OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYA VAZIRLIGI ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAt PEDAGOGIKA UNIVERSITETI SIRTQI BOʻLIMI KURS ISHI MAVZU: oila, mahalla bilan olib boriladigan ijtimoiy pedagogik faoliyat ILMIY RAHBAR: _____________________________________ JIZZAX-2024 1 MUNDARIJA KIRISH.............................................................................................................3 I BOB TARBIYA JARAYONIDA OILA , MAHALLA HAMDA TA‘LIM MUASSASALARINING OʻZARO HAMKORLIGI..........................6 1.1 Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda "Oila, mahalla, maktab hamkorligi" Kontseptsiyasining oʻrni va ahamiyati......................................................................6 1.2 Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati.....................8 1.3 Shaxsni tarbiyalashda oila, maktab va mahallaning hamkorligi...............11 II BOB YOSH AVLODNI TARBIYALASHDA OILA, MAHALLA VA MAKTAB HAMKORLIGINING PEDAGOGIK MANBALARINI OʻRGANISH..........................................................................................................15 2.1 Ota-onalar bilan ishlashning shakl va metodlari.......................................15 2.2 Shaxsni tarbiyalashda oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligini amalga oshirish tamoyillari va bosqichlari.............................................................21 2.3 Yosh avlodni tarbiyalashda oila, mahalla va maktab hamkorligining pedagogik manbalarini oʻrganish...........................................................................23 III BOB TA'LIM - TARBIYA JARAYONIDA OILA, MAHALLA VA TA'LIM MUASSASASI INTEGRATSIYASI....................................................27 3.1 Yoshlarni tarbiyalashda oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligini amalga oshirish mexanizmi....................................................................................27 3.2 Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligida tashkil etiladigan pedagogik faoliyat mazmuni..................................................................................29 3.3 Oʻquvchilar shaxsini shakllantirishda oila maktabning hamkorlik ishlari mazmuni……………………………………………………………………….....32 XULOSA.......................................................................................................36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI................................39 2 KIRISH Mavzuning dolzarblligi va ahamiyati. Hozirgi kunda mamlakatimizda chuqur, keng qamrovli iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Jamiyat ma’naviy yuksalish va yangilanish sari yuz tutgan. Jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish — davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishi hisoblanadi. Oʻzbekistan Respublikasi Prezidentining 1999 yil 3 sentabrdagi «Respublika ma’naviyat va ma’rifat kengashini qoʻllab-quvvatlash toʻgʻrisida»gi Farmoni zamiridagi gʻoyalar, ulardan kelib chiqadigan asosiy maqsadlar ma’naviyatning ustuvorligini yana bir karra tasdiqlaydi1. Oʻzbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov birinchi chaqiriq, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XVI sessiyasidagi nutqida, «Erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. Boshqacha aytganda, biz oʻz kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bilayotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq, manfaatlari bilan uygʻun holda koʻradigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak. Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning samaradorligi avvalo xalq, ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning keng oʻrganilishi, an’analarimizning saqlanishi madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bogʻliqdir», — deb ta’kidladi. Mavzuni oʻrganilganlik darajasi: Respublikamiz hukumati tomonidan mustaqillikning ilk yillaridanoq, jismonan sog'lom, ma’nan yetuk shaxs yaratishga e’tibor berila boshlandi. Bu boradagi ishlarni aniq, maqsadli amalga oshirish uchun davlat ahamiyatiga molik dasturlar, rejalar ishlab chiqildi. Birgina oʻtayotgan yillarning atalishida ham buning isbotini koʻrishimiz mumkin. 1997 yil — Inson manfaatlari yili: albatta jamiyatdagi fuqarolar manfaati himoya qilinmagan, ularning ehtiyojlari qondirilmagan davlat hech qachon qudratli boʻlolmaydi. SHu bois ham avvalo inson qadr-qimmati oliy darajaga koʻtarildi. 1998 yil — Oila yili: 1 Mirziyoyev Sh.M. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”.T.: “O’zbekiston”. 2017 – yil. 3 xalqimiz azaldan oilani muqaddas bilib, uni «Vatan ichra vatandir» deya ulugʻlab kelgan. Unda ulgʻaygan har bir farzand, avvalo oʻz oilasi aksini, ular birlashib esa mamlakat qiyofasini butun dunyoga tanitadi. 1999 yil — Ayollar yili: Ona xayotning boshi. SHunday ekan jamiyatda ayollar ahvoli uning kelajakni belgilovchi asosiy omil boʻladi. U nafaqat kelajakni dunyoga keltiradi, balki, uning tarbiyasida muhim oʻrin tutadi. Ona tarbiyasi oʻrnini hech bir narsa bosolmaydi. Mamlakatimiz rahbari Islom Karimov 1999 yil 7 dekabr — Konstitutsiya kuni bayrami tantanalarida bu 2000 yilni — Sogʻlom avlod yili, deya e’lon qildi. Bu bilan yuqorida sanab oʻtilgan barcha maqsadlar, niyatlar bir narsaga — ya’ni, buyuk kelajak barpo etishga qaratilganligi kunday ravshan boʻldi. Kurs ishining vazifasi: Oʻzbekistonda roʻy berayotgan bunday oʻzgarishlar "Oila, mahalla, oʻquv bilim yurti hamkorligi" yoʻnalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, oʻquv bilim yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi. Ayniqsa, sinf rahbari bilan oila oʻrtasidagi bu xildagi oʻzaro xabarlashuvlar oʻquvchini toʻla oʻrganishga, ta’lim va tarbiyada shu oʻquvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari oʻz kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi toʻplangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida oʻrganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yoʻllari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qoʻyib boʻlsa, tarbiya albatta samarali natija beradi. Kurs ishining maqsadi: Yosh avlodni tarbiyalashda asosiy ta‘lim - tarbiya oʻchog‘i bu oila va maktabdir. Oilada bola tarbiyasi g'oyat nozik va murakkab masala hisoblanib , bu ota- onadan odob , bilim , tarbiyani talab qiladi. Tarbiya ishi ta‘lim muassasalari bilan oila hamda mahalla hamkorligida amalga oshiriladigan murakkab , mas‘uliyatli vazifadir. Bolaning mustaqil va erkin inson sifatida rivojlanishi uchun birinchi navbatda oila mustahkamligini ta'minlash lozim. Oila jamiyat tayanchi ekanligini unutmasligimiz kerak. Oiladagi ta‘lim - tarbiyani toʻldiruvchi bu maktab va mahalla hisoblanadi Mamlakatimizda bolalar toʻgʻrisida, onalar haqida gʻamxoʻrlik qilish 4 chinakam davlat siyosati darajasidagi faoliyatlarga aylanib bormoqda . Jamiki yaxshi narsalar - bolalarga shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir. Ma’lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda oʻqish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi. Kurs ishining ob’ekti: Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari gʻoyat keng, koʻp qirrali boʻlib, bu ishlar faqat sinf va maktab miqyosi bilan cheklanmaydi, aksincha turar joylardagi va oʻquvchining ota-onasi ishlab turgan korxonadagi jamoatchilik bilan ham yaqin aloqada boʻlishni taqozo etadi. Yuqorida keltirilib oʻtilgan fikrlardan ma’lum boʻladiki, shaxsni tarbiyalashda oila, maktab va mahallaning hamkorlik usullarining xilma-xilligini koʻrsatadi va bu esa mavzuning dolzarbligini asoslaydi. Kurs ishining predmeti: Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta’sir koʻrsatishi tabbiy holdir. Oila a’zolarining ma’naviy birligi yoshlarni har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Kurs ishining metodlari: Kursni tugatish ishi mavzusi oldiga qoʻyilan vazifalarni ham etishda quyidagi ilmiy tadqiqot metodlaridan foydalanildi: - adabiyotlar, me’yoriy hujjatlar va boshqa manbalarni tahlili - kuzatish va taqqoslash ishlari - pedagogik tajribalar oʻtkazish - ijtimoiy soʻrov oʻtkazish Kurs ishining tarkibiy qismi: Kurs ishining tuzilishi va hajmi, kirish, 3 bob, 9 boʻlim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatlaridan iborat. Kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi va zaruriyati asoslangan boʻlib, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, obyekti, predmeti tavsiflangan. 5 I BOB SHAXSNI TARBIYALASHDA OILA, MAKTAB VA MAHALLANING HAMKORLIGI. 1.1 Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda "Oila, mahalla, maktab hamkorligi" Kontseptsiyasining oʻrni va ahamiyati. Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y- harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993 yilda ishlab chiqilgan "Oila, mahalla, oʻquv bilim yurti hamkorligi" Kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol gʻoyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar etib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma’lum dasturilamal boʻldi. Respublikamizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya toʻgʻrisidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan Oʻzbekiston Respublikasining "Ta’lim toʻgʻrisida"gi qonuni, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla va oʻquv bilim yurti nufuzini yanada yuqori pogʻonaga koʻtarishni taqzo etadi2. Zero, ta’lim-tarbiyani takomillashtirishda ham davlat bosh islohotchidir, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, birinchidan, yosh avlodga oʻzligimizni, muqaddas an’analarimizni anglash tuygʻularini, xalqimizning koʻp asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini, jamiyatimiz oldiga bugun qoʻyilgan oliy maqsad va vazifalarni singdirish; ikkinchidan, jamiyatimizda bugun mavjud boʻlgan hurfikrlikdan qat’iy nazar yoshlarni jipslashtiradigan, xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydigan, elyurtimizni eng yuksak maqsadlar sari chorlaydigan yagona gʻoya — milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; uchinchidan, yoshlarni baynalmilal jahon hamjamiyatida, xalqaro maydonda Oʻzbekistonga munosib hurmat tugʻdirish uchun intilish ruhida tarbiyalash; toʻrtinchidan, yosh avlodni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, yuksak odamiylik va insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash; 2 Baubekova Z.D.Tarbiyaviy ishlar metodikasidagi ko’rsatmalar. – T. 2016 y. 6 beshinchidan, yosh avlodni ulugʻ ajdodlarimizning munosib vorislari ekanliklari, ayni vaqtda jahon va zamonning umumbashariy yutuqlarini egallash ruhida tarbiyalash Oʻzbekistonda oʻquvchi-yoshlarni tarbiyalashning eng dolzarb masalasidir. Davlatimiz rahbari koʻrsatib berganidek, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlar: birinchidan, ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir koʻrsatishga, umuman mamlakatdagi mavjud muhitni butunlay oʻzgartirishga; ikkinchidan, insonning hayotda oʻz oʻrnini topishini tezlashtirishga; uchinchidan, jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirishda; toʻrtinchidan, insondagi mavjud salohiyatni toʻla roʻyobga chiqarishga; beshinchidan, umumiy va maxsus bilimlarga ega, ongli, tafakkuri ozod, zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris boʻlgan, kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etadigan komil insonlarni tarbiyalashga qaratilgan. Mazkur Kontseptsiyada taraqiyotimizning ma’naviy-axloqiy negizi milliy va umuminsoniy qadriyatlar uygʻunligi ekanligi e’tirof etildi, milliy va umuminsoniy tarbiyaning quyidagi oʻzaro aloqalari, uygʻun yoʻnalishlari belgilab olindi. Milliy tarbiya yoʻnalishi orqali yoshlarda oʻzlikni anglash, vatanparvarlik, milliy gʻurur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik fazilatlari shakllantiriladi. Umuminsoniy yoʻnalishda huquqiy, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik, ekologik, gigityenik va boshqa tarbiya yoʻnalishlari amalga oshiriladi. Bu Kontseptsiya milliy davlatchilik va jamiyat qurilishi talablari asosliligini ta’minlaydi. Kontseptsiyada oilaga alohida e’tibor qaratildi. Oʻzbekistonda 1998 yil "Oila yili" deb e’lon qilinishi oilaning tarbiyaviy rolini yanada kuchaytirdi. Qayd etilgan masalalar jamiyatimiz, xalqimiz, davlatimiz taqdiri va uning dunyo miqyosidagi syosiy, iqtisodiy, ijtimoiy salohiyatini shakllantirishda gʻoyat katta ahamiyatga ega ekanligiga Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 26 martda qabul qilingan "Ijtimoiy-ma’naviy muhitni yanada sogʻlomlashtirish, diniy 7 aqidaparastlikning oldini olish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi 130-sonli qarori misol boʻla oladi. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasining qonunining 30-moddasida "Voyaga yetmagan qonuniy vakillari "Ta’lim toʻgʻrisida"gi shaxslarning ota-onalari yoki shaxsning qonuniy huquqlari va manfaatlarini himoya qilishlari shart hamda ularning tarbiyasi, oʻquv muassasasigacha, umumiy oʻrta, oʻrta maxsus, kasb-hunar ta’limi olishlari uchun javobgardirlar", deb belgilab qoʻyilgan. Bu "Oila, oʻquv bilim yurti, mahalla hamkorligi" bugungi kunning ma’naviy, ma’rifiy, mafkuraviy, tarbiyaviy zarurati ekanligini bildiradi. Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqimizning boy milliy, madaniy, tarixiy an’analariga, urf-odatlariga hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilishi, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini ta’minlash; umumiy hamda milliy pedagogik madaniyatni oshirish; mamlakatimiz fuqarolari orasida milliy mafkuraviy tarbiya ishlarini takomillashtirish "Oila, mahalla, oʻquv bilim yurti hamkorligi" Kontseptsiyasining asosiy maqsadidir. Oʻzbekistonda ruy berayotgan oʻzgarishlar "Oila, mahalla, oʻquv bilim yurti hamkorligi" yoʻnalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, oʻquv bilim yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi. 1.2 Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati. Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali amalga oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi vazifalarni hal qiladi: Ota-onalar bilan yaqindan aloqa oʻrnatadi va aloqani doimo mustahkamlab boradi; Oʻquvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qoʻyishga erishadi; 8 Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy ishlariga faol qatnashishlarini ta’minlaydi; Ota-onalar oʻrtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik madaniyatini yuqori darajaga koʻtaradi; Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi tashkilotlar bilan aloqa oʻrnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalb qiladi. Sinf rahbarining oʻquvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida birbirlariga qanchalik koʻp, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bogʻliq. Ana shu maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib turishi kerak: - Oʻquvchining oʻquv mehnatiga tavsifnoma, oʻqishdagi muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotgan baholari. - Oʻquvchinnig ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, oʻquvchining jamoa hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va vazifalarning bor- yoʻqligi, sababi, ularga oʻzining munosabati. - Oʻquvchining oʻz oʻrtoqlari, oʻqituvchilari bilan munosabatida vujudga kelgan holatlarning xarakteri, maktabdagi munosabatlarnnig doirasi. - Oʻquvchining ayrim hatti-harakatlarini tahlil qilib, ularga pedagogik izohlar berish. Oilaga oʻquvchi tarbiyachi haqida maslahat va tavsiyalar. Oila ham oʻz navbatida farzandi haqida oʻz mulohazalari, kuzatishlari yuzasidan sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi mumkin: - Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan vaqti, dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi. - Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi. - Oʻquvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari, gaplari, sinf hayotidagi turli voqealarga baholari. - Ota-onaning ayrim oʻqituvchilardan, sinf rahbaridan, maktab rahbarlaridan iltimoslari va takliflari. Sinf rahbari bilan oila oʻrtasidagi bu xildagi oʻzaro xabarlashuvlar oʻquvchini 9 toʻla oʻrganishga, ta’lim va tarbiyada shu oʻquvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari oʻz kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi toʻplangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida oʻrganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yoʻllari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qoʻyib boʻlsa, tarbiya albatta samarali natija beradi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy, sinf-sinfli va ommaviy kabi shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan olib boradigan ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatinnig asosiy yoʻnalishidir. CHunki bu barcha ota-onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan tanishtirish, jamiyatning tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, otaonaning vazifalari, tarbiyani amalga oshirish yoʻllari, uslub va shakllari haqida bilim berish, sinf hayotidagi oʻzgarishlar, rejalar haqida maslahatlashish uchun pedagogik ma’ruzalar tashkil etish ilmiy anjumanlar, “ochiq eshik” kunlari, savoljavob kechalari, ota-onalar majlislari oʻtkazish ommaviy ishning turlaridir. Sinf rahbarining tajribasida ota-onalar majlislari keng tarqalgan va qaror topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota-onalar jamoasining yuqori organi sifatida oʻz qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yoʻnalishini belgilab beradi. Sinf ota-onalar majlislarining bir necha xili mavjud: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan bogʻliq majlislar, ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bagʻishlangan majlislar, munozara shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga bagʻishlangan majlislar. Bu majlislarning har biri oʻz maqsadiga tayyorlash va oʻtkazish tartibiga ega. Tashkiliy masalalar bilan bogʻliq sinf ota-onalari majlisida odatda ota- onalar sinfi saylanadi, ish rejalari tasdiqlanadi, ota-onalar oʻrtasidagi vazifalar taqsimlanadi. Koʻpgina maktabdagi sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borayotgan ishlari tajribasida savol-javob kechalari, maslahatlar va munozaralar ham vujudga 10 kelmoqda. Maslahatlar koʻproq shaxsiy ish shakli boʻlib, unga sinf rahbari ota yoki onaga farzandini tarbiyalashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va boshqa masalalar yuzasidan aniq maslahatlar beradi. Sinf rahbari oʻzining shaxsiy suhbatini, oilani oʻrganish va kuzatish asosida toʻplagan ma’lumotlarni ota-onalar bilan oʻtkaziladigan ishlarni hisobga olib boradigan maxsus jurnaliga yozib borishi gʻoyatda muhim. Agar bu xil jurnalni sinf rahbarlari har yili muntazam holda yuritib borsa, u tarbiyaviy ta’siri yaxshilashning muhim vositasiga aylanadi. 1.3 Shaxsni tarbiyalashda oila, maktab va mahallaning hamkorligi. Hozirgi kunda mamlakatimizda chuqur, keng qamrovli iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Jamiyat ma’naviy yuksalish va yangilanish sari yuz tutgan. Jamiyat ma’naviyatini yuksaltirish - davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishi hisoblanadi. Oʻzbekistan Respublikasi Prezidentining 1999 yil 3sentabrdagi “Respublika ma’naviyat va ma’rifat kengashini qoʻllab-quvvatlash toʻgʻrisida”gi Farmoni zamiridagi gʻoyalar, ulardan kelib chiqadigan asosiy maqsadlar ma’naviyatning ustuvorligini yana bir karra tasdiqlaydi 3. Atoqli davlat arbobi I.Karimov birinchi chaqiriq, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XVI sessiyasidagi nutqida, “Erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. Boshqacha aytganda, biz oʻz kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bilayotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq, manfaatlari bilan uygʻun holda koʻradigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak. Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning samaradorligi avvalo xalq, ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning keng oʻrganilishi, an’analarimizning saqlanishi madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bogʻliqdir”, - deb ta’kidladi. Respublikamiz hukumati tomonidan mustaqillikning ilk yillaridanoq, jismonan sogʻlom, ma’nan yetuk shaxs yaratishga e’tibor berila boshlandi. Bu 3 Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006. 11 boradagi ishlarni aniq, maqsadli amalga oshirish uchun davlat ahamiyatiga molik dasturlar, rejalar ishlab chiqildi. Birgina oʻtayotgan yillarning atalishida ham buning isbotini koʻrishimiz mumkin. 1997 yil - Inson manfaatlari yili: albatta jamiyatdagi fuqarolar manfaati himoya qilinmagan, ularning ehtiyojlari qondirilmagan davlat hech qachon qudratli boʻlolmaydi. Shu bois ham avvalo inson qadr-qimmati oliy darajaga koʻtarildi. 1998 yil - Oila yili: xalqimiz azaldan oilani muqaddas bilib, uni “Vatan ichra vatandir” deya ulugʻlab kelgan. Unda ulgʻaygan har bir farzand, avvalo oʻz oilasi aksini, ular birlashib esa mamlakat qiyofasini butun dunyoga tanitadi. 1999 yil - Ayollar yili: Ona xayotning boshi. Shunday ekan jamiyatda ayollar ahvoli uning kelajakni belgilovchi asosiy omil boʻladi. U nafaqat kelajakni dunyoga keltiradi, balki, uning tarbiyasida muhim oʻrin tutadi. Ona tarbiyasi oʻrnini hech bir narsa bosolmaydi. Oʻzbekistonda roʻy berayotgan bunday oʻzgarishlar “Oila, mahalla, oʻquv bilim yurti hamkorligi” yoʻnalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, oʻquv bilim yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi. Ayniqsa, sinf rahbari bilan oila oʻrtasidagi bu xildagi oʻzaro xabarlashuvlar oʻquvchini toʻla oʻrganishga, ta’lim va tarbiyada shu oʻquvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari oʻz kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi toʻplangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida oʻrganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yoʻllari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qoʻyib boʻlsa, tarbiya albatta samarali natija beradi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari gʻoyat keng, koʻp qirrali boʻlib, bu ishlar faqat sinf va maktab miqyosi bilan cheklanmaydi, aksincha turar joylardagi va oʻquvchining ota-onasi ishlab turgan korxonadagi jamoatchilik bilan ham yaqin aloqada boʻlishni taqozo etadi. Yuqorida keltirilib oʻtilgan fikrlardan ma’lum boʻladiki, shaxsni tarbiyalashda oila, maktab va mahallaning hamkorlik usullarining xilma-xilligini koʻrsatadi va bu esa mavzuning dolzarbligini asoslaydi. 12 Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda “Oila, mahalla, maktab hamkorligi” Kontseptsiyasining oʻrni va ahamiyati. Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y- harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993 yilda ishlab chiqilgan “Oila, mahalla, oʻquv bilim yurti hamkorligi” Kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol gʻoyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar etib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma’lum dasturilamal boʻldi. Ta’lim-tarbiyani takomillashtirishda avvalo davlat bosh islohotchidir. Bu jarayonda davlat quyidagi funksiyalarni bajaradi: - birinchidan, yosh avlodga oʻzligimizni, muqaddas an’analarimizni anglash tuygʻularini, xalqimizning koʻp asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini, jamiyatimiz oldiga bugun qoʻyilgan oliy maqsad va vazifalarni singdirish; - ikkinchidan, jamiyatimizda bugun mavjud boʻlgan hurfikrlikdan qat’iy nazar yoshlarni jipslashtiradigan, xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydigan, elyurtimizni eng yuksak maqsadlar sari chorlaydigan yagona gʻoya - milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; - uchinchidan, yoshlarni baynalmilal jahon hamjamiyatida, xalqaro maydonda Oʻzbekistonga munosib hurmat tugʻdirish uchun intilish ruhida tarbiyalash; - toʻrtinchidan, yosh avlodni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, yuksak odamiylik va insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash; - beshinchidan, yosh avlodni ulugʻ ajdodlarimizning munosib vorislari ekanliklari, ayni vaqtda jahon va zamonning umumbashariy yutuqlarini egallash ruhida tarbiyalash Oʻzbekistonda oʻquvchi-yoshlarni tarbiyalashning eng dolzarb masalasidir. Ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlar amalga oshirishdan koʻzlangan maqsad: birinchidan, ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir koʻrsatishga, umuman mamlakatdagi mavjud muhitni butunlay oʻzgartirishga; ikkinchidan, insonning hayotda oʻz oʻrnini topishini tezlashtirishga; uchinchidan, jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirishda; toʻrtinchidan, insondagi mavjud salohiyatni toʻla roʻyobga chiqarishga; 13 beshinchidan, umumiy va maxsus bilimlarga ega, ongli, tafakkuri ozod, zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris boʻlgan, kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etadigan komil insonlarni tarbiyalashga qaratilgan. “Oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligi Kontseptsiyasi”da taraqiyotimizning ma’naviy-axloqiy negizi milliy va umuminsoniy qadriyatlar uygʻunligi ekanligi e’tirof etildi, milliy va umuminsoniy tarbiyaning quyidagi oʻzaro aloqalari, uygʻun yoʻnalishlari belgilab olindi. Milliy tarbiya yoʻnalishi orqali yoshlarda oʻzlikni anglash, vatanparvarlik, milliy gʻurur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik fazilatlari shakllantiriladi. Umuminsoniy yoʻnalishda huquqiy, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik, ekologik, gigityenik va boshqa tarbiya yoʻnalishlari amalga oshiriladi. Bu Kontseptsiya milliy davlatchilik va jamiyat qurilishi talablari asosliligini ta’minlaydi 14 II BOB YOSH AVLODNI TARBIYALASHDA OILA, MAHALLA VA MAKTAB HAMKORLIGINING PEDAGOGIK MANBALARINI OʻRGANISH 2.1 Ota-onalar bilan ishlashning shakl va metodlari. Sinf rahbari ota-onalar bilan ish olib borishda ishlashning xilma-xil shakl va metodlaridan foydalanishi lozim. Ota-onalar bilan ishlashga shaxsiy ishlar jamoa bilan birgalikda olib borilsa maqsadga muvofiq boʻladi. Biz quyida ota-onalar bilan ishlashning asosiy shakllari bilan tanishib chiqamiz4: 1. Oʻquvchilarning uylariga borish – bu oila bilan aloqa qilishning eng samarali shakllaridan biridir. Bunda sinf rahbari oʻquvchining ota-onasi, uning yashash sharoiti, moddiy imkoniyatlari bilan tanishishga imkon topadi. 2. Ota-onalarni maktabga chaqirish. Bundan maqsad, faqatgina oʻquvchilarning xulqi, savodliligi va boshqa xususiyatlari bilan ota-onani tanishtirish emas, balki shu bilan birgalikda ota-onalarga pedagogik va ruhiy maslahatlar berib, ularga oʻquvchini oilada tarbiyalashlariga yordam ham qilishdir. 3. Ota-onalar bilan ishlash. Bu esa oʻquvchiga chaqiriqlar yoki maxsus da’vatnomalar orqali amalga oshiriladi. 4. Ota-onalar sinf majlisini oʻtkazish. Bu shakldagi aloqa maxsus ish rejasi orqali amalga oshiriladi. 5. Ota-onalarni maxsus pedagogik va psixologik bilimlar bilan qurollantirish maqsadida ular bilan suhbat va ma’ruzalar oʻtkaziladi. 6. Savol-javoblar kechasi. Ishning bu shakli sinf oʻquvchilarning xususiyati, xarakterini yaxshiroq oʻzlashtirish imkonini beradi. 7. Ota-onalarning tarbiya borasidagi ilgʻor tajribalar bilan fikr almashish, oʻrtoqlashish. Bu narsa quyidagi mavzuda boʻlishi mumkin: a) yoshlarni qanday qilib mehnatga tayyorlash mumkin? b) oʻquvchining kundalik rejimi haqida. v) “Ota-onalarning obroʻsi” haqida, “Oilada yoshlarga axloqiy tarbiya 4 Mavlonova R.,O`To`raeva,K.Xoliqberdiev.Pedagogika.-T.:"O`qituvchi", 2018. 15 berish” va hokazolar toʻgʻrisida anjumanlar oʻtkazish. 8. Maktab qoshida ota- onalar universitetlarini tashkil etish va bu universitetlardan tizimli ish olib borish: a) ota-onalarni tarbiya sohasidagi adabiyotlar bilan tanishtirish. b) “Ota-onalar, sizlar uchun” degan mavzuda ogʻzaki jurnal. v) faol ota-onalarning tarbiyaviy ish tajribalari bilan boshqa sinf rahbarlarini tanishtirish kabi ishlar olib borilishi lozim. Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari gʻoyat keng, koʻp qirrali boʻlib, bu ishlar faqat sinf va maktab miqyosi bilan cheklanmaydi, aksincha turar joylardagi va oʻquvchining ota-onasi ishlab turgan korxonadagi jamoatchilik bilan ham yaqin aloqada boʻlishni taqozo etadi. Bizning yosh avlod xalqimizniig inqilobiy, mehnat, jangovar an’analarini oʻzlashtirib, oʻziga katta avlodning eng yaxshi fazilatlarini — gʻoyaviy e’tiqod va matonatni, Vatanga muhabbatni, uning iqtisodiy, siyosiy va jangovar qudratini mustahkamlashda ishtirok etishga intilishni singdiribgina oʻz bobolari va otalari ishini davom ettira va koʻpaytira oladi. Bu ishda ota-onalar ayniqsa muhim oʻrin tutishlari kerak. Buni barcha sinf rahbarlari nazarda tutishlari muhimdir, Bunda shaxsning huquqiy yetukligi shaxs ijtimoiylashuvining mahsuli ekanligini har bir oilaga tushuntirish gʻoyat muhimdir. Oila shaxs uchun uning ijtimoiylashuv jarayoni roʻy beradigan, uning axloqi, dunyoqarashi asoslari va hokazolar tarkib topadigan dastlabki va nihoyatda muhim ahamiyatga ega boʻlgan jamoadir. Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli pavishda odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir koʻrsatishga qodirdir va odatda ta’sir koʻrsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir koʻrsatiishning chuqur oʻziga xosligi bilan uygʻunlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsni shakllantirish jarayonining zarur boʻgʻiniga ham aylantiradi. Oilaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati shaxslar va ota-onalarning oʻziga xos 16 xususiyatlari: qon-qarindoshligi, muhabbati, yaqinligi, ishonchi, burch hissi, obroʻliligi va hokazolar bilan ta’minlanadi. Oʻz farzandining barcha zaif va kuchli tomonlarini yurgakdagi chogʻidan biladigan, uning qalbidagi eng kichik harakatni ham sezadigan va tushunadigan, unga ta’sir etishni biladigan onadan va otadan yaxshiroq kim ham ularni ezgulikka, mehnatsevarlikka, doʻstlikka, muhabbatga oʻrgata oladi! Ma’lumki, xilma- xil faoliyat sharoitida shaxsning qobiliyatlari eng samarali rivojlanadi, uning ijodiy imkoniyatlari ochiladi, shaxsni oiladan boshqa qaerda ham faoliyatning xilma- xil turlariga jalb etish mumkin. Oilaviy tarbiyaning qimmatliligi va ahamiyati yana shundaki, kichik shaxslik paytida oilada egallangan narsalar bir umr saklanib qoladi. Xuddi shuning uchun ota- onalarning shaxslarni har tomonlama tarbiyalash majburiyati qonuniy tarzda belgilab qoʻyilgan. Sinf rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy ishni tashkil etar ekanlar, eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar ma’lumotlarini e’tiborga olishlari ham muhimdir, ularga ;muvofiq oʻsib kelayotgan kishi shaxsini shakllantirishga oilaning qoʻshadigan hissasi turli yosh bosqichlarida turlicha boʻladi va toʻlqinsimon oʻzgaradi. Dastlabki 3 yil ichida u ayniqsa kuchli boʻladi, shundan keyin oilaviy ta’sirning muayyan darajada barqarorlashuvi davri boshlanadi. Uning navbatdagi odatda maktabgacha yosh tugaydigan paytga toʻgʻri keladi, shundan keyin taxminan oʻsmirlik davrigacha u zaiflashgandek boʻladi. Yana ota-onalariing ta’siri ota-ona oilasidan ajralib, oʻz oilasini tuzguncha ancha kuchayadi. Psixologik-pedagogik tadqiqotlarning ma’lumotlari ba’zan shaxsning imkoniyatlari toʻgrisidagi barqaror tasavvurlarni oʻzgartirib yuboradi. Masalan, ych yillik shaxslar olimlar bir necha yil muqaddam taxmin qilganlariga nisbatan ancha chuqur idrok etish qobiliyatiga ega, uch yoshli shaxs hozir faqat olti yoshli shaxslar qilgan va qilmagan narsalarni bilishi va qilishi mumkinligi kichkintoyni yurishdan oldin suzishga, ona tili bilan deyarli baravar chet tilida gapirishga oʻrganish mumkinligi va hokazolar ma’lum boʻldi. Vaholanki, tajribaning koʻrsatishicha, ota-onalar koʻpincha oʻzlarini 17 tarbiyaviy ishga toʻla tayyor deb biladilar va maxsus pedagogik bilimlarni egallashni zarur deb hisoblamaydilar. Ota-onalarning bu xusuiyatini taniqli pedagog va psixolog K. D. Ushinskiy oʻz davrida ta’kidlagan edi. «Tarbiya san’ati, deb degan edi u, — shunday xususiyatga egaki, deyarli barchaga tanish va tushunarli, ba’zilarga esa juda oson ish boʻlib tuyuladi — odam bu ish bilan nazariy va amaliy jihatdan qanchalik kam tanish boʻlsa, unga bu shunchalik tushunarli va oson boʻlib koʻrinadi. Deyarli hamma tarbiya sabr-toqatni talab etishini e’tirof qilishadi, ayrimlar buning uchun tugʻma qobiliyat va malaka, ya’ni koʻnikma kerak, deb oʻylaydilar; lekin juda kam odam sabr-toqat, tugʻma qobiliyat va malakadan tashqari yana maxsus bilimlar kerakligi haqida ishonch hosil qilish. Bunday bilimlarning yoʻqligi oilaviy tarbiyada koʻplab xatolarga olib keladi, guruh rahbari ota-onalar bilan ishlashda buni hisobga olmay iloji yoʻq. Bu jihatdan ota-onalarning shaxslarni tarbiyalashdagi quydagi qiyinchiliklari va xatolarini ajratib koʻrsatish mumkin: 1. Ota-onalarning shaxslar bilan muomalasining yetishmasligi. Ular oʻzlari, ishlari haqida kam soʻzlab beradilar, oʻquv bilim yurti oʻquvchilar jamoasining hayoti, oʻz shaxssining qiziqishlari, uning jamoat ishlari, bu ishga munosabati va hokazolar bilan kam qiziqadilar. Muomalaning yetishmasligi shaxslarning ota- onadan uzoqlashishiga olib keladi, kattalarni shaxsga yanada faolroq ta’sir koʻrsatish imkoniyatidan mahrum etadi. 2. Shaxslarni mehnat jarayonlariga jalb etish orqali ularning mehnat tarbiyasini tashkil qila bilmaslik ona ishga koʻmilib ketgan paytda shaxslar oilaviy ishlardan, turar joylardagi ishlardan va hokazolardan ozod etiladilar. Buning natijasida mehnatga mensimay munosabatda boʻladilar. 3. Ota-onalar turmushida salbiy misollarning mavjudligi oʻquv muassasasining pedagogik kuch-gʻayratini yoʻqqa chiqaradi. 4. Ota-onalar tarbiyaviy ta’sirining izchil emasligi — onda-sonda oʻqishini tekshirish, biror nojoʻya ish uchun jazolash va hokazolar axloqiy immunitet hosil boʻlishiga yordam bermaydi. 5. Oilaviy tarbiyaning asosi sifatida taqiqlashlar sistemasi — ijobiy 18 namuna asosida tarbiyalay bilmaslik, shaxs hayotini u har doim turli hatti-harakatni mashk kiladigan tarzda tashkil eta olmaslik natijasidir. Bu sistema shaxsning kattalar xohishiga salbiy munosabatini tugʻdiradi, mustaqillikning rivojlanishini susaytiradi. 6. Harakatlarning oʻquv bilim yurti bilan muvofiqlashtirilmaganligi yoki u bilan kelishmovchilik. Tarbiyalanuvchida pedagogga, oʻquv bilim yurtiga ishonchsizlik paydo boʻladi va oʻsib boradi, bu esa uning kamchiliklarini tuzatishni qiyilanshtiradi, pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi. 7. Ayrim ota-onalarning shaxslar ulgʻayib borishi bilan tarbiyaviy faollikni susaytirib yuborishlari, bu esa shaxslarning ota-onalardan uzoqlashuviga, oʻquv bilim yurtiga qiziqishi pasayishiga va hokazolarga olib keladi. 8. Qarorlar qabul qilishda kechikish. SHaxs katta boʻlgandan keyin aqli kirib, tuzaladi deb oʻylash odatda oʻzini oqlamaydi, koʻpincha qayta tarbiyalashni talab etadigan pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi. Koʻrsatib oʻtilgan kamchiliklar qatoriga ota-onalarning tarbiya usullarini bilishlarini, shaxslar ulgʻayishi bilan ularni oʻzgartirishni bilmaslik yoki istamaslik ota bilan onaning talablari birligining, pedagogik odob, chidamning yoʻqligi, ota-onalarning turmushning ma’naviy tomoniga zid tarzda moddiy tomoniga qiziqib ketishi va boshqalarni qoʻshish mumkin. Ota-onalar bilan ish shakllari va usullarini tanlashni odatda sinf rahbari oʻz shaxsiy xususiyatlari tajribasini, oʻquvchilarning oilalarida vujudga kelgan oʻziga xos xususiyatlarni, ota-onalarning bilim va tajribasini, tarbiyalanuvchilarni tarbiyalashda yuqorida koʻrsatib oʻtilgan xatolar va qiyinchiliklarni, fe’l-atvor xususiyatlarini, oʻquv muassasasi pedagoglar jamoasidagi muhitni, ota-onalar bilan ish olib borishda tarkib topgan an’analarni va hokazolarni hisobga olib belgilaydi, tajribaning koʻrsatishicha, sinf rahbarining ota-onalar bilan hamkorligining ommaviy, sinf. tarzidagi va yakka tartibdagi ish shakllarini oqilona birga qoʻshib olib borish, bunda uning mazmunida izchillikka rioya etish orqali erishiladi. Koʻrsatilgan shakllar ta’rifi va ularni qoʻllashning eng yuqori natija berishini 19 ta’minlaydigan shart-sharoitlarga qisqacha toʻxtalib oʻtamiz. Oʻquvchilarni tarbiyalashda oilaning bir qancha vazifalari mavjud boʻlib ular quydagilardir: —oilada sogʻlom muhitni yaratish, milliy ruh va turmush tarzini hisobga olish, farzandlar uchun ota-ona har tomonlama oʻrnak boʻlishi, farzandlarning otaonasiga, Vatanga muhabbat tuygʻusini shakllantirish, oʻzaro gʻamxoʻp boʻlishni ta’minlash; —oilada huquqiy tarbiyani yaxshilash, oila a’zolarining oʻz huquq va burchlarini anglab yetishlarini va ularga rioya qilishlarini ta’minlash; —farzandlariga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, ma’rifatli va ma’naviyatli kishilar boʻlib yetishishlarini ta’minlash; —bozor munosabatlariga mos boʻlgan kasb-hunar oʻrgatish, iqtisodiy tushunchalarni farzandlar ongiga singdirish; - shaxslarning ma’naviy barkamol va jismonan sogʻlom boʻlishlari uchun iqtisodiy va ijtimoiy muhitni yaratish; - shaxslarni mustaqil fikrlashga oʻrgatish, istiqlol gʻoyalari va milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; - shaxslarning boʻsh vaqtlarini pedagogik nuqtai nazardan kelib chiqib unumli tashkil qilish, ularga qoʻshimcha ta’lim berish; - farzandlarida mavjud boʻlgan iste’dod kurtaklarini rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratish; - oʻz farzandlarining oʻquv muassasasi, mahalla, davlat va jamiyat oldidagi burchlarini toʻla ado etishlari uchun oilada mas’uliyatli boʻlish; - ota-onalar oʻzlarining pedagogik va psixologik bilim saviyalarini doimo oshirib borishi; - shaxslarda tejamkorlik va ishbilarmonlikning ma’naviy axloqiy tomonlarini shakllantirish; - oilada milliy va umuminsoniy tarbiyaning barcha yoʻnalishlarini uygʻun holda bosqichma-bosqich amalga oshirishga mas’ullikni ta’minlash; - sanitariya-gigiyenik, ekologik koʻnikmalarni singdirish, diniy 20 aqidaparastlik, ichkilikbozlik, giyohvandlikka qarshi tarbiyani amalga oshirish; - oila, oʻquv bilim yurti va mahalla oldida oʻz farzandlarining barcha hattiharakatlari uchun javobgardir; - sogʻligida va aqlida nuqsonlari boʻlgan farzandlariga hayot talablariga mos ravishda bilim va kasb-kor oʻrgatishdan iborat. Ota-onaning farzand oldidagi burchi, oʻzbekona ta’bir bilan aytganda, farzandga yaxshi nom qoʻyish, yaxshi muallim qoʻliga topshirib savodini chiqarish, ilmli, kasb-hunarli qilish, oilali va uyli-joyli qilishdan iboratdir. 2.2 Shaxsni tarbiyalashda oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligini amalga oshirish tamoyillari va bosqichlari. Yosh avlodni yaxshi xulqli, davlat ramzlariga sadoqatli qilib tarbiyalashda ularning yosh jihatlariga, xarakteriga alohida ahamiyat berish lozim, chunki bularsiz tarbiyada koʻzlangan maqsadga erishib boʻlmaydi. Oila, mahalla, oʻquv bilim yurti hamkorligida quyidagi tamoyillarga va bosqichlarga amal qilinganda samaradorlik yanada yuqori boʻladi5: - ta’lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayoni ishtirokchilari harakatlarining ish birligi; - tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uygʻunligi; - hamkorlik jarayoni sub’ektlarining teng huquqliligi va yuksak mas’uliyati; - faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi; - hamkorlikning ilmiy asoslanganligi; Birinchi bosqich. Yosh oilalar bilan ishlash. Yosh ota-onalarga farzand va uning tarbiyasi haqida falsafiy, tibbiy tushunchalarni berish va bu masalalarga tibbiyot xodimlari, obroʻli xotin - qizlarni, ota-onalarni jalb qilib, "Yosh onalar va otalar oʻquv muassasasilari" faoliyatini yoʻlga qoʻyish muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi bosqich. Farzandning oʻquv muassasasigacha boʻlgan davridagi jismoniy, aqliy va ma’naviy rivojlanishini ta’minlash borasida ularga rasm chizish, 5 Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar metodikasi.- T.:"Tib-kitob", 2010. 21 voqealarni bayon qilish, oʻziga oʻzi xizmat qilish, harf tanish, qoʻshiq, aytish va raqs tushish, turli oʻyinlarda ongli qatnashish tushunchalarini singdirish va mustaqil ravishda bilim olish koʻnikmalarini shakllantirish yuzasidan oʻquv muassasasiga tayyorlash sinflari, "Yakshanbalik oʻquv maskanlar" ishini tashkil qilish. Uchinchi bosqich. Kichik yoshdagilar uchun moʻljallangan (6-11 yosh) oʻquv muassasalarida shaxslarning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy shakllanishini ta’minlash, uning ilk iqtidori, qiziqishi va aqliy imkoniyatlarini aniqlash, oʻz hatti - harakatlariga javobgarlik hissini tarbiyalash, boʻsh vaqtini toʻgʻri tashkil qilishni oʻrgatish, atrof-muhitga ongli munosabatda boʻlib, doʻstlik, baynalmilallik, vatanparvarlik xislatlarini shakllantirish. Toʻrtinchi bosqich. Oʻsmirlarning (11-16 yosh) qiziqishini, bilimga chanqoqlik va aql zakovatini hisobga olgan holda ijtimoiy faoliyatga tortish, jismonan baquvvat boʻlishini ta’minlash, maishiy mehnat faoliyati orqali turli kasblarga yoʻnaltirish, oʻsmirlar sinflari va jamoatchilik orasida oʻz oʻrnini topa olishiga koʻmaklashish, oʻz hatti-harakatlari uchun jamiyat, qonun va ota-onalari oldida javobgarlik tuygʻusini shakllantirish, ijtimoiy faolligi va mustaqil dunyoqarashini yuzaga keltirish. Beshinchi bosqich. Yoshlarni (16 yosh va undan yuqori) dunyo andozalariga mos bilim olishlari, kasb tanlashlari, mustaqil hayotga tayyorgarliklarini ta’minlash. Ularning imkoniyatlari darajasida ta’lim olishlariga, tanlagan kasblari boʻyicha ish bilan ta’minlanishlariga, iqtisodiy mustaqil boʻlishlariga shart-sharoit yaratish. Vatan, Davlat va jamiyat oldidagi fuqarolik burchlarini ado etishga javobgarlik hissini toʻla shakllantirish, mustaqil oila qurishga tayyorlash. Ta’lim va tarbiya sohasiga e’tiborni kuchaytirish, bu borada hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qonun va hujjatlarni, direktiv koʻrsatmalarni samarali bajarish uchun oila, mahalla, oʻquv muassasasi hamkorligi faoliyati oʻziga xos pedagogik tizim, uslub va shakllarga ega boʻlishi zarur. Oʻtkazilgan tadbirlar har tomonlama puxta, shuning bilan qatnashchilarning yoshlariga mos pedagogik va psixologik mujassamlashgan, mantiiqan teran, 22 qiziqarli va koʻrgazmali, ta’sirchan, ommabop, amaliy jihatdan qisqa va loʻnda, estetik jihatdan keng koʻlamli boʻlishi kerak. Hamkorlikda olib borilayotgan ishlar mahalla hududidagi barcha yoshlar va toifadagi fuqarolarni qamrab olishi hamda ularning qiziqish va intilishlariga mos boʻlishi lozim. Hamkorlik tadbirlarining mavzulari "Sogʻlom avlod uchun", "Otaonangga rahmat", "Odobinga balli", "Sogʻ tanda sogʻlom aql", "Mehr chashmasi", "Qizlar ibosi", "Bir yigitga qirq, hunar oz", Oʻgʻlim posbonim", «Hayot—ustoz, xalq—muallim", "Oʻzbekiston Vatanim manim!", "Milliy burch va mas’uliyat", "Oila saboqlari", "Oila etikasi", "Oila tinch — mahalla tinch", "Mustaqil hayot boʻsagʻasida", "Askarlik — yigitlik oʻquv muassasasii", "Oila baxti — Vatan baxti", "Sportchi oila", "Oilamiz ohanglari", "Vatan ostonadan boshlanadi", "Biz kimmiz" kabi tadbirlardan iborat boʻlishi mumkin. Bahslar, bellashuvlar, uchrashuvlar va turli sanalarga bagʻishlangan anjuman va tantanalardan iborat boʻlishi mumkin. Joriy qilingan jamoatchilik kengashi oʻz faoliyati toʻgʻrisida mahalla ahliga har chorakda bir marotaba hisobot beradi. Zarurat tugʻilganda oʻquv-tarbiya muassasalari, mahalla faollari, mahalla hududida joylashgan tashkilot, korxona va idoralarning ta’lim-tarbiya yuzasidan olib borilayotgan ishlari toʻgʻrisida hisobotlarini tinglab, ularga amaliy va nazariy yordam berishi ish samarasiga va uning izchilligiga ijobiy ta’sir koʻrsatadi. 2.3 Yosh avlodni tarbiyalashda oila, mahalla va maktab hamkorligining pedagogik manbalarini oʻrganish Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalash maktabni oila bilan mustahkam bogʻlamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirib boʻlmaydi. Shu maqsadda ota-onalar oʻrtasida ta’lim-tarbiyaga oid tashviqot ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol yordamchilariga, oʻquvchilarning sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish zarur. Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga koʻrsatayetgan koʻrinmas ta’sirlarning kuchayishiga olib 23 kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Eng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari kundalik hayet ehtiyejga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. Toʻgʻr, bunda ijtimoiy tarbiyaning oʻrnini inkor etib boʻlmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ularning birligiga, oʻzaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila oʻziga xos ibtidoiy guruh boʻlib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi. Bola tarbiyalashda buyuk mutafakkir bobomiz Mirzo Ulugbek shunday deganlar: "Oilada ota-onalar ayniqsa oʻqimishli ota-onalar oʻz farzandlarining haqiqiy inson boʻlib kamol topishiga alohida e’tibor berishlari lozim". Shunday ekan, har bir ota-ona farzandining tarbiyasiga koʻproq e’tibor berishi, ularga alohida vaqt ajratib, odob-axloqdan dars berishi, yomonlarga yaqin yoʻlatmasligi lozim ekan. Ana shunda ular ota-onasi va el-yurtiga xizmat qiladigan, ularga ikki dunyoda oboʻ olib keladigan yuzlarini yoruğ va boshlarini yuqori qiladigan farzand boʻlib ulğayishadi. Uzoq va boy tarixga ega boʻlgan xalqimiz oʻzining ta’lim-tarbiyaga oid ulkan merosga ega. Bu meros bugungi avlodni, insonparvarlik, mehr- muhabbat, oqibat, vatanparvarlik, yuksak axloq ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Xozrgi kunda bola tarbiyasiga, ularni jahon talablariga mos bilim olishlariga, hunar egallashlari, har tomonlama yetuk inson boʻlib voyaga yetishlariga ota-onalar ma’suldirlar. Tarbiyaning asosi oiladan boshlanadi. Har bir inson dunyoga kelar ekan, uning insoniyligi, ahloq-odobi, xulq- atvori, dastavval oʻz oilasida shakllanadi. Har bir ota-ona tarbiyaning oʻziga xos qonunqoidalarni oʻzlashtirib, ularga amal qilishi lozim. Negaki oilada bola tarbiyasi gʻoyat nozik, murakkab masala boʻlib, ota-onadan pedagogik bilim, katta tarbiyachilik mahoratini talab qiladi.6 6 Kamolova, A., & Ergasheva, G. S. Q. (2022). Yosh avlodni tarbiyalashda xalq pedagogikasini manbalarining o’rganishning o’rganishning ilmiy-nazariy asoslari. Science and Education 24 Bolani oʻrab olgan muhitning hammasini odamlar, narsalar, hodisalar uning ongida, xulq - atvorida ma’lum iz qoldiradi, uni oʻzgartiradi, oʻstiradi. Oiladagi tarbiyaning samaradorligi, albatta ota-onaning qanchalik bilimli, madaniyatli boʻlishi, bola tarbiyasiga masʼulyat bilan qarashlari, farzandlari kelajagini chuqur his etishlari, tajribada sinalgan milliy urf-odat va anʼanalardan unumli foydalanishlariga bogʻliq. Tarbiyada talabchanlik, ota-ona va katta yoshdagi kishilarning oʻzaro ahilliklari, kichiklarga gʻamxoʻrlik, osuda turmush va halol mehnat faoliyati oilaviy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Bundan tashqari har bir oilada farzand tarbiyasida aniq bir maqsad boʻlishi kerak. Eng muhimi, farzandlarimizni nafaqat boʻlajak otaona yoki aka-uka, opasingil sifatida, balki jamiyatning haqiqiy fuqarosi, kelajagiga ishonuvchi, unga sadoqat bilan xizmat qiluvchi inson, vatanparvar posbon sifatida ham tarbiyalashga eʼtibor berishimiz lozim. Oilada doimo tinchlik boʻlishi, boʻsh vaqtini faol tashkil etish, madaniyat, san’at maskanlariga oilaviy sayohatlar uyushtirish - oila barkamolligini ta’minlashga xizmat qiladi. Oilada bolaning toʻgʻri tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri tarbiyada hamjihatlikdir. Ta’lim tarbiya masalasi murakkab boʻlib, bunday ulkan mas’uliyatli, sharafli ishni oila, mahalla, maktab va keng jamoatchilik bilan hamkorlikda olib borish muhim oʻrin egallaydi. Mahallaning ustunligi shundaki, bu yerda koʻp yillar davomida birga yashagan, bir birini bilgan, sinagan, tanigan kishilar istiqomat qiladilar. Ular har bir oiladagi muhitni va har bir bola tarbiyasini, ota-onasini mahallada tutgan oʻrni, mavqei hamda imkoniyatlarni yaxshi biladilar. Oila, mahalla, maktab hamkorligi rejasini tuzish: - Tarbiyaviy ishlar oʻtkazish dasturi va shu dastur asosida mahallada yashovchi har bir bola bilan bu tarbiyaviy ishlarni olib borish. - Mahallada bolalar dam olishlariga, qiziqarli ishlar bilan shugʻullanishlariga imkoniyat yaratib berish. - Mahallada tarbiyaning ta’sirini oshirish. Kabi koʻplab ishlarni olib borish, oʻquvchilarni har tomonlama axloqli tarbiya 25 topishlariga keng imkoniyatlar yaratadi. Taʼlim va tarbiya sohasiga etiborni kuchaytirish bu borada hukumatimiz tomonidan qabul qilingan va hujjatlarni, maʼmuriy koʻrsatmalarni samarali bajarish uchun oila, mahalla, maktab hamkorligi faoliyatini oʻziga xos pedagogik tizim, uslub va shakllariga ega boʻlishilari zarur. Utkazilgan tadbirlar har tomonlama puxta, shuning bilan qatnashganlarning yoshlariga mos pedagogik va psixologik mujassamlashtirgan, mantiqan teran, qiziqarli va koʻrgazmali, amaliy jihatdan qisqa va loʻnda estetik jihatdan keng koʻlamli boʻlishi kerak. Hamkorlikda olib borilayotgan ishlar mahalla hududidagi barcha yoshlarni qamrab olgan holda, ularning yoshlaridan, qiziqishlaridan kelib chiqib ularni foydali ishlarga yoʻnaltiriladi. Bola tarbiyasida maktab oʻrni ham juda beqiyosdir. Har bir bola maktab ostonasiga qadam qoʻyar ekan, oʻzining kelajakdagi qiladigan ishlarini jajji ongida tasavvur qiladi. Maktabda olgan bilimlari, ta’lim-tarbiyasi, bu ishlarning amalga oshishida albatta oʻz ta’sirini oʻtkazmay qolmaydi. Oila, mahalla, maktab hamkorligida quyidagi tamoyillarga afnal qilinganida samaradorlik yanada yuqoriroq boʻladi: - ta’lim tarbiya jarayonida hamkorlik harakatlarining ish birligi - tarbiyalanuvchiga xurmat va talabning uygʻunligi. - hamkorlik jarayoni sub’ektlarning teng huquqliligi va yuksak mas’uliyati. - ota-ona farzandining maktabgacha boʻlgan davrdagi jismoniy, aqliy va ma’naviy rivojlanishini ta’minlash. Bularning barchasi bolaning yetuk inson boʻlib voyaga yetishida muhim ahamiyatlardan biri hisoblanadi. Tarbiyaviy, tashkiliy, uslubiy ishlarni hayotga tatbiq etishda har bir fuqaro, oila, mahalla va maktab oʻzining shart-sharoiti, atrofmuhitni taxlil qilinadi. 7 yoʻnalishlariga amaliy tarbiya ishlarini hayotga tatbiq etib va shu kun talabi darajasida targʻibot ishlarini olib borilsa, natijada tarbiya masalalari boʻyicha ijobiy yutuqlarga erishish mumkin..! 7 Kamolova, A., & Ergasheva, G. S. Q. (2022). Yosh avlodni tarbiyalashda xalq pedagogikasini manbalarining o’rganishning o’rganishning ilmiy-nazariy asoslari. Science and Education 26 III BOB TA'LIM - TARBIYA JARAYONIDA OILA, MAHALLA VA TA'LIM MUASSASASI INTEGRATSIYASI 3.1 Yoshlarni tarbiyalashda oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligini amalga oshirish mexanizmi. Yoshlarni tarbiyalashda oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligi negizida ta’lim muassasasi tomonidan bajariladigan vazifalar: - maktabda bolaga biron-bir kasb-korni egallashi uchun mustahkam poydevor yaratish; - oʻquvchi-yoshlarning sport turlari bilan shugʻullanishlariga yordam berish, ularning boʻsh vaqtlarini mazmunli oʻtkazishni tashkil qilish; - bolalarga ta’lim berishni ilgʻor pedagogik texnologiyalar, zamonaviy oʻquvuslubiy dasturlar asosida tashkil etish, oʻquv-tarbiya jarayonlarini jahon andozalariga mos ravishda ta’minlash; - oʻquvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlari tahlilidan, iqtisodiy va ijtimoiy muhitdan kelib chiqib, ularni turli soha boʻyicha kasb asoslariga yoʻnaltirish va ta’limda tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish; - yosh oilalar bilan ishlash, tibbiy tarbiyaviy, huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy tushunchalar berish uchun maxsus tadbirlarni amalga oshirish; - oʻz hududidagi mahalla jamoalarining faoliyatini tarbiyaviy maqsad yoʻlida muvofiqlashtirish; - tarbiyasi “ogʻir”, qarovsiz qolgan bolalarning ota-onalari bilan ishlash, oilalarga pedagogik yordam berish; - bola tarbiyasi yaxshi yoʻlga qoʻyilgan oilalarni tegishli idoralar hamkorligida oʻrganib, tajribalarini ommalashtirish8; - oʻqish va ishlashni xohlamaydigan, bezorilik yoʻliga kirib ketgan oʻsmirlarni hisobga olib, ularga tegishli tashkilotlar bilan birgalikda zarur choralar koʻrib, otaonalar yigʻinlarida muhokama qilish; - tarbiya sub’ektlari boʻlmish huquqiy, tibbiy, ijodiy uyushmalar, yoshlar, tabiatni muhofaza qilish va “Ekosan”, “Qizil yarim oy”, barcha jamgʻarma va 8 Raximjonov N. “Yoshlar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda oilaning roli” T., 2015 (B.M.I.) 27 jamoatchilik markazlari, ommaviy axborot vositalari, inson huquqlari boʻyicha milliy markazlar, kasaba uyushmalari, nodavlat tashkilotlari, ishlab chiqarish korxonalari, mahalliy boshqaruv idoralarining bola tarbiyasiga boʻlgan mas’uliyat va javobgarligini muvofiqlashtirish; - turar joyda va mahallada olib borilayotgan barcha tarbiyaviy, ma’naviy, ma’rifiy, madaniy-ommaviy va sport tadbirlari markazi – maktab boʻlishiga erishish; - oʻquvchi-yoshlar, ota-onalar, jamoatchilik bilan huquqiy tarbiyani amalga oshirish, tarbiya jarayonining barcha ishtirokchilari orasida milliy mafkurani targʻib qilish, aqidaparastlik va milliy taraqqiyotimizga zararli gʻoyalarning kirib kelishiga qarshi murosasiz kurashishni tashkil etish; - ta’lim muassasalari nizomlari asosida oʻquvchilarning maktabda joriy qilingan tartibga amal qilishlarini va nizomda belgilangan oʻquvchilar libosida ta’lim va tarbiya jarayoniga qatnashishlarini ta’minlash; - mahallada, xotin-qizlar orasida zamonaviy bilimlarni targʻib qilish, oʻsmir yoshlarning dunyoviy bilimlarga boʻlgan intilishlarini ragʻbatlantirish; maktab negizida pedagogik, huquqiy, psixologik, ma’naviy va ma’rifiy bilimlar beruvchi “Ota-onalar universitetlari” faoliyatini tashkil qilish. Odobli, bilimdon va mehnatsevar, farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir. Bolani jamiyatda qabul qilingan qonunlarga, tartibqoidalarga va axloqiy normalarga rioya qilishga oʻrgatish avvalo oiladan boshlanadi. Farzandning axloq-odobi, xulq atvori dastavval oilada shakllanadi, undagi insoniylikning ilk xislatlari ota-ona bergan tarbiya orqali vujudga keladi. Oilada otaona, mahallada qoʻni-qoʻshni va maktabda pedagog-tarbiyachilarning doimiy nazorati ostida boʻlgan bolada axloqiy rivojlanish jarayoni ravon kechadi. Bolaning oilada olgan tarbiyasini rivojlantirishda ayniqsa maktab ta’limi alohida oʻrin tutadi. Maktab bolaning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, ijtimoiy faolligini oshirish va unga zamon talablari asosida ta’lim-tarbiya berishda ota-onalar bilan faol hamkorlik qilishi zarur. 28 3.2 Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligida tashkil etiladigan pedagogik faoliyat mazmuni. Ta’lim muassasalarida mazkur tadbirni samarali tashkil etish maqsadida uni quyidagi tartibda tashkil etish tavsiya etiladi. 1. Ta’lim muassasalarida «Ota-onalar majlisi» alohida sinflar va umummaktab miqyosida tashkil etiladi. A) Sinf ota-onalar majlisi – oʻquv yili davomida besh marta (oʻquv yili boshlanishi oldidan, I, II, III va IV choraklar yakunida) oʻtkaziladi. Oʻquv yili boshlanishidan oldin oʻtkaziladigan majlisda ota-onalar maktabning ichki-tartib qoidalari bilan tanishtirilib, oʻquvchilarga zamon talablari va milliy qadriyatlar asosida ta’lim-tarbiya berish jarayonida maktab jamoasi bilan amaliy hamkorligi borasidagi majburiyatlari (shartnoma asosida) belgilab beriladi. Oʻquv yili choraklari yakuni boʻyicha oʻtkaziladigan majlislarda oʻquvchilarning oʻzlashtirishi, ular tomonidan odob-axloq qoidalariga rioya etish holatlari, tarbiya jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatlar muhokama qilinib, ularni hal etish choralari koʻriladi. B) Umumiy ota-onalar majlisi – oʻquv yili boshi va oxirida oʻtkazilib, unda otaonalar maktab hayoti, oʻquv yili davomida olib boriladigan hamda amalga oshirilgan tarbiyaviy ishlar va ularning natijalari bilan tanishtiriladi. oʻquv yili boshida oʻtkaziladigan maktab ota-onalar majlisining umumiy mavzusi oʻquvchilarga zamon talablari asosida ta’lim-tarbiya berish uchun zarur shart-sharoitlarni (hamkorlikda)yaratishga qaratilishi lozim. oʻquv yili oxirida oʻtkaziladigan maktab ota-onalar majlisi esa hisobot shaklida tashkil etilib, unda rahbariyat tomonidan otaonalarga oʻquv yili davomida amalga oshirilgan tarbiyaviy ishlar va ularning natijalari toʻgʻrisida axborot beriladi va maktab «Vasiylik kengashi»ning hisoboti eshitiladi. 2. Sinf ota-onalar majlisi quyidagi tartibda tashkil etiladi: 1) sinf rahbari tomonidan maktab ma’muriyati bilan kelishgan holda sinf otaonalar majlisining kun tartibi va oʻtkazish kuni belgilanadi (bunda ota-onalar majlisining umumiy mavzusi oʻquvchilarning ta’lim-tarbiyasi borasida oʻzaro hamkorlikni mustahkamlashga qaratilishi lozim); 29 2) sinfdagi barcha oʻquvchilarning ota-onalariga yigʻilish oʻtkaziladigan kun, vaqti va uning kun tartibi toʻgʻrisida oldindan yozma xabar (taklifnoma) yuboriladi. 3) ota-onalar majlisiga kelgan soha mutaxassislari va ishtirokchilar yoʻqlama qilinib, yigʻilish boshlanadi (yigʻilish boshlanishidan oldin oʻquvchilar tomonidan tayyorlangan qisqa muddatli badiiy dastur tashkil etilishi, ota-onalarga ta’lim sohasidagi islohotlar boʻyicha (slayd yordamida) ma’lumotlar berilishi mumkin). yigʻilish kun tartibidan oʻrin olgan mavzular hayotiy misollar, tarbiyaviy ahamiyatga ega rivoyat va hadislar orqali qiziqarli tarzda ochib beriladi hamda otaonalarning qiziqtirgan savollariga mutaxassislar tomonidan javob beriladi. sinf rahbari tomonidan har bir oʻquvchining oʻzlashtirishi va xulqi boʻyicha ota-onalarga umumiy ma’lumot berilib, yuzaga kelgan munozarali vaziyatlar tahlili asosida oilada tarbiyaviy ishlarni tashkil etish yuzasidan pedagogik, uslubiy yordam koʻrsatiladi. shuningdek, har oy yakunlari boʻyicha e’lon qilingan «Eng faol oʻquvchi» hamda «Eng faol sinf»lar toʻgʻrisida ota-onalarga ma’lumot berilib, sinf yoki maktab miqyosida gʻolib boʻlgan oʻquvchilarning ota-onalariga tashakkurnoma topshiriladi. Qolgan ota-onalarga kelgusida farzandlari ham ushbu mavqeni egallashlariga amaliy yordam koʻrsatishlari boʻyicha tavsiyalar beriladi. yigʻilish kun tartibiga rejadan tashqari kiritilgan turli masalalar oʻrnatilgan tartibda muhokama qilinadi (bunda moliyaviy masalalar muhokama qilinishaga yoʻl qoʻyilmaydi). yigʻilishning samaradorligini baholash va kelgusi yigʻilishlarda qamrab olinishi lozim boʻlgan dolzarb mavzularni aniqlash maqsadida otaonalarning fikrlari yozma ravishda olinadi. yigʻilish yakunlanganligi e’lon qilinib, farzandining ta’lim-tarbiyasi yuzasidan alohida axborot olishni xohlagan otaonalarga yigʻilishdan soʻng suhbatlashish uchun qolishlari mumkinligi eslatiladi. 3. Ota-onalar bilan oʻtkaziladigan ilk suhbat chogʻida ota-onalarning farzandlarini ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash borasidagi faollik darajasini aniqlashga yordam beruvchi anketa soʻrovlarini oʻtkazish mumkin. Soʻrovnomalar farzandining ma’naviy-axloqiy tarbiyasi va oʻquvchilik madaniyatini shakllantirishga nisbatan ota-onalarning shaxsiy munosabatlarini aniqlashga 30 qaratilishi lozim. Shu oʻrinda «Siz qanday ota-onasiz?» deb nomlangan namunaviy test savollari ilova qilinadi. 4. Umumiy ota-onalar majlisi quyidagi tartibda tashkil etiladi: maktab rahbariyati tomonidan «Ota-onalar qoʻmitasi» va «Vasiylik kengashi» bilan kelishgan holda umummaktab ota-onalar majlisining kun tartibi va oʻtkazish kuni belgilanib, barcha oʻquvchilarning ota-onalariga yigʻilish vaqti va uning kun tartibi toʻgʻrisida oldindan yozma xabar (taklifnoma) yuboriladi. Maktabda bir oiladan ikki yoki undan ortiq bola ta’lim olayotgan boʻlsa, ular uchun bir nafar ota yoki ona ishtirok etishi etarli hisoblanadi. umumiy ota-onalar majlisi ta’lim muassasasining imkoniyatlaridan kelib chiqib, barcha ota-onalar uchun bir vaqtda yoki 1-4-sinf va 5-9-sinf oʻquvchilarining ota-onalari uchun alohida vaqtlarda tashkil etilishi mumkin. umumiy ota-onalar majlisiga maktab hududidagi mahalla raislari, ularning diniy-ma’rifat va axloqiy tarbiya ishlari boʻyicha maslahatchilari, voyaga yetmaganlar ishlari boʻyicha profilaktika inspektorlari taklif etiladi. majlisga taklif etilgan mutaxassislar va ishtirokchilar yoʻqlama qilinib, yigʻilish boshlanadi. Unda ota-onalarga yurtimizda ta’lim tizimiga berilayotgan e’tibor, uzluksiz ta’lim sohada amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning natijalari, bitiruvchilar uchun yaratilgan shart sharoitlar toʻgʻrisida koʻrgazmali ma’lumotlar beriladi. kun tartibidan oʻrin olgan ijtimoiy-huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy mavzular bilan birga elyurt hurmatiga sazavor boʻlgan, farzandlarini munosib tarbiyalab kamolga etkazgan kishilarning bu boradagi tajribalari haqida yigʻilganlarga tavsiyalar berishi maqsadga muvofiq. yil yakuni boʻyicha oʻtkazilayotgan umumiy ota-onalar majlisida namunali xulqi va a’lo oʻqishlari bilan tengdoshlariga oʻrnak boʻlgan oʻquvchilarning ota-onalariga maktab ma’muriyatining tashakkurnomalari va nominatsiyalar («Eng namunali ota-ona», «Eng faol ota-ona», «Eng fidoiy ota-ona» va hakozo) boʻyicha faxriy yorliqlari topshiriladi. shuningdek, oʻquv yili davomida e’lon qilingan «Eng faol oʻquvchi» hamda «Eng faol sinf»lar toʻgʻrisida otaonalarga ma’lumot berilib, maktab miqyosida gʻolib boʻlgan barcha oʻquvchilarning ota-onalariga hamda sinflarning ota-onalar qoʻmitasi raislariga tashakkurnoma topshiriladi. 31 5. Ota-onalar bilan oʻtkaziladigan har bir yigʻilishda oʻquvchilarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga oid quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratilishi lozim: A) Har bir oʻquvchiga shaxs sifatida yondoshish, ulardagi qobiliyatlarni erta aniqlash, erkin fikrlashlarini shakllantirish va kasbga yoʻnaltirib borish. B) Oʻquvchi tarbiyasiga individual yondoshish, tarbiyaviy boʻshliqlarini aniqlash, uning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi monitoringini olib borish, bu jarayonga (kundalik va tashxis daftariga qayd etish orqali) ota-onalar e’tiborini qaratilishini tashkil etish. V) Oʻz navbatida ota-onalar tomonidan farzandi bilan yakka tartibda shugʻullanish (bolaning kun davomidagi xatti-haraktlarini muhokama qilish, kundalik daftaridagi bilimi va hulqiga qoʻyilgan baholar boʻyicha munosabat bildirish, uy vazifalarini bajarganligini nazorat qilish)ga etarli miqdorda vaqt ajratish. Ota-onalar majlisi maktab va sinf hayotidagi favqulodda holatlar va zaruriyatlarga qarab navbatdan tashqari tashkil etilishi mumkin. Shuningdek, yuqori sinf qizlarining onalari (yoki ularni oʻrnining bosuvchi shaxslar), oʻgʻil bolalarning otalari (yoki ularning oʻrnini bosuvchi shaxslar) uchun alohida majlis qilish ham tarbiyaviy ishlar samaradorligiga ijobiy ta’sir koʻrsatadi. Sinf ota-onalar yigʻilishlarida foydalanish uchun bir qancha metodika ishlab chiqilgan boʻlib, quyidagi shulardan bitta namunasi keltirilgan. Siz oʻz faoliyatingizda ushbu metodikadan foydalanishingiz mumkin. 3.3 Oʻquvchilar shaxsini shakllantirishda oila maktabning hamkorlik ishlari mazmuni Mamlakatimizda bolalar Toʻgʻrisida, onalar haqida gʻamxoʻrlik qilish chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. "Jamiki yaxshi narsalar-bolalarga" shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir. Ma'lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda oʻqish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta'sir koʻrsatishi tabiiy holdir. Oila a'zolarining ma'naviy birligi yoshlami har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Bolalarni barkamol 32 inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan mustaxkam boglamayturib, tarbiya sohasidagi butun ishlami muvaffaqiyatli amalga oshirib boʻlmaydi. Shu maqsadda ota-onalar oʻrtasida ta'lim -tarbiyaga oid tashviqot ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol yordamchilariga, oʻquv -chilarning sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish zarur. Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga koʻrsatayotgan koʻrinmas ta'sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb -hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Eng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari kundalik hayot ehtiyojga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. Toʻgʻri, bunda ijtimoiy tarbiyaning oʻmini inkor etib boʻlmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ulaming monolit birligiga, oʻzaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila oʻziga xos ibtidoiy guruh boʻlib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi. Ta'kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta'sir koʻrsatadi. Masalan, yasli, bogʻchalarga bormay, faqat oilada oʻsgan va voyaga yetgan bolalar maktabga borganlarida oʻz tengqurlari ichida koʻp jihatlari bilan ajralib turadi. Oilaning bolalarga moddiy va ma'naviy gʻamxoʻrligini, koʻrsatayotgan tarbiyasini yasli, bogʻcha tarbiyasi bilan yoki, aksincha, yasli, booʻcha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib boʻlmaydi. Faqat oʻzaro hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi.Lekin oʻzining xususiyatlari va takrorlanmas ta'siri bilan oila b ola tarbiyasida muhim omilliligicha qoladi. Amaliyotda kuzatganimizdayoq bolada ota-onasining mehri, erkalashlari asosida ota-onalariga, qarindosh-uruoʻlariga boʻlgan issiyotlari shakllanadi. Bolaning otasiga boʻlgan hurmati onaning hurmatini joyiga qoʻyis hda asos 33 boʻladi. Onaga boʻlgan mehr-muhabbat oqibat natijada oʻz oilasiga, xotini, farzandlariga boʻlgan munosabatlarda oʻz aksini topadi.Ikkinchi tomondan bolalar ham oʻz ota-onalariga ta'sir koʻrsatadilar. Oilaviy aloqalarning, oilaviy qiziqish, ma'naviy qoniqish hislarining takomillashiga sabab boʻladilar. Ota - onalarning oʻziga va bolalariga boʻlgan talabchanligi, katta va kichiklarning oʻzaro munosabatlari, doʻstona muhit, ishonch va oʻzaro bir - birlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillaridir. Bunday biriikning ruyobga chiqishida, eng avvalo, ota- onalarning siyosiy ongliligi muhim rol oʻynaydi. Chunki ota - onalarning faolligi oilaviy hayotda oʻz ifodasini topadi. Shu ma'noda bolalar oʻz ota - onalarining siyosiy va fuqarolik qiyofalariga qarab oʻz xulqatvorlarini tartibga soladilar, jur'atlarini joyiga qoʻyadilar. Bolalar uloʻaya boshlasbi bilanoq oʻz otaonalarining qayerda ishlashlari, jamiyatda tutgan oʻrinlari, ularning bilimiga qiziq a boshlaydilar. Shuning uchun ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma'qul. Ota-ona qanday ishda boʻlmasin, uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan boʻlishi kera k. Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik ma'lum darajadamaktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan Toʻgʻri boʻlishini ta'minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta'sirni maktab belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida otaonalar oʻrtasida olib borilad igan tarbiyaga oid taroʻibotning, roli benihoyadir. Chunki ota onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta ’l im -tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yoʻlga qoʻyib boʻlmaydi. Ommaviytarbiyaviy taroʻibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta'si r koʻrsatish eng maqbul yoʻldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik 34 hamkorligining oʻzi murakkab jar ayon boʻlib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, yoshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh-uruoʻlar turli mehnat jamoalarining vakillari boʻlib, ishlab chiqarish va yor -u doʻstlarining ma'naviy hayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning hayotga, san'atga, oilaviy majburiyatlarga boʻlgan munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotgan bolalar boshqa ota-onalaming koʻchada, jamoat joylaridagi hayot faoliyatlariga qarab oʻz ota-onalariga baho beradilar. Toʻplangan tajribalarini booʻcha, maktabdagi oʻrtoqlari bilan muhokama qiladilar va hokazo. Uchinchidan, oʻzbek oilalari, ularning hayot tarzi jumhuriyatimizdagi ulkan ijtimoiy vo qealar natijasida sifat jihatidan oʻzgarishlarga uchramoqda. Shu sababli hozirgi kunda oilaviy tarbiyada sifat va mazmun jihatidan oʻzgarishlar qilish uchun yangi samarador yoʻl va usullar qidirilmoqda. Oʻzbek oilalarining bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng boʻlib, koʻplab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta'minlangan. Ota-onalar eng kamida oʻrta ma'lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda bola lar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi 35 XULOSA Xulosa oʻrnida shuni aytish mumkinki, amlakatimizda soʻnggi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya toʻgʻrisidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan Oʻz3bekiston Respublikasining “Ta’lim toʻgʻrisida"gi qonuni”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla va oʻquv bilim yurti nufuzini yanada yuqori pogʻonaga koʻtarishni taqzo etadi. Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli pavishda odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir koʻrsatishga qodirdir va odatda ta’sir koʻrsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir koʻrsatiishning chuqur oʻziga xosligi bilan uygʻunlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsni shakllantirish jarayonining zarur buginiga ham aylantiradi. Mamlakatimizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya toʻgʻrisidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan Oʻzbekiston Respublikasining "Ta’lim toʻgʻrisida"gi qonuni, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla va oʻquv bilim yurti nufuzini yanada yuqori pogʻonaga koʻtarishni taqzo etadi. Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli pavishda odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir koʻrsatishga qodirdir va odatda ta’sir koʻrsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir koʻrsatiishning chuqur oʻziga xosligi bilan uygʻunlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsni shakllantirish jarayonining zarur buginiga ham aylantiradi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari gʻoyat keng, koʻp qirrali boʻlib, bu ishlar faqat sinf va maktab miqyosi bilan cheklanmaydi, aksincha turar joylardagi va oʻquvchining ota-onasi ishlab turgan korxonadagi jamoatchilik bilan ham yaqin aloqada boʻlishni taqozo etadi. Bizning yosh avlod xalqimizniig inqilobiy, mehnat, jangovar an’analarini 36 oʻzlashtirib, oʻziga katta avlodning eng yaxshi fazilatlarini — gʻoyaviy e’tiqod va matonatni, Vatanga muhabbatni, uning iqtisodiy, siyosiy va jangovar qudratini mustahkamlashda ishtirok etishga intilishni singdiribgina oʻz bobolari va otalari ishini davom ettira va koʻpaytira oladi. Bu ishda ota-onalar ayniqsa muhim oʻrin tutishlari kerak. Buni barcha sinf rahbarlari nazarda tutishlari muhimdir, Bunda shaxsning huquqiy yetukligi shaxs ijtimoiylashuvining mahsuli ekanligini har bir oilaga tushuntirish gʻoyat muhimdir. Oila shaxs uchun uning ijtimoiylashuv jarayoni roʻy beradigan, uning axloqi, dunyoqarashi asoslari va hokazolar tarkib topadigan dastlabki va nihoyatda muhim ahamiyatga ega boʻlgan jamoadir. Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli pavishda odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir koʻrsatishga qodirdir va odatda ta’sir koʻrsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir koʻrsatiishning chuqur oʻziga xosligi bilan uygʻunlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsni shakllantirish jarayonining zarur boʻgʻiniga ham aylantiradi. Oilaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati shaxslar va ota-onalarning oʻziga xos xususiyatlari: qon-qarindoshligi, muhabbati, yaqinligi, ishonchi, burch hissi, obroʻliligi va hokazolar bilan ta’minlanadi. Oʻz farzandining barcha zaif va kuchli tomonlarini yurgakdagi chogʻidan biladigan, uning qalbidagi eng kichik harakatni ham sezadigan va tushunadigan, unga ta’sir etishni biladigan onadan va otadan yaxshiroq kim ham ularni ezgulikka, mehnatsevarlikka, doʻstlikka, muhabbatga oʻrgata oladi! Ma’lumki, xilma- xil faoliyat sharoitida shaxsning qobiliyatlari eng samarali rivojlanadi, uning ijodiy imkoniyatlari ochiladi, shaxsni oiladan boshqa qaerda ham faoliyatning xilma- xil turlariga jalb etish mumkin. Oilaviy tarbiyaning qimmatliligi va ahamiyati yana shundaki, kichik shaxslik paytida oilada egallangan narsalar bir umr saklanib qoladi. Xuddi shuning uchun ota- onalarning shaxslarni har tomonlama tarbiyalash majburiyati qonuniy tarzda belgilab qoʻyilgan. Sinf rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy ishni tashkil etar ekanlar, 37 eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar ma’lumotlarini e’tiborga olishlari ham muhimdir, ularga ;muvofiq oʻsib kelayotgan kishi shaxsini shakllantirishga oilaning qoʻshadigan hissasi turli yosh bosqichlarida turlicha boʻladi va toʻlqinsimon oʻzgaradi. Dastlabki 3 yil ichida u ayniqsa kuchli boʻladi, shundan keyin oilaviy ta’sirning muayyan darajada barqarorlashuvi davri boshlanadi. Uning navbatdagi odatda maktabgacha yosh tugaydigan paytga toʻgʻri keladi, shundan keyin taxminan oʻsmirlik davrigacha u zaiflashgandek boʻladi. Yana ota-onalariing ta’siri ota-ona oilasidan ajralib, oʻz oilasini tuzguncha ancha kuchayadi. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI. 1 Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2014 – yil. 2 Mirziyoyev Sh.M.. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T.: “Ma’naviyat”. 2018. 3 Mirziyoyev Sh.M. “Barkamol avlod – Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori”.T.: “Oʻzbekiston”. 2017 – yil. 4 Mirziyoyev Sh.M. “Xotira va qadrlash muqaddas ma’naviy tuygʻu” , T.: 2017 y 5 Mirziyoyev Sh.M.. Buyuk kelajagimizning huququiy kafolati. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa kontserni Bosh tahririyati, 2017, 27-28-bet. 6 Baubekova Z.D.Tarbiyaviy ishlar metodikasidagi koʻrsatmalar. – T. 2016 y. 7 Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006. 8 Mavlonova R.,O`To`raeva,K.Xoliqberdiev.Pedagogika.-T.:"O`qituvchi", 2018. 9 Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar metodikasi.- T.:"Tib-kitob", 2010. 10 Ortiqov N.O., Joʻrayev A.J. Maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi kengashi. T.:“Oʻqituvchi”, 2020. 11 Kamolova, A., & Ergasheva, G. S. Q. (2022). Yosh avlodni tarbiyalashda xalq pedagogikasini manbalarining oʻrganishning oʻrganishning ilmiy-nazariy asoslari. 11 Ochilov M. “Muallim – qalb me’mori” T.: “Oʻqituvchi” 2001. 12 Ochilov M. “Oʻqituvchi odobi” T.: “Oʻqituvchi” 2017. 13 Ruvinskiy P.I. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.. – T. 2011 y. 14 Raximjonov N. “Yoshlar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda oilaning roli” T., 2015 (B.M.I.) 15 Yoʻldoshev J.«Zamonaviy oʻzbek oilalarida oʻsmir bolalar shaxsining shakllanishi” nomzodlik dissertatsiyasi, T., 2012 16 Yoʻldoshev J.Gʻ.Oʻquvchi ma’naviyatini shakllantirish (qoʻllanma)-T.:-2010. 17 Xoʻjaev N. Tarbiya nazariyasi. va boshqalar. – T.: – 2013. 18 Xasanboeva O. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.T.:2011. 19 w.w.w. ziyonet . uz 20 w.w.w. pedagog. uz 39