандай жағдайда оран алады:лауазымнан өз еркі бойынша босату туралы өтініштің берілуі,Қазақстан Республикасының азаматтығын тоқтату немесе тұруға ықтиярхат не шет мемлекеттің аумағында тұрақты тұру құқығын растайтын өзге де құжатты алу, оған қатысты соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енуі, соттың заңды күшіне енген шешімімен оның əрекетке қабілетсіз немесе əрекет қабілеті шектеулі деп танылуы,соттың заңды күшіне енген шешімімен оның хабарсыз кетті деп танылуы, оның қайтыс болуы немесе соттың заңды күшіне енген шешімімен қайтыс болды деп жариялануы,Қазақстан Республикасының Конституциясында жəне осы Конституциялық заңда белгіленген талаптар бұзыла отырып тағайындалуы,Конституциялық Сот судьяларына белгіленген Қазақстан Республикасының Конституциясы мен осы Конституциялық заң талаптарының бұзылуы,Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген лауазымда болу мерзімінің аяқталуы,судьяның Конституциялық Соттың отырыстарына дəлелді себептерсіз қатарынан кемінде үш рет қатыспауы салдарынан тоқтатылады. Осындай заңда бекітілген заңдар арқылы судьялар өкілеттілігі тоқтатылады. Жалпы алғанда бұл органның атқаратын жұмысы оң нəтиже беру керек. Жоғарыда айтылғанның бəрі КС туралы жалпы анықтама.Бұл орган құрыларда көптеген сұрақтар болды соның ішінде ең өзектісі «Не үшін керек?» деген сұрақ. Менің жеке ойым бұл орган халық пен биліктің арасын жақындату үшін құрылды. Конституциялық кеңес тек біржақты жұмыс істеді оның үстіне тек бақылу мен ғана шектелді.КС жеке тұлғалардың да арыз шағымдарын қарай отыра, жоғары лауазымды адамдардың құзыреттерн бақылай отыра тиісінше ортақ қөз қарасты қалыптастырады.Бұл көзқарасқа алемдік тəжірибие дəлел бола алады. Онымен қоса біздің Ата заңымызда кейбір заң нормаларын түсіндіруде оның үйлесімді жұмыс жасауыда біраз қыйындық тудырады.Оған дəлел біздегі «Еңбек кодексі» адам құқтары туралы халықаралық пактілерге тура келмейді.Ол жерде жұмысшының емес жұмыс берушінің құқығы қорғалады, ұжымдық келісім шарттарда жұмыс берушінің мақстаында құрылған.Осы себебті біздің елдің көбіне Батыс аймағында жұмысшылар жиі-жиі наразылыққа шығады, осындай наразылықтың соңы немен аяқталғаны бəрімізге мəлім.Осы оқыйғаны халықаралық сот адам құқтарына қарсы деп тапты.Осы жерде бірдеңе жетспейтіні айқын байқалады себебі кез келген елде осындай мəселелерді шешетін өзінің Конституциялық сот сияқты жеке органдары бар.Ал біздің елде мұндай мəселелер əлемдік деңгейге шығып кетеді бұл біздің елге жақсы аброй акелмейтіні анық. Осындай шикіліктердің орнын толтыру үшін Президент КС құру туралы ұсыныс білдірген болатын. Бұл дегеніміз Қазақстан ендігі жерде өз мəселелерін өзі шеше алады деген сөз.Ал енді Конституцияға тоқталайық.Осыған дейін біздің Конституциямыздың 1-2 тарулары өзгеріске көп ұшырамады, ал президент,парламент,үкімет тарулары өте көп өзгеріске ұшыраған екен.КС-тың тағы бір міндеті мұндай дүнилерді болдырмау.Менің ойымша Конституциялық сот: біздің Ата заңымыздың тұрақты жұмыс істеуіне,азаматтарымыздың құқықтары қорғалуына, билік тармақтарының теңдік тежемелі жұмыс істеуіне кепілдік бере алатын қолында билік бар орган.Бұл органға салыстырмалы көзқарас нақты қалыптаса қоймады бірақ басқа елдердегі КС-тың жұмысын айта аламыз.Деректерге сүйенсек соңғы жылдары көптеген елдер оның ішін бұрың КСРО құрамынан шыққан елдер КС құру арқылы терең конституциялық реформалар жүргізген.Қазірге кезде 70-тен аса ел КС жүйесін қолдап дамытып отыр.Соңғы өзгерістердің бірі КС-қа жеке тұлғалардыңда арыздана алатыны бұл бағытты алғаш қолданысқа енгізген Аустрия,Латвия,Корея,Германия жəне тағыда басқа елдер.Бұл тəжірибие оң нəтиже берді, бірақ бұл жерде ескеретін жай біздің қазақ қоғамына бұл өзгерістердің қалай əсер ететіндігі.КС төрағасының соңғы мəлімдеуіне қарасақ КС-тың осы жылдың соңына дейін бірқатар заңдарады қолданыстан алып тастауды жоспарлап отқанын айтты. Əрине қоғам игілігі үшін жасалған əрбір істің қайыры бар.КС арқылы халықтың билікке деген күмəні сейіледі деп ойлаймын. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Əдебиетер Алиев МирбаширМирахмедОғлы. «ҚазақстанРеспубликасының Сот жүйесі мен құқыққорғауоргандары». Мақұлбеков Б.Д. ҚазақстанРеспубликасының сот билігі. ҚазақстанРеспубликасыныңКонституциясы. ҚазақстанРеспубликасыныңЕңбеккодексі 15 мамыр 2007 ж. ҚР Азаматтық кодексі 1994 ж. Халықаралық қатынас. ҚР-ның биліктік бөлініс қатынасы. ƏОЖ 34:002 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР Амзабекова А.А. - ЮМ-21-1к6 тобының студенті Ерманкулов М.К. - аға оқытушы Бұл мақалада бүгінгі таңда ошақ алып келе жатқан қылмыстарды таныстырып өттім. Содан соң ол қылмыстардың алдын алу жолдарын да кеңінен қарастыра кеткен болатынмын.Қоғамға осы түрдегі қылмыстардың келер зияны өте көп екені белгілі,дегенмен,қоғам түзелуіне əсер ететін адамдардың өзі қылмысқа дұшар болып жатса қоғам дамып өркендеуі екі талай болмақ… Тірек сөдер: Қылмыс,субъекті,объекті,жеке адам,қылмыстық құқық бұзушылық. Адамдардың идеалогиясы түрленген мына заманда адамдардың кейбір бөлігі теріс пиғылға бет бұрып барады.Сондықтан болар адамзат арасындағы қылмыстардың да саны көбеюде.Жалпы қылмыстардың өзі түрленіп олардың санымен қоса түрі де артуда.Оған көптеген мысалдар келтіруге болады.Солардың бірі-жеке адамға қарсы қылмыстар.Бүгінгі таңда бұл қылмыстың кездеспейтін жері жоқ.Жеке адамға қарсы қылмыстар дегенде нені 139 түсінеміз?Оның элементтері нені құрайды? Бұл түрдегі қылмыстар шығуына не түрткі болуда? Осы сынды көптеген сұрақтар адамдардың соның ішінде біз болашақ құқық қорғаушылардың көкейінде жүргені сөзсіз.Сонымен жеке адамға қарсы қылмыстармен танысайық.Жеке адамға қарсы қылмыстар деп аты айтып тұрғанындай адамдардың денсаулығына, құқықтарына,бостандығына жəне де жеке басына қарсы қылмыстар жатады. Осы орайда айта кетерлік жайт дəл осы түрдегі қылмыстар жəне де қылмыстық құқық бұзушылықтар қазіргі күнде қоғамға үлкен зиянын тигізіп отыр.Сол үшінде осы түрдегі қылмыстық құқық бұзушылықтар мен қылмыстарға қарсы күрес күшейтілуде.Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылық болып адамдардың жеке басына, ар намысына ,саяси əрі еңбек ету əрекеттеріне ,мүліктік құқықтарына ,денсаулығына қол сұғушылықтары табылады.Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар негізінен тікелей объектісіне қарай 6 түрге бөлінеді.Оларды санап өтер болсақ; Өмірге қарсы қылмыстар; Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар; Адамның жеке бас бостандығына қарсы қылмыстар; Адамның арнамысы менқадір қасиетіне қасы қылмыстар; Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар; Жыныстық бостандық пен жыныстық қол сұғылмаушылыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар; Денсаулыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың өзі де өз ішінде түрлі бөліктерге бөлінеді.Яғни,дəрежеленеді.Олар :Денсаулыққа ауыр зиян келтіру, денсаулыққа орташа ауырлықтағы зиян келтіру, денсаулыққа жеңіл зиян келтіру.Немесе адам өлтіру қызметін айтар болсақ,бірінші кезекте адам өлтірудің құрамын талдау қажет. Адам өлтірулің негізгі объектісі болып жеке адамның өмірі табылады. Ал субъектісі 14 жасқа толған өз ісінің мəнін түсінетін ақыл есі дұрыс адам.Объективтік жағына келер болсақ қоғамға қауіпті əрекет,қоғамға ,жеке адамдарға зардап,бір сөзбен айтқанда адамнығ қазасына əкеп соғатын белсенді іс əрекет немесп əрекетсіздік.Субъективтік жағы қасақаналықпен оның ішінде тікелей түрде немесе жанама түрде əрекет ету. Келесі түрдегі жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылық ұрып-соғу болып,бұл қылмыстық құқық бұзушылық денсаулыққа жеңіл немесе орташа зиян келтіруге алып келеді. Ал ұдайы ұрып соға беруден немесе басқа да күш қолданудың кесірінен қинау жүзеге келеді. Осы қатарды зорлау қылмысымен жалғастырар болсақ, зорлау да өте ауыр қылмыстық құқық бұзушылықтар қатарына енеді.Зорлаудың субъектісі 14 жасқа толған ақыл есіде дұрыс адам,объектісі болып жынысытық бостандық оның ішінде денсаулық, ал субъективтік жағынан тікелей қасақаналықты соңғы объективтік жағынан күш қолдануын, дəрменсіздігін сол сынды əлсіз күйін пайдалануды айта алады екенбіз. Соңында түйіндеп адам ұрлау қылмысын айтар болсам, адам ұрлау ҚР ҚК 125 бабында келтірілгендей мазмұндалады. Адам ұрлауға негізігі құрамына байланысты дəрежелеу арқылы жаза түрін қолданылады.Сонымен жеке адамға қарсы қылмыстар жəне қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу үшін бірінші кезекте үгіт-насихат жұмытарын көп жүргізу қажет.Əрі оны жасаған айыпты тұлғаларға дұрыс шара қолдану арқылы ол əрекеттің қаншалық дұрыс еместігін ұқтырған жөн деп ойлаймын. Əдебиеттер 1. А.Ибраева, Б.Қуандыков, Ш.Маликова, С.Есетова. Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдықгуманитарльқ бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық. -Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. Б.192. ISBN 9965-360023 -2 2. Құқық жəне мемлекет, №4(69), 2015. Б.68-73 3. https://bankreferatov.kz/zan/4338-otbasy-jene-kemeletke-tolmagandarga.html УДК-122-54 СООТНОШЕНИЕ ВЕРХОВЕНСТВА (ГОСПОДСТВА) ПРАВАИВЕРХОВЕНСТВА ЗАКОНА: ТЕОРЕТИКО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ Балтабек А - студент гр ЮМ-21-1р2 Омарбаева Л.К. - старший преподаватель Определение принципа верховенства права (theruleoflaw) в современной формулировке было впервые предложено английским ученым Джеймсом Харрингтоном в 1656 году как правление законов, а не людей[1]. Что такое верховенство права? Верховенство права – является одним из основных элементов правового государства, обозначающий подчиненность всех актов правоприменения и подзаконных актов закону. Верховенство закона обозначает иерархичность законодательства. Верховенство закона гарантирует защитувсех права и законных свобод человека, которая обеспечена основным законом страны, и это подтверждает присутствие в стране соответствующих ценностей и приоритета в развитии правoвого государства. Методика верховенства права подразумевает, что механизм осуществления норм должны быть прозрачными и предсказуемы в своём применении. Важным требованием является доступность системы правосудия и её независимость от исполнительной и законодательной ветвей власти. Абай Кунанбаев - великий казахский поэт и философ XIX века втретьем слове в своем «Слове назидания» написал о правовой системе своего времени, которые тогда не обладали независимостью и подчинялись российскому самодержавию. А также, неоднократно пишет о том, что в Казахской земле, при самодержавии верховенство права практически отсутствовало, ...[2]. Верховенство закона — как принцип законности, предполагает исключительность закона, т.е. признание его высшей юридической силы по отношению ко всем иным нормативным правовым актам. При этом установлена и действует строгая юридическая субординация: законы должны соответствовать конституции страны, подзаконные нормативные акты подчинены законам и принимаются в строгом соответствии с ними; правоприменительные акты должны соответствовать нормативным правовым актам. По проектуWorldJusticeProjectна 2019 год Казахстан занял 65 место в рейтинге верховенства права. Среди стран Центральной Азии Казахстан оказался в лидерах, обойдя Кыргызстан (85 место), Узбекистан (94 место), а 140 Россия на 86 месте. В рейтинге Таджикистана и Туркменистана нет. [3]. Индекс верховенства права разработан в 2010 году. Он измеряет достижения стран в области обеспечения правовой среды. Данные объединяют в восемь контрольных показателей: ограничение полномочий институтов власти, отсутствие коррупции, порядок и безопасность, защита основных прав, прозрачность институтов власти, соблюдение законов, гражданское и уголовное правосудие. Опыт зарубежных правовыхгосударств, показывает множество признаков и механизмов реализации Концепции правового государства. Здесь из самых важных можно выделить три: приoритетность прав и интересов личности над правами и интересами государства; связь государства и права; приоритетность права над закoном. Первый признак четко выражается в ст.12 Конституции РК [4], где человек, его права и свободы являются высшей ценностью, а соблюдение и защита прав и свобод человека и гражданина — обязанностью государства. Следовательно, закон может признаваться правовым, только при условии, что он отвечает целям и задачам, которые определены Конституцией РК. Правовым может называться закон, который возведен в степень нравственности, разумности и справедливости. Верховенство права и верховенство закона являются важными признаками любого правового государства. Считается, что верховенство права существует определенно дольше, чем верховенство закона, в этом и заключается их главное и основное отличие. Кроме того, отличием также можно назвать различный механизм воздействия права и закона. У верховенства закона принято выделять целый ряд обстоятельств: это и верховенство конституции, соответствие закона и других нормативно-правовых актов, а также надзор со стороны конституции.Верховенство закона можно рассматривать и как формальный принцип правового государства (формальный потому, что в демократическом правовом государстве закон должен соответствовать праву). То есть, верховенствозакона означает ограничение государства правовыми предписаниями, закрепленными в форме закона. Верховенство права же наоборот призвано ограничивать деятельность правительства, разделять правительство и влиять на образование государства.Сущность права заключается в регулировании общественных отношений в условиях цивилизации – в достижении на нормативной основе такого уровня стабильной организованности общества, при которой реализуются демократия, свобода личности, экономическая свобода.При рассмотрении сущности права важно учитывать два аспекта: 1) формальный – то, что любое право есть прежде всего регулятор; 2) содержательный – то, чьи интересы обслуживает данный регулятор. Однако, развитие конституционных основ обеспечения верховенства закона в современных условиях имеет ряд проблем. Это связано прежде всего с тем, что конституции государств СНГ изначально основывались на западные государства, которые повлияли на их сущности и содержании. Кроме того, на процесс развития конституционного законодательства и на содержание самих конституций повлияло и то обстоятельство, что вместе с проводимыми в них реформами это развитие было инициировано со стороны правящих кругов, а не со стороны широких слоев общества. Отличие права от закона заключается в следующем:1)По объему понятия. Категория «право» значительно шире, чем «закон», полностью включая в себя данное определение; 2)По составу. Право состоит из нескольких элементов: обычаи, прецеденты (практика), договора, в то время закон состоит из конкретных норм; 3)Длительность применения. Законы периодически утрачивают свою силу и меняются на актуальные акты.Право может оставаться незыблемым на протяжении столетий, что подтверждают некоторые государства.4)Легитимность. Конкретный закон может утратить свою силу ещё до опубликования, если он противоречит основным нормам законодательства. Право остаётся легитимным в силу конституции и других актов, которые определяют его структуру. Существуют законы, соответствующие правовым критериям, которых и следует считать правовыми законами. Здесь право и закон совпадают. Но есть и такие законы, которые не отвечают правовым критериям,азначит с правом не совпадают. В данном случае в разрешении проблемы соотношения права и закона, как и в решении вопроса о соотношении государства и права, сталкиваются два различных подхода. Один из них направлен на то, что государство является единственным источником права, то есть, законы государства, - это и есть право.Другой же подход, по проблемам соотношения права и закона основано на том, что право как регулятор общественных отношений считается относительно независимым от государства и закона. В данном случае, право представляется как претендующий на всеобщность и общеобязательность социальный институт нормативного регулирования общественных отношений в целях разумного устройства человеческого общежития путем определения меры свободы, прав и обязанностей. Действующим правом в Республике Казахстан, как указано в ст. 4 Конституции, являются нормы Конституции, соответствующих ей законов, иных нормативных правовых актов, международных договорных и иных обязательств республики, а также нормативных постановлений Конституционного совета и Верховного суда республики.[5]. В отношении принципа связанности государства правом (верховенство права)юрист Рудольф Иеринг указывал на то, что «государство дает индивиду несравненно больше, чем право»[6]. Однако, Томас Гоббс пишет, что «тот, кто имеет власть всех защищать, обладает и властью всех угнетать»[7]. Современное государство не может существовать и функционировать вне права. Верховенство права как раз исходит из того, что право связывает, ограничивает государство в интересах личности и общества в целом. Оно выступает в качествемощногоограничителя государственного принуждения. Таким образом, в данном случае, право выступает как сила, способная подчинить государство. Иначе говоря, право встает над государством для того, чтобы государство не встало над обществом. Влияние права на современное государство имеет огромное значение, что данное государство может существовать только как правовое государство. Здесь проявляется такая закономерность: чем точнее право отражает объективные потребности общественного развития, тем в большей мере оно связывает государство. Активность государства в этом случае не подавляется. Напротив, она расходуется результативно и исключительно в интересах общества и отдельной личности. Только будучи связанным правом, государство может действовать «свободно», а значит, соответствовать своему историческому предназначению[8].Обладая относительной самостоятельностью, государство и право в то же время взаимосвязано и взаимообусловливают друг друга. Отрицание права приведет к отрицанию государства. Соответственно, правовой нигилизм государства порождает государственный нигилизм населения. Принцип связанности государства правом (верховенством права) означает, что лишь в соотносимости с правом проявляется истинная ценность современного государства. В этой связи социальную ценность имеет лишь то государство, котороеобеспечиваетправо служит общественной пользе. 141 В настоящее время вызывают беспокойство непоследовательное толкование законодательства и его избирательное применение, завышенные требования в отношении местного содержания, коррупция и недостаточная степень независимости судебной системы. Для нормализации правовой жизни общества с целью выхода из сложившейся ситуации – это возможно путемупорядочения нормативных правовых актов, приведение их в единое непротиворечивое целое. Думается, такой системный подход позволит нормативным актам обеспечивать друг друга в процессе юридического регулирования, и соответственно будет способствовать создать единое правовое пространство. Однако, решениелюбой проблемы на бумаге весьма проще выглядит, чем в жизни, но, коллективный разум высоко просвещённых сообществ способна найтиэффективные и оптимальные варианты решений данной сложной проблемы. Литература 1. Сапрыкин Ю. М., О классовой сущности политических взглядов Гаррингтона, в сборнике: Средние века, в. 4—5, М., 1953—1954 2. Абай «Слова назидания» Перевод С.Санбаева. Издательство Алматы кiтап (Алматыкитап), 2015 г. 3. http://optimizm.kz/2019/03/01/kazakhstan-operedil/ 4. Конституция РК принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года 5. Горбань В. С.Проблема понимания смысла и интерпретации концепции борьбы за право Р. Иеринга // Теория и практика общественного развития. - М., 2017. 6. Мележик И. Н. Понятие, происхождение и природа государства в политическом учении Т. Гоббса. // Актуальные проблемы истории политических и правовых учений. - М., 1990. -С. 104122. 8. Бережнов А.Г., Глебов А.П., Кененов А.А., Комаров С.А., и др.; Под ред.: Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права. Учебное пособие / Под ред.: Марченко М.Н. - М.: Проспект, 1999. УДК: 81’367.7 СИНТАКСИЧЕСКИЙ СТРОЙ РУССКИХ ПОСЛОВИЦ БатырбаеваУ. – ЮМ-22-9к Бахтибаева Ф. – преподаватель . Основным и самым главным средством общения между людьми считается язык. Именно он является в некотором роде орудием передачи собственных мыслей. Особенно ярким образом семантика проявляет себя в строевых единицах языка. По большей части к ним относятся такие как пословицы, поговорки, крылатые выражения и др. Это определено тем, что именно в них смысловое значение является неотъемлемой и важнейшей частью таких выражений. Что собственно такое пословица? В словаре Ожегова дано следующее определение: «Пословица – краткое народное изречение с назидательным содержанием, народный афоризм». Стоит также отметить, что пословицы содержат в себе многовековую мудрость, которая прошла через десятки поколений. Данные изречения призывают человека к обдумыванию своих действий, учат любви, заботе, стремлению к самосовершенствованию и развитию. Пословицы не теряют свою актуальность, их употребление зачастую встречается и в современной речи людей. Пословицы представляют собой один из самых любопытных жанров фольклора. Данный жанр особым образом выражает мысли, чувства, мудрость и опыт русского народа. Пословицы рассматривают и изучают многие специалисты, однако множество моментов до сих пор остается непонятным до конца и загадочным. Русские пословицы образованы особым образом, они имеют собственную характерную особенность. По смысловой нагрузке они обладают способностью передавать множество точных мыслей, мудрости и опыта. Изучим главные особенности языкового характера пословиц русского языка с точки зрения грамматического строя, лексических и фонетических аспектов. Особенности грамматического строя: Частое применение составного именного сказуемого Частое применение повелительного наклонения Применение синтаксического параллелизма Нередкое применение образных средств языка Частое применение лексики оценочного характера Нередкое применение языковой игры Фонетические особенности: Применение разнообразных звуковых повторов (к примеру, аллитерация, ассонанс, консонанс, рифма и т.д.) Кроме того, к главным признакам пословиц, относятся: сжатость и краткость изложения выражения, чёткость мысли, довольно широкая распространенность в бытовой речи, применение клише, неизменяемость состава и порядка составляющих частей пословицы, воспроизведение в разговорной речи обычно в готовом виде, устойчивость выражения, образность и экспрессивность. Пословицы могут включать в себя самые различные средства русского языка. С их помощью происходит наиболее лучшее выражение точных мыслей, мудростей, которые имеют конкретную смысловую нагрузку. Пословицы могут являться простыми предложениями, сложносочиненными и сложноподчинёнными, а также бессоюзными предложениями. К тому же, пословицы могут включать в себя тире или двоеточие. Ниже приведены и проанализированы некоторые пословицы, состоящие из разных предложений и средств русского языка. Простые предложения в пословицах: Береженого Бог бережет Клин клином вышибают Один в поле не воин На чужой каравай рот не разевай Пословицы,состоящие из простых предложений, встречаются очень часто. Важно отметить, что среди самых употребляемых пословиц русского языка, которые приведены в книге Г. Л. 142 Пермякова, около 60% пословиц имеют отношение именно к такому типу (лишь 80% наиболее частотных пословиц являются простыми предложениями с единственным главным предикатом). Сложносочинённое предложение: Кроме того, к значению временной последовательности в предложениях сложносочиненного вида с союзом «да» могут присоединяться условно-следственные отношения. Сложноподчинённое предложение с придаточным места: Там, где роза растёт, её не ценят. Смелый там найдёт, где робкий потеряет. Придаточное предложение может находиться перед главным. Данный вид приёма применяется непосредственно для усиления смыслового значения придаточного. Особенно часто это можно замечать именно в пословицах, поскольку метод усиления в данных выражениях играет непосредственно значимую роль. Бессоюзное сложное предложение: Одинокое дерево ветра боится, одинокий человек людей страшится. Заставь дурака Богу молиться, он и лоб расшибет. У каждой горы свой уклон, у каждого человека свой нрав. Знающему - светло, незнающему темно. Бессоюзное сложное предложение также зачастую можно встретить в пословицах. Данный тип предложения в пословицах определён тем, что части его соединяются между собой при помощи интонации без наличия каких-либо союзов и союзных слов, как, например, происходит в сложносочиненных или сложноподчиненных предложениях. Пословицы с тире: Лес рубят - щепки летят. Тире ставится между предложениями, которые не соединены с помощью союзов, если второе предложение заключает в себе результат или вывод из того, о чем говорится в первом. Иначе говоря, тире является в некотором роде соединительным знаком. С его помощью соединяются части пословицы, это осуществляется непосредственно для точного описания выражения. Посредством тире первая часть поясняется второй, делая выражение полностью завершённым. С двоеточием: Материнский гнев - что весенний снег: и много его выпадет, да скоро стает. Подлинная добродетель подобна реке: чем она глубже, тем меньше шумит. У кого какой вкус: кто любит дыню, а кто арбуз. Двоеточие также довольно часто можно встретить в пословицах. После двоеточия в пословице буквально раскрывается первая её часть, объясняя и дополняя её. Собственно необходимость двоеточия в пословицах обусловлена тем же, чем и наличие в таких выражениях тире. Таким образом, рассмотрев и изучив основные особенности пословиц русского языка, можно заключить, что пословицы являются необычайно разнообразными, а тема их изучения была и будет актуальной. Существует множество самых различных пословиц, которые раскрывают совершенно разные темы. В данной работе были приведены конкретные классификации в соответствии с синтаксическими конструкциями, после которых было дано их описание. Тем самым, пословицы по своей конструкции могут быть различными. Некоторые состоят из простого предложения, другие – из сложносочиненного, а какие-то образованы при помощи тире или двоеточия. Но каждая из пословиц несёт особую смысловую нагрузку, при помощи которой передаются все мысли, дающиеся для размышления. В заключении стоит сказать, что пословицы русского языка являются одними из частей культурного наследия всего народа, который передавал данные выражения из поколения в поколение. Это важная ценностная составляющая русского фольклора. Литература Грамматика русского языка. Т. 2. Ч. 2. Синтаксис. М.: Изд-во АН СССР, 1960. 702 с. Орфографический словарь русского языка/ Под ред. С.И. Ожегова. [Кн.1]: А-О : словарь Пермяков Г.Л., «Основы структурной паремиологии.» М.: Наука, 1988. Подборнова Г. И. Пословицы и поговорки при изучении сложного предложения // Русский язык в школе и дома. – 2010. – No 1. – С. 27–29. 5. Розенталь Д.Э. Справочник по правописанию и литературно правке М.:2012 1. 2. 3. 4. УДК-55-326 ПРАВО СОБСТВЕННОСТИ НА ОБЪЕКТЫ ПРИРОДЫ Бегман Б. – ст. группы ЮМ-21-1р2 Исмаилов А.А. - к.ю.н. Под правом собственности на природные ресурсы субъективно понимается совокупность правомочий собственника по владению, пользованию и распоряжению землей, водами, лесными ресурсами и другими объектами собственности. Владение, пользование и распоряжение землей и другими природными ресурсами осуществляются их собственниками свободно. Но это правило, как и право собственности, не является абсолютным. Право собственности ограничивается общественно значимыми интересами. Количественные и качественные характеристики в их динамике находят отражение в отраслевых (природоресурсных) и комплексных (территориальных) кадастрах. Как правило, в процессе природопользования человеком потребляются отдельные, удовлетворяющие его потребности свойства природного ресурса. Важно, чтобы при этом не нарушались, то есть сохранялись, другие потребительские свойства того или другого природного ресурса и чтобы при распоряжении собственностью, определении судьбы природного ресурса, исходя из его кадастровой оценки, соответствующие условия природопользования находили четкое отражение в лицензиях и договорах, закрепляющих право пользования ими. 143 Право собственности на природные ресурсы регулируются Конституцией Республики Казахстан, Гражданским кодексом, природно-ресурсным и природоохранительным законодательством Республики Казахстан. Объекты права собственности на природные ресурсы Вопрос об объектах права собственности на природные ресурсы можно рассматривать в двух аспектах: - какие именно природные ресурсы в соответствии с законодательством являются объектами права собственности; - какие природные ресурсы являются объектами частной, государственной, муниципальной и иных форм собственности. Кроме земли, природными ресурсами являются недра, воды, леса, атмосферный воздух, растительный мир вне лесов. В природоресурсном законодательстве право собственности установлено на землю, недра, животный мир, водные объекты, леса. К объектам права собственности относятся также особо охраняемые природные территории. Субъекты права собственности на природные ресурсы Действующее законодательство достаточно полно определяет субъектов права собственности на природные ресурсы: а) расширен перечень субъектов за счет введения многообразия форм собственности - частной, государственной, муниципальной и иной; б) предусмотрено структурирование государственной собственности по уровням - республиканская и местная. Таким образом, субъектами права собственности на природные ресурсы являются физические и юридические лица, Республика Казахстан и административные - территориальные единицы. Представляется, что этот перечень субъектов исчерпывающий. Применительно к субъекту государственной собственности на природные ресурсы важен вопрос о том, кто от имени государства осуществляет правомочия собственника? С учетом того, что собственник обладает триадой полномочий (владение, пользование и распоряжение), каково содержание понятия управления? Под управлением в данном случае понимается распоряжение природными ресурсами. Природоресурсное законодательство (земельное, водное, горное и др.) часто наделяет правомочием распоряжения соответствующими природными ресурсами специально уполномоченные государственные органы (в части управления использованием и охраной земель, вод, недр и т. д.). Таким образом, от имени государства права собственника на природные ресурсы осуществляют Правительство Республики Казахстан и специально уполномоченные государственные органы. Помимо государства, появились три новых вида субъекта права собственности на природные ресурсы - физические и юридические лица, муниципалитеты. Субъекты права собственности на природные ресурсы: 1) физические лица; 2) юридические лица; 3) Республика Казахстан; 4) административные - территориальные единицы. Право частной собственности на природные ресурсы Как уже отмечалось ранее, в результате проведения земельной реформы (1991-1996 гг.), конституционного закрепления частной собственности на землю, принятия указа о земле произошли серьезные изменения в реформировании сельского хозяйства республики, обусловившие появление новых субъектов земельных правоотношений на селе. Субъектами права частной собственности на землях сельскохозяйственного назначения стали граждане, которым земля предоставлена для ведения личного подводного хозяйства, садоводства и дачного строительства. Субъектами права землепользования на землях сельскохозяйственного назначения являются крестьянские (фермерские) хозяйства, сельскохозяйственные кооперативы, товарищества, другие негосударственные формы хозяйствования на земле, а также государственные сельскохозяйственные организаторы, которым земельные участки предоставляются для товарного сельскохозяйственного производства, научно-исследовательских, опытных и учебных целей. Земельные участки предоставляются гражданам РК, проживающим в сельской местности, в частную собственность для ведения личного подсобного хозяйства. Граждане, проживающие в городе, могут получить земельные участки для ведения личного подсобного хозяйства при наличии земельного фонда, предназначенного для этих целей. Предоставление земельного участка осуществляется на основании землеустроительного проекта, утверждаемого сельским, аульным, поселковым, городским исполнительным органом. Право государственной собственности на природные ресурсы Государственная собственность на природные ресурсы является доминирующей в структуре закрепленных законодательством форм собственности, что представляется оправданным подходом по всем основаниям темы. Право государственной собственности установлено на землю, воды, недра, леса, объекты животного мира и другие объекты. При этом встает главный вопрос - о разграничении права государственной собственности на природные ресурсы между субъектами страны и ее субъектами. Соответственно к природным ресурсам Республики Казахстан могут относиться: - земельные участки и другие природные объекты, предоставляемые для обеспечения нужд обороны и безопасности страны, охраны государственных границ, а также осуществления других функций, отнесенных к ведению республиканских органов государственной власти; - земельные участки, занятые энергетическими, транспортными и космическими системами (кроме российских), объектами ядерной энергетики, связи, метеослужбы, историко-культурного и природного наследия, а также другими объектами, находящимися в собственности государства; - земельные участки, водные и иные природные объекты государственных природных заповедников, национальных природных парков, природных заказников, курортных и лечебно-оздоровительных зон, других особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан; - виды растений и животных, занесенные в Красную Книгу Республики Казахстан; - виды животных, ценные в хозяйственном отношении и отнесенные к особо охраняемым, естественная миграция которых проходит по территории двух и более субъектов Республики Казахстан, а также животные, отнесенные к видам, попадающим под действие международных актов по их охране; - месторождения полезных ископаемых, имеющие общегосударственное значение; 144 - водные объекты, расположенные на территории страны, а также пограничные и трансграничные водные объекты; - иные природные ресурсы. Право муниципальной собственности на природные ресурсы В ст. 85 Конституции Республики Казахстан сказано, что «местное госуправление осуществляется местными представительными и исполнительными органами, которые ответственны за состояние дел на соответствующей территории». Это означает, что в состав муниципальной собственности входят муниципальные земли и другие природные ресурсы, находящиеся на территории местных представительных органов. Этой собственностью управляют органы местного самоуправления. Они в соответствии с законодательствами вправе передавать объекты муниципальной собственности во временное или постоянное пользование физическим и юридическим лицам, сдавать в аренду, отчуждать в установленном порядке, а также совершать с имуществом, находящимся в муниципальной собственности, иные сделки, определять в договорах и соглашениях условия использования приватизируемых или передаваемых в пользование объектов. Органы местного самоуправления в соответствии с законодательствами могут также в интересах населения устанавливать условия использования земель, находящихся в границах муниципального образования. Основания возникновения и прекращения права собственности на природные ресурсы определяются законодательством и в значительной степени зависят от формы права собственности. Предусматривается, что право собственности на имущество, которое имеет собственника (что вполне относится к природным ресурсам), может быть приобретено другим лицом на основании договора купли-продажи, мены, дарения или сделки об отчуждении этого имущества. Право частной собственности на природные ресурсы может возникнуть на основе передачи в соответствии с действующим законодательством о природных ресурсах, находящихся в государственной или муниципальной собственности, частным лицам. Природные ресурсы, находящиеся в муниципальной собственности, могут быть обращены в частную или государственную собственность в случае их передачи частному лицу (физическому или юридическому) или государству в соответствии с законодательствами. Общие основания прекращения права собственности определяются соответствующими статьями Гражданского Кодекса РК. По решению собственника в порядке, предусмотренном законодательством о приватизации, имущество, находящееся в государственной или муниципальной собственности, отчуждается в собственность граждан и юридических лиц. Основания возникновения и прекращения права собственности на природные ресурсы Основания возникновения и прекращения права собственности на природные ресурсы определяются законодательством и в значительной степени зависят от формы права собственности. В Гражданском Кодексе Республик Казахстан, устанавливающим общие основания приобретения права собственности, предусматривается то, что право собственности на имущество, которое имеет собственник (что вполне относится к природным ресурсам), может быть приобретено другим лицом на основании договора купли-продажи, мены, дарения или иной сделки об отчуждении этого имущества. Право частной собственности на природные ресурсы может возникнуть на основе передачи в соответствии с действующим законодательством в природных ресурсах, находящихся в государственной или муниципальной собственности, частным лицам. Природные ресурсы, находящиеся в частной собственности, могут быть обращены в государственную собственность в случаях: - обращения взыскания на имущество по обязательствам; - изъятия для государственных нужд путем выкупа; - изъятия объекта, используемого с нарушением требований законодательства; - перехода наследства государству; - реквизиции (изъятие у собственника в случаях стихийных бедствий, аварий, эпидемий, эпизоотии и при иных обстоятельствах, носящих чрезвычайный характер, имущества в интересах общества по решению государственных органов в порядке и на условиях, установленных законом, с выплатой ему стоимости имущества); - конфискации (безвозмездное изъятие по решению суда имущества у собственника в виде санкции за совершение преступления или иного правонарушения.В случаях, предусмотренных законом, конфискация может быть произведена в административном порядке); - национализации (обращение собственности граждан, юридических лиц в государственную собственность). Литература 1. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. -Алматы, 2004. 2. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. - Караганда. 2002. 3. Косанов Ж.Х. Право собственности и иные вещные права на землю-Алматы, 2003 4. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан (проблемы совершенствования, перспективы развития)-Алматы: ЖетыЖаргы, 1995. 5. Экологический кодекс Республики Казахстан от 2 января 2021года ƏОЖ 612.075 КƏМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАР ЖƏНЕ ҚЫЛМЫС Бейсенбек Д.Д.–10-сынып оқушысы, Сыпатаев атындағы №7 мектеп-лицейі. Альжанова Ж.У. – аға оқытушы Қандай мемлекеттік жүйе, қандай билік үстемдік етсе де, мемлекеттің ең басты міндеті жас ұрпақты тəрбиелеу. Жастар – елдің болашағы. Сонымен қатар, жастар елімізде болып жатқан белгілі бір оқиғаларды көрсететін айна болып 145 табылады. Өйткені жастар – белгілі бір оқиғаларға , ең алдымен əрекет ететін қоғамның бір бөлігі. Қылмысжастардың, əсіресе мектеп оқушыларының арасында танымал бола бастады. Балалар арасындағы қылмыстың көбеюі үрей туғызып, алаңдатады. Бұл мəселені жан-жақты зерделеу керек. Балалардың қылмысқа баратынын анықтау неліктен маңызды? Айта кету керек, əлеуметтік желі өте үлкен жəне жағымсыз рөл атқарады. Шындығында зорлық-зомбылық пен қатыгездікті насихаттайтын сайттар жеткілікті. Кейбір қылмыскер атанған кəмелетке толмаған жасөспірімдер фильмдердегідей ойға сыйымсыз əрекеттер жасайды, өйткені олар ұрыны қаһарман деп санайды. Бірақ олар мұның не əкелетінін білмейді, қанша жастың қаза болғанын, қаншасы түрмеде отырғанын білмейді.Жастардың қылмысына компьютерлік ойындар жағымсыз əсер етеді. Ал мектеп жасындағы балалар бұл компьютерлік клубтарда күні бойы жоғалып кетеді, үйірме қожайындары клубқа кім, қашан келеді, бəрібір. Мен өмірімізді компьютерлендіруге қарсы емеспін. Бірақ жағдайдың бақыланбайтындығынан əрбір жаңалық өзімен бірге қандай да бір жағымсыздық əкеледі. Бұл біздің заманның дерті. Автоматтандыру арқылы жасалған қылмыстардың бірі хакерлік болып табылады. Мұны негізінен қылмыс жасап жатқанын түсінбейтін жасөспірімдер мен жас жігіттер жасайды. Отбасы да маңызды рөл атқарады, өйткені жанұя адамның бойына өмір бойы алып жүретін құндылықтарды сіңіреді, оны тəрбие деп атауға болады. Егер адам білімді əрі тəрбиелі болса, ол қылмысқа қарсы тұрып,оң мен солды ажыратуға қабілетті болады. Бірақ отбасында кейде қылмыстың бастамашылары ата-аналар болып табылады.Атааналардың өз жауапкершіліктері мен міндеттерін дұрыс орындамағандықтан, баланың тəрбиесіне бей жəй қарайды. ҚР бала құқықтары туралы заңның 1 бабы 6 бөліміне сəйкес, ата-ана тəрбиелеуге жəне баланы моральді жəне материалды тұрғыдан қаржыландыруға міндетті.Қылмыстық құқықбұзушылықтардың бірден бір себебі отбасындағы ата-анамен баланың қарым-қатынасы жəне отбасының əлеуметтік-материалды жағдайы. Дұрыс берілген тəрбие мен сапалы білім құқықбұзушылықтарды алдын алады. Жоғарыда айтылғандай, кейде ата-аналар бастамашы болады, бірақ кəмелетке толмағандардың бапта көрсетілген жасқа толмағанын пайдаланып, кəмелетке толмағандарды қылмыс жасауға арнайы итермелейтін ата-аналардан басқа ересектер де бастамашы бола алады.Бұл баланың өсу ортасы мен достарына байланысты. Кəмелетке толмағандар өздерін жазасыз сезініп, қасақана қылмыс жасайды. Айта кетейік, кəмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық істерді қарау кезінде соттар не айыптау үкімі, не ақтау үкімін шығарады. Алайда, шағын немесе орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері бар, кəмелетке толмағандар да ата-анасына немесе оларды алмастыратын адамдарға берілуі мүмкін немесе зиянды өтеу міндеті жəне т.б. Мұндай шаралар қылмыстың азаюына əкеліп соқтырмайды, тек өскенін, қылмыстың көбейгенін ғана көріп отырмыз. Кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің негіздері ҚР Қылмыстық кодекстің VI бөлімінде қарастырылған. ҚР Қылмыстық кодексінің «Кəмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы» жөніндегі бөлімінің 1 бабына сəйкес, кəмелетке толмағандар деп жасы 14-ке толған жəне 18-ге жетпеген жасөспірімдер танылады. Қылмыстық құқықбұзушылықтар кəмелетке толмағандар туындатса, қылмыстық жауапкершілікке 14 жастан (кейбір ауыр түрлері үшін) жəне 16 жастан тартылады. Қазіргі уақытта осы жасдағы балалар арасындағы қылмыс саны көбейіп,қыршынынан қиылып,қылмыскер атанып, темір торда өткізуде.2022 жылғы статистикаға сəйкес, кəмелетке толмағандар арасындағы жасалынған танымал қылмыс түрі-ұсақ жəне ірі ұрлық түрлері. Сотқа дейінгі жеткен келтірілген қылмыстар саны-654. Ал ең ауыр қылмыс түрлеріне адам өлтіру, есірткі тасымалдау жəне зорлық-зомбылық жатады. Келтірілген статистикаларға сəйкес, 2017жылғы құқықбұзушылық санына қарағанда 2022 жылғы саны 65% төмен. Бұл қуантарлық жағдай, алайда, ауыр қылмыс сол көрсеткіш санынан едəуір жоғарылағанын байқауға болады. Кəмелетке толмағандарды жазалау түрлері ҚР ҚК 81 бабында көрсетілгендей, келтірген шығын мен жаза түріне байланысты болады. Белгілі бір қызметтен шектеу, түзеу жұмыстарын істеу, айыппұл, қоғамдық жұмыстарға тарту жəне бас бостандығын шектеу мен айыру болып табылады. Қазіргі уақытта жасөспірімдердің қылмысы Қазақстанда ғана емес, бүкіл дүниежүзілік даулы мəселе болып тұр. ТМД президенттерінің саммитінде, осы мəселе көтерілген. Осы бойынша Қазақстан жəне ТМД одақтас мемлекеттер кəмелетке толмағандар мен əйел арасындағы құқықбұзушылықтарды алдын алу жəне заңның қатаң сақталуын қолға алуда Бірақ кез келген жағдайда, тіпті үмітсіз жағдайда да шығу жолы бар. Сондықтан: 1. Кəмелетке толмағандар істері жөніндегі инспекторлардың жұмысын күшейту керек; 2. Жастардың бос уақытын жəне жұмыспен қамтылуын бақылау қызметтерін құру. Бұл қызметтер бюджет есебінен қаржыландырылуы тиіс. 3. Кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған соттарды құру. Арнайы оқу жəне емдеу мекемелерін құру осыдан туындайды. 4. Кəмелетке толмағандар ісі жөніндегі бөлімдерді қаржыландыруды жақсарту. 5. Мектеп мекемелерінің тəрбиелік рөлін күшейту, аз қамтылған жасөспірімдердің ата-аналарымен қарымқатынас жасау жəне т.б. Елдегі жағдайға қарамастан, мемлекет дамуының экономикалық жəне саяси кезеңіне қарамастан, жастар мəселесі бірінші орында тұруы керек. Жастар-елдің болашағы. Олар ертеңгі қазақ халқының тағдыры, айнасы. “Ел боламын десең, бесігіңдң түзе”. Кəмелетке толмағандардың қылмысын болдырмаудың ең дұрыс жолы-алдын алу. Əдебиеттер 1. Қазақстан РеспубликасыПрезидентініңҚазақстанхалқынаЖолдауы. 1қыркүйек 2022жыл // Заманжаршысы..Қазақстан - 2030. - Алматы: «Юрист», 2022. – 33б. 2. .Криминология: Учебник // Под ред. А.И. Долговой. – М., – С.56. 3. .ҚазақстанРеспубликасы. 1998 ж. 17 желтоқсанындақабылданғанЗаң, № 352 Некежəнеотбасытуралы. - Алматы: «Жетіжарғы», 4. К.Д.Ушинский. Отбасытəрбиесі. - Алматы, 2014. – 74б. 5. Алматы қаласыныңƏуезовауданыныңпрокуратурасының «Кəмелеткетолмағандардыңқылмыстылығыныңжағдайытуралы»тоқсандық есебі.-2б. 146 ƏОЖ:159.9 БІЛІМ БЕРУДІ ІЗГІЛЕНДІРУ-ГУМАНИТАРЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ Бекіш М - ЮМ-19-6к тобының студенті Жиенбекова А.А. - филос.ғ.к., доцент Білім беру гуманизмі жəне қазіргі əлемдегі мүмкіндіктерді таңдау Білім беру əлеуметтік-мəдени өзгерістерді жəне тіпті қалыптасқан тенденцияларды бейнелейтіндіктен, белгілі бір формада, тіпті белгілі бір тенденцияларды қамтиды, сондықтан білім беру тартқыш рөлін атқара отырып, қарама-қайшы мүмкіндіктер əлемінде белгілі бір жолды таңдауға бағыт бере алады жəне бағыттауы керек. Бұл əлемдегі жеке адамның таңдауына жəне адамдардың іс – əрекеттерімен құрылған əлемге-ол қандай болу керек екеніне қатысты. Қазіргі əлемдегі мұндай рөлді гуманизациялық Білім өзінің тұжырымдамасының кең мағынасында орындай алады. Білім өзінің бастапқы мағынасында білім ретінде, адамның қалыптасуының өзі гуманистік. Шынында да, анықтамаға сəйкес, гуманизм-бұл адамның табиғатына, оның мүдделеріне, оның қалыптасуы мен іске асырылуына жауап беретін нəрсе. Өсіп келе жатқан қиындықтар, қоғамдық өмірдің қарама-қайшы динамикасы жағдайында бұл жеке тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік беретін, өмірлік сынақтарға дайын болатын білім беруді ізгілендіру. Сайып келгенде, ізгілендіретін білім берудің мақсаты – Өзін мəдениет субъектісі, жаратушы ретінде жүзеге асыратын тұлға. Өнімді болу үшін адам өзін тауып, өз орнында болуы керек. Тұлғаны дамыту-қазіргі білім берудің жəне оның негізінде жатқан философияның басты міндеті. Тек осындай адам ғана қазіргі əлем ұсынатын көптеген мүмкіндіктердің ішінен жалғыз дұрыс таңдау жасай алады. Мұғалім мен оқушы ізгілендіру білімінің субъектілері ретінде Гуманизациялық білім берудің көзқарастары-өмірге қарапайымдылық пен ашықтық, қызығушылық, ізгі ниет, ынтымақтастыққа ұмтылу. Бұл бүкіл педагогикалық процесс болуы керек. Оқушыларға деген көзқарасты ізгілендіруге келетін болсақ, олардағы жеке тұлғаны, толыққанды субъектіні, педагогикалық процестің қатысушысын жəне оның пассивті объектісін емес, қазір айтарлықтай прогресті көруге болады. Алайда, қазіргі білім берудегі оқушының рөлінің артуы туралы айта отырып, мұғалімнің рөлі туралы мəселені жиі айналып өтеді, терминдердің қосындысы туралы теоремаға сəйкес мұғалімнің рөлі төмендейді. Бұл тəсілдегі мұғалімнің рөлі одан əрі артып келе жатқанын түсінбеу өте зиянды қате түсінік болар еді. Білім беру философиясының тұжырымдамалық көзқарастарын өзгерту тек орындаушыларды ғана емес (қазір гуманизациялық білім беруді ажырату), əсіресе шығармашылық, өлшеусіз білімді (барлық мағынада) адамдарды қажет етеді. "Жеке адам мектеп оған бермеген нəрсені қуып жете алмайды", - деді Ницше. Енді, бұрылыс жағдайында бұл бақылау əсіресе өзекті. Дəстүрлі мектептегі білім əлі жеткіліксіз болған нəрсені қуып жету үшін жəне мектепте шынайы заманауи білім берудің негізін қалау үшін сізге "жаңашыл" мұғалімдер ғана емес (бұл тұжырымдамаға қанша түрлі мағыналар енгізілді!), сонымен қатар тиісті "тəрбиешілерді тəрбиелеу". Тəуелсіз өмір процесінде, жылдар өткен соң, оқушылар мұғалім оларға берген нақты ақпаратты емес, оның жеке басын, оларға сіңірген рухын шығарады. Педагогикалық процеске қатысушылардың "теңдігі" тек оқушының өзін жеке сезінуі жəне сезінуі (жəне мұғалім оған көмектесуі), өз пікірін айта алудан қорықпауы (жəне оны өзгертуден жəне дамытудан қорықпауы) дегенді білдіреді. Тіпті емтихан азаптаудың орнына Рахат, өзін-өзі жүзеге асыру құралы, тең диалог бола алады (олардың бірі көбірек біледі, көбірек біледі). Студенттің өзін – өзі есептеуден бас тартуымен бірнеше рет бетпе-бет келуге тура келді-оның айтары бар, ол білімнен (даулы тұжырымдама) емес, олар тудырған ойлардан да көп емес. Бақытты сəттер – оқушы мен мұғалім үшін, олардың бөлінбейтіндігін, олардың мемлекеттік білім беретін баррикадалардың əртүрлі жағында болуына жол бермейтіндігін тағы бір рет куəландырады. Сонымен қатар, ізгілендіру білімі таңдау еркіндігін беруі керек – мұғалімді, оқушыларды, пəндерді (əрине, белгіленген шеңберде), оларды оқыту нысандарын, білімді аттестаттау нысандары мен мерзімдерін таңдауға дейін. Тек осы жағдайда ғана тиімді білім, оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қауымдастығы мүмкін болады. Оқушы мұғалімді жаңа, қызықты ойға итермелеуі сирек емес, əсіресе бəрі "жеткілікті"болатын салада. "Ең қызықты мəселелер дəлелдеудің қажеті жоқ екенін дəлелдей бастағанда пайда болады", – деп жазды А.Эйнштейн, осылайша классикалық емес ғылымның тұжырымдамалық негіздерін құрған салыстырмалылық теориясын тұжырымдады (атақтының жаңа түсіндірмесімен). Адам өсіп келе жатқанда өмір сүреді: жаңа міндеттер қояды, жаңа жолдарды, қызметті қолдану салаларын іздейді, осылайша білімін жалғастырады. Бұл адамдар үшін ең табиғи тіршілік белгілері (ағаш ретінде – өсу, құс – ұшу, балық-жүзу). Егер олар болмаса, адам жасына қарамастан жоғалады ("шіріп кетеді"). Сонымен бірге, бүгінгі күнге дейін жоғары оқу орындарында жəне əсіресе мектептерде қабылданған оқулықтар білімді, əдетте, талқылауға жатпайтын түпкілікті шындық түрінде ұсынады. Бұл тəсіл тұжырымдамалық деңгейде бекітілген (сақталған): мұғалімнің міндеті – мұндай білімді мүмкіндігінше көбірек жүргізу-ақпарат, сонымен бірге стандартты, стереотиптік тапсырмалар мен жаттығулардан сабақ бермеу керек, бірақ олардың негізінде одан да көп білуге көмектесу керек. Оқулықтар (оқу құралдары) Анықтамалық емес, нұсқаулық болуы керек, білім беру конвейерінен, өндірістік технологиялардан шығармашылық, өнер, өзін-өзі тəрбиелеу сияқты білімге апарады. Мұғалім өз оқушыларын "орбитаға" шығара отырып, олар өздері – мұғалімдер мен ата-аналарсыз əрекет ете алатындығына сенімді бола алады. "Сенімділік" пен "анықтыққа" үйренген мұғалімдер (олар мектеп пен институтта оқытылғандай) "девиантты" оқушыларға шыдамай, өздері де осылай сабақ береді. Міне, Дж. Миллер мен К. Притчер "білім мен құндылықтар туралы. Париялар мен саяхатшыларды мадақтау " [3]: "сипаттамалық əдістер қолөнер мұғалімдері үшін жақсы, ал бекітілген əдіс – бұл өзіндік ерекшелікке қарсы санкция" (оқушылар мен мұғалімдерді қосайық. – В. Т.). Жоғарыда айтылғандар фактілерге, нақты мəліметтерге, істің ақпараттық жағына немқұрайлы қарауды білдірмейді. Физиканың сұлулығын оның заңдарын білетін адам ғана түсінеді. Бірақ-олармен шектеліп қана қоймай, олардың өзара байланысын зерттейді. Қылмыстық кодекстің баптарын үйретіп қана қоймай, олардан сабақ алатын заңгер пайдалы болады. Сот ісін жүргізудің терең дəстүрі бар елдерде "прецедент бойынша" сот шешімі бекер емес, дегенмен бұл жерде ерекше тексеру қажет. Тарихи оқиғаларды дəйекті түрде көрсетпестен тарих оқулығы жақсы болар 147 еді! Сонымен бірге, шынымен жақсы тарих кітабы əскерлерді қапталдарға орналастырумен айналыспайды, бірақ соғысты тудырған күштердің орналасуына назар аударады (мұнда нақты шайқас ондағы эпизод). Соғыс күні Наполеонға кедергі келтірген Мұрын туралы білу жаман емес, сонымен бірге оның денсаулығы жақсы болса да, ол Гитлер сияқты Еуропаның билеушісі бола алмайтынын түсінеді, кез-келген басқа жаулап алушы сияқты, жаратылысқа емес, күштеп иемденуге бəс тігеді. Тарихтың жақсы оқулығы ондағы мəліметтер туралы ойлануға мəжбүр етеді, Мəдениеттанудың жақсы оқулығы мəдениеттің "алтын тізбегін" бөліп көрсете алады, оған дəм береді. Философия бойынша оқулықтар да болуы керек, өйткені бұл ХХІ ғасырдағы педагогикалық білім берудегі, тұлғаны қалыптастырудағы негізгі, анықтаушы пəн болып табылатын философия. Б. С. Гершунский атап өткендей, "даусыз жəне біржақты түсіндірілетін, сонымен қатар көшкін тəрізді өсіп келе жатқан ғылыми фактілерді таратуға назар аудара отырып, қазіргі заманғы білім рухани құндылықтарды таратуда, сайып келгенде, негізгі мəдени жəне ақыл-ой функцияларын жүзеге асыруда одан да дəрменсіз болып шықты" [1. 517б]. Сондықтан ХІХ–ХХ ғасырдың басындағы жаратылыстанудағы революциялық жаңалықтар соншалықты қайғылы түрде қабылданды.сол фактілерді қабылданған "парадигмаға"байланысты бір немесе басқа, тіпті бəсекелес теорияның пайдасына түсіндіруге болады. Осы мағынадағы кез-келген фактілер "теориялық тұрғыдан жүктелген" - осылайша, Уилсонның камерасында электрондар шоғырының қозғалысы байқалды деп айта отырып, біз фотопластинкадағы іздерді ("тректерді") ғана көретінімізді жақсы түсінеміз, оларды қалағаныңызша түсіндіруге болады (жазбаның некеге тұруына дейін), сондай-ақ "қызыл ауысу" ғаламның кеңеюін дəлелдейтін Галактика спектрлерінде. Кез – келген мұғалім, ең алдымен, өзі үшін – "фактілер" жүктелген жəне құнды, əлеуметтік-мəдени, тіпті таза психологиялық екенін түсінгісі келеді жəне түсінеді. Кез-келген оқулық фактілерді, соның ішінде тарихи фактілерді ұсына отырып, олардан бүгінді түсінуге жəне болашақтың мүмкін сценарийлеріне енуге дейінгі жолды қамтуы керек. Белгісіздік-айқындық пен айқындықтың антиподы міндетті түрде надандықтың, белгісіздіктің белгісі емес, əлемнің объективті қасиеті. Оның үстіне, бұл адам əлеміне қатысты. Қазіргі əлеуметтік-мəдени жағдай білім беруге əкеледі, онда "қара мен аққа" бөлуге болмайды, мұнда "оқу пəндері, құралдары, міндеттері арасында нақты шекаралар жоқ, ал мұғалім нақты анықтама бере алмайды: олар жай жоқ жəне мүмкін емес. Мұғалімдердің бір бөлігі үшін бұл жағдай тек абсурд емес, мүмкін емес болып көрінуі мүмкін. Дегенмен, дəл осы позиция шынайы өзін-өзі анықтауға мүмкіндік береді [2. Б.114]. Бифуркация табиғатта тек жойқын ғана емес, сонымен бірге генеративті бастама бола алатындығы сияқты, жаңа мүмкіндіктер плюрализмді, соның ішінде білім берудегі əдіснамалық мүмкіндіктерді қамтиды. Бүгінгі таңда плюрализм мүмкіндігіне жол беріліп қана қоймай, гуманизм, демократия жəне тіпті адам құқықтары принциптерімен тікелей байланысты. Қарқынды өзгеріп жатқан əлемде репродуктивті, "білім берудің банктік-депозиттік моделінің" сарқылуы қатты сезіледі, мұнда П.Фрейрдің тапқырлығымен салынған білім өзгеріссіз алынады (уақыт өте келе мұндай "үлес" əсіресе инфляцияға ұшырайды). Өзіне, мұғалімге, оқушыларға, өмірге, күтпеген нəтижелерге ашықтыққа үнемі сұрақ қоюға деген ұмтылыс пен қабілет айқындаушы болады. Ұлы Лапластың ағарту министрі ретіндегі нəтижелерінің пайдасыздығын көрсеткісі келген Наполеон: "ол "шексіз кішкентайлардың" рухына қатты əуестеніп, оны тіпті əкімшілікке де əкелді", - деді. Бұл бүгінгі күнге дейін өмір сүретін стереотиптің кемшілігін қосымша растау: оның ең жарқын өкілдерін ғылымнан алып тастап, оларды шенеуніктер етіп тағайындау. Əсіресе император Лапласта "оның басы үнемі аспанға қарағанымен, аяғымен жерде мықтап тұрғанын"таң қалдырды. Сонымен қатар, дəл осы сөздер қазіргі білім берудің міндетін тұжырымдай алады – жерде мықтап тұрып, Жұлдыздарға ұмтылу. Сонымен, қазіргі ғалымдар қазіргі білім философиясының келесі негізгі сұрақтарына тап болады: - Білім беруде тұтас білімге қол жеткізуге бола ма? - Ғылыми жəне мектеп пəндерімен не болды жəне не болып жатыр? - Педагогикалық қызметтің мəні неде жəне оның мақсаты шынымен білім беру ме? - Сыни тұрғыдан ойлауды бүгінгі таңда ең тиімді құралдардың бірі деп санауға бола ма? - Білім беруде бірінші кезекте нені өзгерту керек жəне өзгерістер қаншалықты түбегейлі болуы керек? [2. Б.114]. Əдебиеттер 1. Гершунский Б.С. Философия образования для XXI в. М., 1998. 2. Крылова Н. Похвала нестандартности // Народное образование. 1999. № 9. 3. Миллер Дж., Притчер К. Об образовании и ценностях. Похвала париям и странникам // Народное образование. 1999. № 9. 4. Леви В.Л. Искусство быть собой (любое издание). 5. Всеобщая декларация прав человека. (Любое издание). 6. Фромм Э. Бегство от свободы. М., 1990. 7. Юнг К. Архетип и символ. М., 1991. УДК 343.3 ПРЕСТУПЛЕНИЕ ПРОТИВ БЕЗАПАСТНОСТИ ЧЕЛОВЕЧЕСИВА Бердикулов Д.– студент группы ЮМ-21-1р2 Байымбетова Г.М. – магистр, преподаватель Мир и преступления против человечества Преступления против человечности совершались и продолжают совершаться, особенно в африканских странах. Геноцид в Руанде, проблемы в Дарфуре, Южной Африке, Сьерра-Леоне и т. д. — это лишь несколько примеров. Некоторые другие страны Европы также пострадали, и последствия этих событий можно увидеть и сегодня. То, как мир отреагировал на большинство преступлений против человечества, неадекватно. 148 Большинство виновных в преступлениях против человечности никогда не наказываются за свои неправильные и бесчеловечные поступки. Мир в основном озабочен прекращением новых убийств или эксплуатации, и в тот момент, когда они совершаются, они не хотят расследовать и преследовать тех, кто несет ответственность за эти действия. В расследованиях было сделано очень мало, чтобы тех, кто участвовал в событиях, можно было использовать для предупреждения других, которые могли планировать то же самое. Прекращение бесчеловечных действий является краткосрочным решением проблемы, и преступления против человечности могут повториться, когда меньше всего этого ожидают. Полагаться на внутреннюю систему правосудия для восстановления справедливости в отношении лиц, потерявших своих близких в результате преступного деяния, недопустимо, поскольку в большинстве случаев организаторами этих событий являются политические лидеры, входящие в систему правосудия, и они, вероятно, всплывут.с законами, которые будут благоприятствовать им. Мир несет ответственность за эффективное реагирование на преступления против человечности, а также за предотвращение подобных событий в будущем. Чтобы попытаться быть более эффективным в борьбе с преступлениями против человечности, необходимо разработать эффективную политику, которая поможет справиться с ситуацией. Разработчики политики должны быть адекватно проинформированы, чтобы законы, которые будут приняты, продемонстрировали серьезность этих действий. Изложенная политика является международной и затронет все страны мира. Правительства должны быть обязаны реагировать на преступления против человечности и принимать серьезные меры в отношении нарушителей прав своих граждан. Неправительственные организации, особенно Организация Объединенных Наций, играют очень важную роль в этом процессе. Мир также несет ответственность за создание институтов, которые помогут в рассмотрении дел о преступлениях против человечности, и эти институты должны получать финансовую поддержку, чтобы их работа была идеальной. Мир также должен стремиться к проведению учений и никогда не сдаваться, поскольку это гарантирует, что бесчеловечная деятельность внезапно прекратится. 1. 2. 3. 4. Литература Крис, М. (2003). Международные трибуналы по военным преступлениям. Дэнни, Ю. (2000). Преступления против человечества: борьба за глобальную справедливость. Ховард, СС (2002). Международный уголовный суд: некоторые перспективы. Веб. Марк, Л. (2003). Правосудие за преступления против человечности. Оксфорд:, 162–171. ƏОЖ 154.51 (09.00.13) ƏЛЕМДІК ДІНДЕР МЫСАЛЫНДАҒЫ ДІНИ ӨНЕР Бижан М., Талипова Г. – ЮМ22-6к тобының студенттері Арынғазиева Б.Б. – филос.ғ.к., доцент (қауымдастық профессоры) Дін мен өнердің бір-біріне ұқсастығы олардың сезімдік-бағалық табиғатының танымдық-ақпараттық табиғатының басымдығында. Əрбір дін өзінің рухани атмосферасын жəне культтік тəжірибесін неғұрлым ашып бере алатын өнер жүйесін таңдап, соны дамыта түседі. Өнер діни идеялардың образдық түрде көрініс табуын білдіре отырып, діндердің құрылымында өз орнын алады. Өнер мен діннің арасындағы байланыс, олардың зерттеу нысанының ортақтығынан көрінеді. Яғни, дін де, өнер де адамның рухани өмірін назарға алып, адамзат болмысының мəні мен мақсатын түсіндіруге талпынады. Өнер мен діннің ұзақ тарихи дамуымен өзара байланысы барысында, əрбір əлемдік дінде басым дамыған өнер түрлері қалыптасқан. Мысалы, буддизм үшін мүсіндеу өнері мен əшекей-безендіру қолөнері; ислам үшін сəулет өнері мен қолөнері, каллиграфия; христиан діні үшін бейнелеу өнері, скульптура жəне т.с.с. Философия тарихында əлемдік діндердің əрқайсысына тəн өзіндік ерекшелікті дамытқан өнер салалары сол мəдени аймақтың жалпы мəдени келбетін қалыптастырды. Мəселен, Буддизмнің негізгі идеялары – зұлымдық жасамау, қандай да болмасын тіршілік түріне қиянат келтірмеу, күш көрсетпеу буддистік дүниетаным туындатқан өнер түрлерінде өз көрінісін тапты. Ертеден келе жатқан Будданың мүсіндік образы – мыңқолды адам бейнесінде. Əрбір қолдың алақанында адам көзі орналасқан. Бұл эстетикалық образдың əлеуметтік мəні Будданың мың көзінің əлемде болып жатқанның бəрін көретіндігін, ал, мың қолының қайырымға зар болған адамдарға көмекке келетіндігін білдіреді. Буддистік өнерде жазба өнер туындыларының (Ашоканың жартастардағы жазбалары) маңызы зор. Ашоканың жартас жазбалары будда жөніндегі жəне буддалық дхарма ілімі туралы құжат болып табылады. Олар б.э.д. ІІІ ғ. жазылған. Канондық шығармалардың Ганджур мен Данжур деп аталатын тибеттік жинақтары 4566 мəтіннен тұрады. Буддистік ең көне киелі жазуы – палилік жазу. Кейбір мəліметтерде санскриттік мəтіндер саналады. Дегенмен, көзқарастардың тоғысатын жері де бар: барлық буддистер Цейлонда б.э. басында пали тілінде жазылған діни сипаттағы шығармалардың бастысы ретінде «Трипитака» (үш себет) деген атпен белгілі шығарманы мойындайды. «Трипитаканың» құрылымдық сипаты сан қырлы, онда мазмұны мен формасына байланысты əртүрлі шығармалар бар: монахтық түрлі діни-əдептік əңгімелер, діни-философиялық трактаттар, өлеңмен берілген қанатты сөздер. «Трипитаканың» екінші кітабы – «Суттапитака» (Ақыл айту себеті) 410 плитадан тұрады [1, 81 б.]. «Суттапитакадағы» мəтіннің формасы əңгіме, аңыздастандар түрінде болып келеді, сондай-ақ, жинақ этикалық мазмұндағы өлеңдерден тұрады. Бұлардың ішіндегі ең танымалысы – «Дхаммапада», мұнда қысқа өлең формасында діни ілімнің маңызды мəселелері айтылған. Ерте буддизмді зерттеу үшін «Джатака» жинағы маңызды болып табылады. «Джатака» Будданың қайта туылуы, оның сансаралық жолы жəйлы əңгімелер қозғалған. Бұл əңгімелер адамның осы өмірде ұстанған өмір салты, оның қайта туылған кездегі жаны жақсы не жаман жаратылысқа көшетіндігін баяндап, адамды этикалық құндылықтарға тəрбиелейді. Діни жазба өнерінің келесі үлгісі – эпикалық «Рамаяна» поэмасы. Бұл дастан Рама құдайдың ерліктеріне арналған. «Махабхарата» да, «Рамаяна» да көне үнділік діни жазба ескерткіштері ретінде сол дəуірдің тынысы туралы бірқатар ақпараттар береді. Поэмаларда көрініс тапқан брахманизмдік принциптер, дхарма-парыз, карма, аватара заңдылықтары, үнділік Құдайлар пантеоны діни жазба өнердің тарихи оқиғаларды бағалауға ықпалдастығын негіздейді. Қытайдағы буддистік храмдар ағаш сұлбадан тұрғызылып, сыртынан балшықпен сыланған, себебі, мұндай технология құрғақ шөл климатында ғимараттың тез арада кебуіне оңтайлы болды, балшықпен сыланған буддистік 149 храмдар əртүрлі түсті бояулармен бояуға да қолайлы еді. Қытай сəулетшілері қатты тастардан буддистік өнердің кең таралған үлгілерінің негізгісі – Будданың тас мүсіндерін жасады. Ондай мүсіндерді барлық Шығыс Азиядан кездестіруге болады. «Инь» жəне «ян» комбинациясы қытай дүниетанымын түгелдей қамтыған. Қытай қолөнершісі əлемдік құрылымның қарама-қарсы бастауларының теңдесуін өзінің тұрмысқа қажетті бұйымдарының пішіні, материалы жəне түсі арқылы, аспазшы – дайындаған тағамның дəмі арқылы, емші алдына келген сырқат жанның тəніндегі бұзылған гармонияны орнына келтіру арқылы жүзеге асырған. Қытайда адам – ғарыштық гармонияның бір бөлшегі, микрокосм. Қытайлық пейзажды көркемсуретте адамның əлем элементтерінің көбінің бірі іспетті айрықша бөлінбей бейнелеуінің өзі де соның куəсі. Тарихи қалыптасқан мəдени дəстүрге сай ежелгі грек жəне рим антикасынан бастау алатын христиандық өнер əлемінде мүсіндеу жəне бейнелеу өнерлері, материалдылық пен дене бітімі анық жəне неғұрлым нақты суреттелетін өнер түрлері дамыды. Христиан діні өзінің құндылықтарын көрсететін өнер түрлерін қалыптастыра отырып, өнермен тығыз байланыста дамыды. Шіркеудегі мозаикалық өрнектер, мүсін-бейнелер, иконалар дінді уағыздауда, Құдайдың құдіреттілігін дəріптеуде өздерінің қызметтерін, əсер беруші функцияларын орындады. Христиандық өнер туындаларында қолданылған əрбір түстің астарында рəміздік мағына берілген. Мысалы, басты орынды императорлық, Құдайлық бейнені беретін қызыл күрең түс берді, қызыл түс – от түсі ретінде қабылданып, адамды жазалаушы жəне тазалаушы мағынада түсінілді жəне бұл түс өмірдің рəмізі деп есептелді. Ақ түс өмір рəмізі, ол – Құдай түсінің рəмізі. Ақ түске қасиеттілік беру христиандық эстетикада тазалықтың, қасиеттіліктің белгісі ретінде жалғасын тапты. Түстердің рəмізділігі қара түстің өлімді бейнелеуші, жасыл түстің жастықты рəміздеуші, көк түстің трансценденттік əлемді білдіруші рəміз ретінде танытады. Бұдан басқа рəміздер аясына, Иисус Христостың қаны мен тəнін білдіретін шарап пен нан, сондай-ақ, ішкі жан жүйенің күйін білдіретін лалагүл рəмізінің орны ерекше [2, 116 б.]. Лалагүл – өмірдің ластығына қарамастан, жанның пəктігін, күнəдан тыс екендігінің белгісі ретінде түсінілген жəне дəл осы мағынасында ортағасырлық суретшілердің туындаларында бейнеленген. Христиандық өнер архитектура, живопись, мүсін өнері, музыка жəне литургияны біріктіре отырып, үлкен жетістікке жетті. Культтың барлық элементтері символ, аллегорияға айналып, əрқайсысының бойынан тылсым күштің астары байқалды. Храмның өзі космостың символын білдірді. Храмның архитектурасы, мозаика, жазбалардың жүйесі жер беті мен о дүниені байланыстыруға талпынған христиан идеясын өнер арқылы берді. Шіркеудегі сəулет пен живопись діни рəсімдерді көрсетуге бағышталған. Христиан шіркеуінің биігінің күшеюіне байланысты сəулетшілер назары архитектуралық символикаға ауысады. Күмбез – храмның ортасы, ол аспан көгінің символы ретінде түсініледі. Күмбездің басым орын алуы осы форманың аспан көгін көрсететін идеямен бұрынғы байланысынан туындайды. Храм ежелден адамдардың діни дүниетанымы арқылы жасалған дүниенің əдемілігін көрсетіп, микрокосм сипатында беріледі. Христиан өнері мен эстетикасы адамның денесінен гөрі руханилығының басымдылығын қолдайды. Адамның рухани əдемілігін дене сымбаттылығынан жоғары қояды. Жалпы символдар, көркемдік бейнелер, иконография – бəрі діни-мистикалық өмірді, осы өмір мен о дүниенің христиандық интерпретациясын берді. Өнер – эстетикалық шығармашылық, сондықтан, ислам оған қарсылық білдірмеді. Ислам көркемділікті ұнататын, барлық нəрседе көркемдік пен сымбаттылыққа үндейтін дін болып есептеледі. Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) хадисінде: «Алла тағаланың өзі сымбатты болу себебінен сымбаттылықты жақсы көреді!» [3, 11 б.] – деген. Құранның формаларды бейнелеуге рұқсат етпейтін қағидасы мұсылмандарға тəн өнердің өзіндік түрлерін қалыптастырды. Мысалы, музыка өнеріндегі бірегейлік: халықтардың əр түрлілігіне қарамастан, Құран оқу мəнеріндегі бəріне ортақ музыка. Француз ғалымы Луи Массиньон мұсылман өнерінің бірегейлігі туралы: «Именно из стремления не изображать предметы и не поклоняться образам и родилось мусульманское искусство, очень простое и крайне невещественное, подобно искусству музыканта-алгебраиста, верящего не в собственную красоту аккорда, но в пассаж из нескольких нот, кончающийся молчанием» [4, 281 б.]. Құранда өнерге тікелей шек қою кездеспейді, бірақ, мұсылман дəстүрінде өнерге қарсы хадистерді кездестіруге болады. Мысалы, бейіттер, пұттарға табынуға қарсылық, адам бейнесін салуға шек қою, суреттер салынған маталар мен жастықтарды қолданбау, крестерді жою, бірақ, мұның бəрі өнерге қарсылық емес, басқа дінге, пұтқа табынушылыққа қарсылық. Кемелділік бір Құдайға ғана тəн қасиет болса, сол кемелдің қолынан жаратылған əлемді жұмыр басты пенденің қайталау мүмкіндігі жоқ деп есептелінеді. Бұл тыйым, бір жағынан, халықты толығымен пұтқа табынушылықтан бездірудің жолы болса, екінші жағынан, адамның Құдайды оймен, ақылмен, рухпен ғана пайымдауы дұрыс деп білуі. Соның нəтижесінде, бейнелеу өнері ислам өркениетінде саналы түрде қалыптаспады, оның есесіне сəулет өнері, қолөнері, безендірушілік ою-орнек, каллиграфия керемет дамыды. Араб-мұсылман өнерінің тағы бір бірегейі – мəуелі бақтар өнері. Классикалық бақтар түрі Алланың құдіретін танытқандай əсер берді. Əлемді бір орталық нүктеден басқару, үстем тұруға талпыныс, ағаштардың көптеген қатары орталық нүктеден бастау алатын рəмізіндей. Ағаштар бір орталықтан бастау алып, бірте-бірте жан-жағын, аймағын жаулай бастайды. Бақтардың маңызды бір ерекшелігі – бақтардың тұйықтылығы. Бар зейін периферияға емес, орталыққа аударылған. Сондай-ақ, ƏлФарабидің «Китаб əл-мусиқ əл-кабир» (Музыканың үлкен кітабы), Ибн Синаның «Китаб əш-шифа» (Шипалық кітабы), əл-Хорезмидің «Мафатих əл-улум» (Ілімдер кілті), Сафи ад-Диннің «Китаб əл-адуар» (Шеңберлер кітабы) атты шығармалары өнерді баяндаудың ортақ тəсілдерімен бірігеді. 1. 2. 3. 4. Əдебиеттер Банфи А. Философия искусства. -Москва, 2016. -С.374. История эстетической мысли: в 5 т. / под ред. Овсянникова М.Ф. -Москва, 2018. -С.416. Қоңыратбаев Ə., Қоңыратбаев Т. Көне мəдениет жазбалары. -Қызылорда, 2021. -266 б. Массиньон Л. Методы художетсвенного выражения у мусульмансикх народов // Арабская средневековая культура и литература. -Москва, 2019. -С.284 150 ƏОЖ. 354.11 «ҚАЗАҚСТАНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ» Вахап А.Ə. - Юм 22.1к6 тобының студенті Жуманова К,Г. - құқық магистрі, аға оқытушы Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысаны бар біртұтас мемлекет болып табылады. Конституцияға сəйкес: ел өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның ең жоғары құндылықтары:адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.Менің ойымша, Қазақстан Республикасы үшін құқықтық мемлекет мынадай өзара байланысты қағидаттар болып табылады: құқықтық мемлекеттің пайда болуымемлекеттілік-объективті тарихи дамудың өнімі; құқықтық мемлекеттіңжалғыз қайнар көзіхалық; Конституцияның үстемдігі құқықтары мен бостандықтарын қорғау; мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы жəне сот тармақтарына бөлу. Құқықтық мемлекет сөзінің жалпы мағынасын ашып алайық: құқықтық мемлекет-конституциялық құқығы, дамыған басқару тəртібі, орныққан соты бар, зайырлы мемлекет. "Құқықтық мемлекет" термині алғаш рет неміс заңгерлері Т.К. Велкер, Р. Фон моль жəне т. б. еңбектерінде XIX ғасырда қалыптасты. алайда, заң үстемдігі мен құқықтар теңдігіне негізделген мемлекет ретінде құқықтық мемлекет туралы идеялар ежелгі дəуірден жəне Рим құқығының қалыптасу кезеңінен басталады. XVII-XVIII ғасырларда, либерализм теоретиктерінің еңбектерінде Дж. Локк, Ш. Монтескье, Т.Джефферсон құқықтық мемлекеттің негізгі принциптері тұжырымдалды, олардың арасында қоғам, мемлекет, тұлға, халықтық егемендік, биліктің бөлінуі ұғымдарының аражігін ажырату болды. Құқықтық мемлекет тұжырымдамасын одан əрі дамыту барысында мемлекет өз іс-əрекеттерінде барлығына бірдей болатын заңмен шектелуі керек деген идея негізге алынды. Бұл идеяны іске асыру жеке тұлғаның ажырамас құқықтарын: өмірге, бостандыққа, меншікке құқықтарды қорғауды қамтамасыз етеді.Осылайша, құқықтық мемлекет демократиялық құндылықтарға бағдарланған мемлекеттер ұмтылатын саяси идеал ретінде əрекет етеді.Оның жалпыға бірдей танылған принциптері-халықтық егемендік, Конституцияның үстемдігі, барлығының заң алдындағы теңдігі, мемлекеттік жəне жеке мүдделердің теңдігі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығы. Мұндай мемлекетте құқық мемлекетке қатысты басымдыққа ие, билік үш тармаққа бөлінеді, жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтары қоғамның ең жоғары құндылығы ретінде танылады, ал сот мемлекетпен қарым-қатынаста тəуелсіз жəне билік тармағы ретінде адамның қорғаушысы болып табылады. Тəуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан үшін ішкі саяси тұрақтылықты сақтауға, экономиканы қалпына келтіруге, мемлекеттілік негіздерін құруға, əлеуметтік мəселелерді шешуге, оның ішінде этносаралық жəне конфессияаралық бейбітшілікті сақтауға бағытталған міндеттер басым болды. 1993 жылғы қаңтарда қабылданған алғашқы Қазақстандық Конституцияда тіпті "құқықтық мемлекет" ұғымы əлі де жоқ болғаны кездейсоқ емес. Құқықтық мемлекеттің Қазақстан Республикасының маңызды мақсаттарының бірі ретінде танылуы оның 1995 жылғы 31 тамыздағы бүкілхалықтық референдумда қабылданған жаңа Конституциясында көрініс тапты, онда 1баптың 1-тармағында мыналар жазылған: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді"[1]. Қазақстанда құқықтық мемлекеттің құрылуын аса маңызды саяси ұстаным деп жариялай отырып, ҚР Конституциясы оның негізгі қағидаттарын бекітті. Осылайша, 4-бап конституцияның үстемдігін бекітіп, "Конституцияның ең жоғары заңды күші бар" жəне оның нормалары қолданыстағы құқықтың негізі болып табылады. Мемлекеттің құқықтық сипатын куəландыратын тағы бір маңызды факт-3-баптың 4-тармағында билікті үш тармаққа бөлу қағидатын бекіту жəне тежеу мен тепе-теңдік жүйесі негізінде олардың арасындағы өзара іс-қимыл. Қазақстан президенттік республика болып табылатындығын ескере отырып, осы қағиданы бекіту жəне іске асыру ерекше маңызға ие. Құқықтық мемлекеттің маңызды көрсеткіші-барлығының заң алдындағы теңдігі жəне мемлекет пен жеке адамның құқықтарының теңдігі. Елдің негізгі заңында көрініс тапқан осы принциптерді жүзеге асыру сот арқылы жəне тəуелсіз соттар болған жағдайда ғана мүмкін болады. Мəселе мынада, ҚР Конституциясының 77-бабында " сот төрелігін іске асыру кезінде тек Конституциялық заңға бағынады" деп жазылғанымен, қоғамда сыбайлас жемқорлық пен əкімшілік ресурс деп аталатын іс-қимыл өршіп кетпейінше, барлығының заң алдындағы теңдігі қағидатын толық көлемде іске асыру мүмкін емес. Мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауапкершілігі қағидатын іске асыру мүмкіндігіндегі шектеулер де осы проблемамен байланысты. Еліміздің тұңғыш Президенті Н. Ə. Назарбаев өзі төрағалық етіп отырған жылдарда Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру қажеттілігі туралы мəселені бірнеше рет көтерді: "бірлесіп əрекет ететін қоғам мен мемлекет кірпіштен кейін біз армандайтын құқықтық мемлекет салуы керек. Тек бүкіл елмен бірге, біртұтас əрекет ете отырып, біз мақсатымызға жетеміз" деген сөздері оған дəлел[2]. Біздің елімізде құқықтық мемлекет қағидаттарын нығайтуда 2017 жылғы 10 наурызда енгізілген ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар, оның ішінде президенттен үкіметке жекелеген өкілеттіктерді қайта бөлу, парламентке заң шығарушы билік мəртебесін беру, сот төрешілеріне қойылатын талаптарды арттыру, сондай-ақ олардың конституциялық мүмкіндіктерінің өлшемдерін нақтылау оң рөл атқарады деп санаймыз. Үкімет мемлекет саясатын жүзеге асыру мақсатында парламент қабылдаған заңдарды орындайды. Атқарушы билік оның жүйесіне кіретін қызметті заңды түрде шектеу жағдайында да жұмыс істейді,ол құрамда мемлекеттік басқару органдары мен лауазымды тұлғалар жұмыс жасайды. Мысалы, президент өз бастамасы бойынша үкіметтің өкілеттігін тоқтату туралы шешім қабылдауға жəне оның кез-келген мүшесін қызметінен босатуға құқылы. Парламент мəжілісі немесе парламент үкіметке сенімсіздік білдіруі мүмкін. Қызмет бойынша бірқатар шектеулер үкімет мүшелеріне жəне мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарына жүктеледі.Демек, сот шешімдерінің заңдылығы, дұрыстығы мен əділдігі Конституциялық шешімдермен тікелей байланысты. Конституциямен жəне заңдармен қорғалатын республиканың барлық соттары мен сот төрешілері үшін ортақ жəне біртұтас болып табылатын сот төрелігі қағидаттары, сот сатыларында сот рəсімдері қатаң регламенттелген, сот актілерінің күшін жоюдың немесе өзгертудің ерекше тəртібімен жоғары тұрған соттардың төрағалық лауазымдарға тағайындаудың немесе сайлаудың арнайы 151 рəсімімен тексеру тəртібімен, олардың өкілеттіктерін тоқтату немесе тоқтата тұру, сондай-ақ аталмыш лауазым бойынша шектеулермен де толық заң айналысады[3]. Осылайша, құқықтық мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының негізгі нормативтік қағидаттарын қысқаша талдау олардың біркекілік байланысын, өзара ықпалын көрсетті, алсондай-ақ, ұлттық құқықтық мемлекеттілік анықтамасында бөлек өмір сүрудің мүмкіндігі өсті.Қазақстан Республикасын құқықтық мемлекет ретінде түсіну қиын болмайды, өйткені оны бекіту процесі, ол заң шығарудың, құқық қолданудың жəне қоғамның жəне барлық құқық субъектілерінің құқықтық мəдениетінің жай-күйі мен тиімділігіне тікелей байланысты. Біз Қазақстанда заң шығарудың барлық процесінің орталық буыны ретінде заң шығарушылықты жетілдіруге жүйелі көзқарастың бар екенін айтуға құқығымыз бар. Ал, дəл осы аталмыш тақырып Қазақстанның тəуелсіздігің 30 жылдығы тойланып болғаннан кейін, қайта қаралып, əлі күнге дейін заңымызға бірқатар толықтырулар мен өзгерістер енгізуде. Қазақстанның жаңа басшысы Қасым Жомарт Кемелұлы президент болып сайланып, жаңа Қазақстанға жаңа бастама əкелді десек те қателеспеспін. Құқықтық актлер мен нормативтік құжаттардың, билік палаталары мен министрлік басшылықтарының, заңнамалар мен құқықтық ережелердің тез өзгеріске ұшырып, жаңашыл бағытқа ауысуына «қаңтар оқиғасы» өте зор ықпал етті. Ол кезеңнен өткелі де жылдың жүзі болды, жағдай жəйменен қалыпқа келуде. Бастысы еліміз мықты, берік саясат пен құқық ережелерін реттеп алды. 1991 жылдан бері 130-дан астам ұлтпен бірге елімізде орын алып жатқан,қызықты да қиын кездерді бірге көріп келудеміз. Əр ұлт қазақ жерінде өздерін қазақпыз деп, тілінде еркін сайрап, дəстүріне құрмет көрсетіп келуде. Өзге этноспыз деп бөлекке салынбай, жеріміз бен елімізге бір кісідей еңбек етіп, қызмет жасауда. Осы тұста ел басшысының толасыз жасаған істерін атап айтпасақ болмас. Президентіміздің ерен еңбегінің арқасында барлық жағынан құрал-сайманымыз сайланып, жыртығымыз бүтінделді. Еліміздің Конституциясы мен барлық құқықтық заттарына құрмет көрсетіп, зайырлы бірлігімізді сақтау баршамыздың парызымыз. Əдебиеттер 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 2007. 2. Н.Ə. Назарбаев ҚР Парламенті депутаттарының алдында сөз сөйледі. // Қазақстан ақиқаты. 20112, 4 қыркүйек. 3. Когамов М.Ш.Қазақстан республикасы құқықтық мемлекет ретінде. 30-33. 1 УДК 82-2 THE WAY OF ABAI - A NOVEL BY MUKHTARAUEZOV Ганиева Н.– студентка группы ЮМ-22-1р1 Нурымбетова А.А. – старший преподаватель "The Way of Abai" is a world-famous work of the brilliant writer,scientist M. Auezov. "The Way of Abai" is an epic novel by MukhtarAuezovknown all over the world, an outstanding work that raised Kazakhfiction to the level of classics, and brought a powerful force toworld literature. In his epic novel M.Auezov comprehensivelyshowed the Kazakh people, their national traditions and customs atthe encyclopedic level. M.Auezov's epic novel "The Way of Abai" was highly appreciated at the world level as "One of the best novels of the twentieth century" (Louis Aragon). In addition, this epic novel is recognized as a great onea work that represented the Kazakh people and the entire Turkic worldof the universe. "The Way of Abai" is the main book by M. Auezov. The writer MukhtarAuezov, starting with small types of epic and drama, moving on to more complex genres,grew up to an epic in which he connected the centuries-old truth with the historicalfate of his native people, and became the best and unparalleledresearcher" (Kabdolov, 1997). The first book of the historical novel "Abai" was published in 1942,the second – in 1947. In 1949, dilogia was awardedthe USSR State Prize. The dilogy "The Way of Abai" has become a continuation of the cyclehistorical novels about the great poet and his people: the first bookwas published in 1952, the second – with corrections in 1956. In 1959, the book "The Way of Abai" in the form of a tetralogy was awardedLenin Prize. In these four volumes of "The Ways of Abai", coveringvarious layers of Kazakh society, a multifaceted gallery was created.It contains ethnographic, religious, and generally cultural traditions of the Kazakh people: the transition to zhailau in the summer, weddings andmatchmaking, death and mourning, jute, elections of volosts, ruling indispute, portraits of nature and hunting, and much more. Along with the cognitive significance of the epic novel, he played a significant role inthe development of national culture and literature, as well as his native language.The main character of the epic novel is a real historical person, a greatpoet, the founder of Kazakh written literature, an educator Abai Kunanbayev. The writer shows the way of growing up of the boy Abai tothe wise Abai. Describes half a century of the poet's life, combining eventsfrom childhood, becoming a citizen and a poet in Kazakhsociety. The meaning of the title of the novel is the way of Abai – the way of the people. Ideas about,that Kazakhstan stood at the turn of the 19th – 20th centuries, on the threshold of great socio-historical changes; the idea of fighting social injustice is consonant with our time."The image of Abai is one of the most complex images in Kazakhliterature. The great poet is depicted in a multifaceted connection with the epoch, withthe people, with all layers of society. He is in the strongestwhirlpool of problems of that time. Auezov masterfully portrays hishero throughout the novel. A teenager with a tender and vulnerable soul,a young man in love, the head of a family, a teacher and mentor of youth, a friendthe people and the poet-fighter are all Abai." (Fazilova, 2014).The epic novel broadly describes the changes and contradictions in Kazakh society, the life and dreams of the Aul youth, the difficult fateof women in the second half of the nineteenth century. The writer shows the way of the people with the help of the image of Abai and hisfate. Having masterfully described the reflections in the novelabout the meaning and significance of the poetthinker's life, the present and futureof the people, he showed a picture of the historical development of the Kazakh people.Describes the life of Abai together with the life of the people from the beginning to the endof the work. 152 "MukhtarAuezov's creative discovery is that he was the first inthe literature of Central Asia to study the half-century life of an entire nationwidely and comprehensively, managed to reveal the patriarchal and moralissues of Kazakh society on the eve of the twentieth century with an amazingpower of artistry for the reader. The epic "The Way of Abai" is the pinnacleof Kazakh literature" (Fazilova, 2014). M. Auezov wrote about the epic novel: "The task of the new novel was to fully reveal the milestones of thispath, as embodying the advanced, historically progressivethe beginning of the life of the Kazakh people in the last quarter of the XIX century. That is whythe novel is called "The Way of Abai" — the way of Abai as a historical figure,an advanced citizen of his society, the way of Abai from the backward steppeway of life to the people's democratic, advanced, progressive Russian culture, the way of Abai, who formed around himself the advanced forces of the Kazakhsof his era" (Auezov, 1967). The narrative in the work refers tothe middle of the XIX century, when the khan's power was liquidated in the Middle Zhuz, and with it there were changes in the rule of the rich sultans who considered themselves descendants of Genghis Khan. "The epic gives reason to conclude thatonly representatives of the feudal-patrimonial nobility could be biys, often their powerwas inherited within the family" (Fazilova, 2014).The historical significance of the epic "The Way of Abai" is also manifested inthe fact that it contains rich material for studying the ethnography of the Kazakhsof the second half of the XIX century. "The writer especially colorfully recreatedfolk customs, wedding ceremonies, folk festivals associated withthe birth of a child, poetic paintings of young people on moonlit nights withsongs at the swing, in which the musicality of the people,the love of poetry, and its spiritual appearance were so vividly manifested. The epic gives an idea ofthe funeral ritual, the beliefs of the Kazakhs" (Fazilova, 2014). "Drawing Abai on a hunt with a golden eagle, I tried to reproducethe possible circumstances of the birth of this poem. While hunting, at atime when a lowered golden eagle falls on a fox, Abai, who suddenly saw fluffy white snow and ared fox fighting with a black golden eagle on it, has an imageof a bathing girl, which he then transfers into a poem, in his mind's eye. Whole this episode is a kind of extended lyrical pause,a psychological deceleration technique before depicting a picture of a blizzardthat brought Abai to the village where the poet's first love, Togzhan, lives; a blizzardthat was the prototype and prerequisite of a mental storm experienced by the poet himself. I wanted to draw the psychologicallydifficult scene of this meeting as accurately as possible. The blizzard is given by me in somewhat condensed colors. Hunters wander through the steppe for several days and nights, they are threatened with death. Finally, exhausted travelers find themselves in the unknown the village, whose lights beckoned them through the raging elements. And suddenly, entering the winter quarters, Abai sees his longlost beloved Togzhan. Abaiis not internally prepared for this meeting, he is physically exhausted, hehas a fever" (Auezov, 1967). One of the main roots of the artistic power of M. Auezov's novels is speech mastery. The writer's verbal skill and eloquenceare always clearly felt in the author's story, in descriptionsof nature, and in the verbal, portrait characteristics of the characters. The linguisticrichness of the Kazakh language, created and multiplied byover the centuries, the writer has thoroughly assimilated and used it in abundance, masterfullyin his novels. In other words, he founda lot of expressive, imaginative energy in his native language. This is natural, since anyword artist cannot create a language from scratch. It enrichesthe language of his people with new words, phrases. Widely using the richness of his native language, he raised the Kazakhliterary language to a new height. Literature 1. Фазилова К. Б.: ―Историзм эпопеи МухтараАуэзова «Путь Абая»ǁ. Алматы, 2014. С. 643-645. 2. Ауэзов М. О.: Как я работал над романами ―Абайǁ и ―Путь Абаяǁ. Алма-Ата, 1967. С.360. 3. Кабдолов З.: ―МеніңƏуезовімǁ. Алматы: Санат, 1997. – 294-295 с ƏОЖ 347 РЕСПУБЛИКА МЕРЕКЕСІНІҢ ҚАЙТА ТОЙЛАНУЫ Джолдыбаева З. – ЮМ-20-1к13 тобының студенті Жумабекова М.М.– оқытушы, құқық магистрі Он жылдан астам уақыт бойы ұмыт қалған Республика күні қайта оралды. Биылдан бастап Қазақстан 25 қазандаұлттық мерекені тойлайды. Белгілі нумеролог Құралай Бақытқызы бұл мейрамның қайтарылуының астарында үлкен мəн бар екенін айтады, деп хабарлайды Sputnik Қазақстан тілшісі. Құралай Бақытқызының айтуынша, қазанайындағы ұлттық мерекенің мемлекеттің одан əрі дамуына оң əсері бар. Осы датаныңоралуыменелімізгееркіндік, сөз бостандығы келеді. «25 қазан – бізге аса қажет даталардың бірі. Кейбір адамдар мұны тұңғыш президент күнінің алынып тасталуына байланысты мерекелерді жай алмастыру деп қабылдауы мүмкін. Алайдамұныңастарынаүңілсек, ар жағында жұмбақ сыр жатыр. Осы дата елімізге көбірек еркіндік əкеледі. Батыстың демократиясы кіреді, ал бұл адамға сөз бостандығын береді», - дейді нумеролог. Айтуынша, кез келген өзгеріс бастапқыда қарсылыққа тап болып, түпкілікті беку үшін бірнеше кезеңнен өтеді. Сол себепті Қазақстан да нағыз демократияға бірден келе салмайды. Əйтсе де 25 қазанның елдің өсуі мен дамуына септігі зор, деп санайды маман. Айтуынша, осыған дейін билік пен халық арасында кері байланыс болмай, азаматтар үкімет шешімдерінен шет қалып, жігерлік пен бірліктің жетіспеушілігінен біраз дүниені тек сырттай бақылап келсе, енді келешекте бəрі өзгереді. Қайта жаңғырған ұлттық мейрам өткеннің ол қылығын толтырады. Қазақстандықтарды еркіндікке жетелейді. «Жалпы əр айдағы да таның өз мəн-маңызы бар. Мəселен, қазан айындағы дəл осы дата азаттықты, қауіпсіздікті алып келеді. Адамдардың құқықтары мен əлеуметтік жағдайын жақсартуға тигізер септігі өте көп», - деді Құралай Бақытқызы. Республика күні қалай оралды? 1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның егемендігі туралы декларация қабылданды. Араға он жыл салып бұл мейрам мемлекеттік ретінде аталып өте бастады. Алайда 2009 жылы тиісті заңға өзгеріс енгізіліп, Республика күні мемлекеттік мерекелер тізімінен шығарылды. Ал биыл мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық құрылтайдың отырысында осы мейрамды қайтару қажеттігін мəлімдеді. Көп ұзамай парламент заңды қабылдады. Оған сəйкес, 25 қазан ұлттық мереке – Республика күні, 16 желтоқсан – Тəуелсіздік күні мемлекеттік мереке ретінде белгіленіп отыр. Айта кетері, Тəуелсіздік күні бұдан былай тəуелсіздік алуға зор үлес қосқан ұлттық батырларымызға тағзым күні ретінде аталып өтпек. Мəдениет жəне спорт вице-министрі Нұрғиса Дəуешевтің 153 айтуынша, Республика күні биылдан бастап тойланады. Қазақстандықтар 25 қазан демалады. Осы жолы ұлттық мейрамды тойлау үшін бюджеттен қосымша қаржы бөлудің қажеті жоқ. Сенат депутаттары түзетулер пакетін, оның ішінде 25 қазанды ұлттық мереке – Республика күні деп белгілеу туралы ережені қолдады.Норма «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне кинематография жəне мəдениет мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына енгізілген. «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» заңға мынадай өзгерістер енгізу жоспарланған: 25 қазанды ұлттық мереке – Республика күні деп белгілеу; 16 желтоқсан мемлекеттік мереке – Тəуелсіздік күні болып бекітілсін.«25 қазан Республика күні ұлттық мереке болып бекітіледі. Бұл тарихи жəне өте маңызды шешім. Еліміздің тəуелсіздігі шынымен де, осы күннен басталады. Сондықтан, бұл күннің ұлттық мереке ретінде бекітілуінің өзі мемлекеттілік пен егемендік тұрғысынан маңызды қадам. Болашақта бұл мереке Тəуелсіздікті дəріптеп, нығайта түсуге септігін тигізеді деп сенеміз», - деді Сенат отырысында Сенат спикері Мəулен Əшімбаев. Республика күніне орай 17 қазанда басталған ауқымды шаралар 28 қазанға дейін жалғасады .«Биыл Республика күні мерекесіне орай 100-ден астам мерекелік шара өткізілді.Оның басым бөлігі – мəдени-бұқаралық шаралар. Мəселен, 25 қазанкүні 8 үлкен концерт өтеді. Театр сахналарында тақырыпқа сай қойылымдар қойылады. Ең ауқымды мəдени шара – ЭКСПО аумағындағы концерттік бағдарлама болмақ. Онда танымал шығармашылық ұжымдар, əншілер, ансамбльдер өнер көрсетеді», - деді Д. Бабамұратов Қазақстан халқы Ассамблеясында өткен ғылыми-практикалық конференцияда тілшілерге берген сұхбатында . Оның айтуынша, 25 қазан күні ел ордаипподромында Аламан бəйге мен атжарысы өтеді. «Одан бөлек, жарыс түріндегі 20-дан астам спорттықшаралар да жоспарда бар. Барлық білім беру ошақтарында, мектептер мен жоғары оқу орындарында Республика күніне арналған дөңгелек үстелдер мен конференциялар өтеді. Мұның бəрі жас ұрпаққа Республика күнінің маңызын түсінуге ықпал етеді», - деді Дəурен Бабамұратов. Биыл Мемлекеттік сыйлық лауреаттарын марапаттау Республика күні қарсаңында өтеді. Мəдениет жəне спорт министрлігінің мəліметі бойынша, Қазақстанда Республика күнін атап өтуге белсенді дайындық жүріп жатыр. Сондай-ақ, 24 қазанда Абай облысында орналасқан «Жидебай-Бөрілі» Абайдың мемлекеттік тарихи-мəдени жəне əдебимемориалдық қорық мұражайы «Республика күні – ұлттық мереке» атты кітап көрмесін ұйымдастырады. Концерттен кейін мерекелік салют болады. Шымкент: спектакль, конференция. Оның ішінде салтанатты жəне мəдени-бұқаралық ісшаралар өткізу көзделіп отыр. Мереке күні облыстың орталық алаңдарында, саябақтары мен скверлерінде жаппай жəрмеңкелер, көрмелер, мерекелік концерттер ұйымдастырылады. Бірқатар нысан ашылып жəне жаңа пəтер иелеріне баспана кілттері табысталмақ. Атырау облысы: жұмыс орындары жəрмеңкесі. Атырауда Республика күніне орай «бос жұмыс орындарының» жəрмеңкесі өтеді. Жалпықалалық жəрмеңкеге ірі кəсіпорындар мен мемлекеттік мекемелер де шақырту алған. Қарағанды облысы: əнұран хормен шырқалады. Маңғыстау облысы: жыршылар байқауы, Əмин Тұяқов марафоны. Маңғыстау облысында Республика күніне орай 50-ге жуық шара өтеді. Атап айтқанда, көрме, жəрмеңке, мерекелік концерт, спорттық шара, байқау, қайырымдылық-экологиялық акциялар мен патриоттық іс-шараларды өткізу жоспарланған. Өңірде «Қыран елім – Қазақстаным!» патриоттық жалпыұлттық акциясы ұйымдастырылып жатыр. Сонымен қатар, Ə. Кекілбаев атындағы облыстық тарихи-өлкетану музейінің тарих залының ашылуы, Отпан тарихимəдени кешенінде «Егемен елдің ертеңі – ерен ердей еңселі!» Республика күні мен кешеннің ашылған күніне орай мерекелік шара, фотокөрме, Н. Жантөрин атындағы облыстық музыкалық-драма театрында Т. Досымов «Биіктік» спектаклі, облыстық филармонияда «Елім менің» атты мерекелік концерті сияқты шаралар өтпек. Павлодар облысы: қайырымдылық, жəрмеңке, фестиваль. Павлодар облысында «Қамқорлық» айлығы аясында əлеуметтік жағынан əлсіз топтағы азаматтарды қолдау мақсатында «Жанашыр жүрек» акциясы өтіп жатыр. Демалыс күндері ауыл шаруашылығы жəрмеңкесі, «Таза табиғат» атты экологиялық акциялар, жұмыссыз адамдарды жұмыспен қамту үшін бос орындар жəрмеңкесі өтті. Түркістан облысы: əлеуметтік нысандар ашылады. Мереке күні облыс бойынша 7 430 орынға арналған 7 жаңа мектеп жəне спорт кешені сияқты маңызды нысандар халық игілігі үшін пайдалануға берілмек. Бұдан бөлек, жаңа аллеялар ашылып, тұрғын үйлер беріледі, бірқатар ауылдық округінде таза ауызсу жəне табиғи газ іске қосылады. Ұлытау облысы: қазақ күресі, термешілер байқауы, қоныстой. Ұлытау өңірінде Республика күніне арналған іс-шаралар желісі қазан айының алғашқы күндерінен басталды. Мысалы, Қазақстанды жаяу аралаған Сəрсенбай Қотырашевке құрмет көрсетіліп, пəтер табыс етілді, Сəтбаев қаласында Жастар театрының тұсауы кесілді. Қазіргі күні «Қыран елім – Қазақстан» тақырыбындағы патриоттық акция барлық деңгейде өтіп жатыр. Акция аясында əлеуметтік желілерде түрлі бағытта конкурстар ұйымдастырылды. Əдебиеттер 1. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (Жалпы бөлім 1994 жылығы 27 желтоқсан №269-ХІІІ) Алматы, Юрист, 12 шілде 2022ж N 138-ҮІІ. (өзгерістер мен толықтырулар). 2. Төлеуғалиев Ғ.И Қазақcтан Реcпубликаcының Азаматтық құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған академиялық курc.Оқулық І-том.-Алматы: «Жеті- Жарғы», 2001. 3. Омар, Б.М., Битұрсын Ғ.Ш., Баетов Е.Р.Азаматтық құқықтық қатынастар: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқу құралы/ Б.М., Омар, Ғ.Ш., Битұрсын Е.Р.Баетов.- Түркістан, Баспа - «Тұран» 2012.-280б. 4. Қыстаубай Ө.С. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Оқулық. Алматы: «Асылмұра», 2011ж. 5. Лепесова А.К. ҚазақстанРеспубликасыныңАзаматтыққұқығы: Оқулық. Алматы: ЖШС РПБК «Дəуір», 2012 . - 232 бет. 6. Анисимов А. Л. Ар-намыс, қадір-қасиет, іскерлік бедел: азаматтық-құқықтық қорғау. М., 1994 2. Азаматтық құқық. 2 томдық оқулық / редакциялаған Е. А. Суханова, М., 1993. 7. Ерошенко А.А. «Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін азаматтық-құқықтық қорғау // Кеңес мемлекеті жəне құқық. 1980, № 10. 8. Малеина М.Н. Кəсіпкердің ар-намысын, қадір-қасиетін, іскерлік беделін қорғау // Заңнама жəне экономика. 1993, № 247 9. Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ 1.01.2016. 10. Гражданское право. Том I. Общая часть. Учебник для вузов (академический курс). / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, 2013. - 776 с. 154 УДК: 343 НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СУДА ПРИСЯЖНЫХ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН Досбол А. - студент группы ЮМ22-1к7 Бердибеков С.О. – преподаватель Суд присяжных это институт, судебной системы состоящий из коллегии присяжных заседателей, который выносит вердикт по уголовным делам о виновности или невиновности подсудимого, то есть случайным образом выбирается некое количество обычных граждан который весь процесс слушают сторону обвинения и защиты, а по завершению судебного разбирательства совещаясь, решают доказано ли вина подсудимого. Пожалуй суд присяжных это единственный и самый прямой способ участие граждан в отправлении правосудия. По одной из версий этот институт зародился в Англии XII веке, и за многовековую свою историю пережил существенную трансформацию выдержал всякого рода нападки вплоть до желаний его полностью запретить, и в итоге превратился в один из символов настоящей демократии. Классическим и популяризированным вариантом суда присяжных является его состав из 12 человек, к ним предъявляются достаточно общие требования допуска типов отсутствие прежних судимостей и т.д. Классической модели суда присяжных, роль профессионального судьи сведена к минимуму. Судья полностью исключён из процедуры принятия решения присяжными, и любой их вердикт обязательно для него.Посути судья только руководить заседанием, следит за тем чтобы не было нарушений процесса, и после вынесения вердикта присяжными дает ему правовую оценку соответствующем судебном акте. Именно суд присяжных обеспечивает настоящую и полноценную состязательность процесса. Процессы не только прокурор и адвокат в честном споре состязаются в обвинений и оправданий соответственно. Ради справедливости нужно сказать, что предложение расширение роли суда присяжных, звучали и ранее, так прежний президент Назарабев в национальной программе 100 конкретных шагов, закрепил шаг под номером 21 который, назывался «Расширение области применения суда присяжных. Законодательное определение категории уголовных дел, по которым СУД ПРИСЯЖНЫХ ДОЛЖЕН ЯВЛЯТЬСЯ ОБЯЗАТЕЛЬНЫМ» тогда этот шаг, громко был анонсирован но фактически никак не претворился в жизнь, расширили область применения суда присяжных за счет так называемых мертвых составов. Преступлений которые не совершается или совершается крайне редко, например похищение человека, торговли людьми и торговли несовершеннолетних. Как вы понимаете это очень редкие составы преступления. Формально шаг 21 был исполнен, но по факту нас обманули и никакого расширения области применения суда присяжных не произошло. Важность этого института невозможно преуменьшить, и в тот момент, когда Казахстанцы серьезно разочарованы органа государственной власти, и испытывает к нему стойкое недоверие, обратиться к помощи суда присяжных это вполне адекватный и реально работающий способ повысить доверие народа к суду. Дело в том что весь имеющийся мировой опыт свидетельствует что люди куда охотнее доверяет суду присяжных нежели правосудию состоящему исключительно из профессиональных судей.В Казахстане если уголовное дело дошло до суда, то можно быть уверенным 97-98% что приговор этого суда будет непременно обвинителя, не возможность вынести оправдательный приговор под страхом попасть в немилость мощной правоохранительной системе, пойти против практики почти 100-процентной статистике обвинительного уклона, а также имея вышестоящий суд который незамедлительно отменит оправдательный приговор и заодно возбудит проверку в отношении такого судье. Так же, тут есть ещё одна интересная проблема, вынести оправдательный приговор для судьи физически и интеллектуально сложнее, обвинительный приговор составляется просто, тупо копируется обвинительный акт в судебный. А вот оправдательный нужно создавать судье самостоятельно. Это в действительности очень сложный процесс и тут пустым копированием не обойтись, нужно включать весь свой интеллектуальный потенциал и юридически обосновать свои выводы. Суд присяжных который состоит из 12 обычных граждан на которых никак не могут повлиять правоохранительные органы, чья карьера не зависит от этого процесса эти люди не страдают профессиональной деформации, то такой суд потенциально значительно независим и объективен при рассмотрении дела, на худой конец запугать и подкупить 12 человек сильно сложнее чем одного судьи. К тому же само функционирование суда присяжных неминуемо повлечет за собой позитивные изменения в правоохранительных органов. Уже нельзя будет условному прокурору быть уверенным в том что подсудимого непременно осудят, ему придется более качественно подходить к расследованию дела доказыванию вины, и направлять суть только качественный материал, такими темпами сама прокуратуры прекратит сотни а может и тысячи дел. Понимая что не сможет добиться в суде присяжных должного обвинения. Сегодняшние процессы где нет присяжных и все решает единоличные судья, сторона обвинения занимает весьма пассивную роль прокуратуры их как легко добивается вынесении обвинительного приговора даже сильно не напрягаясь. Я думаю, если бы в действовал стране полноценный суд присяжных то среднестатический адвокат, легко бы выигрывал в суде среднестатистического прокурора, так как уровень квалификации последнего заметно ниже. Не могу утверждать что это в действительности так, но на правду очень даже похож. Проблема заключается в том, что формально суд присяжных есть, но на практике его считай нет. Давайте обратимся к официальной статистике 2016 году в Казахстане была рассмотрена больше 26 000 дел из них только 47 судом присяжных, 2017 году 29 000 дел и только 72 с участием присяжных, и в 2018 году была рассмотрена больше 27000 дел и из них судами присяжных только 44, среднем получается что, это чуть больше одной сотой процента от всех рассмотренных уголовных дел. Я думаю это предельно мало, получается что судом присяжных в нашей стране дела обстоят так же как и со всеми другими институтами демократического общества.Сама идея суда присяжных является в том что решать должны обычные граждане не имеющую юридического образования, предполагается что это представители общества и коли государство провозглашает себя демократическим они должны принимать участие в отправлении правосудия. Присяжные это независимые арбитры которые решают для себя доказал ли прокурор виновность подсудимого или убедил ли их адвокат его невиновности. На данный момент развития человечества, суд присяжных это единственный институт в который воплощает в себе справедливость. Наш народ образованный цивилизованный и у него остро развито чувство справедливости.Предлагаю каждому из вас, прямо сейчас представить не дай бог конечно, но если вам придется предстать перед судом то кого бы вы хотели видеть в качестве судей. 12 обычных граждане независимых от системы и 155 не связанных личными дружескими отношениями с прокурором или же одного такого профессионального судьи. Не знаю как вам но я бы без раздумий выбрал суд присяжных. Символ суда Фемида с весами ,то есть основной ее принцип Это принцип справедливости.Судья руководствуется спец знаниями – законом, но закон не всегда справедлив а присяжные не имеют спецзнаний они руководствуются не законом, а жизненным опытом совестью, моралью, то есть справедливостью. Чем больше справедливости в суде тем больше это соответствует Фемиде с весами. Литература 1. Конституция Республики Казахстан 8 июня 2022 года, 17 сентября 2022 года. 2. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан Кодекс Республики Казахстан от 4 июля 2014 года № 231V ЗРК. 3. Попаденко, Е. В. Суд присяжных : учебное пособие для вузов / Е. В. Попаденко, Е. В. Красильникова. — Москва : Издательство Юрайт, 2023. 4. Михайлов, А. М. Сравнительное правоведение: судебная власть в правовой системе Англии : учебное пособие для вузов / А. М. Михайлов. — 2-е изд. — Москва : Издательство Юрайт, 2023. — 355 с. 5. Александр Васильев, Алексей Барановский . Суд присяжных: последний шанс Фемиды. Адвокат в процессе с присяжными: стратегия и тактика защиты ƏОЖ.347 АР- НАМЫС ҚАДІР ҚАСИЕТ ЖƏНЕ ІСКЕРЛІК БЕДЕЛДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МƏНІ МЕН ТАБИҒАТЫН САРАЛАУ Ержан Б. Ж.- ЮМ-21-1к10 тобының студенті Салыбек Н.М.- аға оқытушы , құқық магистрі Азаматтық құқықтың ерекше құқықтық институтты құрайтын, ар-намыс, қадір-қасиет жəне іскерлік бедел қорғалатын материалдық емес тауарлардың ерекше тобын құрады, яғни, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 143-бабында көрініс тапқан). Бұл мақалада мүліктік жəне мүліктік емес құқықтар ұғымдарының арақатынасындағы мəселелерді қарастырады, соның нəтижесінде мүліктік игіліктердің экономикалық жəне материалдық сипаттың болмауымен сипатталатын азаматтық құқықтар объектілерінің бір түрі деген қорытынды жасауға болады. Мүліктік игіліктер, белгілі бір жеке тұлғаға немесе ұйымға тəн жəне өзгермелі сипатта болуы мүмкін. Жеке мүліктік емес құқықтар-объектісі мүліктік емес игілік болып табылатын тұлғаның (жеке немесе заңды) субъективті жеке құқықтары. Жеке мүліктік емес құқықтар басқа құқықтардан олардың материалдық емес сипатымен, жеке тұлғаны дамытуға бағытталуымен, пайда болу жəне тоқтату негіздерінің ерекшелігімен ерекшеленеді. Жеке мүліктік емес құқықты реттеу мен қорғаудың мəні ерекше объект-мүліктік емес игілік болып табылады. Мүліктік емес игіліктер бір бірімен тығыз байланысты екі белгімен сипатталады: 1) мүліктік мазмұнның болмауы сондай ақ, 2) осы игіліктің бөлінбейтіндігі мен берілмейтіндігін алдын ала айқындайтындай жеке басымен ажырамас байланыс ретінде саналады. Сондай ақ, «ғылыми мекеменің іскерлік беделі» ұғымы жалпы эмоционалды-əдеби сипатқа ие болды жəне сандық сипаттамалардың, соның ішінде ақшалай мəнді қажет етпеді. Соңғы уақытта, шыққан экономика туралы анықтамалық басылымдар ағылшын тіліндегі «гудвилл» термині арқылы «іскерлік бедел» ұғымын түсіндіреді. Бұл фирманың сауда байланыстары мен байланыстарының, беделінің, брендтерінің, басқару тəжірибесінің жəне «ноухаудың»(ашылмаған ақпарат) болуына байланысты.Егер фирманың істері сəтсіз болса, оның сатып алушының нарықтық бағасы оның баланстық активтерінің құнынан төмен болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн, бұл жағдайда гудвилл теріс мəн болып табылады. Бір қызығы, бұл тұжырымдаманың жарқын эмоционалды бағасы отандық тарихта көрініс тапты. Осы ережелерді іске асыру үшін азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғауға аса мəн берілуге тиіс. Құқықтық сипатта аталған материалдық емес тауарлар азаматтық құқықтар объектілерінің құрамына кіреді. Азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғауды реттеудің конституциялық негіздері мынадай ережелерді құрайды: жеке адамның қадірқасиетін мемлекет қорғайды, оның кемсітуіне ештеңе негіз бола алмайды (21-баптың 1-тармағы); əркімнің жеке өміріне, жеке жəне отбасылық құпиясына, ар-намысы мен игілігін қорғауға құқығы бар аты (23-баптың 1-тармағы). Көбінесе дұрыс емес ақпараттың таралуы заңды тұлғалардың іскерлік беделін бұзады, бұл нарықтық экономика жағдайында ұйымның бəсекеге қабілеттілік деңгейінің айтарлықтай төмендеуіне əкеледі. Бұл тиісті азаматтық-құқықтық реттеуді қажет етеді. Ар-намысты, қадір-қасиетті жəне іскерлік беделді азаматтық-құқықтық қорғаудың арнайы құралдары ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 142-тармағы, оның 1-тармағында, егер мұндай ақпаратты таратқан адам олардың шындыққа сəйкес келетіндігін дəлелдемесе, адам өзінің ар-намысына немесе қадірқасиетіне нұқсан келтіретін мəліметтерді сот арқылы теріске шығаруды талап етуге құқылы екендігі анықталған. Арнамыс, қадір-қасиет жəне іскерлік бедел адамдардың өзара күрделі жəне алуан түрлі қатынастарға, қоғамдық қатынастарға түсуіне байланысты нақты өмір сүреді. Мұндай қатынастар құқықты өзінің нормаларында құқықтық қатынастардың тиісті моделін бекіту арқылы реттейді, мұнда бір субъект - құқық иесі, екіншісі - субъективті міндеттің иесі. Ар-намыс, қадір-қасиет жəне іскерлік бедел құқығының түсінігі мен мазмұнын ашу үшін осы құқықтың субъектісі қандай əрекеттер жасай алатынын, оның мінез-құлқы қандай болуы керек екенін түсіну қажет. Құқықтың əрбір субъектісі субъективті құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігінен басқа, оның құқықтық жағдайын анықтайтын белгілі бір саяси, мүліктік, жеке субъективті құқықтарға ие. Бұл құқықтарға Ар-намыс, қадірқасиет жəне іскерлік бедел құқығы кіреді. Бұл құқықтар құқық қабілеттілігін жүзеге асыру нəтижесінде пайда болмайды, сонымен бірге азаматтың немесе ұйымның заңды тұлғасының элементтері болып табылады. Азаматтық құқық адамның не өзге объектінің ар-намысы мен қадір-қасиетін немесе іскерлік беделін бұзған сəтке дейін осы жеке мүліктік емес қатынастарды оларды бұзудан аулақ болудың жалпыға бірдей міндеті арқылы қорғайды. Азаматтық құқық нормалары бұзылған сəттен бастап пайда болған қатынастарды реттей алады. Қоғамда, ар-намыс пен қадір-қасиет 156 құқығы ерекше субъективті құқық ретінде қарастырылуы керек, өйткені оның мəні əр азаматтың өзінің ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық құқығында жəне барлық басқа жеке жəне заңды тұлғалардан осы құқықты бұзудан бас тартуды талап ету мүмкіндігінде. Ар-намыс пен қадір - қасиет-бұл адамның жеке құқықтары, олар бұзылатынбұзылмайтынына қарамастан. Бұзушылық кезінде құқықтың өзі емес, тек осы құқықты қорғау қажеттілігі туындайды. Сонымен қатар, Ар-намыс, қадір-қасиет жəне іскерлік бедел құқығы абсолютті субъективті құқық болып табылады, өйткені уəкілетті тұлғаның субъективті құқығы белгісіз адамдар тобының міндетіне сəйкес келеді.бұл міндеттің мəні адамның, еңбек ұжымының немесе ұйымның ар-намысына, қадір-қасиетіне жəне іскерлік беделіне қол сұғудан аулақ болу болып табылады. Ар-намыс, қадір-қасиет жəне іскерлік бедел құқығы үшін уəкілетті адамның іс-əрекеті емес, ісəрекеті, дəлірек айтқанда, міндетті адамдардың іс-əрекетінен бас тарту маңызды. Біздің мемлекетімізде, азаматтар мен ұйымдардың ар-намысын, қадір-қасиетін жəне іскерлік беделін осы жеке игіліктерге қол сұғудан аулақ болу жəне оларды бұзған жағдайда сот қорғауын қамтамасыз етудің жалпыға бірдей міндетін белгілеу арқылы қорғайды. Қазақстан Республикасының заңында əр субъект үшін оның жақсы аты, беделі, басқалардың құрметі маңызды екендігіне негізделген. Ар-намысқа, қадір-қасиетке жəне іскерлік беделге субъективті құқық иесінің мінез-құлық ережелерін белгілейтін заң нормалары басқа адамдарға əсер етеді.бұл нормалар реттеуші жəне қорғау функцияларын ғана емес, сонымен бірге үлкен тəрбиелік мəнге ие. Бұл нормаларды азаматтар қоғам алдындағы борыштың сенімі мен санасына байланысты өз еркімен орындайды. Азаматтың негізі, ар-намыс, қадір-қасиет жəне іскерлік бедел құқығымен байланысты жанжалды құқықтық қатынастардың пайда болуы көрсетілген құқықты белгілейтін нормалар бұзылған жағдайда ғана пайда болатынын атап өтсек болады. Ар-намыс, қадір-қасиет жəне іскерлік бедел құқығы кез келген жеке тұлғаның, еңбек ұжымының немесе ұйымның ажырамас құқығы болып табылады. Сондай ақ, оның бұзылуы, елеулі моральдық зиян келтіруі,, қоғамдық жағдайға іс-əрекет еркіндігіне нұқсан келтіреді, қоршаған ортаға жағымсыз əсер қалдырады. Сондықтан мемлекет бұл жеке мүліктік емес құқықты қорғауы керек. Əдебиеттер 1. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (Жалпы бөлім 1994 жылығы 27 желтоқсан №269-ХІІІ) Алматы, Юрист, 12 шілде 2022ж N 138-ҮІІ. (өзгерістер мен толықтырулар). 2. Төлеуғалиев Ғ.И Қазақcтан Реcпубликаcының Азаматтық құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған академиялық курc.Оқулық І-том.-Алматы: «Жеті- Жарғы», 2001. 3. Омар, Б.М., Битұрсын Ғ.Ш., Баетов Е.Р.Азаматтық құқықтық қатынастар: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқу құралы/ Б.М., Омар, Ғ.Ш., Битұрсын Е.Р.Баетов.- Түркістан, Баспа - «Тұран» 2012.-280б. 4. Қыстаубай Ө.С. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Оқулық. Алматы: «Асыл мұра», 2011ж. 5. Лепесова А.К. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Оқулық. Алматы: ЖШС РПБК «Дəуір», 2012 . 232 б. 6. Анисимов А. Л. Ар-намыс, қадір-қасиет, іскерлік бедел: азаматтық-құқықтық қорғау. М., 1994 2. Азаматтық құқық. 2 томдық оқулық / редакциялаған Е. А. Суханова, М., 1993. 7. Ерошенко А.А. «Жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін азаматтық-құқықтық қорғау // Кеңес мемлекеті жəне құқық. 1980, № 10. 8. Малеина М.Н. Кəсіпкердің ар-намысын, қадір-қасиетін, іскерлік беделін қорғау Заңнама жəне экономика.1993,№ 247 9. Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ 1.01.2016. 10. Гражданское право. Том I. Общая часть. Учебник для вузов (академический курс). / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы, 2013. - 776 с. УДК 37.016:81´1 НАВЫКИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ РЕЧИ ПРИОБУЧЕНИИ РУССКОМУ ЯЗЫКУ КАК ИНОСТРАННОМУ (НА ПРИМЕРЕ МЕЖДУНАРОДНОГО ПРАВА) Ермухамед А., Толеген А. – студенты группы ЮМ-22-1к5 Исабаева Г.Н. – преподаватель Юристы-международники в данное время могут стать успешными при некоторых особенностях в их деятельности: а это – во-первых, правовое обеспечение в процессе современной глобализации деятельности дипломатов и внешней экономики; во-вторых, навыки ведения переговоров и на профессиональном уровне активно владеть языком иностранных государств при решении проблем. Исследование обучения коммуникациинапрофессиональномуровне на русском языке специалистов будущегов области международного права показывает, что этот метод «обеспечивает реализацию комплекса профессиональных и личностных языковых ресурсов студентов, общение в конкретных разговорных ситуациях с учетом современных языковых и разговорных норм». Он представляется очень целесообразнымв связи с тем, что формирует«профессионально-языковуюкоммуникативную компетенцию, которая, кроме того, гарантирует регуляцию коммуникативного поведения в сфере профессиональногообщения» [1, С. 8]. Обучение будущего профессионала международного права, состоит из: - умения профессионально разговаривать; - интерпретации информации; - эффективного использования информацию в будущей профессии; - работа над материалом по профессии. Особенности процесса учебыи статус русского языка как рабочего языка для студентов-иностранцев свидетельствуют о необходимостибольшого внимания материалам по основным специальностям. Врамках образовательных программ «Русский язык», «Профессиональный русский язык» студенты-юристыЮКУ им. М.Ауэзова, изучают профессиональный язык и разговорные основы своей будущей профессиональной деятельности, овладевают 157 лексикой и грамматикой делового и научного стилей речи. Они изучают языковой материал, включая язык обучения, и овладевают жанрами устного и письменного общения с использованием языка обучения. Будущие юристы-международники должны уметь устно реализовывать следующие намерения при решении коммуникативных задач: - установление контакта(ответы на заявления, постановка уточняющих вопросов, дополнение/ уточнение информации, инициированиепрофессиональногообщения); - регулировка (согласие/несогласие, приведениеаргументов); - оценка (выражение мнения, внесение предложений; выражение и уточнение правового мнения, рациональные и эмоциональные оценки) [3, С. 28]. Языковой опытиностранных студентов, изучающих русский язык,составляется из общих знаний и усвоения лексико-грамматического материала, относящегося к профессиональной речевой деятельности, а также владения научным стилем речи и терминологией. В итоге, при освоенииобразовательных программ по юриспруденции студенты должны знать: - правила функционирования языковых единиц; - общенаучную и техническую терминологию; -виды коммуникативной структуры учебных и научных текстов, которые раскрывают актуальные темы исоставление разных типов текстов. Должны уметь: -выступать с докладомпо правовой тематике; -делать сообщения на правовые и международные темы; - составить план текстов (в различных формах: назывной, вопросной и тезисной); -пересказать прочитанный текст; - комментировать проблемы, которыезатронуты в тексте; -грамотно выражать и обосновывать свое мнениена русском литературном языке, обращая вниманиена требования научной речи. Профессиональные тексты это информация и основа дляумения формировать, закрепить и развить речевыенавыки, которые мотивируютязыковуюактивностьобучающихся. На наш взгляд, при решении задач развития навыков профессионального языкового общения, нужен акцент внимания на выборе текстов. Тексты должны быть коммуникативными и по тематике. В зависимости от профессиональной направленности студентов должны быть объединены специальными правовыми и общественнополитическими темами, общее содержание которых должныбыть смысловым делением и повторной лексикой. Еще тексты должны характеризоваться актуальностью, информативностью и доступностью лингвистически. Необходимоотметить, что, в некоторых текстах встречаются различные типывыражения в зависимости от функциональной семантичности, например, текстовое описание с повествующей долей или текстовое повествование с рассуждающей долей. В конечном итогеанализирование текста показывает, что в действительности различные типы речи чередуются, и образовывают сложные смешанные типы, которые контекстуально сочетают в себе и описание, и повествование, и рассуждение. Различные типы повествования могут сочетаться по-разному и переходить от одного к другому на разных отрезках текста. Работая со специализированными текстами на занятиях по русскому языку как иностранному,учащиеся овладевают нормами русской научной речи,развиваютнавыкиграмотной узкоспециальной устной и письменной монологической речи. Эффективная работа с текстом – это предтекстовая работа, чтение текста, послетекстовая работа и контрольные задания. В заключение можно сказать, что формирование узкоспециальной коммуникативной компетенции – это результат обучения коммуницированию на иностранном языке будущих специалистов. Это одна из основных задач обучения русскому языку как иностранному дляпрофессиональной коммуникации. Литература 1. Жетписбаева Б. А. Компоненты иноязычной профессионально-коммуникативной компетенции студентов неязыковых специальностей / Б. А. Жетписбаева, Ж. Г. Шайхызада, Е. А. Костина // Вестник Карагандинского университета. Серия «Педагогика». – 2015. – № 3(79).–С. 5–11. 2. Торгун С. Н. Учебное пособие «Дипломатия» по русскому языку как иностранному для студентов бакалавриата, магистрантов Дипломатической академии МИД России и слушателей ВАГШ ВС РФ / С. Н. Торгун, Е. Н. Денисенко, И. В. Красневич // Бюллетень научно-методических материалов. – 2021. – № 97. – С. 291–299. 3. Государственный образовательный стандарт по русскому языку как иностранному. Профессиональные модули. Первый уровень. Второй уровень / Андрюшина Н. П. и др. – М. – СПб.: 2000. – 56 с. 4. Дегтева И. В. Методический аспект работы с «Кратким учебным словарем газетной лексики» как средством профессионально-ориентированного обучения русскому языку как иностранному / И. В. Дегтева, М. Л. Новикова // Newworld. Newlanguage. newthinking: Сборник материалов II ежегодной международной научной-практической конференции, Москва, 06 февраля 2019 года / Дипломатическая академия МИД России. – Москва, 2019. – С. 37– 43. 5. Колеватова М. И. Из опыта работы по обучению языку специальности на материале аутентичных текстов общественно-публицистического характера / М. И. Колеватова, Т. В. Страмнова // Казанская наука. – 2017. – № 2. – С. 69–73. 158 ƏОЖ 541.18 ƏЛЕМДІК САЯСАТТАҒЫ «АСТАНА ПРОЦЕСІНІҢ» АЛАТЫН ОРНЫ Əлімбай А. – ЮМ-22-3к1 тобының студенті Таубаева М.Е. – ф.ғ.к.,доцент Ең алдымен, Астана процесі жайлы сөз қозғамай тұрып, Сириядағы шиеленіс тарихына тоқталғанды жөн көрдім. 2011 жылдың көктем айында Сирия елінде Башар Асадтың саяси режиміне жəне Баас париясының елде үстемдік етуіне қарсы халық көтерілісі орын алды. Бұл көтеріліс қақтығысқа айналып, елде азамат соғысы басталды. Ал Б.Асадтың елдегі саяси режимі қандай еді? Ел президенті Б.Асад өз елін диктаторлық саяси билік жүйесімен басқарды. Халық көтерілісінің негізгі себептерінің бірі осы болса, басқа себептері, жұмыссыздық, жемқорлық секілді анық себептері де болды. Қақтығыстың негізгі қатысушылары екеу еді, біріншісі ел үкіметі жəне Б.Асадтың жақтастары болса, екіншісі Сирияның оппозициялық топтары болды. Оларға жеке-жеке тоқталатын болсақ, Сирия үкіметін қолдағандар Ресей, Иран елдері болса, оппозициялық топтардың жақтаушысы Түркия жəне АҚШ еді. Жəне де өздерін «Ислам мемлекеті» деп жариялаған Ирактың қолдауына сүйенген террорлық топ, сонымен қоса Түркия, Ирак, Иран жəне Сирия елдерінде өмір сүретін күрд халықтарыда бұл шиеленіске белсенді түрде қатысты. 2015 жылы үкімет елдің бір қатар аймақтарындағы бақылауын жоғалтты, соны түсінген ел президенті Башар Асад Ресейден көмек сұрауға мəжбүр болды. Ресей əскері Сирия шиеленісіне араласқан соң Башар Асад қайтадан елдің көптеген аймақтарына бақылауын орната бастады. Ал ол кезде АШҚ құрылымы 60 мемлекеттен тұратын терроризмге қарсы жəне Сирияның оппозициялық топтарына көмек көрсету мақсатында коалиция құрып, соғыс отына кіреді. БҰҰ-ның бастамасымен 2016 жылдың 1 ақпанында Швейцарияның Женева қаласында Сирия мəселесі қаралды. Жəне тағы да бірақатар осы негізде келіссөз отырыстары болды. Яғни Сирия үкіметі мен оппозиция арасында бейбіт келісім жасасу шарасы еді. Келіссөздерді Сирияға көмек көрсетудегі халықаралық топ дайындады. Бірақ соғысты тоқтату туралы тараптар арасында келіссөздер орын алғанымен, бастамашылар толықтай жақсы нəтижеге қол жеткізе алған жоқ. Сол себепті тағы «бейбіт келіссөз алаңы» қажет екені түсінікті еді. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ə.Назарбаев Сириядағы қақтығысты бейбіт жолмен шешу жəне тараптар арасында атысты тоқтату үшін келіссөздер орны ретінде Астана қаласын ұсынды. Сол арқылы Қазақстан бейбітсүйгіш ел екенін əлемдік қауымдастыққа тағы да іс жүзінде дəлелдеді. Еліміздің бұл кездесудегі міндеті келісуші тараптарға қолайлы жағдай жасап беру еді. Астана процесі — Сириядағы ақуалды біршама жақсартуға негіз бола алды. Соғыстан шаршаған екі жақта атысты тоқтатып, бейбіт бітім шарт жасасу жолында Астана процесінен үміттері зор еді. 2017 жылдың 23-24 қаңтарында елдордамызда Түркия, Ресей жəне Иран мемлекеттерінің бастамасымен Астана процесінің бірінші кездесуі өтті. Кездесудің мақсаты — 2016 жылдың 29 желтоқсанында Сирия үкіметі мен қарулы оппозиция өкілдері арасында атысты тоқтату жөніндегі қабылданған келіссөздерді нығайту еді. 2016 жылдың 29 желтоқсанындағы бұл келісім ертеңіне, яғни 30 желтоқсан, сағат 00:00 уақытында елде толық атыс тоқтатылатын болды. Астана процесінің бірінші кездесуіне БҰҰ делегациясы дəнекер ретінде қатысса, ал АҚШ өкілдері кездесуге бақылаушы ретінде қатысты. Бірінші кездесудің басқа Сирия мəселесі бойынша кездесулерден ерекшелігі — кездесуде Сирия үкіметі мен қарулы оппозиция өкілдерінің ресми келіссөз стөліне алғашқы рет отыруы еді. Бірінші кездесудің нəтижелері жайлы айтар болсақ, кепілгер мемлекеттер Сирия еліндегі атысты үшжақты тетік құрып, бақылау арқылы тоқтатуға, террорлық ұйымдар мен аймақтарға қарсы күресте бірігуге жəне келесі кездесулерде нақты мəселелер бойынша мəміле жүргізуге келісті. Бұлар Астана процесінің бірінші кездесу нəтижелері. Осы уақытқа дейін Астана процесінің 19 раунды өткені белгілі. Оларды тізбектеп айтар болсақ, мыналар: 2. 2017 жылдың 15-16 ақпан аралығы. Бұл раунда бірінші кездесудегі құрамға Иордания елі байқаушы ретінде қосылды. Жəне нəтижесі, бітімге қосылған аумақтар туралы ереженің жобасын келісті; тұтқындар алмасу туралы ереженің жобасы талқыланды. 3.2017 жылы 14-15 наурыз күндері. Үшінші кездесуде «ДАИШ» жəне «Əл-Нусра майданы» сияқты террористік ұйымдардың орналасқан аймақтарын көрсететін карта құру мəселелері талқыланды. Жəне Сирия аумағындағы ЮНЕСКО-ның бүкіəлемдік мұрасына кіретін объектілерін минадан тазарту мəселесі талқыланды. 4.2017 жылы 3-4 мамыр. 11.2018 жылы 28-29 қараша. 5.2017 жылы 4-5 шілде. 12.2019 жылы 25-26 сəуір. 6.2017 жылы 14-15 қыркүйек. 13.2019 жылы 1-2 тамыз. 7.2017 жылы 30-31 қазан. 14.2019 жылы 10-11 желтоқсан. 8.2017 жылы 21-22 желтоқсан. 15.2021 жылы 16-17 ақпан. 9.2018 жылы 14-15 мамыр. 16.2021 жылы 16-17 шілде. 10.2018 жылы 30-31 шілде. 17.2021 жылы 21-22 желтоқсан. 11.2018 жылы 28-29 қараша. 18.2022 жылы 16 маусым. 19.2022 жылы 22-23 қараша күндері бүгінге дейінгі соңғы кездесу өткен болатын. Бұл кездесудің қорытындысы ретінде кепілгер елдер қақтығыстың əскери шешімі жоқ екенін мойындай отырып, терроризмнің барлық түрлеріне қарсы бірге күресе беруге келісті. Қорытындылай келе, «Астана процесін» елімізде өткізудің өте дұрыс шешім болғаны жəне əліде өткізе отырып, Сирия мəселесіне нүкте қою арқылы бейбіт халыққа бейбітшілік сыйлау-мемлекетіміздің əлемдік қауымдастықтағы беделілің артуына негіз болатыны анық! Əдебиеттер 1. Bashar al-Assad's inner circle Архивтік көшірме 22 қараша 2015 Wayback Machine // BBC, 30.07.2012 2. U.N. announces start of Syria peace talks as government troops advance, Reuters (1 февраля 2016). 3. https://kazembassy.ru/kaz/sotrudnichestvo/mnogostoronnee_sotrudnichestvo/astaninskii_process/ (Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясындағы Елшілігінің ресми сайты). 159 ƏОЖ 456.6 ЖЕМҚОРЛЫҚ -ҚОҒАМНЫҢ БІРДЕН БІР ЖАУЫ Жеңісбек Ə.М. - 20-1к3 тобының студенті Тойжанова А.Б. – заң ғылымдарының магистрі Сыбайлас жемқорлық мемлекеттің саяси жəне азаматтық институттарына кері əсерін тигізеді, елдің болашақ дамуына үлкен қауіп төндіреді.Барлық елдер үшін оңтайлы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің бірыңғай тетігі жоқ. Əр ел қабылдаған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес əдістерінің ерекшелігі тек саяси жəне экономикалық тұрақтылыққа ғана емес, халықтың салт-дəстүріне, діни ерекшеліктеріне жəне құқықтық мəдениетінің деңгейіне де байланысты.Сыбайлас жемқорлық бүгінде біз туылғаннан бері бетпе-бет келетін нəрсе жəне біз белгілі бір əрекеттер үшін ақша төлеуді талап еткенде, біз үшін қалыпты жағдайға айналды.Сыбайлас жемқорлықты: «Сіз – маған, мен – сізге» деп сипаттауға болады, ал сіз əлі де кім кінəлі екенін анықтауыңыз керек – алушы ма əлде беруші ме?Əрине, бəрін теңестіре алмайсың. Ең əуелі ар-намысы бар адамдар бар, өкінішке орай, онша жиі кездесе бермейсің. Бұл жан дүниесі таза, өз ісіне адал, адал, ісіне жауапкершілікпен қарайтын, мұқтаж жандарға қол ұшын беруге тырысатын жандар. Бақылау органдарына мұндай адамдар келсе, жемқорлықты жеңу мүмкіндігі артады. Бұл адамдар туралы айту керек, олар туралы жазу керек, оларды үлгі ету керек! АДАЛДЫҚ пен АР-ҰЯТ үнемі адам бойынан табылу керек! Біз өзгеруді, барлығын бірге жəне дəл қазір өзгертуді бастауымыз керек. Біз пара беруді тоқтатсақ, басқалар да алуды тоқтатады, ал əлем əділетті бола бастайды. Тек мемлекет емес, əр адам жеке-жеке өзгеріске күш салу керек. Ал ең алдымен өзіңнен бастау керек.Мемлекет өз тарапынан сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың халықаралық стандарттарға сəйкес келетін тиімді институттары мен тетіктерін құру бағытында мақсатты түрде жəне кезең-кезеңімен жүруде.2011 жылы Қазақстанда жанжалдар мен дауларды шешудің баламалы институтын құру туралы заң – Қазақстан Республикасының «Медиация туралы» Заңы қабылданды.Медиация – бұл жанжалға мүдделі емес үшінші бейтарап ,медиатордың қатысуымен дауларды шешудің баламалы технологияларының бірі.Медиатор тараптарға дау бойынша нақты келісімді əзірлеуге көмектеседі, бұл ретте тараптар дауды шешу үшін шешім қабылдау процесін жəне оны шешу шарттарын толық бақылауға алады.Сыбайлас жемқорлық туралы айтатын болсақ, соңғы шешімді өзі қабылдамаған соң, медиаторға пара беруге болмайды. Егер тарап келіспесе, ол тұрып кетеді жəне бұл өз еркімен жасалады, яғни. жанжал туындаған жағдайда медиатор құқық қорғау немесе сот органдарының қатысуынсыз жағдайды шеше алады, осылайша сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық қаупін азайтады.Елбасының атынан «Adaldyq alańy» бірыңғай брендімен еліміздің барлық аумағында сыбайлас жемқорлыққа қарсы жобалық кеңселер құрылды. Жоба мемлекет пен қоғамның күш-жігерін біріктіретін диалог алаңы болып табылады. Барлық өңірлерде облыс əкімдіктерімен бірлесіп «Адалдық алаңы» аймақтық жобалық кеңселері құрылды.Жобаның басты мақсаты – тұрмыстық жемқорлықты барынша азайту. Оған қол жеткізу үшін мемлекеттік органдардың ашықтығын, жариялылығын, жауапкершілігін арттыру жəне қоғамда адалдық мəдениетін қалыптастыру жұмыстары жүргізілуде. Жобаны жүзеге асырудың айрықша ерекшелігі – азаматтық қоғамның кеңінен қатысуы.Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің маңызды əдістерінің бірі – заңды міндетті түрде сақтау. Бұл ретте моральдық жағы да үлкен рөл атқарады. Адамгершілігі жоғары адам заң бұзбайды. Біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырда. Қытай данышпаны Конфуций: «Барлық адамдар өз міндеттерін сақтауы керек – əке əке, ұл ұл, билеуші билеуші болуы керек» деген. Бұдан шығатыны, біз заңдарды сақтауымыз керек, əр адам өз орнында өз міндетін адал, адал жəне жауапкершілікпен атқаруы керек жəне ешбір жағдайда сыбайлас жемқорлыққа жол берген шенеуніктердің жетегінде болмауы керек.Еліміздің лайықты азаматы, қаламыздың патриоты болу үшін ішкі мəдениетімізді көтеруіміз керек, өзінөзі тəрбиелеумен айналысуымыз керек, сонда ғана жемқорлықсыз қуатты, гүлденген ел құра аламыз! Сонда ғана біз зұлымдық, көреалмаушылық, парақорлық, жеке бас мүддесі жоқ əлемде, махаббатқа, мейірімділікке, бақытқа толы əлемде өмір сүре аламыз!Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлықтың экономикалық дамуға нұқсан келтіретінін, демократиялық институттар мен заңдылықты əлсірететінін, қоғамдық тəртіпті бұзатынын жəне халықтың билік пен мемлекеттік органдарға деген сенімін жояды, сонымен бірге ұйымдасқан қылмыстың өсуіне ықпал ететінін дəлелдеу үшін арнайы зерттеулер жүргізу қажет емес. терроризм жəне басқа қауіптер.адамзат қауіпсіздігі. Бұл келеңсіз құбылыстың ауқымы сонша, оған мемлекет өмірінің барлық саласында біртұтас майдан ғана төтеп бере алады. Ресейдегі сыбайлас жемқорлық мемлекеттің қалыпты дамуына кедергі келтіретін негізгі факторлардың біріне айналғаны жалпы мойындалған. Ресейде парақорларға, парақорлыққа қарсы күрес оның бүкіл тарихында жүргізілді, алайда, тəжірибе көрсеткендей, егер күрес жүйесіз жүргізілсе, ең бастысы, халықтың құқықтық санасы қалыптаспайынша, сыбайлас жемқорлықпен күресу мүмкін емес. Əртүрлі нысандардағы сыбайлас жемқорлық мемлекет қызметінің барлық салаларында орын алып отыр, олар бір қарағанда зиянсыз болып көрінетін «сыйлықтардан» бастап, жекелеген шенеуніктердің ұятсыз қарым-қатынасының шектен шыққан фактілеріне дейін бар. Сыбайлас жемқорлық пен тиімді басқару əлемдік қауымдастықтың барлық мүшелерін: донорларды, үкіметтік емес ұйымдарды, үкіметтерді жəне дамушы жəне дамыған елдердегі азаматтарды алаңдатады.Жаһандық қауымдастық ұсынған сыбайлас жемқорлыққа қарсы əдістердің кейбірі мыналар: сыбайлас жемқорлықпен күресте көмек сұраған елдерге көмек көрсету; сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі халықаралық күш-жігерді қолдау; донорлық қаржыландыратын жобаларда алаяқтық пен сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға ұмтылу. сыбайлас жемқорлық оқиғаларын жария ету. Сіз сондай-ақ:оларды қолданыстағы жүйені өзгертуге ынталандыру жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы белсенді азаматтарды қорғайтын заңдар жасау үшін өз елінің үкіметімен жұмыс істеу; жергілікті газеттерде сізге белгілі сыбайлас жемқорлық фактілері туралы жазу; сыбайлас жемқорлықпен күресу жəне тиімді басқаруды ілгерілету бойынша дүние жүзіндегі көптеген науқандарға қатысу. Қорытындылай келе, сыбайлас жемқорлықтың өсуінің үш себебі: Мүмкіндіктер. Жүйе тиімді жұмыс істемесе, адамдар сыбайлас жемқорлыққа бейім болады жəне олар қолданыстағы тəртіп пен заңдарды ескермей, өз мақсаттарына жетудің жолын табу керек. 160 Дұрыс емес мотивация. Мысалы, шенеунік күнкөріске жетпейтіндей ақша алса немесе ертеңгі күнге сенімі жоқ кезде кірісін парамен толықтырады. Кейбір жағдайларда жəне жағдайларда қарапайым адамдар заңды құрметтеуді тоқтатады. Олар заңсыз деп санайтын үкіметтің заңдарын айналып өтуге тырысады. Кедейлік немесе тауарлардың жетіспеушілігі (мысалы, дəрідəрмек) адамдарды заңдарға бағынбауға əкелуі мүмкін. Əдебиеттер 1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мəдениет негіздері оқу құралы- Шымкент, 2018ж. 2. Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы – Алматы, 2017ж. 3. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет істері жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі агенттігінің жаңа идеологиясы туралы», - Астана, 2014ж. ƏОЖ 811. 512. 122 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ТІЛ МƏСЕЛЕСІ Жумаева А. - ЮМ-21-6к тобының студенті Спанов.М.Ж. - ф.ғ.д доцент “Балық тілсіз болса да,халық тілсіз болмайды”деп Қадыр Мырза Əлі атамыз айтқандай,тілсіз халық былай тұрсын жеке адам өмірін елестету мүмкін емес.Қазіргі кезде Жер жүзінде 6000-нан астам тіл бар деп есептесек,оның ішінде мемлекеттік қолданыстағы тілдер,жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрған тілдер,кітаптың кейбір жерлерінен көз шалып қалатын көне тілдер де көп екенін ескерген жөн.Сонымен қатар,”мемлекеттік тіл” деген мəртебеде бола тұра,ел арасында,қоғам ішінде сəйкес құрметке ие бола алмай келе жатқан тілдер де бар.Тарихымыздан белгілі,еліміз 200 жылдан астам уақыт Ресей державасының боданында болып,тілінен,дінінен айырылып қалудың алдында жүріп,көлеңке күйде күн кешті.Сол заманда еліміздің басты құндылығы тілімізді қорғап,сақтап қалу мақсатында күрестер жүргізген арыстарымыздың əрекеті бүгінгі тіл мəселесінің бастамасы десем артық айтқаным емес.Тарихымызға қарап,тіл мəселесі бүгін пайда болған мəселе емес,ертеден келе жатқан мəселе екенін түсінеміз.Өткен ғасырдағы бұл мəселені бодандықтың нəтижесі деп қарастырсақ,бүгінгі күндегі мəселе неден туындап отыр?!Алдымен, ұлтымыздың діңгегі,еліміздің жүрегі-тілімізді сақтап қалып,оны қадір тұту əрбір отандасымыздың қасиетті міндеті деп түсінсек,ең алдымен тілді құрметтеуді өзімізден бастап,өзімізді қолға алсақ мəселенің бір ұшы шешілгендей болар ма еді…Қазіргі таңда,екі отбасының біреуі балаларын орыс мектептеріне беріп,өз жұмыстарына да орыс тілін кіріседі.Тіпті,қазақ мектептері мен жоғары оқу орындары,жұмыс орындары бола тұра,кейбір азаматтарымыз тілімізді таза ұстамай,шет елдік сөздермен араластырады.Бұл бірінші мəселе. Екіншіден,ұлт боламыз десек,бесігімізді түзеуіміз керек.Яғни,қазіргі күні балаларымыз орыс немесе ағылшын тілдерінде ойындар мен мультсериялдар қарайды.Əрине,бұл өзге тілдерді де тез сіңіруге керек-ақ тəсіл.Дегенмен де,алдымен ана тілінде таза сөйлеп,дұрыс сөйлеп үйренгені дұрыс,тілі ана тілінде шыққаны дұрыс,”Өзге тілдің бəрін біл,өз тіліңді құрметте”деп те бекер айтпаған деп есептеймін.Өзіміздің ана тілімізде,өзіміз үшін,еліміздің бүгіні мен болашағы үшін білсек,өзге тілдерді белгілі бір мақсатта үйреніп жүргенімізді ұмытпағанымыз жөн. Үшінші мəселе,мысалы,студент ақпарат іздеу барысында 80% жуық нағыз,керек ақпаратты орыс немесе ағылшын тілдерінде ғана таба алады.Қазақ тіліне қарағанда,орыс тілінде мəліметтер көптеп табылады.Ал аударма жасайын десең,миға қонымсыз,тікелей мағынадағы ақпараттар пайда болады.Қазақстан көптілді мемлекет,ондағы барлық ұлт пен ұлыс өкілеріне таза қазақша сөйле деп те бұйрық бере алмаймыз.Өйткені,өз кəсібін жіпше иіріп отырған өзге диаспор өкіліне қазақ тілін жетік меңгерудің қаншалықты тиімділігі бар деген сұрақ туындайды.Себебі,оларға елімізде орыс тілінде өмір сүру қиындық туғызбайды.Тіпті,тіл туралы заң бастапқы кезде орыс тілінде жазылған.Осы оқиғадан кейін-ақ тіл саясатына күмəнмен қарауымыз орынды сияқты.Əрине,бұл мəселенің барлығын үкіметімізге сілтей салу да орынсыз.Өйткені,қаншама жыл өзге елдің бодандығында болғанымыз,оның өзі тілімізге үлкен нұқсанын тигізгені өтірік емес.Сонымен қоса,тіл туралы бірнеше заңдар қабылданғанымен,кейбір азаматтарымыз ана тілінде сөйлеуге құлық танытпайтын сыңайлы.Қазақша шала сөйлеген азаматымызды көрсек,”шала қазақ қой”деп қол сілтей саламыз.Ал,бұл шалалықтың соңы не боларын əсте ойланбайды екенбіз.Қайткен күннің өзінде де,ана тіліне,туған тіліне шорқақ,немқұрайлы қараған адам өз тағдырына,тарихына немқұрайлы қарағаны.Жоғарыда айтқанымдай,ана тіліміз қағаз жүзінде өз мəртебесінде,өз тұғырында тұр,мемлекет тарапынан тиісті заңдар да жарық көруде,тек əрбір адам өз тілін білсе,сөйлесе,сүйсе ғана сол заңдар өз күшіне енеді деп ойлаймын…ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы “Ұлттың жоғалуына себеп болатын нəрсенің ең қуаттысы-тіл,сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады”деп ой шертіп,бізге аманат етіп қалдырып еді.Біз қаншалықты ұлтымыздың жоғалмауына ат салысып келе жатырмыз,қаншалықты өз тілімізді құрмейттейміз?!Тіліміз-ертеңгі күннің кепілі.Ата Заңда “Мемлекеттік тіл-қазақ тілі”деп нақты жазылғаны бізге мəлім.Ендеше,неге оны іс жүзінде көрсетпейміз?!Ахмет атамыз ғана емес,сол замандағы қазақтың алып арыстарының бірі Мағжан Жұмабаева та тіл туралы:”Тіл əрбір адамға осындай қымбат болса, əрине, ұлт үшін де қымбат. Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес. Ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарттілі болу. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нəрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады”деп тілімздің қаншалықты маңызды құндылық екенін анықтап айтып кеткен болатын.Тілін шұбарлатқан адам-өз тағдырын,тарихын шұбарлатқан адам.Өз тіліңді қадірлеу өзге тілді білуіңе кедергі болмайды.Керісінше,патриот етіп,адамгершіліктің асқар шыңына шығаратынына сенемін.Қазақ тілінің бүгінгі ахуалы өте күрделі,айтулы мəселе болып отыр,ал оны дəл қазірден бастау,қолға алу біздің перзенттік борышымыз. Тілдің қоғамда қандай орыналатыны туралы барлығымыз білсек те, кейде оның кез келген ортадағы маңызын мен сақталу заңдылығына аса назар аудармайтынымщ тағы бар. Міне осындай жағдайлардың алдын алу үшін əрбір қазақстандық жұмыла бірігу керек. Назар аударатын болсақ, көшелерге ілінген банерлерде, аялдамалар мен басқа да 161 қоғамдық орындарда жазылған жарнама қағаздарында қазақ тілінде жазылған қателер көп ұшырайды. Ана тіліміздің маңызын сақтау кезінде тек орфографиялық қателіктерге ғана емес, қандай деңгейде дəл қазақ тілінде сөйлеп тұрғанымызға да мəн беру керек. Əсіресе, жастар арасында, мектеп оқушыларының ішінде "н" əрпі мен "ң" əрпінің айырмашылығын түсіне бермейді. Оны қазақ баласы түсінбесе елімізде жүрген шетелдіктер ана тілімізді қалай үйренеді деген сұрақ көпшілікті алаңдата бермейді.Қазіргі қоғамды алаңдататын ең маңызды мəселелердің бірі тіліміздің бұлыңғыр тұсқа ауып бара жатқанын түсіну болып саналады. Өйткені оның бір тұсы ретінде көрініс тапқан сөздер қатары өте көп. Мұндай сөздер орыс тілінен тікелей аударылған сөздер болып табылады. Ал мұндай тікелей аударылған сөз мəнін де, мағынасын да түбегейлі жоғалтады. Мысал ретінде нақтырақ атап өтейік, "Жаңа жылыңызбен", "туған күніңізбен" деген сөздердің өзі жалғасы жоқ сөздер. Яғни, құттықтаймын деген сөз түсіп қалған. Жиі айтылатын сөз болғандықтан, сөздің мəнін түсіну үшін оның түбіне көз тастай бермейміз. Көп халық тілі жойылса, өздері де жойылатынын ұмытып кеткендей. Қазір елімізде қазақ тілін дамыту үшін күресетін түрлі топтар пайда болды. Олар интернетте тіл ережелерін үйретеді, түрлі компаниялардан ұлттық тілде ақпарат беруді сұрайды, шетелдік фильмдерге дауыс береді. Бүгінде «Қазақстанда жасалған» деген белгімен біздің өнімдер əлемдік нарықта өз орнын тауып, лайықты сатып алушысын табуда. Əрбір халық дүние табалдырығын алғаш ана тілі арқылы аттаса, кез келген өндіріс өнімі сəтті таңдалған атау арқылы танымалдық баспалдағына көтеріледі деуге болады. Өкінішке орай, кəсіпкерлік нысандарын, кəсіпорындарды, мекемелерді, фирмаларды, халық тұтынатын тауарларды шет тілінде атау дəстүрге айналып барады. Əсіресе, кейінгі үш-төрт жылда атау жасауда орыс, ағылшын сөздерін қолдану үрдісі байқалады.Қалай болғанда да, атау ресми тілде жасалуы керек. Басқа тілде атау беру бір жағынан тіл тазалығына нұқсан келтірсе, екінші жағынан ұлттық тілге деген менсінбеушілік сезімін тудырады. Сондай-ақ кəсіпорынға, мекемеге, фирмаға, коммерциялық нысанға немесе өнімге түсініксіз шетелдік атауларды қою тұтынушымен байланысқа кедергі жасайды. Ең өкініштісі, қаламыздағы көрікті ғимараттардың атауларынан, тұрғындардың күнделікті тұтынатын өнімдерінен, олардың жапсырмаларынан, көше маңдайшалары мен алжапқыштарынан тіліміз көрінбей, оған деген менсінбеушілік жалғаса береді. Соңғы жылдардағы экономика салаларының қарқынды дамуын, заманауи сауда кешендерінің, кəсіпорындардың, көптеген тұрмыстық қызмет көрсету нысандарының салынуын, жеке фирмалардың құрылуын жəне əртүрлі ұлттық бұйымдардың өндірісінің жолға қойылуын ескере отырып, жаңа бірегей атаулар жасау емес. оңай тапсырма, əрине. Осындай заманауи ғимараттарға, сауда кешендеріне, фирмалар мен кəсіпорындарға ана тіліміздің стандартына сай атау беруді қандастарымыз өздеріне жауапты санауы керек. Бұл өз өндірісін, сауда дүкендерін, медициналық қызмет көрсету мекемелерін, жеке оқу орталықтарын жəне басқа да кəсіпкерлік қызмет түрлерін құрып жатқан қандастарымыз үшін өмірлік қажеттілік қана емес, сонымен бірге əлеуметтік міндет болып табылады.Тілдердің жойылып кету, үлкен тілдердің шағын тілдердің лексикалық құрамын «жаулап алуы» қаупі бар.Қазіргі жаһандану дəуірінде шетел сөздері тілімізге күн сайын «сіңісіп», оңды-солды болғанымен, олардың қолданысы əлі күнге дейін тілімізде жүр.Олардың ұмытылып бара жатқаны, сөздік қордан ығыстыруына өзіміз себепкер болып жатқанымыз өте өкінішті. Тіл байлығын, оның өмір сүру мүмкіндігін сақтаудың маңызды шарттарының бірі – тілдегі сөздерге екінші өмір сыйлау. Əдебиеттер 1. https://kaz.orda.kz/toqaev-taghy-7-zhylgha-sajlanatyn-bolsa-ol-da-osy-straws-poziciyasyn-saqtap-qalatyn-siyaqty-zhalghasertaj/ 2. Хасенов Ə. Тіл біліміне кіріспе. А., 1995. 3. https://adyrna.kz/post/35222 4. «Егеменді Қазақстан» газеті, желтоқсан 2012 жыл Қазақстан Республикасының Президенті - Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан халқына Жолдауы» 5. «Жетісу» газеті, Қазақстан Республикасының Президенті-Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан халқына Жолдауы» - 2014ж 6. «Тарихи тағылым» оқу-əдістемелік құрал ƏОЖ 343.359.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ Исабекова М. - ЮМ-20-1к1 тобының студенті Муратова Г.Т. – құқық магистрі аға оқытушы 24 сəуір 1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы тұңғыш Президентінің «Салық жəне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Жарғы мемлекеттік кіріс саясатына көлемді өзгерістер енгізген болатын. Осы ретте кірістер жəне алымдар санын 46-дан 11-ге дейін қысқарту, бүкіл əлемдік тəжірибені негізгее ал отырып салық салудағы қағидататрды өзгерту, халықаралық салық салу тəртібін енгізуде, салықтарды олардың белгілері мен белгіленуіне қарай біріктіру, сондай-ақ бұл келісімнің салықтық əкімшілендіруге байланысты көптеген заңдармен тығыз байланысы. Жаңа ережелерді енгізу салық жүйесінде көпдеген өзгерістерді қамтыды. Яғни, мемлекет нарықтық экономиканың талаптарына негізделе дамитын болса, салық жүйесі де өзгеріссіз қала алмайды. Аз ғана уақыттың ішінде бітпейтін өзгерістер мен толықтырулардың нəтижесі оның əлі де жетілмегендігін көрсетеді. Қателіктерді жою мақысатында кемшіліктерді негізге ала отырып жаңа Заңнама дайындалып, 2001 жыл 12 июньде қабылданды. Сол кездегі өзгертулер мен жағалаықтарға байланысты талапқа жаңа қабылданған кіріс заңнамасы келесідей мəселелерді шешуге зейін аударылды: Бірінші, шаруашылық жүргізуші барша субъектілерге салықтық берешекті орындауға бірдей жағдай жасау. Екінші, салықтық міндеттемені орындаушы заңды тұлғалардың кейбіріне белгіленген жеңілдіктерді жойып берешектік ауыртпалықтарды жеңілдету. Үшіншсі, кірістер заңнамасының барша ережеле, нормаларын тікелей əрекет ететін заңнама түрінде біріктіру. Төртінші, заңнамада тұрақтылықтылық болуын қамту. 162 Экономикалық қатынастар қдайы өзгеретіндіктен, дамудың жаңа кезеңіндесалық заңдары экономикалық саясатқа байланысты өзгеруі керек. Демек, өзгерту де заңды. Бірақ, заңнама шегінде, жылына бір рет қана өзгертулер енуі қажет. Осы өзгертулер келер жылдың басынан күшіне енуі керек. Бұл негіз, бір шетінен, міндеттемені орындаушыларға енгізілген оң өзгерістерге дайындалуға, қаржы экономикалық шешімдерді жоспарлауға мүмкіндік туғызады, екінші шетінен, салық органдарының жұмысын оңайлатып, жеделдетуге ықпал етері анық. Бүгінде кірістердің жəне олардың заңнамамен қамтылуы бүгінгі қоғамдағы шулы мəселелер қатарына жатады. Міндетті төлем мемлекет кірісінің міндетті түрі болып табылады жəне қоғамдық мүдделі қажеттілік бағдарламалардың барлығын қаржылай қамтамасыз ететін төлемнің көзі ретінде қаралады. Осылай мемлекеттердің алдында салықтық кіріс жүйесінің ұтымды жұмыс істеуін құқықпен қамту құрылымын құру міндеті туындайды. Жаңадан қабылданған бұл заңнамалар 2002 жылдың 1 январьында күшіне енді. Бұл салықтық міндеттеме тұжырымдалған құқықтық негіздер құруда түпкілікті міндеттерді шешуге бағытталған. Бюджетке енетін барша міндетті төлемдердің соммалары тиісті қаржы жылына арналған Бюджеттік кодекс жəне «Республикалық бюджет туралы» еліміздің заңында белгіленген тəртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне енгізіледі. Басқарушылық билік органдары жəне салықтық міндеттемені, яғни салық берешегін ендіруші тараптар арасындағы байланысты ұйымдастыратын императивті өктем құрылым болып табылады жəне ол мемлекеттің экономикалық саясатының құқық күші бар құралы ретінде пайдаланылатын жүйе. Міндетті төлем системасы жалпы эконмикалық жүйесінің бір тармағы ретінде танылады. Бқл төлем жүйесі республика тарапынан социалдық басқару инсрумент ретінде қаралады, əрине оның əлеуеті əкімшілік-аймақтар бірліктердінің тиісінше əлеуметті-экономикалық дамуына жолданады. Міндеттілі төлемдер жүйесінің негізгі элементі ретінде салықтар жүйесін əрқашан негізгі субъект мемлекет пенен берешекті орындаушылар арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарды тəртіптеуге ат салысары анық. Міндеттілі төлемдер жүйеде салық механизмдері - салық жүйесінің құрамы немесе құрылымын белгілеу, өзгерту жне басқару істерді жүргізуде, сондай-ақ төлем процестерін жоспарлау, реттеу жəне бақылау істерін негіздейтін тиісті құқықтық ережелер тобы болып табылады. Салықтағы құқытық актілерді жетілдірілу, төлем төлету аясында салық төлеуші мен төлеушіден өзге өкілеттілік берілген органдардмен тиісті тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін заң жүйесінде ажырата отырып бегілеп, шешіп мақсаттайды. Еліміздің атынан іске асатын салықтық əрекет тек нормаларға негізделе отырып атқарылады. Осы нормалық негіздерде Қазақстан Республикасының ата заңын, арнайы финанстық, төлем ережелері жəне өзгеде заңнамалық нормалар жатқызылады. Заңдарда белгіленген нормалар мен құқытық негіздеріне төлем əрекетінің жалпы бастамаларын, олардың қағидаттарын, міндет пен мақсатына, алымдар немесе төлем жүйесінің жігі, төлемдерді төлеушілер мен бақылап басқарушы орандардың құқықтар мен міндеттерін белгілейтін нормалар жатады. Мемлекеттің кірістерді мемлекет пайдасына жүзеге асыру саясаты еліміздің бюджеттік кірісін, өндірістері мен салалар, аумақтар мен шаруашылық əрекеттердің түрлерін, шаруашылықтар субъектілерінің экономикалық өрбуін қамтамасыз етететін мемлекет белгіленген салықтық төлем режимі. Мемлекеттік кіріс саясатының құрылымдық элементтері кіріс жүйесі, сонымен қаар экономика, саяси жəне əлеуметтік аяларын салық заңдарымен реттеу механизмінен тұрады. Сонымен бұл саясаты мемлекеттік қазынаның кіріс бөлігі мен қоғам өмірінің маңызды бағыттарын материалдық қамтамасыз ететін республика бекіткен режим» деген көзқараста көрінеді. Еліміздің қазынашылық саясаты республикалық, жергілікті бюджеттер тарапынан мемлекетке бағытталған төлем бөлігін тұрақты түрде қалыптастыру мəселелерін шешіп қана қалдырмай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының материалдық экономикалық хал жағдайын көрсететін салалардың дамуымен реттеледі. Осылайша еліміздің кіріс саясатының бастыда негізгі субъектісі əрқашан мемлекет болып қала береді. Мемлекеттің кіріс саясаты өз шегі мен қамтамсыз ететін аяларына байланысты ішкі кіріс саясатына жəне сыртқы табыс саясатына бөлінеді. Ішкі кіріс саясаты бір елдің аумағында яғни əкімшілік-аумақтық бірлік бөлігінде жүргізіледі. Ішкі кірістік саясаы салықсалу жүйесі мəселелерін шешуді көздейді. Сыртқы табыс саясаты мемлекеттер арасындағы салық салу, қосарлы салық сауды болдырмау, кіріс жүйесін əрбір елдердің салық жүйесіне жақындату мəселелерін шешуге бағытталған. Мемлекеттік кіріс көздерін-заң шегінде реттеу əдіс тəсілдері төлем міндеттеу саласы мен тиісті кірістік қатынастар аясындағы салықтық оқиғаларға қатысты, əрі заңда көзделген тəртіптер, ережелерге байланысты мемлекеттік өктем əмірлі билік - императивтік тəсіл жəне өз ара келісімді, шартты-диспозивтік əдіс тəсіл түрінде қолданылады. Мемлекет алдындағы берешек жалпы заңды реттейтін əдісі ретінде императивтік өктем əмірлі əдісретінде кеңінен қолданылады. Осы əдіс латын сөзінен аударғанда «өктемдік етуші» мағынасынада бейнеленеді. Шартты жəне əмірлі мінтетті жүктейтін құқықтық ережелер еліміздің кірісін (бюджеттерін) қалыптастыратын міндетті төлемдерді бегілеу жəне алу, сондай-ақ кірістік міндеттемелердің тиісінше орындалуына мемлекеттік салықтарды бақылауды жүргізуге атсалысады. Міндетті төлемдер жүйесі- мемлекеттің финанстық қызмет барысында туындайтын төлем қатынастарын реттейтін заң нормаларының өзара қарым-қатынаста жүйеленуін жəне бірігуін, заң шегінде түрде белгіленген тртіппен орналасуын көрсетеді. Сонымен еліміздің салық жүйесі салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне қарай сараланады. Салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық кодексінде сараланып, тиісті нұсқаулықтарда берілген. Салық органдары ҚРҚаржы министрлігінің Салық комитетінен жəне жергілікті салық органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, маңызы бар қалалары бойынша облысаралық салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар жəне қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сондай-ақ қаржы полициясының бөлімшелері жатады. Салық органдары салықтардың жəне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық төленуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық жəне уақтылы аударылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асыруға жауапты. 163 Əдебиеттер 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995 (толықтырулар мен өзгертулеренгізілген 1998ж. 7-қазан жəне 2007ж. 21-мамыр) 2. ҚР ң «Салық жəне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі (салық кодексі) 11.07.2022 жыл. 3. Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года № 95-IV (18.11.2022 г.)//https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30364477 ƏОЖ 343.71 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КЕҢ ТАРАЛҒАН ҚЫЛМЫС ТҮРІ-ҰРЛЫҚ Іңкəрбек Б. – ЮМ-21-1к7 тобының студенті Сарыкулов К.Р. – з.ғ.к., доцент Тəртіпке бас иген құл болмайды , тəртіпсіз ел болмайды деген Бауыржан Момышұлы. Əрбір елдің ата заңы , ішкі тəртіп ережелері , қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық салалары болады, оларға бағыну əрбір адамның азаматтық парызы.[1]Құқық салаларының маңызды бөлігі Қылмыстық құқық . Қылмыстық құқық қылмыстылықты жəне қоғамдық қатынастар жүйесіне қауіпті іс əрекет үшін қолданылатын жазаны айқындайтын заң нормалар жиынтығынан тұратын құқық саласы. Қазақстан Республикасында қылмыстық заңнамасы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен тұрады. Осы қылмыстық кодексте қорғалатын мүдделерге қарсы жасалатын қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіпті іс əрекеттер болып табылады. Қылмыстық кодексте қорғалатын мынандай мүдделерге қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарды атап айтсақ болады : Жеке адамға қарсы, отбасына жəне кəмелетке толмағандарға қарсы, адамның жəне азаматтың Конституциялық жəне өзге де құқықтары мен бостандықтарына қарсы, бейбітшілікке жəне адамзат қауіпсіздігіне қарсы,мемлекеттің Конституциялық құрылысының негіздеріне жəне қауіпсіздігіне қарсы, меншікке қарсы т.б.[2] Қазақстан Республикасының Ішкі істер министірінің қеңесшісі Нурдильда Ораз 2021 жылы мамыр айындағы брифингте айтқан сөзінде : Статистикаға қарасақ ел ішіндегі қылмыстардың жартысы ұрлық, жəне оның көп бөлігі пəтерлерде орыналады – деген еді.[3] Яғни Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасының статистика мəліметіне сүйенетін болсақ 2020 жылы тіркелген қылмыстық істердің ішінде біріші орында Ұрлық бойынша 66974 іс тіркелген ал одан кейінгі орында Алаяқтық 190 бап бұл бойынша 36168 іс тіркелген. Демек Қазақстан Республикасында кеңтаралған қылмыстар меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар деп айта аламыз.Салыстырмалы түрде 2022 жылдың статистикасына қарайтын болсақ Ұрлық бойынша көбеймесе азаймаған 72868 іс тіркелген, Алаяқтық бойынша 43613 іс тіркелген.[4] Қазақстан Республикасында қылмыстың кеңтаралған түрі ұрлықтың қоғамға қауіптілігі қандай ? Ұрлықтың қоғамдық қауіптілігі- бұл мүліктің нысандарына қарамастан, мемлекетте белгіленген материялдық тауарларды бөлу тəртібіне байланысты меншіктің қоғамдық қатынастарын бұзады. Ұрлық жасау нəтижесінде , бір жағынан мүліктің иесі немесе басқа иесі олардың меншігіндегі немес иелігіндегі мүліктен айырылады , осылайша оларға мүліктік залал келтіріледі , екінші жағынан бөтен мүлікті жасырын заңсыз сатып алған адам – материялды игіліктерді бөлудің мемлекетке белгіленген тəртібінен басқа жəне керісінше , осы мүліктің құнынатең соммаға байытылады.[5] Қарапайым тілде айтатын болсақ ұрлық ол бөтеннің мүлкін жасырын жымқыру болып табылады. Жымқыру туралы түсінік ҚР Қылмыстық кодексінің 3 бабының 17) тармағында : Жымқыру бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзгеде иеленушісіне залал келтіре отырып , кінəлі адамның немесе басқа адамдардың пайдасына пайдакүнемдік мақсатта жасалған құқыққа қарсы өтеусіз алып қою жəне айналдыру. – деп түсініктеме берген.[6] Қазақстан Республикасында кең таралған қылмыстық құқық бұзушылық ұрлықтың қалай алдын аламыз? Қылмыстық кодекстегі заңнаманы қаталдату арқылы , өйткені жазаның мақсаты əлеуметтік əділеттілікті қалпына келтіру, сотталушыны түзеу , жаңа қылмыстардың алдын алу болып табылады. Ішкі істер министірлігі Криминалдық полиция департаменті бастығының орынбасары Қанат Нұрмағамбетовтың 2021 жылы мамыр айында өткен брифингте айтқан сөзінде: Ұрлық бойынша ашылған істерді саралау кезінде, пəтерге , тұрғын жайларда ұрлық жасаған азаматтардың жауапкершіліктен босатылған немесе жəбірленуші тараптың кешірімін алған дəл сол азаматтар араға уақытсалып, қайта ұрлық жасағаны анықталған. Бұл мəліметтерескеріле отырып 2018-2019 жылдары Қылмыстық кодекске өзгертулермен толықтырулар енгізілді. Олар ұрлықты бірнеше рет жасаған жəне тұрғын үй, қызметтік немесе өндірістік үй жайға , қоймаға не көлік құралына заңсыз кірумен жасалған ұрлықтардың жазасы 7 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру жазасы көзделеді, ауыр қылмыстар қатарына жатқызылды - дейді.Қанат Нұрмағамбетовтың айтуы бойынша: ұрлықтың алдын алудың бірден бір жолы ол видео камералардың болуы . Астана қаласы бойынша тұрғын үйлерде 54мың камера орнатылған жəне олардың 14 мыңы тұрғындардың бастамасы бойынша.- дейді.[3] Менің ұрлықтың алдын алу дағы жеке субьективті ойым Қазақстандықтарға ұлттық кодты мейлінше кеңінен насихаттап, жастардың санасына қазіргі кезден бастап сіңіру керек.Қазақ аталарымыздың айтқанындай шырағым біреудің алажібін аттама , адалдық ардың ісі , арамнан алған түйеден адалдан алған ешкі жақсы. Еңбегімен ер сыйлы, өнбегімен жыр сыйлы деген өнегелі сөздерін санаға сіңіріп өскен жас ұрпақта бұндай кемшіліктер болмайды деп сенемін. 1. 2. 4. 5. 6. 7. Əдебиеттер ҚР Конституциясы, 1995 ж. ҚР Қылмыстық Кодексі, 2014 ж. www.inform.kz gis.kgp.kz Борчашвили И.Ш. ҚР Қылмыстық кодексіне түсіндірме, Жеті жарғы: 2-том, 498 б. adilet.kz 164 УДК-166-23 ВОПРОСЫ УСЫНОВЛЕНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН Кайрат С – студент гр.ЮМ-21-1р2 Омарбаева Л.К. - научный руководитель Усыновление ребенка — серьезный и ответственный шаг. Стать настоящими родителями для ребенка, обеспечить его комфортное развитие в семье непросто. Как известно, вопросы усыновления являются наиболее актуальными и требующими постоянного внимания, в особенности вопросы усыновления иностранцами. В целях совершенствования законодательства в данной сфере, в принятом в декабре 2011 года Кодексе «О браке (супружестве) и семье» предусмотрена специальная глава, посвященная усыновлению (удочерению) ребенка. Этой главой Кодекса регламентируется порядок усыновления, устанавливаются требования к усыновителям, определяется круг лиц, которые не могут усыновить ребенка и другое. Исходя из интересов ребенка, установлено, что граждане желающие усыновить ребенка должны иметь соответствующие жилищные условия, удовлетворительное здоровье, постоянный доход, достаточный для содержания ребенка, обеспечения его полноценного развития и обучения. Усыновители не должны иметь судимость. Конечно же самым главным из всех условий является обязательное общение с ребенком, когда при непосредственном контакте с малышом устанавливаются определенные взаимоотношения. Одним из важных новшеств является введение в Кодекс нормы по усыновлению и расширению круга лиц, которые не могут быть усыновителями. Так, добавлены категории граждан, которые являются людьми нетрадиционной ориентации, одинокие мужчины, люди с психическими заболеваниями. Ориентируя законодательство на стимулирование казахстанского усыновления Кодексом установлено, что приоритет усыновления в первую очередь принадлежит родственникам ребенка, после гражданам Республики Казахстан и только при невозможности устроить ребенка в семью в Казахстане ребенок может быть передан на усыновление иностранцам. Приоритетность казахстанского усыновления прослеживается и в других особенных для граждан Казахстана нормах. Ранее для того, чтобы усыновить ребенка, нужно было ждать шесть месяцев. Срок исчислялся с даты постановки ребенка на централизованный учет. Теперь эти сроки сокращены до трех месяцев. Учитывая, что некоторые дети, которых желают усыновить нуждаются в лечении, а также другие жизненные ситуации казахстанский усыновитель вправе, до завершения процедуры усыновления взять ребенка под опеку. Таким образом, не дожидаясь принятия судебного решения и завершения всех необходимых для официального оформления усыновления процедур граждане Казахстана могут забрать ребенка в семью. Полагаем, что эта норма является благоприятной как для будущих родителей, так и для самого ребенка. В условиях привычной домашней обстановки контакт с ребенком налаживается намного быстрее. Говоря о необходимости общения с ребенком отмечается, что законом установлен срок общения. В случае усыновления гражданами Республики Казахстан общение усыновителей и ребенка должно быть не менее двух недель. В случае же когда усыновителем являются иностранцы, то время их общения должно составлять не менее четырех недель. Вместе с тем, несмотря на имеющиеся привелегии при усыновлении казахстанцами, имеются факты усыновления детей иностранцами. Для систематизации и усиления контроля при международном усыновлении Казахстаном ратифицирована Конвенция о защите детей и сотрудничестве при иностранном усыновлении. Названная Конвенция подписана в Гааге в целях создания гарантий того, чтобы иностранное усыновление осуществлялось в наилучших интересах ребёнка и при соблюдении его основных прав, признанных международным правом. Закон о ратификации Конвенции Казахстаном был подписан Главой государства 12 марта 2010 года. С ратификацией этой Конвенции в национальном законодательстве предусмотрен ряд поправок. К примеру, если ранее иностранцы через своего представителя, ответственность которого не предусмотрена законодательством могли оформлять документы на усыновление, то в соответствии с нормами Кодекса эту деятельность на территории РК в настоящее время организуют агентства по усыновлению. Прежде чем иностранным агентствам начать свою деятельность по поиску усыновителей, и оформлению процедуры усыновления им необходимо пройти процедуру аккредитации. Решение об аккредитации агентств принимается уполномоченным органом в сфере защиты прав и интересов детей по согласованию с другими заинтересованными государственными органами. Только после проведения всех процедур и получения решения об аккредитации Казахстан официально признает их правомочия на осуществление своей деятельности. На сегодняшний день в Казахстане осуществляют деятельность по усыновлению более 30 иностранных агентств. Аккредитованные в Казахстане агентства берут на себя ответственность по контролю за усыновленными детьми на территории иностранных государств, своевременном предоставлении отчетов после усыновления или удочерения. В первые три года два раза в год и в последующие до совершеннолетия - один раз в год. По имеющимся статистическим данным, всего в 2014 году усыновлено 3 110 ребенка, из них казахстанцами усыновлено 3 009 детей, иностранцами - 101. Органы юстиции регистрируют факт усыновления ребенка только на основании судебных решений. Именно в суде дается оценка кандидатам на усыновление и принимается решение о том, смогут ли они обеспечить необходимое физическое и духовное развитие ребенка, его обучение и содержание. После регистрации усыновления детям выдается новый документ о его рождении, где указываются новые установочные данные и сведения о родителях. Следует отметить, что Кодексом предусматриваются нормы о том, что тайна усыновления находится под защитой государства и должностные лица, осведомленные о факте усыновления обязаны сохранять эту тайну. 165 В дальнейшем, планируется и далее продолжить работы в данном направлении. В рамках таких работ, рассматриваются вопросы социальной помощи усыновителям и многое другое, что позволит обеспечить реализацию основной цели – каждый ребенок должен расти в семье. Литература Шакенова Б. Проблема усыновленных детей. Учебное пособие 2012 г. Кузнецова И.М. Семейное право: Учебник. – М.: Юрист, 2008. ISBN 5-7975-0254-2 Антокольская М.В. Семейное право М. 2012г. Ынтымаков, С.А. Отбасы құқығы: Практикум : Электронный учебник / С. А. Ынтымаќов, Т. Д. Карпушина. Алматы : Юрид.лит., 2009. 5. Кодекс о браке (супружестве) и семье РК от 26.12.2011г. Введен в действие 27.01.2012г 1. 2. 3. 4. УДК 159.9 ПРОБЛЕМА ЗАЩИТЫ ПРАВ И ИНТЕРЕСОВ ПОСТРАДАВШИХ В УГОЛОВНОМ СУДОПРОИЗВОДСТВЕ Касимбеков А.Р. – студент группы ЮМ20-1р1 Джумадилов Б.Д. - ст. преподавателькафедры уголовного права и уголовного процесса Вопрос защиты прав и интересов потерпевших в уголовном судопроизводстве является актуальной и сложной задачей для нашей правовой системы. Одной из основных проблем в этой сфере является то, что потерпевшие зачастую не имеют достаточного доступа к информации о развитии уголовных дел и не имеют возможности активно участвовать в судебном процессе. Защита прав и интересов потерпевших правоохранительными органами и судами, а также уровень возмещения вреда, причиненного преступлениями, может быть недостаточным.Для решения этих проблем могут применяться различные меры, такие как улучшение механизмов информирования пострадавших о ходе дела, увеличение роли пострадавших в судебном процессе, обеспечение адекватной компенсации за ущерб, причиненный преступлением, и усиление защиты прав и интересов пострадавших со стороны правоохранительных органов и суда. Кроме того, для эффективной защиты прав и интересов потерпевших важно проводить обучение и подготовку по вопросам защиты прав и интересов для судебных экспертов, таких как судьи, прокуроры, адвокаты и сотрудники полиции.. Также важно создать механизмы сотрудничества между правоохранительными органами и некоммерческими организациями, которые помогают и защищают жертв. Жертвы могут быть не проинформированы о своих правах или им не может быть предоставлена информация и поддержка, необходимые им для эффективного осуществления этих прав.[1]. Недостаточное внимание уделяется психологическому состоянию личности и общества в целом. Жертвы преступления испытывают травму, беспокойство и другие негативные психологические эффекты, которые влияют на их способность справляться с последствиями преступления. Система уголовного правосудия должна уделять первоочередное внимание предоставлению психологической поддержки и других ресурсов, чтобы помочь жертвам оправиться от пережитой травмы. Для решения этих проблем потребуется служба поддержки потерпевших, обучение специалистов системы уголовного правосудия оказанию помощи потерпевшим и информационно-разъяснительная работа для повышения осведомленности о правах потерпевших и влиянии преступности на отдельных лиц и сообщества.. Система уголовного правосудия также должна уделять первоочередное внимание потребностям и правам потерпевших на протяжении всего процесса, включая предоставление им информации об обстоятельствах их дела, вовлечение их в решения о соглашениях о признании вины и вынесении приговора, а также обеспечение их безопасности и конфиденциальностина протяжении всего судебного разбирательства. К жертвам преступления относятся те, кто стал объектом преступления и кому был причинен вред в результате этого преступления. Впервые в Казахстане с 1 июня 2018 года появился институт оперативного оказания необходимой материальной помощи потерпевшим, введены нормы январского Закона «О компенсационном фонде потерпевшим”. Деньги взыскивались с граждан, совершивших уголовное преступление. Компенсация из Фонда будет осуществляются в виде своевременной финансовой выплаты, при этом пострадавший так же имеют возможности дальнейшего взыскания полного ущерба с виновного лица. Выплата производится следующим лицам: - Несовершеннолетние жертвы сексуального насилия; жертвы торговли людьми; лица, которым в результате преступления причинен тяжкий вред здоровью, и предусмотренным 124 составам преступления по 46 статьям уголовного кодекса РК.Компенсация нацелена на поддержку лиц, которые материально пострадали от преступления, но не имеют возможности получить возмещение вреда по нераскрытым преступлениям или, когда виновник скрывается от правосудия [2]. Основным источником финансирования фонда являются обязательные платежи, взимаемые судом со всех осужденных. Поэтому с 1 июля 2020 года начнется сбор в фонд преступлений по всем совершенным преступлениям. Оплачиваемая сумма составляет от 100 000 до 200 000 тенге, то есть примерно от 30 до 50 до 60 МРП. С момента создания Фонда более 2000 пострадавших получили компенсации на сумму более 310 млн тенге, из них в 2020 году – более 43 млн тенге, в 2021 году – 150 млн тенге, в прошлом – 117 млн тенге.В начале 2023 года на учете 50 осужденных, принудительно выплатили в Фонд компенсации потерпевшим, согласно решению суда, было выплачено около 2,5 млн тенге. Полное возмещение обязательных платежей в Фонд компенсации потерпевшим на общую сумму 415 274 тенге выплатило 6 заключенных, и частичная выплата 12 была произведена заключенными на общую сумму 160 230 тенге.[3]. Несмотря на то, что наше государство уже начало уделять внимание этому вопросу и помогать тем, кто страдает от преступности, эти моменты не всегда должным образом регулируются и для многих людей этот вопрос попрежнему актуален. Многие люди из-за сложности в получение этой компенсации и неосведомленности бросают попытки получения денег из фонда, некоторых случаях коррумпированные государственныеслужащие, а в частности 166 судьи прокуроры следователи, используя свои служебные полномочия не уведомляют пострадавших о этой компенсации и забирают денежные средства себе. Литература 1. Аминов И. И., Давыдов Н. А. Психология профессиональной деятельности юриста. Учебник. М.: Проспект. 2020. 280 с. 2. Уголовный кодекс Республики Казахстан от 3 июля 2014 года № 226-V 3. Комитет по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры Республики Казахстан(20202022) УДК 159.9 ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНО НЕОБХОДИМЫХ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ КАЧЕСТВ ЮРИСТА Касимбеков А.Р. – студент группы ЮМ20-1р1 Нуртазин Е.К. - к.ю.н., доцент кафедры государственно-правовых дисциплин Юридическая психология как отдельная дисциплина была введена в государственную службу в Казахстане в 2008 году. Однако, уже ранее, в 2002 году, в республике был принят закон "Об оперативно-розыскной деятельности", в котором были установлены требования к профессиональной подготовке сотрудников правоохранительных органов, включая подготовку в области психологии и психологической поддержки. Юридическая профессия в Казахстане, как и в любой другой стране, требует наличия ряда психологических качеств для успешной практики. Некоторые из основных психологических качеств для юристов включают критическое мышление, аналитические способности, эффективное общение, эмпатию, управление стрессом и способность работать под давлением[1]. Однако существует ряд проблем в формировании этих профессионально необходимых психологических качеств у казахстанских юристов. Некоторые из распространенных проблем включают в себя: Отсутствие надлежащей психологической подготовки: в то время как юридические школы в Казахстане проводят обучение по юридическим аспектам, недостаточно внимания уделяется развитию психологических качеств у студентов. Это может затруднить понимание юристами психологической динамики дела и эффективное взаимодействие с клиентами. Культурные барьеры. В Казахстане разнообразный культурный ландшафт, и юристы должны уметь работать с клиентами из разных слоев общества. Однако культурные различия могут создавать препятствия для эффективного общения, и юристы могут не обладать необходимыми навыками для их преодоления [1]. Высокая рабочая нагрузка и стресс: Юристы в Казахстане часто работают сверхурочно и ведут большое количество дел, что может привести к эмоциональному выгоранию и стрессу. Без надлежащих навыков управления стрессом юристам может быть трудно поддерживать свое психическое здоровье и обеспечивать эффективное представительство клиентов. Ограниченный доступ к психологической поддержке. Несмотря на растущее признание важности поддержки психического здоровья для юристов в Казахстане, доступ к услугам психологической поддержки по-прежнему ограничен. Это может затруднить обращение юристов за помощью в случае необходимости, что отрицательно скажется на их психологическом благополучии[2]. Для решения этих проблем необходимо разработать специализированные учебные программы, ориентированные на психологические аспекты юридической практики. Кроме того, предоставление доступа к службам охраны психического здоровья и создание благоприятной рабочей среды может помочь юристам развить и сохранить необходимые психологические качества для успешной юридической практики в Казахстане. Юрист должен обладать рядом психологических качеств, чтобы успешно выполнять свою профессиональную деятельность. Некоторые из этих качеств включают в себя: -Аналитические способности: Юрист должен уметь анализировать сложные юридические материалы и применять свои знания, чтобы разрешить проблемы и решить споры. -Коммуникативные навыки: Юрист должен быть способен убедительно и четко выражать свои мысли, как устно, так и письменно, и иметь способность слушать и понимать других людей. -Эмоциональная устойчивость: Юрист должен быть способен сохранять эмоциональную стабильность и контролировать свои эмоции, особенно в сложных и стрессовых ситуациях. -Креативность: Юрист должен иметь способность мыслить креативно и находить нестандартные решения юридических задач. В пример можно взять следователей, занимающийся расследованием преступлений, должен иметь хорошее понимание психологических процессов, которые могут быть связаны с преступлениями. Некоторые предметы, связанные с психологией, которые могут быть полезны для следователя, включают в себя[3]: -Юридическая психология: изучает проблемы, связанные с правом и психологией, такие как понимание мотивов преступников и оценка психологической состоятельности подозреваемых. -Судебная психология: изучает влияние факторов, таких как память и свидетельские показания, на принятие решений в суде. -Социальная психология: изучает взаимодействие людей в группах и в социальных контекстах, что может помочь следователю понять мотивы и поведение преступников. -Нейропсихология: изучает, как функционирует мозг, и может помочь следователю понять, какие участки мозга могут быть связаны с поведением и решениями преступников. 167 -Психология личности: изучает характеристики личности и может помочь следователю понять, какие факторы могут повлиять на поведение подозреваемых и свидетелей. Проблема же заключается в том ,что все это не регулируется должным образом, в нашей стране многие юристы, будущие государственные служащие, полицейские, следователи, прокуроры, спустя какое то нахождение на определённой должности, из-за воздействия со стороны и их неподготовленной психики ломаются перенимают плохие качества с коллектива или же, отрицательные стороны правонарушителей с кем они имеют дела каждый день, становятся коррумпированными или же начинают превышать свои должностные полномочия, что приводит повышению коррупции в государстве из-за которой Казахстанское законодательство не работает должным образом и сгнивает изнутри. Я считаю, что юридическая психология и антикоррупционная культура, которые непосредственно затрагивает аспекты психологии, должна вводится на первом курсе Университетов Республики Казахстан где, подготавливают профессиональных юристов, чтобы студенты, ознакомившись с нормами права ставили главные для себя приоритеты, которые позволят избежать дальнейших ошибок и правонарушений, а именно коррупция и превышение своих должностных полномочий в дальнейшем. Литература 1. Аминов И. И., Давыдов Н. А. Психология профессиональной деятельности юриста.Учебник.М.:Проспект.2020. 280с. 2. Романов В. В. Юридическая психология. Учебное пособие для СПО. — М.: Юрайт. 2019. 170 с. 3. Мацкевич И. М., Эминов В. Е., Дашков Г. В. Актуальные проблемы криминологии, юридической психологии и уголовно-исполнительного права. — М.: Проспект. 2016. 224 с. УДК 541.18 КАЗАХСТАН В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ Кенжаева Ж. – студент группы ЮМ 20-3Р Бедебаев Т.А. – магистр юридических наук 78 лет назад была завершена ожесточенная война в истории мира - Великая Отечественная Война. Для нас, для народов бывшего СССР эта война была и остается Великой победой над чумой всего мира, одержанной победой над германским фашизмом. Значение и важность той одержанной Великой Победы с каждым пройденным временем становится все дороже для всего поколения. Наших ветеранов войны становится меньше, в связи с этим мы должны беречь и заботиться об их благосостоянии», - сказал Президент Республики Казахстан - Касымжомарт Токаев в честь Дня Победы. Также Президент указал на то, что во Второй Мировой войне участвовало свыше1 миллиона 800 тысяч казахстанцев, половина из которых не смогли вернуться домой. Только благодаря их мужеству наших ветеранов, у нас сегодняшняя наша независимость. Наш президент призывает каждого казахстанца заботиться о ветеранах, оказывать им всяческую поддержку. Цифры тех сражении против немецко-фашистских солдат наших казахстанцев показывают храбрость и отвагу в Великой Отечественной войне. Свыше 600 казахстанцев смогли стать для своего поколения Героями Советского Союза, около десятков тысяч получили высокие воинские знаки и награждения. Среди наших ветеранов есть 110 полных кавалеров ордена Славы, 100 тысяч были удостоены орденами и медалями. Конечно для нас очень высокая гордость будет и остается подвиги дочерей казахской степи. Пулеметчица- казашка Алия Молдагулова и снайперша- казашка Маншук Маметова удостоились звания Героев Советского Союза. А также летчицаказашка Хиуаз Доспанова была удостоена ордена Красной Звезды, Красного Знамени, Отечественной войны II степени, а также в честь 60-летия Победы Указом Президента удостоилась звания Халык Кахарманы. На момент начало Второй Мировой войны казахстанцев было чуть более 5 миллионов, но тем не менее было организовано и в скором времени отправлено 12 стрелковых дивизий. Мы также хотели бы отметить в том числе, были сформированы семь стрелковых бригад, национальных стрелковых бригад и кавалерийских дивизии. К тому же, было сформировано различных родов войск свыше 60 батальонов и полков. 700 тысяч солдатов казахстанцев были мобилизованы благодаря оказанию помощи трудовых армии. В известной советскояпонской войне именованной как «Маньчжурская операция» казахстанцы были одними из активных участников Советской Армии, «За победу над Японией» 243 солдата были награждены медалями. Герои победы – это удивительное поколение мужественных, сильных, и стойких людей. И мы должны ценить подвиг тех павших и прошедших эту войну, и вкладывать в каждое свое дело любовь к родным и предкам своей Родины. В том числе на Западе 1941 года в июне, участвовали в сражениях казахстанцы. Казахстанцы- пограничники К.Абдрахманов и В.Лобанов были защитниками Брестской крепости, а также хотелось бы отметить с особой гордостью стрелка К. Иманкулова, комиссара дивизиона Ф.И. Шлыкова, пулеметчика Е. Качанова, минометчика В. Фурсова, артиллериста Г. Жуматова и др. 87 казахов из Казахстана были удостоены звания Героев Советского Союза. Из Казахстана в числе первых Героев Советского Союза был Семенченко Кузьма Александрович, он был генерал-майором танковых войск, а также одним из последних был удостоен офицер-панфиловец Бауыржан Момышулы. Именем Маншук Маметовой в Заилийском Алатау названы ледник и вершина в Казахстане. Бесценный подвиг ветеранов, истинных героев, потряс весь мир высоким героизмом. Солдаты не жалея своей жизни, работали над победой для нас с вами, чтобы будущее было спокойным, и дети радовались жизни. Только сохраняя в душе уважение к историческому прошлому, можно уверенно строить будущее и воспитать достойную смену тем, кто отдал свою жизнь за независимость и процветание нашей великой Родины. Литература 1. Казахстан в период ВОВ Советского Союза 1941—45, Сборник документов и материалов, в 2 т. — А., 1964, 1967. 2. Джетпысбаев Б. «Путь солдата». — Издательство «Казахстан». Алма-Ата, 1972. 3. Якубовский И. И. «Земля в огне». — М., Воениздат, 1975. 168 УДК:321.45 МЕХАНИЗМЫ ЗАЩИТЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В РАМКАХ ОРГАНИЗАЦИИ ОБЪЕДИНЕННЫХ НАЦИЙ Кенжаева Ж., Мылтыкбай Ж. - студенты группы ЮМ-20-3р Бихондиева А.Б. - старший преподаватель Данная статья содержит исследование некоторых особенностей защиты прав человека в рамках деятельности Организации Объединенных Наций. В статье основное внимание уделяется тому факту, что нормы международного права человека определяют юридические обязанности государств, которые должны действовать определенным образом или отказываться от определенных действий с целью продвижения и защиты прав человека и основных свобод людей или групп людей. Особое внимание уделяется тому, что важнейшим достижением Организации Объединенных Наций является создание комплексного правового органа в области прав человека – универсального и международноохраняемого кодекса, к которому может присоединиться любое государство в стремлении реализовать свои права или правила. Доказано, что ООН определила широкий спектр признаваемых на международном уровне прав, что является ее наиболее важной ролью в их обеспечении и защите. Сделан вывод о необходимости совершенствования деятельности ООН и ее структурных подразделений. Право - как ценность для человека включает в себя все значимое, то, к чему оно стремится на протяжении всей жизни и сталкивается с защитой этих прав, одно существование человека на земле придает ему ценность и заставляет уважать такой важный компонент, как его право на жизнь и его защита. Человечество на протяжении тысячелетий обращалось к этому процессу, достаточно обратиться к истории и существованию типологии государств, несущих структуру верхнего и нижнего слоев общества. Все это сказалось на нравственном состоянии человека. Актуальность темыстатьи заключается в создании Организации Объединенных Наций на пути формирования этих прав как одной из уникальных систем на благо жизни и общества в мире в течение длительного времени, естественно взаимосвязанных с защитой прав человека. Но в связи с усилением механизмов глобализации международного права в области прав человека государства отказываются абсолютизировать свой суверенитет и взаимодействуют с правоохранительными механизмами в международном сотрудничестве. Главным достижением Организации Объединенных Наций является создание всеобъемлющего порядка законов в области прав человека и их защиты, поскольку государство имеет полное право на присоединение и является универсальным и международно охраняемым кодексом, к реализации которого стремится человечество. ООН определила уникальный круг гражданских, а также культурных, экономических, политических и социальных прав, основанных на демократии, признанных во всем мире. ООН также является одним из основателей, стремясь взаимодействовать с государствами на более высоком уровне, например, поощрять человека и защищать его права. С принятием Устава ООН и Всеобщей декларации прав человека в 1945 и 1948 годах ООН начала постепенно расширять законодательство о правах человека. Нельзя не отметить конкретные нормы этих прав в отношении женщин, детей, инвалидов, меньшинств и других уязвимых групп. В процессе Второй мировой войны, возникшей в Германии в 1939 году," выявлены недостатки в международном регулировании прав и свобод человека ". В этот период " весь международный суд в области прав человека был частично забыт." В апреле-июне 1945 г. принятие в Сан–Франциско окончательного текста Устава был организован совершенно новой универсальной организацией-ООН - и его подписания от 26 июня 1945 г., а также вступление в силу 24 октября того же года – не только для обеспечения всеобщего образования – формирования субъекта международного права, но и для всей системы защиты прав человека начал формироваться. При этом Устав ООН являлся многосторонним договором, первыми международными правовыми гарантиями, предусматривающими основы для широкого развития и утверждения прав и основных свобод человека. Следовательно с 1945 года, один из основных принципов международного права становится понятным в широком смысле принципа выражения прав человека. Эпическое видение ООН на международной арене казалось важным событием для человечества, чтобы сегодня и завтра права были прочными, чтобы их права были на первом месте. Организация сыграла большую роль в области прав человека, после того как страны вошли в ООН и была подписана Конвенция о правах человека, Конституция одна за другой стала воспринимать гражданина как единственный источник власти в стране, заинтересованной в том, чтобы поставить его защиту в абсолютной и полной степени. Например, в статье 1 Конституции Республики Казахстан Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы. Начало главного закона страны определяет все многолетнее существование ООН в области защиты прав человека. Жизнь каждого, это государство в целом, соответственно государство не может существовать без своих граждан, а граждане без государства являются одним из важнейших элементов для регулирования мира и порядка. Тем не менее, эта тема вызвала споры с первых дней существования Организации Объединенных Наций. На наш взгляд, надо отдать должное такой масштабной организации, во-первых, создание ООН и всех конвенций, объединение странэто огромный труд и правильное направление. Но нельзя забывать, что идеализировать все и вся невозможно, это требует времени и многолетнего опыта. В рамках нашей темы важно раскрыть структуру Билля о правах человека, как документов, сформировавших важные понятия о защите этих прав. Международный билль о правах человека, набор международных документов, включающий Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах, Международный пакт о гражданских и политических правах (1966), а также факультативные протоколы к ним вместе с Всеобщей декларацией прав человека (1948). По обстоятельствам, закон о правах человека, сформированный на том основании, что он был принят в качестве предшественника договор о меньшинствах, принятый под девизом Лиги Наций связан с военным временем, как и доктрина международного гуманитарного вмешательства. С формированием Организации Объединенных Наций в международных документах стали появляться более крупные ветви к правам человека, их защите и самому правительству государств. Решение ООН о создании и принятии двух пактов можно резюмировать в их целях: первый пакт содержит гарантии полной защиты от добровольного ареста и содержания под стражей, поскольку он предусматривает незаконное заключение человека в целях раскрытия преступления, защиту от дальнейших пыток и бесчеловечных наказаний, 169 свободу всех моральных прав человека, а именно личную неимущественную: свободу мысли, свобода слова, религия, религия, движение и изменение места жительства. Нам пришла в голову мысль, что даже закон не имеет права оскорблять человека за его противоправные действия, а обвиняемый может наказать себя достойно. Второй договор регулирует права человека, имущественный характер, потому что: "все люди на планете заслуживают лучших условий для жизни". Целью принятия второго пакта было искоренение бедности, болезней и голода и провозглашение права человека на труд, а также защита психического здоровья человека. Конечно, все конвенции, законы, декларации сделаны из практики, которая существовала при создании Билля о правах человека. В документе ясно, что права человека все еще могут быть универсальными, но на самом деле это не так. К сожалению, сегодня мировое сообщество еще не смогло понять концепцию прав человека, реализовав ее, по крайней мере, на среднем уровне. Можем ли мы теперь сказать, что концепция прав человека универсальна, а может и нет, давайте объясним почему. В правах человека обобщается не то, что хорошо, а то, что правильно. Люди могут чувствовать себя полностью защищенными с точки зрения соблюдения своих прав человека, но все же не считают свою жизнь идеальной или хорошей. Если это так, то общепринятая вера в права человека должна быть совместима с различными представлениями о том, что такое хорошая жизнь. Любой универсальный режим защиты прав человека должен быть совместим с моральным плюрализмом. Другими словами, один и тот же режим защиты прав человека может действовать в разных цивилизациях, культурах и религиях, несмотря на их разногласия по поводу существования добра. Та же мысль может быть сформулирована по-разному: носители разных культур могут спорить о том, что такое истинное добро, но в то же время соглашаться с тем, что понимается как недопустимое и неоспоримое зло. Основываясь на всем вышесказанном, "существование ООН-это благо для стран и граждан, поэтому, если эта организация вносит значительный вклад и по-прежнему решает глобальные проблемы на международном уровне, важно видение ООН и ее систематизация. Республика Казахстан как полноправный член ООН не является исключением с 5 марта 1992 года. На сегодняшний день Республика является участником большинства международных договоров по защите прав человека. Литература 1. Игнатенко Г.И. Международно-признанные права и свободы как компоненты правового статуса личности //Правоведение. – 2010г. 2. Морозова А.Н., Белобрагина Н.А. К вопросу о понятии и некоторых элементах конституционно-правового механизма защиты культурных прав и свобод человека и гражданина //Известия Тульского государственного университета. Экономические и юридические науки. – 2013г. 4. Геляхов А.С. Механизмы обеспечения защиты прав и свобод человека в субъектах Российской Федерации //Материалы всероссийского совещания– М.: Международные отношения, 2014г. 5. Нурумов Д.И. Становление и развитие международной системы защиты прав человека: автореф. … канд. юрид. наук. – М.: МГИМО(У) МИД Российской Федерации, 2010г. « ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫ ҚҰРУ- ЖАСТАРДЫҢ ҚОЛЫНДА» Кенжебай Ə.К, Асанова А.Б, Байзақоа Ұ.Б. - АП-21-6К5 тобының студенттері Биболаева М.Б. - оқытушы,құқық магистрі Кез келген қоғамда қозғаушы күш жастар, яғни біздер саналамыз. Себебі біз қоғамда белсенді, дарынды, білімді, жігерлі, озық ойлы бола білеміз жəне еліміздің жарқын қалыптасып дамуына өз үлесімізді қоса аламыз. Біздегі мақсат жақсы білім алып, еңбекте жақсы жетістіктерге жетіп елімізге пайдасы, көмегі бар жұмыстарды жасап биік белестерден көріне білу. Елімізде сонау 2020 жылы Республикамыздың Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық Қоғамдық сенім кеңесі жерінде бизнес өкілдерімен кездесу барысында бірлескен жұмысты бастау мəселесі көтерілгені белгілі. Ол кездесуде Жаңа Қазақстанның негізіне айналуы тиіс жаңа экономикалық саясатты құру туралы айтылып кеткен. Əрине, Қазақстан дамуының өзекті мəселелеріне арналған ұсыныстар қоғамымыздың əрбір мүшесін толғандырады, оған əртүрлі бұқаралық ақпарат құралдары мен əлеуметтік желілерде ұлттық қауіпсіздік комитеті қызметінің кеңесінен жариялануы қажет. Бүгін де мен прогрессивті əлеуметтік-экономикалық реформалар мəселесіне тоқталғым келеді. Жоғары оқу орнының оқытушысы ретінде білім беру жүйесінің жылдам дамуы мемлекетіміздің экономикасының даму жағдайына да байланысты деп есептеймін. Елбасымыз жариялаған жаңа экономикалық саясат негізгі салаларға, атап айтар болсам, мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға, əлеуметтік жəне экологиялық мəселелерді шешуге əсер етеді. Дəл осы сұрақтар мен үшін өзекті болып көрінеді, өйткені университет оқытушысының қызметі тек пəнді оқытумен шектелмейді, керісінше жаңа жағдайда жұмыс істеуге дайындалған болашақ мамандардың жоғары кəсіби билігін дамытуға бағытталуы керек. Жаңа Қазақстанның болашағы экономикалық жағынан сауатты, креативті ойлайтын, қиындығы əртүрлі мəселелерді қоюға жəне шешуге қабілетті жастардың, яғни біздердің қолымызда. Жасыратыны жоқ, менің ойымша өзекті мəселелердің бірі, , ұлттық байлықты болашақ ұрпақ үшін сақтап қалу мүмкіндігі төмен. Ұлттық байлықты сақтау үшін бұрыңғы туып өскен туған жеріміздің байлығы бар барлық табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға парасатты көзқарас маңызды роль ойнайды. Осы орайда мемлекет басшысының көптеген бастамаларын атап өткен дұрыс, мысалы, елімізде жан жақты жəне тұрақты экономика құрып, Қазақстанның, ғни еліміздің экономикалық өсімін қамтамасыз ету мақсатында жаңа кəсіпорындар ашу керек. Сонымен қатар, ұлттық экономиканың нақты секторын жан жақтан күшейту үшін жағдайы жасалынған мемлекеттік қолдау шаралары қолға алынды. Елімізде үшінші технологиялық жаңғыртудың басы қаланды, бұл əлемдік нарықтағы бəсекеге қабілеттілік идеясымен сəйкес келеді. Қазақстанның жоғары оқу орындарының ғылыми-техникалық зиялы қауымы, профессор-оқытушылар құрамы қазіргі күнде жаңа Қазақстанда өмір сүретін жоғары кəсіби, бəсекеге қабілетті жастарды дайындауға бағытталуда. Басқа да əлеуметтік-экономикалық реформалардың табысты болуы мемлекеттік басқарудың тиімділігіне байланысты екендігі айдан анық. Біздер, яғни жастареліміздің мемлекеттік басқару жүйесіндегі прогрессивті қайта құрулардың куəсі болып отырмыз, бұл қоғам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың құрылуынан байқалады. Цифрлық басқару, цифрландыру жағдайында мемлекет пен қоғам арасындағы жан-жақты тəрбиемен байланысты кеңейту процесі жүріп 170 жатыр. Қазақстан Республикасының Əлеуметтік кодексін əзірлеу мен қабылдаудан тұратын əлеуметтік саясаттың жаңа парадигмасы Еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың жаңа бағытының тұжырымдамалық негіздерінде айналғанын көреміз. Бұл құжатта барлық азаматтарды еңбекке жəне өзін-өзі қамтамасыз етуге ынталандыру арқылы халықты əлеуметтік қорғау жүйесінің бағдарламасы ұсынылған. Осы тұрғыда адами капиталға мəн берген жөн деп ойлаймын. Бұған барлық деңгейдегі білім беру сапасын арттыру, атап айтсам, ғылыми кадрларды даярлауға жағдай жасау жəне денсаулық сақтау жүйесін жаңғырту кіреді. Əдебиеттер 1. https://okg.kz/post?id=31430&slug=zhana-qazaqstannyn-zharqyn-bolashagy-talantty-zhastardyn-qolynda 2. https://egemen.kz/article/304124-zhanha-qazaqstan-ideyasyn-dguzege-asyru-boyynsha-saraptamalyq-taldaudgumys-toby 3. https://ppt-online.org/315233 ƏОК 343.2/.7 АҚЫЛЫ НЕГІЗДЕ БІЛІМ АЛУШЫЛАРҒА БІЛІМ БЕРУ ҚЫЗМЕТТЕРІН КӨРСЕТУДІҢ ШАРТЫ ЖАСАЛҒАН УАҚЫТТАН СОҢ ӨЗГЕРТУМЕН ТОЛЫҚТЫРУЛАР ЕНГІЗУ МҮМКІНШІЛІГІНІҢ МƏСЕЛЕСІ Кенжекова А.Р. – ЮМ21-1К2 тобының студенті Блашева М.Т. – құқық магистрі, аға оқытушы Бұл мақалада мен қазіргі таңда жоғары оқу орынында ақылы негізде білім алатын студенттердің білім алу барысында ақы төлеу мəселесінде кездесетін қиындықтар жайлы жəне оның оңтайлы шешу мəселесін қарастырдым. Талапкер жоғары оқу орнына құжат тапсырып, ақылы негізде болсын не грант негізінде оқуға қабылдау барысында білім беру ұйымымен өтемелі негізде қызмет көрсету шартын жасасады. Біз қарастыратын мəселе бұл талапкердің «ақылы негізде білім алушыларға білім беру қызметтерін көрсетудің шартын» жасау барысында «білм алушы» не «тапсырыс беруші» тарап болып танылған кезде, шартпен толыққанды таныса отырып өз құқықтары мен міндеттерін айқындау мəселесі. Заң жүзінде көптеген талапкерлердің оқу орнына құжат тапсыру барысында кəмілет жасқа толмағандықтан толық қабілетті тұлға болып танылмайды, сондықтан да талапкер орнына «тапсырыс беруші» тарап ретінде оның ата-анасы не асыраушысы шарт жасасады жəне «тапсырыс беруші» тарап ретінде шарт негізіндеақы төлеуге міндеттеледі. Осы тұста ақы төлеу мəселесіне келер болсақ елімізде нақты статистика болмағанымен, көптеген студенттердің басым көпшілігі оқу ақысын өзі еңбектеніп төлейді. Бұл мəселеге екі жақты көзқараспен қарар болсақ, бір шетінен бұл білім алушының өз болашағы үшін жауапкершілігі, ал екінші бір жағы оқу ақысын төлей алмаған білім алушының оқудан шығуы. Осы кезекте біз екі тарап арасында жасалатын шарттың əрекет ету мерзімі, талаптардың өзгерту жəне оны бұзу тəртібінде көрсетілген талаптарының бірінде өзара жазбаша келісімдер бойынша өзгерту жəне толықтыру мүмкіншілігін пайдалана отырып тараптардың мəмілеге келуін қамтамасыз ету.Бірақ, өкінішке орай шарттың осы бөлігі көбінде қараусыз қалып оқу процесінде көптеген қиындықтар туғызуда. Елімізде 119 жоғары оқу орнында 626,2 мың студент білім алып жатыр. Жыл сайын шəкірақы көбейгенімен оқу ақысыда жоғарылауда. Жылдан жылға оқу ақысын төлей алмай оқудан шығып жатқан студенттер саны 15%- ға артуда.Нəтижесінде біз болашақ кадрлардың жетіспеушілігіне келуіміз мүмкін. Сонымен қатар, оқу ақысын төлей алмау қиындығына тап болған студенттердің сабақ уақытында жұмыс жасауы немесе одан да сорақысы несие алуы кейінен көптеген мəселелер туғызуда немесе жұмыс процесіне қызыққан студенттің білім алып жатқан мамандығынан айнуы бұл да бір қиындық туғызатыны белгілі. Сондықтанда, бұл мəселені алдын-алу мақсатында біз екі тарап арасында жасалатын шартта оқу ақысын төлеу мəселесін форс-мажор деңгейінденақтылап көрсету қажет. Жалпы осы тұста бұл мəселенің шартта қалай көзделгеніне тоқтар болсақ, шартта ақы төлеу процестері мерзімдермен жəне төленбеген жағдайда шарт талаптарына байланысты тоқтатылатыны қарастырылған, яғни бұл тұста біз студенттің ақы төлей алмау себептеріне қарай арнайы кейінен қосымша шарт жасаспай бірден айқындап түсуге болады. Осы тұста шарт аясында қайта шарт жасау үшін уақыт ресурстарын артық жұмсамау үшін шартты толықтай жан-жақты негіздеген дұрыс. Себебі, тек бір тарап ыңғайына жасай отырып екінші тарап қосымша қиындықтарға тап болуы мүмкін. Қорытындылай келе, «ақылы негізде білім алушыларға білім беру қызметтерін көрсетудің шартын» жасау мəселесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі жəне "Жоғары білім алуға ақы төлеу үшін білім беру грантын беру ережесін бекіту туралы" нормативті құқықты актілері арқылы реттеледі, яғни осы тұста білім алушылар азаматтық құқықтарын негізге ала отырып өз міндеттерін орындай алады. Бұл мəселе қазіргі таңда қауіпті болып көрінбегенімен жылдан жылға саны артып отыр, сол себепті мəселе өршімей тұрғанда оны алдын алып, шешу қажет. Себебі, нəтижесінде əлеуметтік-экономикалық жағдайдың төмендеу қаупі мен еңбек нарығының құлдырауына əкеліп соғуы əбден мүмкін. Еліміздің болашағы білімді жастар қолында жəне жоғары оқу орындары осы жастардың қалыптасуында орасан маңызды орынға ие. Прогрессивті тұрғыда үздіксіз дамып келе жатқан заманда тек білімді болашақ елді тоздырмайды. «Арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты жастарға» бүгінде қолдау білдіріп, жан-жақты біліп беріп қалыптастыру бұл мемлекет үшін маңызды миссияның бірі. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1700000446 М.Əуезов атындағы ОҚУ «Ақылы негізде білім алушыларға білім беру қызметтерін көрсетудің шарты» https://egemen.kz/article/235145-elordada-zhoo-oqu-aqysyn-toley-almay-otyrghan-studentterge-dgenhildik-dgasaldy https://primeminister.kz/kz/news/reviews/scholarships-for-kazakhstan-university-students-to-be-doubled-by-2025-2501526 171 ƏОЖ 343.72 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ АЛАЯҚТЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ Кеңесəлі А. – ЮМ-20-1к1 тобының студенті Абутаева С.Б. – аға оқытушы Алаяқтық - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 190-бабында бекітілген қылмыстық құқық бұзушылық. Бұл біреудің мүлкін жымқыруды немесе оған алдау арқылы құқық алуды білдіреді. Бұл мақалада көптеген қылмыстар орын алады. Сондықтан қазір бұл тақырыпқа көбірек көңіл бөлу керек. Алаяқтықтың не екенін айта отырып, бұл нюансты бірінші кезекте атап өту керек. Қылмыскер басқа біреудің мүлкін тек алаяқтық жолмен иемденеді. Немесе сенімге қиянат жасау арқылы.Қылмыскер осы ниетке қатысты жаңылыстырған адам өзінің мүлкін немесе оған иелік ету құқығын оны пайдалануға береді. Басқа сценарий де мүмкін: адам қандай да бір себептермен алып қоюға кедергі жасамайды. Алдау-жымқыру жасау тəсілі. Қылмыскер жəбірленушіге жалған, шындыққа сəйкес келмейтін мəліметтерді əдейі хабарлайды (немесе шынайы фактілер туралы ) Ең қарапайым жəне, өкінішке орай, кең таралған мысалдарға жалған өнімді сату, сондай-ақ Қызмет немесе сатып алынған зат үшін есептеу кезінде алдамшы əдістерді қолдану жатады. Сондай-ақ, бұл кассалық есептеулерді модельдеуде жəне құмар ойындарда жиі кездеседі [1]. Қылмыстың белгілері қылмыстық кодекстің 190-бабында егжей-тегжейлі сипатталған. Алаяқтық-жымқырудың негізгі белгілерімен сипатталатын құқық бұзушылық. Атап айтқанда: Басқа біреудің мүлкін пайдакүнемдік мақсатпен құқыққа қарсы алу немесе айналысқа салу. Осылайша оның заңды иесі болып табылатын адамға зиян келтіру. Басқа біреудің мүлкіне қол сұғу əрекеті. Жымқырудың мəні əрқашан тұтыну құны бар нақты, материалдық мүлік (құжаттар, ақша, заттар) болып табылады. Жымқырылған жылжымалы жəне жылжымайтын мүлік болуы мүмкін. Оның ішінде азаматтық айналымнан алынғандар да бар. Маңыздысы, мүліктік емес құжаттар, сондай-ақ тұтынушылық құны жоқ құжаттар ұрлықтың мəні болып табылмайды. Сондай-ақ, бұл санатқа чектер, дебеттік жəне несиелік карталар, электрондық жəне кəдімгі кілттер жəне т.б. кірмейді, бірақ егер осы кез-келген нəрсенің көмегімен алаяқтық (немесе ұрлық) жасалса, онда бұл мақала өзекті болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде айтылғандардың бəрі емес. Алаяқтықты (190-бап) қылмыскер тек қабілетті адамға қатысты жасай алады. Егер бұл əрекеттің құрбаны психикалық ауру немесе жас болса, онда ол ұрлық ретінде жіктеледі. Мұндай істердің əрқайсысында келесі қатысушылар бар: Субъект. Олар 16 жасқа толған кез-келген қабілетті адам. Субъективті жағы. Бұл нақты, тікелей ниетті білдіреді. Соңғы нюанс ерекше назар аударуға тұрарлық. Алаяқтық əрекеттерді жасайтын адамның ниетінің болуы, əдетте, жоғарыда айтылғандардың кез-келгенімен дəлелденеді: ¾ Міндеттемені орындау мүмкіндігінің болмауы. ¾ Жалған кепілдік хаттарды немесе жалған құжаттарды пайдалану. ¾ Жасалған мəміледе Тараптардың бірі ретінде əрекет ететін жалған кəсіпорын құру. ¾ Міндеттемелер шарты бойынша орындауға бағытталған қызметті жүзеге асыру үшін қажетті лицензияның болмауы. ¾ Мүлік кепілі мен берешекке қатысты ақпаратты жасыру. Банк қызметі саласындағы қылмыстар бойынша заңсыз əрекеттің бірнеше ондаған түрлері бар. Сондықтан ең көп таралғандары. Несиелеу саласында, мысалы, алаяқтықтың келесі түрлері бар: ¾ Қарыздар клиенттің хабарынсыз ресімделеді. ¾ Қарызды өтеуге арналған сомалар басқа шоттарға есептеледі. ¾ Несиелер жоқ адамға беріледі. ¾ Интернет саласы. Сондай-ақ, интернеттегі қылмыскерлер жасаған істер көбінесе Алаяқтық бабы бойынша өтеді. Электрондық төлемдер мен интернет-шопингтің танымалдылығының белсенді өсуі ақпараттық технологияларды қолданатын ұрлықтың жаңа түрлерінің дамуына əкелді [2]. Алаяқтық-Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығында, бұл экономика саласында жасалған жəне меншікке қарсы бағытталған қылмыс.Алаяқтық дегеніміз-сенімге қиянат жасау немесе алдау арқылы басқа біреудің мүлкін жымқыру немесе басқа біреудің мүлкіне қол салу. Бұл жағдайда алдау шындықты саналы түрде бұрмалауды да, ол туралы қасақана үнсіздікті де білдіреді. Алаяқтық-бұл біреудің мүлкін жымқыру немесе алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы басқа біреудің мүлкіне қол салу. Бастапқыда "алаяқтық" сөзі (собордың кодексі бойынша) "басқа біреудің мүлкін жымқыру, алдамшы ''жымқыру" дегенді білдіреді. Алаяқтық туралы өтініш мүмкіндігінше тез берілуі керек – тіпті егер адам бұл əрекеттің біліктілігіне сенімді болмаса да. Сіз аумақтық полиция бөліміне немесе прокуратураға жүгіне аласыз. Кез-келген жерде өтініш қабылданады, тіркеледі, содан кейін процедуралық тексеру жүргізіледі немесе тергеу басталады. Прокуратура мəлімдемелерге неғұрлым жедел жəне мұқият қарайтынын білген жөн. Бірақ қарау мерзімі ұзағырақ, өйткені ведомстволық бағыныстағы бағыт ескеріледі. Өтініш жасау қажет үлгі кез-келген учаскеде бар. Нысанда өз деректеріңізді (Т.А. Ə., паспорттық мəліметтер), өтініштің мəнін, дəлелдемелерді, сондай-ақ тергеуге көмектесетін ең көп ақпаратты көрсету қажет. Алаяқтық алдаудың формасы өте əртүрлі. Сенімді теріс пайдалану алаяқтықтың тəуелсіз əдісі ретінде əрекет етуі мүмкін (мысалы, борышкер қайтаруды жоспарламайтын несие алу кезінде), бірақ көбінесе алдаумен біріктіріледі. Алаяқтар-бұл қылмыс əлеміндегі элитаның бір түрі. Бұл əдетте психологияда жоғары интеллектке жəне белгілі бір білімге ие адамдар. Олар байланысқа түсе алады, өздерін орналастыра алады. Олар көбінесе Ақпараттық технологиялар, экономика жəне т.б. мамандары болып табылады. Алаяқтар мұндай психологиялық əдістерді жиі қолданады: олар əдеттегіден гөрі тиімдірек шарттармен қандай да бір мəміле жасауды ұсынады; жəбірленушіні асығыс əрекет етуге мəжбүр етеді, оны əртүрлі жолдармен ынталандырады; олар өздерін өте табысты, бай, ықпалды адамдар ретінде көрсетеді. 172 Алаяқтық, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 190 бабында ескертуге сəйкес, иесіне зиян келтіретін басқа біреудің мүлкін заңсыз, пайдакүнемдік, өтеусіз алып қою немесе оған құқық беру болып табылады [3]. Мұнда басқа адамға өткен мүлік үшін төлемнің болмауы маңызды. Алдау жəне сенімсіздік нені білдіреді? Алдаубұл шындыққа сəйкес келмейтін жалған ақпаратты хабарлау, шындықты жасыру, деректерді бұрмалау немесе, мысалы, құнды нəрсенің түпнұсқасы жəне жаңылыстыратын басқа əрекеттер үшін жалған ақпарат беру. Заңдарды білмеу оны бұзғаны үшін жауапкершіліктен босатпайды! Бұған шабуылдаушы өзі орындағысы келмейтін қызметтердің алдын-ала төлемі ретінде ақша алатын жағдайлар кіреді. Немесе сатып алушыға бергісі келмеген тауар үшін. Заңды тұрғыдан алғанда, алаяқтық-бұл алдаумен немесе сенімге қиянат жасаумен байланысты, бірақ оның иесіне зиян келтіретін мүлікті ұрламай-ақ біреуге қатысты заңсыз əрекеттер емес. Өз иесінен алаяқтық жолмен алынған басқа біреудің мүлкі күшпен ұсталатын жағдайлар да алаяқтық емес. Мысалы, қаскүнем шұғыл қоңырау шалу үшін телефон сұрайды, бірақ оны алғаннан кейін ол онымен жасырынып қалады немесе оны қайтармайды. Бұл қазірдің өзінде тонауға жатады. Ақырында, біреудің мүлкі қорқыту немесе қорқыту арқылы шабуылдаушының қолына өткенде, бұл бопсалау. Алаяқтық сəті-заңсыз бөтен мүлікті иемденген адам өз қалауы бойынша билік етуге мүмкіндік алған уақыт. Əдебиеттер 1. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P170000006S 2. https://egemen.kz/article/272981-internet-alayaqtyq-kobeyip-barady 3. Борчашвили И.Ш. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. Общая часть (Том 2) Алматы: Жеті жарғы, 2021. 1116 с. УДК 373.5:028.16 АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ОСОБЕННОСТИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ РЕЧИ ЮРИСТА С ПРАВОВОЙ И ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ ТОЧКИ ЗРЕНИЯ Кулмаханбет Д. – студент группы ЮМ-21-8к Ерметова Р.Е. – магистр, ст.преп. Студентам-юристам важно понимать, что в настоящее время проблема культуры речи является достаточно серьезной и актуальной, поскольку набирает широкое распространение в последнее десятилетие. Профессиональна речь юриста, как какая-либо другая специализированная речь должна обладать и обладает на практике рядом особенностей, позволяющих узнать в ораторе именно юриста.Но при этом стоит отметить, что качественно распоряжаться юридической речью может только опытный и квалифицированный юрист, обладающий достаточным запасом знаний как в сфере юриспруденции, так и в других сферах общественной жизни. На наш взгляд, основными особенностями юридической речи являются следующие постулаты: - идеальная речь юриста по форме - логична, ярка, образна; - речь юриста в большинстве передает слушателям определённые знания полезные для него и содействует плавному переходу их в убеждения; - юридическая речь учит, воспитывает, произносится с целью влияния на слушателя и аудиторию, на их мнения, интересы, настроение, чувства и поведение; - чтобы достичь цели своего выступления юрист должен обладать высокой речевой и умственной культурой. Юридическая речь должна иметь научное содержание, соответствовать правовым нормам; - юрист, произносящий речь, должен обладать умением связывать умело содержание произносимого с жизнью, принимать во внимание запросы и состояние аудитории, эффективно пользоваться языковыми средствами выразительности (интонации, ударения, паузы и т. д.). Конечный успех вступления юриста и его речи будет зависеть от его профессионального опыта, знаний, владения материалом, искренности, выдержки, самообладания, умения правильно внешне выражать свои чувства. Юрист ежедневно имеет дело с самыми разнообразными явлениями жизни, и эти явления он должен правильно оценить, принять по ним нужное решение и убедить в правильности своей точки зрения обращающихся к нему людей. Нарушение юристом языковых норм может вызвать отрицательную реакцию со стороны собеседников. Значит, язык это профессиональное оружие юриста. И вопросы культуры речи юриста поднимаются самой жизнью, практической необходимостью. [1, с.45] Обязанность юриста выражать свои мысли профессионально и грамотно в соответствии с нормами литературного языка подчеркивается высоким и ответственным статусом права. Культура речи является одной из составных частей правовой культуры. Юрист, безусловно, должен обладать способностью логически верно, грамотно, аргументированно и ясно строить устную речь. Типичные языковые ошибки: - нарушение лексической сочетаемости. В качестве примеров можно привести следующие сочетания: «сделка заключена» (правильно: сделка совершена), «договор совершен» (правильно сказать: договор заключен), «оплатить задолженность» (правильно: погасить задолженность), «нарушение законных прав и интересов» (правильно: нарушение прав и законных интересов»; незаконных прав не бывает) и др.; - многословие, «несовершеннолетние граждане» (правильно: несовершеннолетние), «правопреемником общества после его реорганизации путем преобразования является...» (правильно: правопреемником общества после его преобразования является...); - употребление разговорно-просторечных слов: «проплатил», «закуп товара», «пролив квартиры» и т.д; - тавтологические конструкции. Достижению профессиональной ясности в речи юриста могут способствовать глубокие знания в материале, четкость композиции речи, а также логичность изложения. Кроме того, профессиональная речь юриста должна изобиловать убедительностью приводимых аргументов. В основном, неясность речи приходится на низкую культуру 173 мышления и нечеткое знание материалов дела. Зачастую речь становится неясной из-за использования заимствованных иностранных слов, словосочетаний и специализированных терминов, например, «моему подзащитному инкриминируется…» и т.д. Также в профессиональной речи юриста избыточность может проявляться при употреблении слов, которые ничего не прибавляют к содержанию высказывания, даже в узком контексте. Примеров использования в речи юриста может быть фраза: «незаконное растаскивание государственного имущества (может ли быть растаскивание государственного имущества законным?)» и т.д. [1, с.46] Основной чертой языка законов является предельная точность, не допускающая инотолкования.Точному определению юридических понятий служат в первую очередь термины - слова и словосочетания, являющиеся точным официальным обозначением правовых понятий. Стремлением к точному обозначению различных юридических понятий объясняется и своеобразное словотворчество в праве: дознание, довзыскание, подсудность, наказуемость, сонаниматели, неоказание, правоспособность, отчуждение, неподсудный, управомоченные, паенакопление, пассажировместимость, поставление, способствование, воспрепятствование. Следовательно, юрист должен быть крайне точен в своих словах, а также при выражении норм права, обозначения действий обвиняемого, при обосновании квалификации преступления. Так как речь, занимает особое место в профессиональной деятельности юриста. Профессиональная речь юриста важна для умения консультировать граждан, публично выступать, вести переговоры, логично и аргументировано излагать свои мысли, а грамотное использование правил профессиональной речи юриста с правовой и лингвистической точки зрения и применения их на практике - залог повышения профессиональных качеств юриста. . Литература 1. Аверьянова М.Ю. Культура речи в профессиональной деятельности юриста // Актуальные проблемы права и управления глазами молодежи. - 2014. 2. Алимирзаева З.А. Индивидуальная речь будущего юриста как основа реализации профессиональных функций // Развитие правового сознания в образовательном пространстве. - 2014. 3. Дылыкова Ц.Д. К вопросу речевой культуры юриста // Проблемы гражданского общества и правового государства. 2016. - №1. 4. Канафина М.А. Профессиональная речь юриста // Наука и современность. - 2015. - №36. ƏОЖ 327:28(575) ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ МƏСЕЛЕЛЕРІ Максадова Р.М. – ЮМ-21-3ктобыныңстуденті Мамашарипова Г.А. – тарих ылымдарының кандидаты, доцент Қазіргі əлем терең өзгерістер кезеңін бастан өткеруде. Халықаралық қатынастар жүйесі өтпелі, өтетұрақсызкүйдежəнекүрделенетүсуде. Халықаралық қатынастар мəселелері-бүкіл планета халқының өмірлік мүдделерін қозғайтын жəне оларды шешу үшін əлемнің барлық мемлекеттерінің бірлескен күш-жігерін талап ететін проблемалар. Мұндай проблемаларға экологиялық, азық-түлік, энергетикалық мəселелер, соғыс жəне бейбітшілік мəселелері жəне тағы басқалары жатады. Қазіргі халықаралық қатынастардың ең өзекті мəселелері: 1.Термоядролық соғыс қаупі. Технологиялардың дамуы бір орында тұрмайды, күн сайын əлемде инновациялар көбейіп келеді, бұл термоядролық қарудың одан əрі таралуына жəне оған иелік ететін мемлекеттер санының өсуін еəсер етуі мүмкін. Жердегі тіршілікті жалғастыру проблемалы болады, өйткені аумақтың радиоактивті ластануы, жабайы табиғаттың жойылуы, жануарлар мен адамдардың жойылуы болады. Сондықтан термоядролық қару мен термоядролық соғыс қаупі адамзат үшін негізгі қауіптердің бірі болып саналады. 2. Халықаралық терроризм. Халықаралық терроризм мемлекет аралық қатынастар мен құқықтық тəртіпке қауіп төндіретіндіктен елеулі қауіп төндіреді. Террористік ұйымдар өз мақсаттарына жету үшін интернет-радио мен теледидар желісін пайдаланады. Айта кету керек, халықаралық терроризмнің кез-келген əрекеті бірнеше (кем дегендеекі) мемлекеттің мүдделеріне əсер етеді жəне оны жою үшін кең мемлекетаралық ынтымақтастық қажет. 3. Ұлтшылдық. Ұлтшылдық Тарихи табиғатта жəне халықаралық қатынастарда тұрақты болды. Бұл əр түрлі ұлттардың бір-бірімен қатар өмір сүре алмайтындығынан көрінеді, өйткені бір ұлт басқа ұлттарға сенбестен өзін басқалардан жоғары қояды.Ұлтшылдық-бұл ұлттық қақтығыстарға немесе тіпті елдің ыдырауына əкелуі мүмкін қауіпті əлеуметтік құбылыс. Бұл планетаның көптеген халықтары мен аймақтарының мəдени ерекшелігінің жойылуына ықпал етуі мүмкін. Ұлтшылдық құбылысын негізгі проблемалардың бірі ретінде сақтау Қазіргі халықаралық қатынастардың тұрақсыздығын көрсетеді. Тіпті елеусіз болып көрінетін этникалық жəне ұлттық қақтығыстар жаһандық проблемаға айналуы, кез келген мемлекеттің қауіпсіздігіне орасан зор əсер етуі мүмкін. 4. Экологиялық мəселелер. Планетаның гидросферасының ластануы, озон қабатының жұқаруы, ормандардың жойылуы, шөлейттену, топырақ құнарлылығының төмендеуі – қазіргі əлемнің жаһандық проблемасы. Бұл проблемаларды планетарлық ауқымда шешу мүмкіндігінше көп мемлекеттердің қоршаған ортаны қорғау саласындағы тығыз ынтымақтастығынсыз мүмкін болмайды. Осылайша, өркениеттің болашағының басты шарты-қазіргі əлем жалпыадамзаттық құндылықтарға жəне мемлекеттер арасындағы өзара тиімді қатынастарды құруға басымдық беретін біртұтас өркениетті қауымдастық екенін түсіну. Тек осылай ғана адамзаттың жалпы ілгерілеуін қамтамасыз етуге болады. 5. Кедейлікпен күрес. Дүние жүзіндегі 6 миллиард халықтың 3 миллиардқа жуығы кедейлік жағдайында өмір сүреді, шамамен 100 миллион бала үйсіз санатқа жатады. Қазіргі уақытта əлемде 800 миллион адам аштықтан зардап шегуде. 174 1996 жылы аштыққа қарсы дүниежүзілік халықаралық конференция өтті. 2002 жылы маусымда Римде 182 елдің өкілдері "бес жылдан кейін"деп аталатын азық-түлік жиналысында декларация қабылдады жəне 2015 жылға дейін аштықты екі есеге азайтуға міндеттеме алды. Тұрақты даму мəселелері жөніндегі дүние жүзілік саммит он жылда бір рет өткізілетін беделді кеңес. Бір кездері"Бразилиялық ғажайып "таңдаудың Рио-де-Жанейроға түсуіне себеп болды. Содан кейін тұрақты дамуға қол жеткізу бағдарламасы — 1992 жылы қабылданған ХХІ ғасыр бағдарламасы деп аталатын құжатты сəтті жүзеге асырудың нақты міндеттері белгіленді. 6. Қоршаған ортаны қорғау. 2001 жылдың ақпанында Кения астанасыНайробидеБіріккенҰлттарҰйымының Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасының (ЮНЕП) Басқарушылар кеңесінің отырысы өтті. Онда қазіргі жағдайда атмосфераға əр түрлі газдардың ұшуы нəтижесінде пайда болатын парниктік əсерден келтірілген залалдың мөлшері орасан зор екендігі атап өтілді. Əлемнің жүздеген елдерінің шенеуніктері, ғалымдары, мамандары жаһандық жылынудың салдарын азайту жолдарына тоқталды. Бұрын атмосфераға парниктік газдаршығарындыларыназайтуға көбірек көңіл бөлінгенімен, бүгінде осы газдар тудыратын жаһандық жылыну əсеріне ұшыраған аймақтарға көмектесуге баса назар аударылуда. Бүкіл əлем бойынша температураның бір градусқа көтерілуі үлкен өзгерістер əкеледі. Су деңгейі барлық жерде жоғарылайды, аумақтың көп бөлігі су астында, ХХІ ғасырдың соңына дейін қоршаған ортаның температурасы 1,4-тен 5,8 градусқа дейін көтерілуі мүмкін. Антрактикада да, мəңгілік мұз қататын жерде де əлемдіккөмірқышқылгазының 14 пайызы сақталады деген ғылыми тұжырым бар. Климат өзгеріп, жаһандық жылыну басталған кезде, бұл мəңгі тоң өзіне көмір қышқыл газын шығарады. Қоршаған орта температурасының жоғарылауы Гренландия мұздықтары мен Солтүстік Мұзды мұхиттың еруіне əкелуі мүмкін. Ол гольф ағынының жылы ағынын бұзуы мүмкін. Нəтижесінде Дүниежүзілік мұхиттағы су деңгейі 1990 жылмен салыстырғанда 9-98 см-ге артады. Бангладеш пен Вьетнамның бір бөлігіне су басу қаупі төніп тұр. Жер бетіндегі əр адам күніне орта есеппен 2-ден 5 литрге дейін су ішеді, тағы 20-50 литр жеке тұтынуға кетеді (шомылужəне т.б.). Экология тұрғысынан мұнай аймақтарында жүргізілген жұмыстардың салдары Жер бетінің түбіндегі қыртыстың қайтымсыз бұзылуы, оның ішектеріне орасан зор зиян келтіріп, ауыз су тапшылығына əкелетіні белгілі. Тағы бір қауіп-мұнай, газ өндірісі орналасқан аудандарда жасанды жер асты бос орындарының пайда болуы. Олшектеуліжерсілкіністерінтудырады. Бұған, мысалы, Өзбекстан Газли, Түрікменстанқұм-Даги, Татарстан, Башқұртстан жəне əлемнің басқа да мұнай елдерінде болған қатты жер сілкіністері дəлел бола алады."Қара дақ"Атлант мұхитының үстінде кездесетіндіктен, Батыс Еуропа мен Америка Штаттарында ауа-райы нашарлап, күтпеген құбылыстар күшейе түседі. Ғалымдар озон қабатында "қара дақтың"пайда болуы өндірістік қуаттылықтан шығатын көмір газына байланысты екенін дəлелдейді.Қазақстандағы Байқоңыр ғарыш айлағынан ғарыш кемелері ұшырылған сайын озон қабаты бұзылады. Нəтижесінде бұл аймақтағы ауа-райы нашарлап, желдің жылдамдығы артып, кейбір аудандарда шілде айында бұршақ жауа бастады. Демек, барлық мемлекеттер БҰҰ-ның ХХІ ғасырдың күрделі мəселелерін шешу үшін қойған міндеттерін нақты орындау жолында қызмет етуі керек. Əдебиеттер 1. Ачкасов, В. А. əлемдік саясат жəне халықаралық қатынастар / В. А. Ачкасов, С. А. Ланцов. – М.: Баспасөз Аспектісі, 2011. - 480 б. 2. Позднякова, А. и. Қазіргіхалықаралыққатынастар / А.И. Позднякова, В. К. Белозерова, М. М. Васильева. - М.: Юрайт, 2019. – 318 Б. 3. Алексеева, т. а. халықаралыққатынастартуралығылымныңқалыптасуы / т. а. Алексеева / / қазіргісаясиой (XX–XXI ғғ.): саяси теория жəнехалықаралыққатынастар / астында. т.а. Алексеева. − М., 2018. − 156-189 ББ. 5. Халықаралыққатынастарзерттеунысаныретінде.– Ред. Цыганкова П. А. - М., 1993. 6. Цыганков П. А. халықаралыққатынастартеориясы. – Оқуқұралы. – М., 2003. 7. Халықаралыққатынастартеориясынакіріспежəнесыртқысаясаттыталдау. Ломагин Н.А., Кузнецов В. Е., Лисовский А. ю. – оқуқұралы. – Санкт-Петербург, 2001. 8. Поздняков е. а. саясатфилософиясы. – М., 1994. 9. Чешков М. бейбітшіліктітүсіну: идеялардыңжаңақарсылығынемесеолардыжақындастыру? // ME жəне MO. 1995. № 2. 10. Кукулка Е. халықаралыққатынастартеориясыныңмəселелері. - Пер. біргееден. М., 1980. 11. ҚазақстанРеспубликасының «Білімтуралы» Заңы. Алматы, Литера, 2000,8-бап. ƏОК 343.2/.7 САТЫП АЛУ САТУ ШАРТЫ БОЙЫНША ТУЫНДАЙТЫН МƏСЕЛЕЛЕР Махамбетəлі А.А. – ЮМ21-1К3 тобыныңстуденті Блашева М.Т. – құқық магистрі, аға оқытушы Өкінішке орай, қазіргі уақытта тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша құқықтық қатынастардан туындайтын даулар санаты бүкіл Қазақстандағы сот органдарында қаралған істердің жалпы санының айтарлықтай бөлігін құрайды. Тұтынушының тауарды сатып алу кезіндегі маңызды құқықтарының бірі – сапалы тауар алу құқығы. Бұл құқықты қорғау мəселесі тауарларды қашықтықтан сатудың дамуына, тауарларды өткізу саласында ақпараттық технологиялардың [1] енгізілуіне, сондай-ақ ақпарат агрегаторы ретінде арнайы субъектілердің пайда болуына байланысты ерекше өзекті болып отыр. [4]. Бүгінгі таңда сатып алу-сату азаматтық-құқықтық айналымның ең кең тараған шарты болып табылады. Кез келген міндеттеменің негізін құрайтын, сатып алу-сату шартында таза түрде көрінетін тауар түріндегі материалдық 175 игіліктердің қозғалысы оның тікелей мазмұны болып табылады. Бұл институттың қазіргі құқықтағы ерекше маңызы оның ауқымының үлкен икемділігімен жəне кеңдігімен түсіндіріледі. Өйткені, мəні бойынша сатып алу-сату тауар-ақша айырбасының ең əмбебап түрі болып табылады. Техника мен ғылымның прогрессі, қоғамның экономикалық өмірінің күрделенуі жаңа құқықтық нысандардың пайда болуына əкеліп қана қоймай, сатып алу-сату сияқты дəстүрлі институттардың дамуында да көрінеді. Өтемақыға патенттік құқықтарды беру, бағалы қағаздарды беру, ұшақтар мен ғарыш аппараттарын иеліктен шығару – бұл əрекеттердің барлығы сатусатып алу түрінде киінген. Сатып алу-сату шарты тауардың экономикалық айналымына делдалдық жасайтын ең ежелгі жəне маңызды шарттардың бірі болып табылады, ол азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік қатынастарын реттеуде қолданылатын ең көп таралған азаматтық-құқықтық шарт болып табылады. Нарық жағдайында өндірілген тауарды тұтынушыға жеткізудің негізгі жолы ретінде əрекет ететін сатып алу-сату шарты сонымен бірге өндіріс саласында жасалған пайданың айналысы процесінде бөлудің негізгі нысаны қызметін атқарады. Кəсіпкерлік қызметтің барлық түрлері тауар нарығымен байланысты жəне бұл кəсіпкерлердің де, азаматтардың да сатып алу-сату шартын жасау қажеттілігін тудырады. Азаматтық айналым үшін сатып алу-сату шартының маңыздылығы басқа шарттар бойынша қатынастарды реттеу үшін сату-сатып алу қатынастарын реттейтін бірқатар ережелердің қолданылуынан да көрінеді. Көбінесе кəсіпорындар мен кəсіпкерлер өз қызметінде сатып алу-сату шартын пайдаланады, əсіресе қазіргі уақытта ел ішінде де нарықтық қатынастардың дамуына, сондай-ақ біздің кəсіпорындардың халықаралық нарықтарға шығуына байланысты. Сату-сатып алу қатынастары Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің ерекше бөлігінің 25тарауымен, сондай-ақ əртүрлі ұсынымдармен, жарлықтармен, нұсқаулармен, ережелермен реттеледі.халықаралық шарттар, егер мəміле бойынша серіктес басқа мемлекеттің кəсіпкерлік субъектісі. Ең жиі қолданылатын халықаралық құжаттар, атап айтқанда, 1980 жылғы Тауарларды халықаралық сату туралы Вена конвенциясы жəне «Инкотермс» сауда терминдерін түсіндірудің халықаралық ережелері, сондай-ақ талап қою мерзіміне қатысты басқа да бірқатар келісімдер жəне сатып алу-сату шартынан туындайтын дауларды төрелік реттеу. Бір қарағанда, сатып алу-сату (сату шарты) азаматтық құқықтың динамикалық институты емес. Сату мен сатып алуда нені өзгертуге болады? Іс жүзінде соңғы жылдары сатып алу-сату шарттары қосымша заңнамалық реттеуді талап ететін жаңа нысандар мен бағыттарға ие болды. Сонымен қатар, қазіргі заманғы сату-сатып алу қатынастарына көптеген объектілер қатысады: атап айтқанда, азаматтық айналымда шектелмеген барлық объектілер. Осыған байланысты заң шығарушы сатып алусату шартының қанша түрін ажыратады, олардың əрқайсысында елеулі белгілер бар: бөлшек сауда; жеткізу жəне мердігерлік келісім, мемлекет мұқтажы үшін жеткізу; жылжымайтын мүлікті жəне кəсіпорындарды сату. Сату-сатып алудың осы түрлерінің ерекшеліктерін нақты жəне қисынды түсіну ғана іс жүзінде проблемаларды болдырмайды, нəтижесінде қаржылық шығындар, ұзақ сот процестері. Əдебиеттер 1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 2. Вахнин И.Г. Тауарларды көтерме сатып алу-сату жəне жеткізу шарттары. Ресурстар, ақпарат, қамтамасыз ету, бəсекелестік, 2010. 3. Лунц Л.А. Сыртқы сауданы сатып алу-сату (конфликт мəселелері) М., 2012. Римнің жеке құқығы: Оқу құралы / Ред. проф. И.Б. Новицкий жəне проф. I.S. Перетерский. М., 2006. 4. Витрянский В.В. Шарт құқығы: Жалпы ережелер. М., 2007. Беленков Р. Азаматтық құқық 2-бөлім - М.: ПРИОР, 2008. 5. Иванкин В.Н., Азаматтық құқық. Арнайы бөлім: Дəріс конспектісі. 3-ші басылым, рев. жəне қосымша - М.: 2009 ж ƏОЖ 13 : 130.2(574) ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ ƏЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ РӨЛІ Мейманбекқызы М. - Юм-21-6к тобының студенті Мендикулова Ж. - магистр,аға оқытушы Қай заманда болмасын əйел тақырыбы ешкімді бей-жай қалдырмаған. Бұл тақырып өзінің өзектілігімен жəне де түрліше талқылануымен ерекшеленеді. Сонау ежелгі қазақ дүниетанымынан бастау алатын «қазақ əйелі» бейнесінің қандай ерекшеліктері бар екенін, қазақ əйелдерінің көрген тұрмыстық əлеуметтік қиыншылықтарымен қоса, қазақ ұлты үшін əйелдің қандай қадірлі болған тұстарын, қазақ қыздарының қайсарлығы мен нəзіктігін гармонияда сақтап, ел мəселесі болсын, отбасы ошағындағы түйіткілдерін қандай əдістер арқылы шешкенін зерттеу арқылы қазіргі қоғам төңірегінде əйелдерге өнеге беру-қоғамдағы кішкентай мəселеден үлкен дауға дейінгі түйіткілдерді шешуі бек мүмкін. Қазіргі «Жаңа Қазақстан» құру төңірегінде ел президентінің алға қойған мақсат мүдделерінің арасында ел болашағына арналған түрлі бағдарлы стратегиялар мен жобалар көріп жүрміз.Сол жобалар ішінде президентіміз халықтың дамуы жөнінде, əйелдердің де үлкен рөл ойнайтынын айтып, сол тұрғыда конференциялар өткізіліп, жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев:“ХХІ ғасырда əйелдер, бір жағынан, сұлулық пен ізгіліктің бейнесі болса, екінші жағынан, тұтас еліміздің дамуына ұйытқы болып отыр. Бір сөзбен айтқанда, аруларымызға тəн үйлесім, айрықша ұмтылыс, əр іске деген шығармашылық көзқарас, еңбекқорлық пен жауапкершілік – ұлтымыздың жаңа болмысын нығайтатын қасиеттер”[1] дей келе əйел болмысының ерекшелігін ескере отырып, бұл тақырыпқа деген ерекше ықыласын көрсетті. Əйел - əлемнің ажырамас бөлігі, əйел - адамзаттың анасы. Əйел - тіршіліктің бастау бұлағы деген халқымыздың қанатты сөзерін қолдана отырып, əйел бейнесінің ерекшелігі мен орынын, зерттелу аймағын жəне деңгейін, қоғамдағы өзекті мəселеге айналып отыруының себеп-салдарын анықтап, бұл мəселеден шығу жолдарын қарастырып өтсек.Қазіргі таңда болсын, ежелде болсын қазақ жерінде əйел тақырыбы түрліше талқыланған.Кейбір қателесуге құмар жандар Қазақ жерінде, осы түркілер өмір сүрген кезеңде əйелдердің қорланып өмір сүретінін, лайықты құрмет көрмейтінін көрсетіп айтқан болатын. Алайда ол ұғымның қате екенін айқындап, олардың бұл тұрғыда мүлт кеткенін жеткізгім келеді.Ежелгі 176 түркі халықтар кезеңінен бастап, біздер үшін “əйел” ұғымы маңыздылығы жоғары, киелілігіне де мəн берілген силы тақырыптың бірі болған. Көне түркі кезеңі, яғни арғықазақ кезеңінен бастап қоғамдық мəселелерді талқылаған, адами көзқарастағы өзекті сұрақтар ойландырған ойшылдар үшін бұл тақырып алыс емес. Əйел тек бір отбасының құт берекесі ғана емес, толық бір ұлттың ұйытқысы болуы қажет. Əйелдің қоғамдағы орны туралы айтқанда Карл Маркстің «əйелге көзқарас адамның жалпы мəдениетінің деңгейін көрсетеді» деген жəне Фридрих Энгельстің «қоғамдағы əйел эмансипациясының деңгейі – жалпы эмансипацияның табиғи өлшемі» деген сөздері есімізге түседі. Бұл тұрғыда біз ең алдымен Ұмай ана тақырыбын қозғамай кете алмаймыз. Түркі халықтарының Ұмай анаға қалай сиынғаны, табынғаны, одан көмек күтіп пір тұтқаны бекер емес. Сыйыну деңгейіне дейін жеткеннен кейін, ол кездегі адамдар үшін əйелдің орны жоғары болғанын түсіне аламыз. Неге ендеше бір еркек кісіні жебеуші ретінде пір тұтпады. Себебі сол кезеңнен бастап «ана», «əйел» ұғымдарының рөлі зор екенін түсінген. Бертін келе Орта ғасырларда əйел тақырыбы ақын-жыраулар еңбегінде өте көптеп кездесе бастады. Жыраулар өлеңіне арқау болған қазақ қыздарының сұлулығы, көрегендігі, қайсарлығы, өнегелігі, əйел мен ананың қастерлі ұғымы тыңдаған құлақты бей-жай қалдырған емес. Соның ішінде Шал ақын, Мұрат Мөңкеұлы, Доспамбет жырау,Асанқайғы секілді жəне басқа да жыраулар сөздеріне арқау болған тақырыптардың бірі – əйел тақырыбы. Қазақ қыздарының даралығы мен сұлулығы,тəрбиесі туралы айтар болсақ сөз таусылмас.“ Қыз - ауылдың көркі,құндыз болса, бөркі.”- демекші біздің ата бабаларымыз жас тұрмыс құрмаған қыздарға бөрік кигізіп қоятын болған. Шаштары əрдайым өрілген, шашбаулары тағылып жүрген. Шашбаудың да өз бөлек мағына тарихи мəні бар.Шашбау – өрілген бұрымның ұшын бекітетін сəндік бұйым. Кеудесіне өңіржиек, шашына шолпы таққан қыздың мойны құрықтай болып өскен, бойын тік ұстаған, дене бітіміне көңіл бөлген. Анасы қашанда қызына: «Қатты жүгірме, оқыс қозғалма, шолпың қатты сыңғырласа сені əдепсіз қыз дейді» – деп тəрбиелеген. ойжеткен қыз баланың жүрісін, қимылын жөндеу үшін қоңыраулы шолпыны қолданған. Қоңыраулы шолпыны таққан қыз баланың келе жатқанын естігенде, үйдегі үлкендер қалжыңын тоқтатса, бұл дыбыс жастарды елең еткізіп, жинақы отыруға тəрбиелеген, екінші жағынан қыз балаға деген құрметті білдіреді. . Сонымен бірге əйел тақырыбын қазіргі уақытта өзекті қозғап жүрген, жоғарыдағы тармақты жалғастырушы ғалымдарға : Ғарифолла Есім, Нұрышева Гүлжихан Жұмабайқызы,Қалдаева Бану Станбекқызын жатқыза аламыз. Əдебиеттер 1. https://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/akorda_other_events/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-8nauryz-halykaralyk-aielder-kunimen-kuttyktauy ƏОЖ 339.543.6 ЖҮКТЕРДІ КЕДЕНДІК РƏСІМДЕУ МЕН БАҚЫЛАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ Мырхай А.Б. - ЮМ 20-4к тобының студенті Бекжігітова С.Б.- құқық магистрі, аға оқытушы Қазіргі кезде елімізде экономикалық даму еркін сауданың аймақтарын кеңінен құруға, сондай-ақ халықаралық келісім-шарттардың рөлін арттыруға, тауар жəне қызмет түрлерімен алмасумен, қаржылық ресурстардың қозғалысына деген ұмтылыспен айқындалады. Қаржылық нарық материалдық құндылықтар, қаржы қаражаттың да айналым жүйесін реттуші біртұтас нормалармен қалыптаса бастайды. Əлем мемлекеттерінде ұлттық экономика дəрежесі айқын болады, мемлектаралық еңбек бөлінісіне жəне халықаралық бəсекелестікке енеді. Сыртқы сауда желісінде экономикалық байланыстар объективтілік жағынан көріне бастады жəне экономикалық өрлеудің негізгі факторына айналды. Көптеген мемлекетерде бұл ұлттық экономиканың мəн-жайын анықтайды жəне де болашақта бұл үрдіс күшейе түседі. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда сыртқы экономикалық қызмет қарқынды даму үстінде. Қазақстан Республикасының кеден қызметіне сыртқы экономикалық қызмет секторына жауап беретін ерекше рөл берілді. Сол қызметтердің бірі де бірегейі кедендік рəсімдеу. Кедендік рəсімдеу дегеніміз Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар, сондай-ақ көлік құралдарының заңды қозғалысының іс-шараларын қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Кедендік ресімдеу сыртқы экономикалық қызмет процесінде қалыптасатын кеден органы мен декларант арасындағы күрделі құқықтық жүйе. Кедендік рəсімдеуді келесідей кезеңдерге бөліп қарастырсақ, бірінші бұл кедендік декларация. Ол өткізілуге жататын тауарлар, көлік құралдары жайлы барлық мағлұматтар көрсетілетін құжат. Тауарлар мен көлік құралдарын кедендік декларациялау жүргізу аяқталғаннан соң іске асырылатын кедендік операциялар мен рəсімдер кедендік режимнің қолданылуын ресімдеу болып табылады. Аталған кедендік ресімдеу төменде көрсетілген негізгі ережелерден тұрады: кедендік ресімдеудің құрылымы, кедендік ресімдеу шараларынан бұрын жəне одан кейін жүргізілетін операциялар, көлік құралдары мен тауарлар декларацияларының мəн-жайы, уақытша сақтау қоймаларының функциялары, кедендік декларант жəне де кедендік брокердің мəртебелері, кедендік ресімдеу жүргізудің мəселелелері сондай-ақ, кеден органдарының ішінара іс-əрекеттері. Қазақстан Республикасының кеден қызметі елдегі кеден жүйесін жетілдіру жəне кеден құрылымдарының қызметі мен негізгі бағыттары бойынша міндеттерді айқындайды. 1. Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауданың бірыңғай автоматтандырылған жүйесін жəне кедендік есптілігін қалыптастырады. 2. Халықаралық деңгейде кедендік ынтымақтастықты дамыту жұмыстарын жүргізу. 3. Кедендік бақылау мен кедендік ресімдеу тетіктерін жетілдіру. 4. Фискалдық саясатты жүзеге асыру. Кедендік технологияларын дамыту бұл бірегей коммуникациялық кеңістік орнату, кедендік басқару жүйесімен оның құрылымын сондай-ақ инфрақұрылым жағдайын дамыту болып табылды. Бірыңғайландырылған ақпараттық кеңістікке кіру арқылы, басқарудың автоматтандырылған жүйесін орнықтыру жолымен кедендік рəсімдеу жəне кедендік 177 бақылаудың ресімдерін оңтайландыру. Аталған іс-əрекет тауар мен көлік құралдары кеден шекарасына келген сəттен бастап сондай-ақ, кедендік шекараға түскенге дейін тауарлар мен көлік құралдарын бақылаудан өткізуді іске асыруға мол мүмкіндік береді. Негізінен кеден органдары мемлекеттік басқару механизмінің атқарушы буыны бола отырып, еліміздің тəуелсіздігі мен егемендігін қорғау қызметін атқарады десек қателеспеген болар едік. Мемлекеттік кірістер органдарының ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету мен тəуекелдерді басқару жүйесін кеден технологияларын дамыту болып табылады. Бұл дегеніміз бірегей ақпараттық кеңістікке кіру жолымен басқарудың автоматтандырылған жүйелерін кеден органдарына енгізу жолымен кедендік ресімдеу жəне кедендік бақылау рəсімдерін жетілдіру. Кедендік шекаралардың салаларына баса назар аударатын болсақ, кеден бекттерінде дерлік барлық жүктерге бақылау жүргізілмейді, тауарлар импорты кезінде кедендік бақылаумен тауарларға арналған декларациялардың 40%-ы қамтылады, оның ішінде тек 10%-ы физикалық бақылауға (тексеріп қарауға, сараптамаға) келеді, тауарларға арналған декларациялардың 61%-ы жүйе арқылы автоматты түрде шығарылған. Автоматтандырылған есептеу құралдары арқылы біз сенімді компанияларды анықтаймыз, жəне оларға қатысты бақылау жүргізуді олар «жоғалып кетеді»» деп үрейленбей, тауарларды шығарып болғаннан соң жүргіземіз. Əлбетте бұлар кедендік сондай-ақ салықтық беделге ие, тұрақты жəне нарықта өздерін дəлелдеген, төлемдер мен салықтарды төлеу бойынша берешегі жоқ, əкімшілік жəне қылмыстық жауапкершілікке тарту фактілері анықталмаған компаниялар. Қазіргі уақытта кеден органдары Кедендік қызметті реттеу туралы заңнамаға байланысты жалпы əлемдік тəжірибеге жəне Дүниежүзілік кеден ұйымдарының нұсқамаларына сəйкес санаттауда қолдаланылатын тəртіп туралы мəліметтер, өлшемдер құпия ақпарат болып табылып, тек қызмет мақсаттары барысында қолданылады. Сонымен қатар, кедендік бақылау өзге мемлекеттердің құқық қорғау жəне басқа да мемлекеттік органдарынан түскен Қазақстан Республикасының заңнамаларының ішінара бұзылуы туралы ақпарат негізінде, сондай-ақ мұндай ақпарат мемлекеттік кірістер органдарында болған кезде жүргізілуі мүмкін. Тəуекел етудің жоғары деңгейіне жатқызылатын сыртқы экономика қатысушылары кедендік бақылауға неғұрлым бейім, оларға салықтар жəне бюджетке төленетін басқа да төлемдер бойынша берешегі, əкімшілік не қылмыстық бұзушылықтары бар компанияларды жатқызамыз. Соңғы жылдарда экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, кедендік əкімшілендіруді жандандыру жөніндегі жұмыстар жүргізілуде. Уəкілетті экономикалық операторлардың институттарын дамыту, сондай-ақ электрондық декларациялауды енгізу бойынша жұмыс жалғасуда. Тек осындай прогрессивті тəсілдер аталған кедендік бақылаудың барлық аспектілерінің дамуына ықпал жасайды жəне тауарларды кедендік тазарту процесін жеделдетуге де мүмкіндік береді.Тұтастай алғанда, кеден қызметінің жұмысын жетілдіру жөнінде қабылданатын шаралар кешені экспорт, импорт жəне жүк транзиті көлеміне пайдалы əсер етеді; бюджетке түсетін түсімдерді көбейтеді; елдің əлеуметтік-экономикалық дамуына жəне Қазақстан азаматтарының əл-ауқатына оң əсер етеді. Осы көрсетілген жəне аталған мəселелерге сəйкес кедендік бақылау шараларын барынша азайту үшін ашық болуға жəне өз міндеттемелеріңізді адал орындауға шақырамын. 1. 2. 3. 4. Əдебиеттер Қазақстан Республикасындағы Кедендік реттеу туралы// Юрист., Алматы 2018ж. Сəрсембаев М. А. Қазақстан Республикасының кеден құқығы. Алматы, Данекер. 2011ж. Темірғалиев В. Г. Қазақстандағы сыртқы экономикалық қызмет. Алматы, 2011ж. Жақашев Д.С. Кеден органдарының құқықтық мəртебесі: Теориясы мен практикасының мəселелері: Оқу құралы: Алматы: Дəнекер, 2011 ƏОЖ 265.89 МЕМЛЕКЕТ ӨМІРІНДЕГІ САЛЫҚ Нагимова С. - ЮМ-20-1к3 тобының студенті Муратова Г.Т.- құқық магитрі, аға оқытушы Мемлекеттің ең басты міндеттері – өз азаматтарына қамқорлық жасауда көрініс табады. Атқарушы билік тармағындағы мемлекеттік мекемелер, яғни білім беруде, медициналық жəне басқа да əлеуметтік салаларда қызметтер көрсету үшін жұмыс істейді. Соның ішінде, құқық қорғау органдары қоғамдық тəртіп пен қауіпсіздікті қадағалайды. Əскер елдің қорғанысын қамтамасыз етеді. Осы мелекеттік органдар заң шығарушы тармақтың шығарған нормаларын жүзеге асыру үшін, жұмыс істеу үшін ақша қаражаты керек. Қаржы мемлекеттік қазынадан бөлінеді, оның үштен екі бөлігін салыктар, кедендік алым мен төлемдер жəне басқа да міндетті жарналардан құралады. Сондықтан мемлекеттің негізгі заңнамасы – Конституцияда Қазақстанның əрбір азаматы салық төлеуге міндетті жəне одан ешкім ещқашан қашып құтыла алмайды деп жазылған . Салық ерте заманнан бері төленіп келгені бəрімізге белгілі. Мың жыл бұрын адамдар не үшін төлеу керек екенін жəне оның қаншалықты маңызды екенін түсінді. Мемлекеттік бюджеттің басым бөлігі салықтардан тұрады. Ал мемлекеттік бюджет неғұрлым көп болса, соғұрлым көп қаражат азаматтардың өмір сүру деңгейін жақсартуға жұмсалады. Жалпы салық – мемлекеттің қызметін қаржыландыру үшін заңды жəне жеке тұлғалардан мерзімді түрде алынатын, заңды түрде бекітілген міндетті, жеке орындалатын ақшалай төлем. Ол тек қолма-қол ақшамен алынады жəне төленеді. Бұл тауарларға, өнімдерге жəне басқа да материалдық жəне материалдық емес эквиваленттерге салық төлеу мүмкін емес дегенді білдіреді. Барлық салықтарды мемлекет белгілейді. Мемлекеттік кіріс саласындағы негізгі құжат Салық заңнамасы болып табылады. Ол елдегі салық жүйесінің негіздерін анықтайды. Азаматтар мен фирмалар табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына алу процесі салық салу деп аталады. Салық салу процесінде мемлекет бірнеше функцияларды орындайды: фискалдық, бөлу (əлеуметтік), ынталандыру, тəрбиелеу жəне есепке алу. Алғашқы екі функция түбегейлі маңызды. Салықтардың фискалдық функциясы мемлекеттік аппаратты ұстауға мемлекеттік шығындарды қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Бұл функция арқылы салықтардың ең маңызды қоғамдық мақсаты да – бүкіл қоғамның мүдделерін қанағаттандыру үшін бюджет жүйесінде қаржы ресурстарын жинақтау жүзеге асырылады.Тағы бір айта кететін жайт - күнделікті өмірде біздің кез келгеніміз байқай алатын кері 178 процесс. Көптеген салық төлеушілер заңмен белгіленген салықтарды төлеуден жалтарады. Бұл салық жүйесінің тиімділігінің төмен деңгейіне əкеледі. Сонымен қатар, мемлекеттік төлемдерден жалтару процесі қоғам өміріне жағымсыз əсер етеді, əсіресе ол жаппай болған кезде, мемлекет кірістері осылайша азаяды. Демек, адамға өркениет игілігін немесе, ең болмағанда, тұтыну қоржынымен қамтамасыз етуге жұмсалатын қаржы ресурстарының көлемі азайып барады. Меніңше, біз қалыпты жағдайда өмір сүргіміз келсе, міндетті түрде мемлекет кірістерін төлеуіміз керек. Қазіргі мемлекет салықсыз қызметті жүзеге асыру мүмкін емес . Сондай-ақ кіріс түрлері елдің басқару аппаратын қамтамасыз етудің қайнар көзі болып табылады. Яғни, мемлекеттік қызметте жұмыс істейтін адамдардың жалақысы салық төлеуші сіз бен біздің қаражатымыздан нақты төленеді. Салықтық кірістер – еліміздің қоғамдық қажеттіліктерін, азаматтарының социалдық қамсыздандыруының бірден бір қайнар көзі. Шəкіртақы, ауру күндері жəне т.б. азаматтардан салық ретінде алынған қаражат есебінен ғана төленеді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, салықтар кез келген мемлекеттің тұрақты дамуы мен қызмет етуінің негізі болып табылады деп сеніммен айтуға болады. Қазыналық төлемдерді уақтылы төлеу – осы елден нəпақасын тауып жүрген əр бір азаматтардың өз болашағына сенімді болуының кепілінің көрінісі. Міндетті салықтық төлемдер – əрбір тəуедсіз елде бар, мемлекет игілігі үшін міндетті қызмет. Əрбір елде салықтар əртүрлі жəне əртүрлі мөлшерде, бірақ олардың міндеттері бірдей. Қазынаға əсер ететін салықтардың арқасында ел жұмыс істей алады жəне көптеген маңызды мемлекеттік ұйымдар жұмыс істей алады. Салықтартар мен міндетті төлем мен алымдар мемлекет кірістерінің құрамдас бөлігі болып табылады жəне оны əрқайсымыз төлеуге міндеттіміз. Айта кетерлік жайт, халық əрбір қызмет түріне жəне табысқа, мысалы: жекеде, заңды тұлғалардан, жылжымайтын, жылжыйтын мүліктен, тауарлар мен қызметтер түріне де салық төлейді. Табыс пен тұтынуға салынатын салықтар орталық мемлекеттік жүйенің бюджетін, ал мүлік салығы – жергілікті өзін-өзі басқару бюджетін толықтырады.Жұмыс істейтін жəне жеке кірісі бар барлық азаматтар төлейтін міндетті зейнетақы салықтарының арқасында мемлекеттің салық органы жұмыс істей алады. Міндетті төлемдерді салудың арқасында: мемлекеттік органдар, жергілікті билік органдары, білімберу, денсаулық сақтау, полиция, өрттен қорғау, зейнетақы жəне т.б. Бұл əрбір төлем төлеушінің, əрбір азаматтың құқығы бар мекемелер. Біздің əрқайсымыздың қауіпсіз болуға, денсаулық сақтауды пайдалануға жəне мемлекеттік мектептерге баруға құқығымыз бар. Бірақ, бəрімізге белгілі, мұның бəрі жұмыс істейді жəне біздің салықтарымызға мұқтаж адамдарға мемлекет қолдау көрсетеді. Салық төлеуді тоқтатсақ, мемлекет қалыпты жұмыс істей алмас еді, өйткені қазына қаңырап, салықты тексерудің қажеті болмас еді . Салықтар мен міндетті алым мен төлемдер кез келген мемлекеттің негізгі қаржы көзі болып табылады. Оларсыз ел де, облыс та, аудан да жоқ. Қазіргі уақытта біздің елімізде салықтар табыстан, мүліктен жəне мүлікті беруден, заңдық маңызы бар əрекеттерден, кеден салысында тауарларды шетелге əкелу мен əкетуден алынады. Сонда салықтар болмаса не болар еді? Мемлекет пайда болмас еді жəне дамымас еді. Бай адамдар ақшасын қайда жұмсарын білмесе, кейбіреулер аштықтан қаза табатын еді. Осылайша, мемлекет неғұрлым күшті болса, соғұрлым өміріміз жақсырақ. Отанның гүлденуі өз қолымызда – салық төлеушілердің қолында. Салықтар біздің өмірімізде көп нəрсеге байланысты, елдің, облыстың, белгілі бір қаланың əл-ауқатын күшейтуіне ат салысады . Əдебиеттер 1. ҚазақстанРеспубликасыныңКонституциясы. 30.08.1995 (толықтырулар мен өзгертулеренгізілген 1998ж. 7-қазан жəне 2007ж. 21-мамыр) 2. ҚР ң «Салықжəнебюджеткетөленетінбасқа да міндеттітөлемдертуралы» Кодексі (салықкодексі) 11.07.2022 жыл. 3. Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года № 95-IV (18.11.2022г.) //https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30364477 ƏОЖ 341.(254) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ Нагимова С. - ЮМ-20-1К3 тобының студенті Есенбекова П. - жетекші Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық – «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңында, сондай-ақ өзге де заңдарда көзделген, заңда белгіленген тəртіптік, əкімшілік жəне қылмыстық жауапкершілікке əкеп соғатын сыбайлас жемқорлықпен байланысты немесе сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын əрекеттер.Сыбайлас жемқорлық – мемлекеттік функцияларды жүзеге асыратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың өздерінің лауазымдық өкілеттіктерін жəне соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не өз өкілеттіктерін өзге де жолмен мүліктік пайда алу үшін пайдалана отырып, жеке немесе делдал арқылы мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол сияқты оларды сатып алуы. жеке жəне заңды тұлғаларға заңға сəйкес белгілі бір жеңілдіктер мен артықшылықтарды заңсыз беру арқылы тұлғалардың қоғамға қауіпті іс-əрекеттері .Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық – елдің экономикалық жəне саяси дамуын бəсеңдететін қазіргі Қазақстанның үлкен проблемасы. 2019 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан рейтингте 180 елдің ішінде 113-орынға ие болып, 100-ден 34 ұпай жинады, ал 2020 жылы 180 елдің ішінде 94-орынға шығып, 100-ден 38 ұпай жинады жəне бір жыл бұған дейін Transparency International сыбайлас жемқорлық деңгейі бойынша Қазақстанды 124-орынға (бірнеше басқа елдермен бөліскен) берді. Қазақстанның сол кездегі жалпы ұпайы мүмкін болатын 100 ұпайдың 31-ін құрады (30-дан төмен балл «қашқын сыбайлас жемқорлықты» білдіреді). 2022 жылдың басынан бері Қазақстанды сыбайлас жемқорлық дауларының толқыны басып өтті. Жоғары шенеуніктер, бірқатар ірі қазақстандық компаниялардың басшылары негізсіз баюға күдікке ілінді. Заңнамалық деңгейде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары үшін жазаны қатайту бойынша көптеген өзгерістер енгізілуде. Бірақ сарапшылар елдің бұл əлеуметтік зұлымдыққа барынша батыл əрі тиімді қарсы тұра алатынына сенімді. 2022 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында 1,6 мың қылмыстық сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар – бір жыл бұрынғыдан 11,1%-ға артық. Өңірлік тұрғыда сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары ең 179 көп Қарағанды облысында тіркелген: (207 жағдай) көшбасшыларға қарсы үздік үштікке Астана (144 жағдай) жəне Шымкент (129 жағдай) кіреді . Мемлекеттік қызметшілер арасындағы сыбайлас жемқорлық қылмыстары көбінесе əкімдіктер мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметкерлері: 118 адам, бір жылға 9,2%. Одан кейін ішкі істер қызметкерлері келеді (112 адам) жəне Қаржы министрлігінің қызметкерлері (39 адам). Сондай-ақ жыл басынан бері сыбайлас жемқорлық фактілері бойынша 5 əкім, 1 судья, 7 сыбайлас жемқорлыққа қарсы органының қызметкерлері , 2 покурор қызметкерлері ұсталды .Біздің еліміз сыбайлас жемқорлыққа қарсы көптеген заңдар қабылдады айта кетсек 2008 жылы 3 мамырда БҰҰ сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы заңы қолданысқа енді дегенменде көптеген заңныңда іс –шаралардыңда күші сыбайлас жемқорлықты тоқтату мүмкін болмай тұр.Сыбайлас жемқорлық адам баласы пайда болған кезден бастап бастауын алған, əлі күнге дейін жалғасын табуда . Бұл əлемді жаулаған қоғамдық дерттің түп-тамырымен жою мүмкін емес , дегенмен де оның көрсеткішін төмендету өз қолымызда . Дамыған елдердің өзінде бұл дерт орын алуда . Сыбайлас жемқорлықтың белең алуының себептерінің бірі жеке тұлғалардың қызметтік жағдайын пайдаланып қылмыстық əрекеттерін тұрақты негізде көмек алуды ұйымдастыру арқылы жасырады. Сыбайлас жемқорлықтың көбінесе лауазымды тұлғаларға пара беруге бағытталған қылмыстық қорлардан шегерімдерден құралған өз қаражаты болады. Айта кету керек, сыбайлас жемқорлық ұрлық, рэкет, есірткі жəне контрабандамен де байланысты. Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың өсу себебін, өкінішке орай, экономикалық құлдырау да, жұмыссыздық та, сондай-ақ халық арасындағы күрт мүліктік стратификация деуге болады. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін, біздің ойымызша, экономикалық, құқықтық жəне саяси шаралардың тұтас кешенін шешу қажет: 1-мемлекеттік қызметшілердің материалдық əл-ауқатын арттыру; 2-сыбайлас жемқорлыққа қатысты азаматтардың моральдық ұстанымын қалыптастыру; 3-құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кəсібилігі; 4мемлекеттік қызметшілердің моральдық тұрақтылығы; 5-мемлекеттік қызметшілердің кірістері мен олардың заңдылығын нақты бақылау; 6-қылмыстық кірістер мен сатып алынған мүлікті тəркілеудің тиімді тəртібін енгізу; 7тауарлардың, шикізаттың жəне əсіресе есірткінің контрабандасының алдын алу мақсатында Қазақстан шекарасының периметрі бойынша бақылауды күшейту. Көріп отырғаныңыздай, сыбайлас жемқорлықтың себептері мен жағдайлары сан алуан жəне оларды дер кезінде анықтау ғана оның алдын алуға бағытталады.Қорытындылай келе сыбайлас жемқорлықпен күрес шенеуніктердің, мемлекеттік қызметкерлердің парақорлық фактілерімен жəне оған қарсы тұратын жаңа орган құрумен ғана шектелмейтінін түсіну керек. Бұл «соғыс» балабақшадағы баланы сыбайлас жемқорлыққа «мүлдем төзбеушілік» қағидаттарына үйретуден бастап тиімді заңнамалық базаны əзірлеу мен енгізуге дейін мемлекет өмірінің əртүрлі салаларында түбегейлі шаралар мен өзгерістерді талап етеді. Əрине, бұл тұтас жүйеде елдегі жоғары лауазымды тұлғалардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұруға жəне осы «шайқасты» бірінші кезекте олардың айналасындағылардан бастауға дайындығы да маңызды рөл атқарады. Əдебиеттер 1. https://sud.gov.kz/rus/content/prichiny-i-usloviya-sposobstvuyushchie-soversheniyu-korrupcionnyh-pravonarusheniy-v 2. https://informburo.kz/interview/v-kazaxstane-stali-cashhe-lovit-korrupcionerov-o-cyom-eto-svidetelstvuet 3. Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 мамырдағы N 31 Заңы 4. https://kapital.kz/gosudarstvo/110060/za-9-mesyatsev-zaregistrirovali-1-6-tysyachi-korruptsionnykh-prestupleniy.html ƏОЖ 349.6 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ Нагимова С.З. - ЮМ-20-1к3 тобының студенті Жаксыбаева А.Е. – аға оқытушы Жалпы адам баласы қалыптасқан кезден-ақ , биосферадағы тепе-теңдік өзгере бастады .Жер тарихында адамның пайда болуының өзі ең ірі эволюция деп есептелінеді. Алғашқы кезде адам санының аз болу жəне табиғатқа табынуына байланысты адамның табиғатқа əсері онша байқала қоймады. Дегенмен де уақыт өте адам санының артуы, көптеген жерлерді игеруі, табиғат байлықтарын пайдалануы нəтижесінде адамның табиғатқа ықпалы арта түсті. Мəселен бүкіл əлемде мыңдаған үлкен қалалар мен түтін шығаратын өнеркəсіптік кəсіпорындар пайда бола бастады. Атмосферасы сан жылдар бойы көк түтіннен көз ашпай келеді. Жыл сайын əлемдік өнеркəсіптің əсерінен бір миллион тонна шаң жəне басқа зиянды заттар атмосфераға бөлінеді. Соның əсерінен көптеген қалалар түтіннен зардап шегіп адам денсаулығына зиян келтіретін аурулар пайда болуына себепкер болады. Сонымен қатар ормандар кесіліп , өртеліп жатыр оның керіс əсерінен оттегі балансын бұзу нəтижесінде жануарлар мен құстардың сирек кездесетін түрлері, балықтар мен өмісдіктер жойылу үстінде. 21 ғасырдағы ең өзекті мəселенің біріне айналған экологиялық ластану бүкіл адамзат бірігіп шешуі тиіс дүние. Бұл мəселеде атмосфераның, гидросфераның, литросфераның ғаламдық деңгейде ластануын айтуға болады [1]. Мысалы, Қазақстанның өзінде жылына шаманмен 4,5 тонна тұрмыстық қалдық жиналады десек, оның тек 15% ғана өңделеді. Кейбір аймақтарды тіпті өңдеу зауыты жетіспейді. Статистикаға сүйенсек, ел бойынша 207 қала мен ауданда 138 елді мекендердің 96 ғана қалдықтарды сұрыптау енгізілген. Яғни бұл дегеніміз тұрмыстық қалдықтарды өңдеу үлкен проблемаға айналған. Айта кетсек, қоқыс полигондарын жою жергілікті атқарушы органдарға жүктелген. Осы орайда бір жыл ішінде аудандар мен ауыл округтердің 86 –дан астам əкімдер тиісті шаралар қабылдамағаны үшін жауапқа тартылған. Салынған айыппұл көлемі 7- миллион теңгеден асқан. Яғни бұл дегеніміз жалпы жергілікті атқару органдарының өздеріне жүктелген жауапкершілікке салғырт қарауы. Əрине көпке топырақ шашпаймыз дегенменде бұл салғырт қарайтын дүние деп ойламаймын. Тəуелсіз сарапшылардың пікірінше, елдің жекелеген аймақтарының тұрғындары арасында ауаның, судың жəне топырақтың ластануына байланысты аллергия, онкология, өкпе аурулары сияқты аурулардың 40% - ға өсуі байқалады. Атмосфераның, судың, азық – түлік өнімдерінің, күнделікті қажетті заттардың өнеркəсіп пен транспорттық қалдықтарымен ластануы, электромагниттік өріс, вибрация кеңінен таралуы. Осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын нашарлатады, əр түрлі аурулар қаптап, балалар жарымжан болып 180 тууына да себеп болады. Адам баласының денсаулығының нашарлауы бұл экономикалық деңгейдің төмендеуінің бір себебі болып табылады [2]. Қазақстан Реcпубликасы Конститутциясының 38-бабыны сəйкес Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға жəне табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға тиіс.[3]. Дегенменде экологиялық қылмыстар қоршаған ортаға зиян келтіретін заңсыз мəмілелерден ақша табуға болатын кез келген жерде болады. Əсіресе, билік табиғи байлықты пайдалануды реттей алмайтын дамушы елдерде проблема өткір тұр. Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік.Ескерту шараларынан басқа, ҚР заңнамасы жазалаушы немесе өтемдік функциялары бар экологиялық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілікті белгілейді. Сонымен, экологиялық құқық бұзушылықтарға мыналар жатады: 1) мүліктік жауаптылыққа əкеп соғатын Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзушылықтар; 2) Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы əкімшілік құқық бұзушылықтар; 3) экологиялық қылмыстар [4]. Сонымен қатар, қоршаған ортаға зиян келтіретін қылмыстарға реакция көбінесе, мысалы, сирек кездесетін жануарлар ұсталып, өлтірілгеннен немесе өсімдіктер жойылғаннан кейін пайда болады. Мысалы, ағымдағы жылдың тамыз айында Астананың үш тұрғыны 43 кг ақбөкен мүйізін сатқаны үшін 8 жылға дейін бас бостандығынан айырылды. Олардың қылмысынан мемлекетке келтірілген залал 312 млн теңгеден асты. 2017 жылдың басынан 2022 жылдың қыркүйегіне дейін Қазақстанда жыл сайын 1,1 мыңға жуық қылмыстық экологиялық құқық бұзушылық жасалды. Олардың саны жыл сайын азайып келе жатқанымен, олардың елге келтіретін қаржылық зияны артып келеді. Өткен жылы экологиялық бұзушылықтар Қазақстанға 5,3 млрд теңге шығын келтірді ал бұл 2017 жылдан бергі рекордтық сома. Экологиялық құқық бұзушылықтар-бұл экожүйеге зиян келтіретін, аурулардың, экологиялық апаттардың жəне жабайы табиғаттың деградациясының қаупін арттыратын заңсыз əрекеттер. ҚР ҚК-де экологиялық құқық бұзушылықтардың əртүрлі түрлері жиырма бір бапта сипатталған, оның ішінде жердің бүлінуі, теңіз ортасының ластануы, заңсыз аң аулау, жер қойнауын өз бетінше пайдалану жəне т.б. [5]. Сонымен қатар, тіркелген экологиялық қылмыстардың азаюы олардың азайғанын білдірмейді. Олар кідірістің ең жоғары деңгейіне ие жəне құқық қорғау органдарының жеткілікті тиімді жұмыс істемеуін ескере отырып, олар жай ғана осы органдардың назарынан тыс қалады. Экологиялық қылмыстарды жасырудың тағы бір жағымсыз факторы-заңды тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартудың мүмкін еместігі көптеген өнеркəсіптік кəсіпорындар қоршаған ортаға миллиондаған доллар зиян келтірсе де, ешкім осы кəсіпорындардың басшыларын қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы мəселе көтермейді. Қорытындылай келе, қазіргі уақытта экологиялық қылмыстардың көбеюіне байланысты бүкіл адамзаттың өміріне қауіп төнуі мүмкін деген қорытынды жасауға болады. Қалыптасқан жағдай адамдардың жасаған экологиялық қылмыстары үшін жауапкершілігін күшейту, табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды ынталандырудың пəрменді тетіктерін енгізу жөнінде тезірек шаралар қабылдауды талап етеді, өйткені бұл қоршаған ортаны қалыптастыруда адамның іс-əрекеті, ал қолайлы орта — қазіргі жəне болашақ ұрпақтың салауатты өмірінің кілті. 1. 2. 3. 4. 5. Əдебиеттер https://bizmedia.kz/2022/06/24/kakie-ekologicheskie-problemy-kazahstana https://www.nur.kz/family/school/1666860-ekologicheskie-problemy-kazakhstana Қазақстан Республикасының Конститутциясы, 1995 ж. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі, 2021 ж. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 2014 ж. ƏОЖ 343.301:34.07 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІК ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ БЕТТЕСТІРУДІҢ ӨЗЕКТІ МƏСЕЛЕЛЕРІ Нагимова С.З.. – ЮМ-20-1к3 тобының студенті Ақшабай М.Б. – «Қылмыстық құқық жəне қылмыстық процесс» оқытушысы Беттестіру – дербес тергеу əрекеті. Негізінде бұл бұрын жауап алынған екі адамнан олардың айғақтарының арасында туындаған елеулі қайшылықтар туралы бір-бірінің қатысуымен жауап алу болып табылады. Егер бұл адамдар бұрын бірін-бірі білмесе, онда беттестіруге дейін, əрине, егер олардың біреуі немесе екеуі де сəйкестендіруге қатысуға қабілетті жəне дайын болса, сəйкестендіру үшін таныстыру жүргізіледі. Осылайша, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам беттестіру жүргізіліп жатқан адамдардан олардың бір-бірін танитын-танымайтынын жəне бірбірімен қандай қарым-қатынаста екенін анықтайды. Жауап алынатын адамдар кезегімен беттестіру жүргізілетін мəнжайларды анықтау үшін айғақтар беруге шақырылады. Айғақ бергеннен кейін тергеуші жауап алынатын адамдардың əрқайсысына сұрақтар қоюы мүмкін. Беттестіру жүргізіліп жатқан адамдар тергеушінің рұқсатымен бір-біріне сұрақ қоя алады. Беттестіру кезінде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам заттай дəлелдемелер мен құжаттарды ұсынуға құқылы. Жауап алынатын адамдардың алдыңғы жауап алу хаттамаларында қамтылған айғақтарын оқуға, сондай-ақ дыбыс жəне (немесе) бейнежазбаларды ойнатуға, бұл айғақтарды түсіруге көрсетілген адамдардың айғақтарынан не олар беттестіру кезінде айғақ беруден бас тартқаннан кейін ғана жол беріледі. Беттестіру хаттамасында жауап алынатын адамдардың айғақтары олардың берілген реті бойынша жазылады. Жауап алынатын адамдардың əрқайсысы өз айғақтарына, хаттаманың жəне тұтастай хаттаманың əрбір парағына қол қояды. Қарапайым жауап алумен салыстырғанда, қарсыласудың психологиялық атмосферасы əдетте күрделірек. Бұл екінші жауап алынған адамның қатысу фактісінің өзі, өтірікті əшкерелеу мүмкіндігіне байланысты эмоционалды шиеленіс, өзінің шын айғағы үшін қорқыныш сезімі немесе өтірік үшін ұялу. Беттестіру - іс бойынша дəлелдемелерді дұрыс бағалау үшін жасалған қылмыстың мəн-жайлары жəне тергелетін іс үшін маңызы бар басқа да деректер туралы айғақтарында елеулі қайшылықтарды жоюға бағытталған, 181 бұрын жауап алынған екі адамнан бір-бірінің қатысуымен жауап алу. , іс бойынша шындықты анықтау немесе адамды əшкерелеу, жалған айғақ беру. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам бұрын жауап алынған екі адаммен, егер олардың айғақтарында елеулі қайшылықтар болса, осы қайшылықтардың себептерін анықтау үшін бетпе-бет келуге құқылы[1]. Беттестіру тергеушінің бастамасы бойынша да, сотқа дейінгі тергеп-тексеруге қатысушылардың өтініші бойынша да жүргізіледі. Сонымен қатар беттестіру тергеушінің міндеті емес, құқығы болып табылады. Қайшылықтар, егер бір мəн-жайлар (фактілер, оқиғалар, құбылыстар жəне т. , бұл туралы тергеу жүріп жатыр.Қайшылықтардың маңызы əрбір қылмыстық іс бойынша жауап алынатын адамдар куəландырған мəн-жайлардың іс үшін маңызын, олардың тергеудің толықтығына, жан-жақтылығына жəне объективтілігіне ықпалын ескере отырып айқындалады. Бұл ретте, кез келген жағдайда қылмыстық істер бойынша дəлелденуге жататын мəн-жайларға қатысты қайшылықтар елеулі деп танылуға тиіс (ҚР Қылмыстық процестік кодексінің 113, 510, 531-баптары). Беттестiру кезiнде қарама-қайшылықтарды жоюға барлық жағдайда қол жеткiзiлмейдi (мысалы, жауап алынатын адамның екеуі де бұрын берген айғақтарын қайталаумен шектелуі немесе бұрын шынайы айғақ берген адам өзінің айғақтарынан, айғақтардан бас тартуы немесе өзгертуі мүмкін). екі адамның да шындыққа жанаспайтыны немесе шынайы айғақ берген адамның психологиялық тұрақсыздығы, сондықтан жалған айғақ берген беттестіруге екінші қатысушының ықпалына түсуі немесе екі қатысушы (немесе олардың біреуі) айғақ беруден бас тартуы, т.б.).Сондықтан, беттестіру тиімділігіне күмəндануға жеткілікті негіздер болған жағдайда, олардың себептерін анықтау, қылмысты ашу үшін тергеушінің пікірінше, жалған айғақтар берген адамнан екінші немесе қосымша жауап алуды жүргізген орынды. өтірік айтып, оны шынайы куəлік беруге сендір. Егер сенімсіз айғақ беру жауап алынушының адасуынан болса, онда оның себептерін анықтау қажет. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде өзара беттестіру жүргізілуі мүмкін процеске қатысушылардың тізімі көзделмеген. Алайда оның нормаларын талдау тек жəбірленушілер, күдіктілер мен куəлар арасында кез келген комбинацияда тек қана бетпе-бет келуге болады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.Олардың қатарына сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында жауап алынуы мүмкін болғанымен, беттестіруге қатыса алмайтын сарапшы мен маманды жатқызуға болмайды, бұл олардан жауап алу нысанасының ерекшеліктеріне байланысты. : олардан қорытынды беруге жəне қорытындының өзіне қатысты мəселелерді түсіндіру мақсатында ғана жауап алуға болады (ҚР ҚПК-нің 285-бабы) [2]. Сондай-ақ жауап алынатын адамның шынайы айғақтарына қол жеткізудегі мəселе сотқа дейінгі тергептексеруді жүзеге асыратын адам тарапынан сенімсіздік болуы мүмкін. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам беттестіруге қатысушылардың бірінің айғақтарына толық сенімсіздік таныту позициясынан аулақ болуға, сондайақ заңды мнемоникалық көмек көрсетуге - бірлестіктердің жұмыс істеуін жеңілдетуге, оқиғалардың ретін еске түсіруге, мағыналық байланыстарды орнатуға ықпал етеді [5]. Беттестiру кезiнде заттай дəлелдемелердi жəне (немесе) құжаттарды ұсыну қажеттiлiгi жауап алынатын адамдардың айғақтарының арасындағы елеулi қайшылықтармен ғана емес, сондай-ақ басқа да мəн-жайлармен байланысты болуы мүмкiн. Мысалы, қайшылықтар белгілі бір күнге, уақытқа, оқиғаға қатысты болған жағдайда (мысалы, теледидар (радио) арқылы беру уақыты, автобус кестесі, пойыздың жөнелтілуі, пошта жөнелтілімін жеткізу жəне т.б.), анықтамалар қоса беріледі. істі тиісті мекемелерден нақты уақытын, күнін жəне т.б. белгілей отырып беруге болады.Алайда, бұл ретте сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам уақыт пен мерзімде қандай да бір өзгерістердің болған-болмағанын (мысалы, пойыз кешігіп келді ме, пошта уақытылы жеткізілді ме, т.б.) тексеруге міндетті. Мұндай дəлелдемелерді жауап алынатын адамдар айғақтар бергеннен кейін ұсынған жөн, бұл айғақтардың растығын көзбен растауға немесе теріске шығаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көмек көрсету үшін, айғақтарында сəйкессіздіктер бар мəн-жайларды немесе арнайы терминологияны түсіндіру үшін бетпе-бет келуге маман (мысалы, бухгалтер, бағдарламашы, мерчандайзер жəне т.б.) шақырылуы мүмкін. жауап алынған. Заттай дəлелдемелер мен құжаттардан басқа, менің ойымша, орын алған қарама-қайшылықтарды жою үшін басқа да дəлелдемелер ұсынылуы мүмкін (мысалы, сараптама қорытындысы, тергеу экспериментінің нəтижелері, сараптамалар). Бірақ сонымен бірге белгілі бір дəлелдемелерді көрсету одан əрі тергеуге зиянын тигізбеуі үшін тактикалық мақсатқа жету керек. Осы мақаланы қорытындылай келе, қарсыласу еріксіз мінез-құлық реакцияларын барынша белсендіретін тергеу əрекеті екенін атап өтуге болады. Бұл жерде əсіресе айыпталушының қорғанушы доминанты осал.Тергеу əрекетінің басында тергеу іс-əрекетінің тəжірибесінде көп жағдайда шындық қай жағында, кім кінəлі, кім кінəлі емес екенін анықтау қиын. Өтірікті диагностикалау жəне оны əшкерелеу əдістерінен басқа, кінəлі немесе кінəсіз адамның мінез-құлқының жалпы психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Беттестірудің негізгі мақсаты – тергеуге қарсылық білдірген адамды əшкерелеу.Мұндағы шынайы ақпараттың жанды көзі психикалық əсер етудің негізгі факторы болып табылады. Беттестiрудi əзiрлеу жəне жүргiзу кезiнде тергеушiде қолда бар дəлелдемелердiң жиынтығына негiзделген ақиқатқа жетудiң белгiлi бiр өлшемдерi болуы тиiс. Сондай-ақ қасақана адасудың барлық ықтимал себептерін талдау қажет. Шындығында, бетпе-бет келу кезінде анықталған сенімді ақпарат тергеуге қарсылық білдіретін адамдарға психикалық əсер ету факторы болып табылады. Əдебиеттер 1. Қaзaқcтaн Pecпyбликacының Қылмыcтық-пpoцecтiк кoдeкci 4 шiлдe 2014 ж. № 231-V. – Aлмaты: ЮPИCТ, 2014. 2. ҚР Қылмыстық процестік кодексіне «Жауап алу жəне беттестіру» 26-тарауына түсініктеме https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=33547929&mode=p&page=3#pos=224;-54 3. Задачи и тактические приемы http://be5.biz 4. Тактические приемы https://stud.kz/ru/referat/show/49535 5. Цель проведения очной ставки. -https://vuzlit.ru/703750/tsel_provedeniya_ochnoy_stavki 6. Теоретические и практические проблемы производства очной ставки с участием несовершеннолетнего обвиняемогоhttps://www.dissercat.com/content/teoreticheskie-i-prakticheskie-problemy-proizvodstva-ochnoi-stavki-suchastiem-nesovershenno 182 ƏОЖ 342.08 АДАМДЫ ҰРЛАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ Нажмедин М. - ЮМ-21-1к3 топ студенті Мейркулова Г.Д. - з.ғ.к., доцент Жалпы бүгінгі таңда Бостандық пен жеке басына қол сұғылмаушылық құқығын қамтамасыз ету, жеке адамның өмір сүруіне қауіпсіз жағдай жасау оны қорғау ол- құқық қорғау органдарының маңызды міндеті болып табылады. Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары бөлінбейді жəне туғаннан бастап əркімге тиесілі. Жынысына, нəсіліне, ұлтына, тіліне, шығу тегіне, мүліктік жəне лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, нанымына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, сондай-ақ басқа да мəн-жайларға қарамастан барлығы заң алдында тең. Дегенмен Ұрланған жəне күштеп ұсталған адамдардың нақты санын анықтау мүмкін емес, бірақ адам ұрлау қылмыстық бизнестің ең тиімді түрлерінің біріне айналғанын жасырмау керекпіз.Мақаланың өзектілігі Қазақстан Азия мемлекеттер бөлігі ретінде адам бостандығына қарсы қылмыстардың ең жоғары қарқындылығы бар аймақтардың қатарына кіреді. Барлық дерлік халықаралық құқықтық құжаттармен, сондай-ақ Конституциясымен бекітілген ең маңызды адам құқықтарының бірі-өмір сүру, Бостандық, жеке басына қол сұғылмаушылық, еркін қозғалу, тұру жəне тұрғылықты жерді таңдау құқығы, еңбек бостандығы жəне заңмен тыйым салынбаған басқа да қызмет.Сонымен адам ұрлау əрекетіндегі саралау құрамының жəне аралас қылмыс құрамының аражігін ажырату белгілерін негіздеу барысын қарастырып 1966 жылғы Азаматтық жəне саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 3-бабында əр адамның бостандық пен жеке басына қол сұғылмаушылық құқығы жарияланды. 2022 жылы Орталық Азияда аймағында адам ұрлаудың 709 фактісі тіркелді, бұл жалпы санның 46% құрады (1535). Осыған байланысты адам ұрлаумен байланысты қылмыстық жағдайдың аймақтық ерекшеліктерін зерттей отырып оның себеп-салдарлық ерекшеліктерін жəне мемлекеттегі криминологиялық типологиясына негізделген осы қылмыстармен күресу шараларын зерттеу ерекше маңызға ие болып отырғанын жасырмау керекпіз. Шешілетін мəселенің ағымдағы жай-күйіне баға беруАтап айтқанда, Қылмыстық кодекстің 125 адам ұрлау деп заңсыз деп түсіну керек құпиямен байланысты қасақана іс-əрекеттер немесе тірі адамды ашық ұстау (басып алу) тұрақты немесе уақытша тұратын орнынан қозғала отырып, кейіннен басқа жерде оның еркіне қарсы тұру. Бүгінгі таңда адам ұрлаудың қылмыстық-құқықтық жəне криминологиялық сипаттамаларын зерттеудің өзектілігі сонымен қатар отандық ғылымда əлі көрініс таппаған аталмыш құқықбұзушылықтың осы түріндегі жаңа тенденцияларды зерттеу қажеттілігіне байланысты яғни, маңыздылығы оның дағдарыс аймағында адам ұрлаудың алдын алуға ықпал ететін криминогенді факторларды анықтауға ерекше назар аударуымен байланысты болып отыр.Мақаланың маңыздылығы Адам ұрлаумен байланысты қылмыстардың алдын алу жүйесін жетілдіру жəне халықтың криминологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұсынымдар əзірлеу.Аталмыш мақалада аздаған зерттеудің негізі ретінде адам ұрлаудың қылмыстық-құқықтық аспектілерін талдау;- олардың криминологиялық көрсеткіштері мен салдары анықтау; - осы құқықбұзушылықтың себептері мен шарттары нақтылау;- адам ұрлаушы қылмыскердің жеке басы жəне адам ұрлау құрбанының жеке басы зерделеу; - адам ұрлаумен байланысты қылмыстардың алдын алу мақсаттағы халықаралық заң нормаларына сəйкестендіру жəне үйлестіру орталықтарын ашу; Адам ұрлаудың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы талданды, құқықбұзушылықтың осы түрінің криминологиялық сипаттамасының негізгі көрсеткіштері зерттеле келе жалпы Орталық Азияда адам ұрлаудың криминогендік детерминанттары анықталды жəне м