1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………...……………..3 I BOB. XARAJATLAR TAHLILI MAQSADI, MAZMUNI VA ULARNI ASOSIY ELEMENTLARI BO`YICHA BAHOLASH 1.1.Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari………….…….………….7 1.2.Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha baholash, tahlil qilish……………………………………………..……….………………15 II BOB. DAVR XARAJATLARI TAHLILI VA MAZMUNI 2.1.Sotish xarajatlari hisobi………………………………...………..…….…...19 2.2.Ma’muriy xarajatlar hisobi…………………………………………………26 2.3.Boshqa operatsion xarajatlar hisobi………………………….……..…...….28 2.4.Kompensatsiya va rag’batlantirish tusidagi to’lovlar…………..……….….29 XULOSA……………………………………………………………………....37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..……40 2 KIRISH O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish korxonalar faoliyatini tubdan isloh qilish, ularni yuzaga kelgan yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida rivojlanishini ta’minlash, mamlakatda kichik va o‘rta tadbir korlikni rivojlantirish bog‘liq. korxonalarning moliyaviy barqarorligiga uzviy Korxonalarning moliyaviy jihatdan barqaror bo‘lishi ularning faoliyati davomida olgan foydasining to‘g‘ri shakllantirilishi bilan bog‘liq. Chunki korxonalarda foyda shu yerda ishlovchilarning moddiy ta’minlanishining, korxonalarda ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish-ning, ishlab chiqarishda fan-texnika gotuqlarini va yangi texnologi yalarni joriy qilish kabi ishlarning' asosiy moddiy manbasi hisoblanadi. Foyda moddiy ishlab chiqarish sohasida tadbirkorlik faoliyati jarayonida yaratiladi. Ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital va tabiiy resurslar) va xo‘jalik yurituvchi subektlarning foydali ishlab chiqarish faoliyati birikishi natijasida mahsulot ishlab chiqariladi, u iste’molga sotilganda, tovar bo‘lib hisoblanadi1. Tovar-pul munosabatlari sharoitida korxona darajasida sof daromad foyda shaklini oladi. Tovarlar bozorida korxonalar nisbatan alohida Tovar ishlab chiqaruvchi bo‘lib maydonga chiqadilar. Bozorda mahsulotga narx belgilab, uni iste’molchilarga sotadilar. Sotish natijasida ular pul tushumini oladilar, bu esa daromad olinganligini anglatadi. Moliyaviy natijani aniqlash uchun tushumni mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajat bilan taqqoslash kerak. Agar tushum xarajatlardan yuqori bo‘lsa, moliyaviy natija foyda olinganligidan dalolat beradi. Tadbirkor doimo foyda olishni o‘z oldiga maqsad O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti 5-son “Asosiy vositalar” // www.bhms.uz – Buxgalteriya hisobining milliy standartlari. 1 3 qilib qo‘yadi, lekin bunga doim ham erisha olmaydi. Agar tushum xarajatlarga teng bo‘lsa, unda faqat mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qoplangan bo‘ladi, xolos. Bunda zarar ko‘rilmaydi, lekin ishlab chiqarish, ilmiy-texnik va ijtimoiy rivojlanishning manbai sifatidagi foyda ham olinmaydi. Agar korxona xarajatlari tushumidan ko‘p bo‘lsa, u zarar ko‘radi, ya’ni salbiy moliyaviy natijaga erishadi. Bu holat uni ancha murakkab moliyaviy ahvolga solib qo‘yadi. Foydani bozor munosabatlarining o‘ta muhim toifasi sifatida talqin etish mumkin. Foyda korxona faoliyati natijasida olingan iqtisodiy samarani xarakterlaydi. Lekin yagona foyda ko‘rsatkichi yordamida korxona faoliyatining barcha tomonlarini baholab bo‘lmaydi. Bunday universalko‘rsatkichning bo‘lishi ham mumkin emas. Aynan shuning uchunkorxonaning ishlab chiqarish, xo‘jalik va moliyaviy faoliyatini tashkil qilishda ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Foydaning ahamiyati shundan iboratki, u yakuniy moliyaviy natijani aks ettiradi, shu bilan birga uning miqsori va o‘zgarishga korxonaning xarajatlariga bog‘liq bo‘lgan hamda bogliq bo‘lmagan omillar ta’sir qiladi. Foyda rag‘batlan tiruvchi funksiyasini bajaradi. Buning mazmuni shundan iboratki, foyda bir vaqtning o‘zida moliyaviy natija va korxona moliyaviy resurslarining asosiy elementi hisoblanadi. O‘z-o‘zini moliyalashtirish tamoyilining real ta’minlanishi olingan foyda bilan belgilanadi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishni, korxonaningilmiy texnik va ijtimoiy rivojlanishini, xodimlarni moddiy ragbatlan- tirishni moliyalashtirish uchun yetarli bo‘lishi kerak. Davr xarajatlari tarkibiga korxonaning asosiy ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq bo‘lmagan noishlab chiqarish va nomoliyaviy xarajatlar mansub hisoblanadi. 4 Bundan xarajatlarni boshqaruv, tijorat bilan bog’liq xarajatlar hamda umumxo‘jalik xarajatlari, xususan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik xizmatlari xarajatlari tashkil qiladi. Bunday turdagi xarajatlari korxona asosiy faoliyati va mahsulot tannarxi bilan bog’liq emasligi, ammo korxonaning muayyan vazifalarini amalga oshirish uchun zarurligi sababli ular operatsion yoki davr xarajatlari deyiladi. Sotish va ma’muriy maqsadlarda ishlatiladigan asosiy vositalar, jumladan yengil va avtomobillari, sotish va ofis binolari, kompyuter jihozlari, mebellar, ofis jihozlari va shu kabilarning eskirishi davr xarajatlarini tashkil qiluvchi asosiy vositalar amortizatsiya xarajatlari bo‘ladi. Korxonalarda ularning hisobini to‘g’ri yuritish hamda auditor tashkilotlari ularning auditini to‘g’ri tashkil qilish muhim vazifa hisoblanadi. Asosiy vositalar eskirish xarajatlarining, xususan davr xarajatlariga olib boriladigan asosiy vositalar eskirish xarajatlarining hisobini samarali va to‘g’ri tashkil qilish xo‘jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobining muhim vazifasi hisoblanadi. Amortizatsiya - foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va o‘tkazish ko‘rinishida eskirishning qiymat ifodasi [4]. Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash normalari O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Soliq kodeksi 144-moddasida belgilangan. Korxonalarning belgilangan amortizatsiya normalaridan farqli stavkardan foydalanilishiga yo‘l qo‘yiladi. Bunda korxonaning buxgalteriya hisobi va soliq qonunchiligi orqali aniqlangan hisobot davrining sof foydasi o‘rtasida vaqtinchalik farq yuzaga keladi. Bugungi kunda korxonalar davr xarajatlarining salmoqli qismini odatda asosiy vositalar eskirish xarajatlari tashkil qiladi. Korxonaning asosiy vositalari foydalanish natijasida asta-sеkin eskirib boradi. 5 Bu eskirishning qiymati odatda yaratilayotgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga yoki davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Amortizatizatsiya xarajatlarining davr xarajatlari tarkibiga kiritilishining asosiy sharti asosiy vositaning ishlab chiqarish maqsadlarida emas, balki sotish va ma’muriy maqsadlarda ishlatilishi hisoblanadi. Korxonaning ma’muriyat binosi, ofis jihozlari, kompyuterlar va hisoblash texnikasi, yengil avtomobillar va ma’muriy maqsadlarda ishlatiladigan boshqa asosiy vositalar ma’muriy davr xarajatlari tarkibiga olib boriladi. Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog’liq bo’lmagan xarajatlar kiradi. Bular jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan bog’liq xarajatlar, shuningdek umumxo’jalik xarajatlari, jumladan ilmiytadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo’yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog’liq bo’lmaganligi, lekin ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lganligi uchun ular operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog’liq bo’lmagani, va aksincha, vaqt bilan, xo’jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog’liq bo’lgani sababli ular davr xarajatlari deb yuritiladi. 6 I BOB. XARAJATLAR TAHLILI MAQSADI, MAZMUNI VA ULARNI ASOSIY ELEMENTLARI BO`YICHA BAHOLASH 1.1.Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari Xarajatlar va ularning tasnifi. Korxona faoliyatining muhim va unga baho beradigan mezon ko`rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foydaga ta`sir etuvchi omil bu tannarxdir. Tannarx tahlili orqali har bir xo`jalik yurituvchi subyektni ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko`rsatish yuzasidan qilingan xarajatlarini maqsadga muvofiqligi, samaradorligi va natijaviyligi baholanadi. Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko`payishidir. Xarajatlar–muayyan davr oralig`ida sarflangan resurslarning pul o`lchovidagi qiymatidir. Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o`rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir. Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, xomashyo, materiallar, yoqilg`i, energiya, asosiy vositalar (amortizatsiya), mehnat resurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog`liq xarajatlarning qiymat ko`rinishini ifodasidir. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi xarajatlarini hisobga olish va nazorat qilish, mahsulot bahosini shakllanishi va korxonaning foyda va rentabelligini aniqlash, korxonaning boshqaruv va investitsiya faoliyatlari bo`yicha qarorlarni qabul qilish, resurslardan foydalanish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy 7 etish, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish tizimini takomillashtirishdan ko`rilgan samaradorlikni ifodalaydi. Moliya-xo`jalik faoliyati bilan bog`liq xarajatlar tarkibi xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo`jalik yurituvchi subyektda paydo bo`ladigan barcha xarajatlar to`g`risida to`liq va aniq axborot shakllantirilishi, soliq solinadigan bazani to`g`ri aniqlash maqsadida belgilanadi. Moliya-xo`jalik faoliyati bilan bog`liq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi: 1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari; b) boshqarish xarajatlari (ma`muriy sarf-xarajatlar); v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 3. Xo`jalik yurituvchi subyektning umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo`yicha xarajatlari: a) foizlar bo`yicha xarajatlar; b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo`yicha salbiy kurs tafovutlari; 8 v) qimmatli qog`ozlarga qo`yilgan mablag`larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar. 4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to`langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo`ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi: 1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); 2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; 4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; 5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar. 1. Moddiy xarajatlar xarajatlarning eng muhim va asosiy qatori hisoblanadi. Ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog`i ishlab chiqarish, faoliyat xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat bo`g`inida moddiy xarajatlar salmog`i 60-70 foizgacha tashkil etadi. 9 Ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Moddiy xarajatlar tarkibi Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko`rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar. Normal texnologiya jarayonini ta`minlash va mahsulotlarni o`rash uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbobuskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o`tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlarning, xo`jalik buyumlarini va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarini qiymati Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo`jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo`shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo`jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo`linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo`lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ishlar va xizmatlar Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to`lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to`lash, korxonalar tomonidan suv xo`jaligi tizimlaridan beriladigan iste`mol qilinadigan suv uchun haq to`lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun - yog`och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg`ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo`jalik yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko`rsatish bo`yicha transport ishlari 10 Xo`jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo`jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (Xo`jalik yurituvchi subyektning o`zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan energiyani iste`mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi) Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi Xo`jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog`liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to`lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar) Xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati‚ idish va o`rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo`yicha chiqarib tashlanadi «Moddiy xarajatlar» elementi bo`yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo`shimcha narx (ustama)dan, ta`minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to`lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig`imlardan, soliqlardan (korxona keyinchalik qarz surishish, masalan, qo`shilgan qiymat solig`i tarzida qaytarib oladiganlardan tashqari), transportda tashishga haq to`lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to`lashdan kelib chiqib shakllanadi Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi. 11 Mehnat haqi xarajatlari tarkibi Xo`jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to`lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan xo`jalik yurituvchi subyektni mukofotlash to`g`risidagi nizomlarda nazarda tutilgan rag`batlantiruvchi tusdagi to`lovlar Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar. Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog`liq bo`lgan kompensatsiya tusidagi to`lovlar Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to`lash Ishlanmagan vaqt uchun haq to`lash Xo`jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo`yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to`lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitob xo`jalik yurituvchi subyektning o`zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi. Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to`lash xarajatiga kiritiladigan to`lovlarning boshqa turlari 12 3. Ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar. Ijtimoiy sug`urta ajratmalari Qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo`yicha mehnatga haq to`lash tarzidagi daromadlarga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar Nodavlat pensiya jamg`armalariga ajratmalar va ixtiyoriy sug`urtaga sug`urta mukofotlari (badallari) 4. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo`yicha xarajatlar Asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) bo`yicha olingan, buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari), buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo`lmagan nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan tashqari) bo`yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi, biroq xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas 5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Ular tarkibiga yuqoridagi tarkiblarga kirmaydigan, ishlab chiqarish bilan bevosita va bilvosita bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar kiradi. 13 Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko`rsatish xarajatlari Ishlab chiqarish xodimlarini ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo`lgan xizmat safarlariga yuborish bo`yicha xarajatlar Ishlab chiqarish xodimlarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari Brak tufayli kelib chiqadigan yo`qotishlar Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko`ra bekor turishlar tufayli yo`qotishlar Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko`rsatish xarajatlari Mahsulot (xizmatlar)ning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo`qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to`lanadigan nafaqalar Umumiy foydalaniladigan yo`lovchilar transporti xizmat ko`rsatmaydigan yo`nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog`liq xarajatlar Obyektlarni davlat kapital qo`yilmalari hisobiga qurishda qurilish tavakkalchiliklarini sug`urta qilish bilan bog`liq xarajatlar Gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish bilan bog`liq xarajatlar, ishlab chiqarish maqsadida bo`lmagan mol-mulk yuzasidan belgilangan tartibda Qazib oluvchi tarmoqlarda tayyorgarlik ishlari bo`yicha xarajatlar, agar ular kapital xarajatlarga tegishli bo`lmasa (ya`ni asosiy vositalar sifatida kapitallashtirilmasa). Ushbu xarajatlar «Kelgusi davrlar xarajatlari» sifatida qaraladi va ularni qaytarishning belgilangan muddati mobaynida teng ravishda ishlab chiqarish tannarxiga yoki qazib olingan mahsulotning hajmi va miqdoriga mutanosib ravishda hisobdan chiqariladi. Kelgusi davrlar xarajatlarini hisobdan chiqarishning tanlangan metodi xo`jalik yurituvchi subyektning hisobga olish siyosatida aks ettirilishi kerak Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug`ish nafaqalari to`lash bilan bog`liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga muvofiq to`lanishi kerak 14 1.2.Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha baholash, tahlil qilish Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham “analitika”, “sintetika” so`zlari buxgalteriya hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga e`tibor qaratsangiz “analitika” – butunni bo`laklarga bo`lish, “sintetika” bo`laklarni birlashtirish, umumlashtirish ma`nosini anglatadi va bu analitik va sintetik hisobning to`liq mazmunini ifoda etadi2. Xarajatlarni umumiy hajmda o`rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi. Uning birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganish boshqaruv hisobi obyektiga kiradi. Xarajatlarning umumiy hajmi bo`yicha o`rganishda quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi: - jami xarajatlarning umumiy o`zgarishlari tahliliga; - jami xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahliliga; - bir so`mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat tahliliga. Jami xarajatlarning umumiy o`zgarishi rejaga va o`tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o`zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi. Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar sifatida doimiy xarajatlarning o`zgarishi, mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlarning o`zgarishi ta`siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishi ta`sir etadi. Xarajatlar o`zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti 5-son “Asosiy vositalar” // www.bhms.uz – Buxgalteriya hisobining milliy standartlari. 2 15 normalari va baholarining o`zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari bo`yicha farq qiladi. 2.1-jadval Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili O`tgan yil Hisobot yili Farqi O`sish summasi, Ko`rsatkichlar (+/-), summasi, tarkibi, darajasi, tarkibi, ming ming ming % % % so`m. so`m. 541 131 100,00 686 079 so`m 1.Ishlab chiqarish +144 xarajatlari jami 100,00 126,79 948 shu jumladan: 1.1.O`zgaruvchan +115 464 070 85,76 579 800 84,51 xarajatlar 124,94 730 1.2.O`zgarmas 77 061 14,24 106 279 15,49 572 661 - 717 416 - +29 218 137,92 xarajatlar 2.Ishlab chiqarish +144 hajmi 125,30 755 Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar ta`sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko`rib o`tish mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi: 686 079–541 131=+144 948 ming so`m (o`sish). Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash: a) o`zgaruvchan xarajatlar: 464 070*1,253=581 479,7 ming so`m. (mahsulot hajmining o`zgarishiga mos o`zgaradi); 16 b) o`zgarmas xarajatlar: 77 061 ming so`m (bazaviy miqdorda qoladi). Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so`m Joriy davr mahsulot hajmining o`tgan davr bahosi va ta`rifi bo`yicha hisobkitobi: 541 131/572 661*717416=677 916 ming so`m Omillar ta`siri: a) Ishlab chiqarish hajmi: 658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so`m (o`sish) yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so`m (o`sish) b) Baho va ta`riflar o`zgarishi: 686 079–677 916=+8 163 ming so`m (o`sish) v) tarkib va jami xarajatlar summasi: 677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so`m (o`sish) Jami o`zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so`m Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra: ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarish xarajatlarini turi, tarkibi, dinamikasi bo`yicha tahlil qilish‚ ularni nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi. 17 Tahlil natijalari shuni ko`rsatadiki, korxonada ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi 144 948 ming so`mga yoki 26,79%ga o`sganligini ko`rish mumkin. Eng yuqori o`zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so`m yoki 24,29%), mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so`m yoki 26,16%) qatoriga to`g`ri keladi. Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o`zgarishiga mos ravishda oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko`rinadiki, jami ishlab chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog`i eng yuqori o`rinni tashkil etgan. Bir so`mlik mahsulotga qilingan ishlab chiqarish xarajatlari o`tgan yilga nisbatan 1,2%ga yoki 1,14 tiyinga o`zgargan. 18 II BOB. DAVR XARAJATLARI TAHLILI VA MAZMUNI 2.1.Sotish xarajatlari Xarajat moddalari - bu barcha mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) yoki uning alohida turlarining tannarxini hisoblash uchun tashkilot tomonidan belgilangan xarajatlar to'plami. Sanoat korxonalarida ishlab chiqarish tannarxini rejalashtirish, hisobga olish va hisoblashning asosiy qoidalari va mahsulot ishlab chiqarish, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish bo'yicha yo'riqnomalar loyihasida xarajatlarni kaliy baholash moddalari bo'yicha quyidagi guruhlash tavsiya etiladi: - "Xom ashyo va materiallar"; "Qaytariladigan chiqindilar" (ayirib tashlangan); - "Xarid qilingan butlovchi qismlar, yarim tayyor mahsulotlar va uchinchi tomon tashkilotlarining sanoat xarakteridagi xizmatlari"; - "Texnologik maqsadlar uchun yoqilg'i va energiya"; - "Ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko'rsatish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi xodimlarning mehnatiga haq to'lash xarajatlari"; - "Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar"; - "Ishlab chiqarishni tayyorlash va rivojlantirish xarajatlari"; - "Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari"; - "Umumiy joriy xarajatlar"; - "Nikohdan yo'qotishlar"; - "Boshqa ishlab chiqarish xarajatlari"; sotish xarajatlari. Dastlabki 11 ta mahsulotning jami mahsulot ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi, barcha 12 ta mahsulotning umumiy qiymati sotilgan (sotilgan) mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Tashkilotlar ishlab chiqarish xarajatlari moddalarining berilgan nomenklaturasiga asbob-uskunalar, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o'zgartirishlar kiritishlari mumkin. Mahsulot tannarxiga kiritish usuliga ko'ra xarajatlar to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita bo'linadi. To'g'ridanto'g'ri xarajatlar ma'lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri va to'g'ridan-to'g'ri uning tannarxi bilan bog'liq bo'lishi mumkin: 19 xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarish ishchilarining asosiy ish haqi, nikohdan yo'qotishlar va boshqalar. Bilvosita xarajatlarni to'g'ridan-to'g'ri alohida turdagi mahsulotlar tannarxiga kiritish mumkin emas va bilvosita (shartli) taqsimlanadi: umumiy ishlab chiqarish va umumiy biznes xarajatlari, sotish xarajatlarining bir qismi va boshqalar. Xarajatlarni to'g'ridan-to'g'ri va bilvositaga bo'linishi tarmoqning o'ziga xos xususiyatlariga, ishlab chiqarishni tashkil etishga va mahsulot tannarxini hisoblashning qabul qilingan usuliga bog'liq. Masalan, faqat bitta turdagi mahsulot ishlab chiqariladigan ko'mir sanoatida barcha xarajatlar bevosita hisoblanadi. Asosiy tarmoqlarga xizmat ko'rsatish uchun mo'ljallangan. Ko'pincha yordamchi ishlab chiqarish - bu asosiy ishlab chiqarishni ta'minlaydigan korxonaning ustaxonalari yoki bo'linmalari: elektr energiyasi va boshqa energiya turlari; transport; uskunalarni ta'mirlash va sozlash; • asosiy ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun asboblar va ehtiyot qismlarni etkazib berish; • va hokazo. Yordamchi ishlab chiqarish turlari ishlab chiqarish jarayonining tashkil etilishi, tarmoqqa mansubligi va boshqa omillarga qarab sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Xarajatlar - bu korxona o'z faoliyati davomida foydalanadigan resurslarni baholash. Ishlab chiqarish tannarxi - pul ko'rinishida, uni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari bilan ifodalanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida mahsulot tannarxi tashkilotlarning ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatining eng muhim ko'rsatkichi hisoblanadi. Ushbu ko'rsatkichni hisoblash ishlab chiqarish rentabelligini va mahsulotning alohida turlarini aniqlash uchun zarur; ushbu ko'rsatkich bo'yicha rejaning bajarilishini va uning dinamikasini baholash; ishlab chiqarish ichidagi xarajatlar hisobini amalga oshirish; mahsulot tannarxini pasaytirish uchun zaxiralarni aniqlash; mahsulot narxini aniqlash; mamlakat 20 bo'yicha milliy daromadni hisoblash; yangi texnika, texnologiya, tashkiliytexnik tadbirlarni joriy etishning iqtisodiy samaradorligini hisoblash; yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish va eskirgan mahsulotlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash to'g'risidagi qarorni asoslash. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulot tannarxini hisoblashning asosiy vazifalari ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlar hajmi, assortimenti va sifatini hisobga olish va ushbu ko'rsatkichlar bo'yicha rejaning bajarilishini nazorat qilish; ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlarini hisobga olish va xom ashyo, materiallar, mehnat va boshqa resurslardan foydalanish, ishlab chiqarishni saqlash va boshqarish uchun belgilangan xarajatlar smetalariga rioya etilishini nazorat qilish; mahsulot tannarxini hisoblash va rejaning tannarx bo'yicha bajarilishini nazorat qilish; mahsulot tannarxini pasaytirish bo'yicha korxonaning tarkibiy bo'linmalari faoliyati natijalarini aniqlash; mahsulot tannarxini pasaytirish uchun zahiralarni aniqlash. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda (masalan, Qozog'iston) bozor iqtisodiyotiishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulot tannarxini hisoblash boshqaruv hisobiga ajratiladi, mutaxassislar va tashkilot ma'muriyati va uning bo'linmalarini mahsulot tannarxini boshqarish uchun ma'lumot bilan ta'minlash uchun mo'ljallangan. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tashkil etish va mahsulot tannarxini hisoblash quyidagi tamoyillarga asoslanadi: Yil davomida ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va mahsulot tannarxini hisoblashning qabul qilingan metodologiyasining o'zgarmasligi; Barcha xo'jalik operatsiyalarini buxgalteriya hisobida aks ettirishning to'liqligi; Xarajatlar va daromadlarni hisobot davrlariga to'g'ri kiritish; Joriy ishlab chiqarish xarajatlari va kapital qo'yilmalarni hisobga olishda tabaqalanish; 21 Mahsulot tannarxining tarkibini tartibga solish; Mahsulot tannarxining haqiqiy ko'rsatkichlarining normativ va rejalashtirilgan ko'rsatkichlarga muvofiqligi. Mahsulot tannarxi to'g'risida ishonchli ma'lumot olishning asosiy shartlaridan biri ishlab chiqarish xarajatlari tarkibini aniq belgilashdir. Qozog'iston Respublikasida mahsulot tannarxining tarkibi davlat tomonidan tartibga solinadi. Ushbu tarkibni shakllantirishning asosiy tamoyillari Qozog'iston Respublikasining Soliq kodeksi va "Tashkilotning xarajatlari" buxgalteriya hisobi to'g'risidagi nizom bilan belgilanadi, ular mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga tegishli xarajatlarni va xarajatlarni belgilaydi. tegishli moliyalashtirish manbalaridan (tashkilot foydasi, maxsus maqsadli jamg'armalar, maqsadli moliyalashtirish va maqsadli daromadlar va boshqalar) olingan. Davlatning mahsulot tannarxiga nisbatan tartibga soluvchi roli asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar bo'yicha amortizatsiyani hisoblash tartibini belgilashda, ijtimoiy ajratmalar stavkalarini belgilashda va hokazolarda ham namoyon bo'ladi. Qozog'iston Respublikasining Soliq kodeksi va PBU 10/99 asosida vazirliklar, idoralar, tarmoqlararo davlat birlashmalari, kontsernlar va boshqa tashkilotlar xarajatlar tarkibi va xarajatlarni rejalashtirish, hisobga olish va hisoblash bo'yicha uslubiy tavsiyalar bo'yicha tarmoq reglamentlarini ishlab chiqadilar. quyi tashkilotlar uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishni tashkil etish uchun ishlab chiqarish va hisob-kitob ob'ektlarining sintetik va analitik hisoblari nomenklaturasini tanlash katta ahamiyatga ega. 8110 «Asosiy ishlab chiqarish», 8310 «Yordamchi ishlab chiqarish», 7110 «Mahsulot va xizmatlarni sotish xarajatlari», 8410 «Umumiy xarajatlar», 1620 «Kelajak davrlarning qisqa muddatli xarajatlari», 6010 «Mahsulotlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar» schyotlari. ". Ushbu schyotlarning debeti bo'yicha xarajatlar hisobga olinadi va kredit bo'yicha ular 22 hisobdan chiqariladi. Oy oxirida inkassatsiya va taqsimlash schyotlarida qayd etilgan xarajatlar asosiy va yordamchi tarmoqlar schyotlariga hisobdan chiqariladi. Hisobot davrida 8110 «Asosiy ishlab chiqarish» va 8310 «Yordamchi ishlab chiqarish» schyotlarining krediti bo'yicha ishlab chiqarilgan mahsulotning (ishlarning, xizmatlarning) haqiqiy tannarxi hisobdan chiqariladi. Ushbu schyotlarning qoldig'i tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatining qiymatini tavsiflaydi. 6010-"Mahsulotlarni sotish va xizmatlar ko'rsatishdan olingan daromadlar" hisobvarag'i mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishni hisobga olish va mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxidagi standart yoki rejalashtirilgan tannarxdan chetlanishlarni aniqlash uchun mo'ljallangan. . Ushbu hisobdan foydalanish tayyor, jo'natilgan va sotilgan mahsulotlar uchun haqiqiy tannarxning rejalashtirilgan tannarxdan chetlanishini aniqlash uchun ko'p vaqt talab qiladigan hisob-kitoblarni istisno qilishga imkon beradi. Xarajatlarning analitik hisobi ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish ob'ektlari kalkulyatsiya ob'ektlari bilan imkon qadar mos keladigan tarzda tashkil etiladi. Kalkulyator ob'ektlari - tannarxi belgilanadigan tayyor mahsulotlar, mahsulotlar, yarim tayyor mahsulotlar, ishlar va xizmatlarning alohida turlari. Buxgalteriya hisobi ob'ektlari va kalkulyatsiya ob'ektlari qanchalik ko'p bir-biriga to'g'ri kelsa, to'g'ridan- to'g'ri asoslar bo'yicha mahsulot tannarxiga shuncha ko'p xarajatlar kiritiladi, shuning uchun mahsulot tannarxi aniqroq hisoblab chiqiladi. Har bir xarajat ob'ekti uchun mahsulotning tabiatiga, uning fizik xususiyatlariga mos keladigan to'g'ri tannarx birligini tanlash kerak. Buning uchun tabiiy (tsentner, tonna, dona, gektar, ish kunlari, kilovatt-soat va boshqalar) va koeffitsientlar (nuqtalar, quvurlar va boshqalar) yordamida hisoblangan shartli tabiiy birliklar qo'llaniladi. 23 Tovarlarni temir yo’l, havo, avtomobilь, dengiz, daryo transportida va otulovda tashish xarajatlari. Ushbu moddaga tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganligi uchun to’langan jarimalar kiritiladi. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sotish bo’yicha xarajatlari, shu jumladan: Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog’liq mehnatga haq to’lash xarajatlari, ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari. Ijtimoiy sug’urtaga xarajatlar. Savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Inventarlar va xo’jalik buyumlari qiymatini hisobdan chiqarish xarajatlari hamda ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash (ta’mirlash, yuvish, tuzatish, dezinfektsiya qilish va h. k.) bilan bog’liq boshqa xarajatlar. Gaz, yoqilg’i, elektr energiyasi xarajatlari. Tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari. Savdo reklamasi xarajatlari. Tashish, saqlash va sotish chog’ida tovarlarning yo’qotilishi. O’rash-joylash materiallari xarajatlari. Mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug’urta qilish xarajatlari. Mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari. 24 Ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o’rnatish va saqlash, tuynuklar, o’yiqlar va boshqalarning atrofini o’rash bo’yicha joriy (nomukammal tusdagi) xarajatlar. Umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko’rikdan o’tkazilganligi uchun tibbiyot muassasalariga haq to’lash. Kassa xo’jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari. Umumiy ovqatlanish korxonalarida qog’oz salfetkalar, qog’oz dasturxonlar, qog’oz stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati. Sotish bozorlarini o’rganish bo’yicha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar). Yuqorida sanab o’tilmagan sotish bo’yicha boshqa xarajatlar. 25 2.2.Ma’muriy xarajatlar Ma’muriy xarajatlarga quyidagilar kiradi: Boshqaruv xodimlariga tegishli bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari. Boshqaruv xodimlariga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar. Xizmat yengil avtotransportiga va xizmat mikroavtobusini saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt va uning tarkibiy bo’linmalarini tashkil etish va ularni boshqarish xarajatlari. Boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari, hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo’lmagan boshqaruvning boshqa texnik vositalarini saqlash va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari. Telekommunikatsiyalar xizmatlari, shu jumladan: mahalliy tarmoqlar abonent raqamidan foydalanganlik uchun to’lov; kanallarni ijaraga berish; ko’chma yo’ldosh va peyjing aloqa; radiochastota spektridan foydalanish; ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari, shu jumladan internet uchun haq to’lash. Shaharlararo va xalqaro telefon so’zlashuvlari uchun haq to’lash. Ma’muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq to’lash. Ma’muriy ahamiyatga ega bo’lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish, shuningdek eskirish (amortizatsiya) xarajatlari. Yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar, uyushmalar, kontsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar. Xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan molmulkni majburiy va ixtiyoriy sug’urta qilish xarajatlari. Boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo’yicha xarajatlar. Vakillik xarajatlari. 26 Umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va kommunal xizmatlar qiymatiga haq to’lash xarajatlari. Bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lmagan, tabiatni muhofaza qilish ahamiyatiga ega bo’lgan jamg’armalarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog’liq joriy xarajatlar, tabiiy atrof muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joylashtirganlik uchun kompensatsiya to’lovlari. Xizmatlar qiymatini to’lash hamda investitsiya aktivlarining ishonchli boshqaruvchilari va ishonchli boshqaruvchilarning mukofotlari bo’yicha xarajatlar. Ma’muriy maqsadlar uchun foydalaniladigan inventarlar va xo’jalik anjomlari qiymatini hisobdan chiqarish bo’yicha xarajatlar hamda ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar. 27 2.3.Boshqa operatsiya xarajatlari Boshqa operatsiya xarajatlariga quyidagilar kiradi: Kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, yangi tashkil etilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektda ishlash uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno. Loyiha va qurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, shuningdek ob’ekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog’idagi shikastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga qarshi himoya nuqsonlari tufayli kelib chiqqan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) va shunga o’xshash boshqa xarajatlar yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko’rish uchun javobgar bo’lgan yetkazib beruvchi yoki boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisobiga undirilishi mumkin bo’lmagan darajada amalga oshiriladi. Maslahat va axborot xizmatlariga haq to’lash. O’zining xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo’jaliklarni saqlashdan ko’rilgan zararlar. Salomatlikni muhofaza qilish va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashuvi bilan bog’liq bo’lmagan dam olishlarni tashkil etish tadbirlari. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan ishlar (xizmatlar)ni (shahar va shaharchalarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xo’jaligiga yordam berish va boshqa xil ishlarni) bajarish xarajatlari. 28 2.4.Kompensatsiya va rag’batlantirish tusidagi to’lovlar O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlariga ko’ra kompensatsiya to’lovlari. Bir marta beriladigan mukofotlar, yil davomidagi ish yakunlari bo’yicha rag’batlantirishlar, uzoq muddat ishlaganlik uchun rag’batlantirish va to’lovlar, shu jumladan xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’z qaroriga ko’ra natura bilan to’lovlar, shuningdek yagona ijtimoiy to’lov summasi, ular bo’yicha hisoblangan haq. Qonun hujjatlariga yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zining qaroriga muvofiq majburiy progul vaqti yoki past haq to’lanadigan ishni bajarganlik uchun haq to’lash. Vaqtincha mehnat layoqatini yo’qotgan taqdirda qonun hujjatlari bilan belgilangan, haqiqiy ish haqi miqdorigacha qo’shimcha haq. Asosiy ish joyi bo’yicha ishchilarga, xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishchi va mutaxassislariga ular ishdan ajragan holda malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimida o’qigan vaqtda ish haqi to’lash. Ikki va undan ko’p bolalari yoki o’n olti yoshgacha nogiron bolasi bo’lgan ayollarga qonunchilikka muvofiq qo’shimcha mehnat ta’tili haqini to’lash. Xodimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish. Xodimlarning (ovqatlanishi, yo’l kirasi, davolanish va dam olishga, ekskursiya va sayohatlarga yo’llanmalari, sport sektsiyalarida, to’garaklarda, klublardagi mashg’ulotlari, madaniy-ko’ngilochar va jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga qatnashishi, xodimlarning shaxsiy obunasi va iste’moli hamda boshqa shunga o’xshash to’lovlari) xarajatlarini qoplash. 29 Ish haqini hisoblashda hisobga olinmaydigan to’lovlar va xarajatlar: Qonunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga to’lgungacha parvarish qilish bo’yicha har oylik nafaqani to’lash bo’yicha xarajatlar. Pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mehnat faxriylariga bir yo’la to’lanadigan nafaqalar. Amaldagi qonunchilikka muvofiq xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan ularning qayta tashkil etilishi, xodimlar va shtatlar sonining qisqarishi munosabati bilan bo’shab qoladigan xodimlarga to’lovlar. Xodimlarga to’lanadigan moddiy yordam. Sog’liqni saqlash ob’ektlari, qariyalar va nogironlar uylari, bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog’lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport ob’ektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek uy-joy fondi ob’ektlari ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi ta’mirlash ishlarini o’tkazishga amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham qo’shgan holda) xarajatlar. Vaqtincha to’xtatib qo’yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va ob’ektlarini saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari). Bankning, Qimmatli qog’ozlar markaziy depozitariysining va qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining xizmatlariga haq to’lash. Ekologiya, sog’lomlashtirish va boshqa xayriya jamg’armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar. Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo’jalik yurituvchi sub’ekt xarajatlariga kiritiladigan byudjetga majburiy to’lovlar, soliqlar, yig’imlar, davlat maqsadli jamg’armalariga ajratmalar, 30 shuningdek hukumat qarorlariga binoan xalqaro tashkilotlarga a’zolik badallarini to’lash. Zararlar, jarimalar, penyalar: Bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo’yicha yo’qotishlar. Moddiy boyliklarning bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lmagan yo’qotishlar hamda kamomadlar. Ishlab chiqarish zaxiralarini va tayyor mahsulotni eng past baholash usuli yoki sotishning sof qiymati bo’yicha qayta baholash yoki bahosini pasaytirish natijasidagi zararlar. Idishlarga doir ishlar bo’yicha zararlar. Sud xarajatlari. To’lanishi shubhali qarzlar bo’yicha zaxiraga ajratmalar. Qonunchilikka muvofiq da’vo bildirish muddati o’tgan va undirish noreal bo’lgan boshqa qarzlar bo’yicha debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko’rilgan zararlar, shuningdek qonunchilikka muvofiq yuridik va jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha to’lanishi shubhali qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko’rilgan zararlar. Hisobot yilida aniqlangan o’tgan yillar operatsiyalari bo’yicha ko’rilgan zararlar. Tabiiy ofatlar (ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor mahsulotlar va boshqa moddiy boyliklarning nobud bo’lishi va buzilishi, ishlab chiqarishning to’xtashi va boshqalar tufayli yo’qotishlar) tufayli ko’rilgan qoplanmaydigan yo’qotishlar va zararlar, shu jumladan tabiiy ofatlar oqibatlarining oldini olish yoki oqibatlarini bartaraf etish bilan bog’liq xarajatlar. Aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklardan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summani undirish mumkin bo’lmagan hollarda ko’rilgan zararlar. 31 Xo’jalik yurituvchi sub’ektning asosiy vositalari va boshqa mol-mulki (aktivlari)ning chiqib ketishi (balansdan chiqarish)dan ko’rilgan zararlar. Xo’jalik shartnomalari shartlarining, shu jumladan mahsulotni yetkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan buzilganligi uchun belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to’lanmagan to’lovlar va boshqa xil sanktsiyalar, shuningdek yetkazilgan zararlarni to’lash bo’yicha xarajatlar. Soliq qonuni va boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarima va penyalar. To’langan boshqa jarimalar. Xodimlarga beriladigan yoki yordamchi xo’jaliklar tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektning umumiy ovqatlanish korxonasi uchun ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) bo’yicha narx tafovutlari. Gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlar, ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan molmulk bo’yicha, belgilangan tartibda. Yangi texnologiyalar yaratish va qo’llanilayotgan texnologiyalarni takomillashtirish, shuningdek ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari olib borish, xom ashyo va materiallarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash bilan bog’liq mahsulotlar sifatini oshirish xarajatlari. Ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik, ratsionalizatorlik, tajriba-eksperiment ishlari olib borish, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari bo’yicha modellar va namunalarni tayyorlash va sinash, ko’rgazmalar va ko’riklar, tanlovlarni, sertifikatlashni hamda ixtirochilik va ratsionalizatorlik bo’yicha boshqa tadbirlarni tashkil etish, mualliflar haqini to’lash xarajatlari va boshqa xarajatlar. Ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta’minlash xarajatlari; Boshqaruv xodimlariga va ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydigan boshqa xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug’ish 32 nafaqalari to’lash bilan bog’liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga muvofiq. Yangi ishlab chiqarishlarni, tsexlar, agregatlarni, shuningdek seriyali va ommaviy mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishni va texnologik jarayonlarni o’zlashtirish xarajatlari. Ayrim mashinalar va mexanizmlarni yakka tartibda sinab ko’rish hamda foydalanilayotgan uskunalar va texnik qurilmalarning barcha turlarini ularni montaj qilish sifatini tekshirib ko’rish maqsadida kompleks (mahsulot chiqarmasdan) ishlatib ko’rish. Yangidan ishga tushirilgan korxonada ishlash uchun ishchi kuchlarini jalb qilish va kadrlar tayyorlash bilan bog’liq xarajatlar. Foydalanishdagi to’liq eskirgan uskuna uchun to’lov. Ishlab chiqarish jarayonini to’xtatib turish davrida ishlab chiqarish quvvatlari va ob’ektlarni saqlash hamda ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari. Boshqa xarajatlar. Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatlar, xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Schyotlar rejasiga binoan davr xarajatlari quyidagi schyotlarda aks ettiriladi: 9410-«Sotish xarajatlari»; 9420-«Ma’muriy xarajatlar»; 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar»; 9440-«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari». Hisobchilikning jurnal order shaklida sotish bo’yicha xarajatlarning analitik hisobi 15-sonli qaydnomada yuqorida keltirilgan alohida xarajatlar kesimida 33 keltiriladi. Davr xarajatlarining debet oborotlari jami №1, 2, 7, 10/1-jurnal orderlarda aks ettirilsa, kredit bo’yicha oborotlari esa №11-jurnal-orderida aks ettiriladi. Korxonalar ishini olib borish, uyushtirish va boshqarish tegishli xarajatlarni talab qiladi. Har bir korxona bunday xarajatlarni qoplash uchun tegishli ajratmalar qiladi va bu ajratmalar 9420-«Ma’muriy (boshqaruv) xarajatlar» schyotida hisobga olinadi. Yuqoridagi keltirib o’tilgan xarajatlar 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyotida hisobga olinadi. Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari 9440-«schyotida hisobot davrida soliqqa tortiladigan bazadan chegirilmaydigan, ammo ushbu tadbirlarni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlarni rejalashtirilgan samaraga erishilgan holda, kelgusi hisobot davrlarida soliqqa tortiladigan bazadan kamaytiriladigan xarajatlar hisobga olinadi. Hisobot davri oxirida 9440-schyotning debetida yig’ilgan xarajatlar 9900«Yakuniy moliyaviy natija» schyotiga o’tkaziladi. 9440-schyotning debetida hisobga olingan xarajatlar balansdan tashqari 010-«Vaqtli tafovutlar bo’yicha xarajatlar» schyotida yig’ib boriladi. Sodir bo’lgan muomalalar summasiga 9440-schyotning debeti bilan birga, 010-schyotda ham yozib boriladi. 010schyotning chiqimiga hisobga olingan xarajatlar bu tadbir uchun sarflangan xarajat va undan olinadigan samara muddatiga qarab, tuzilgan maxsus komissiya raschyotiga asosan hisobdan chiqarilganda yoziladi. Sotish, ma’muriy, boshqa operatsion xarajatlar va kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari tarkiba «Mahsulot, ish, xizmatlarni sotish va moliyaviy natijalar to’g’risidagi Nizom»da batavsil keltirilgan. 34 Davr xarajatlari buxgalteriya hisobida quyidagi buxgalteriya o’tkazmalar bilan hisobga olinadi: 1. Mahsulotni sotish bilan bog’liq transport xarajatlari: Debet 9410-«Sotish xarajatlari» Kredit 6990-«Boshqa majburiyatlar» 2. Reklama va marketing xarajatlari: Debet 9410-«Sotish xarajatlari» Kredit 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» 3. Boshqaruv xodimlariga hisoblangan ish haqi: Debet 9420-«Ma’muriy xarajatlar» Kredit 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar» 4. Umumma’muriy ahamiyatdagi asosiy vositalarga hisoblangan eskirish: Debet 9420-«Sotish xarajatlari» Kredit 0200-«Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlar» schyotining ikkinchi tartibli sintetik schyotlari bo’yicha 5. Auditorlik xizmatiga to’lovlar: Debet 9430-«boshqa operatsion xarajatlar» Kredit 6990-«Boshqa majburiyatlar» 6. Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi bo’yicha ko’rilgan zarar: Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» Kredit 9210-«Asosiy vositalarni chiqib ketishi» 7. Soliq idoralariga hisoblangan jarima: Debet 9430-« Boshqa operatsion xarajatlar» 35 Kredit 6410-«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» 8. Hisobot davri oxirida davr xarajatlarining yakuniy moliyaviy natijaga o’tkazilishi: Debet 9900-«Yakuniy moliyaviy natijani hisobga oluvchi schyotlar» Kredit 9400-«Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar» 36 XULOSA Foyda turli darajadagi byudjetlarni ragbatlantirish manbalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. U soliqlar ko‘rinishida byudjetlarga kelib tushadi va boshqa daromad tushumlari bilan bir qatorda ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishni moliyalashtirish, davlat tomonidan o‘z faoliyatini bajarishni ta’minlash, davlatning investitsiya, ishlab chiqarish, ilmiy-texnik va ijtimoiy dasturlarini amalga oshirish uchun ish-atiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida foydaning ahamiyati juda katta. Foyda olishga intilish tovar ishlab chiqaruvchilarni iste’moliga kerak bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish hajmlarini oshirishga, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Erkin raqobat sharoitida bu orqali nafaqat tadbirkorlarning maqsadiga, balki ijtimoiy ehtiyojlar qondirilishiga ham erishiladi. Zararlarning ham o‘z o‘rni bor. Ular mablag‘larni yo‘naltirishda, ishlab chiqarishni tashkil qilishda va mahsulotni sotishdagi xatolarni yoritib beradi. Foydaga iqtisodiy toifa sifatida qaraganda, u haqda abstrakt holda gapiriladi. Lekin korxonaning xo‘jalik va moliyaviy faoliyatini rejalashti rishda hamda baholashda, korxona ixtiyorida qolgan foydani taqsimlashda foydaning aniq ko‘rsatkichlari ishlatiladi. Foyda bu korxonaning mahsu lot sotishdan olingan foydasi (zarari) bilan mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lmagan foydalari (zararlari) yig‘indisidir. Mahsulot sotish deyilganda, nafaqat, natural-moddiy shaklga ega bo‘lgan ishlab chiqarilgn tovarlarni sotish, balki ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘r satish ham tushuniladi. Oxirgi moliyaviy natija sifatida foyda korxona ning barcha xo‘jalik operatsiyalarning buxgalteriya hisobi va balans moddalarini baholash asosida aniqlanadi. Foyda atamasining ishlatilishi shu bilan bog‘liqki, korxona ishining yakuniy moliyaviy natijasi uning chorak, yil yakuni bo‘yicha tuziladigan balansida aks etadi. 37 Moliyaviy natijalarni buxgalteriyada hisobga olishning asosiy vazifalari quyidagilardir: • moliyaviy natijalarning shakllanishi to‘g‘ri ekanligini o‘rganish; • olingan foyda miqsorini har oyda hamda yil boshidan o‘z vaqtida va to‘g‘ri hisob-kitob qilish; • moliyaviy natijalar bilan bog‘liq operatsiyalarni va ularning taq simlanishini buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida va tegishli registrlarda to‘g‘ri aks ettirish. Korxona o‘zining hisob foydasidan, avvalo, davlat oldida hisob beradi va o‘zining ixtiyorida hamda tasarrufida bo‘lgan foyda summasini aniqlaydi. Foydadan olingan soliqlar qat’iy stavkalarda va foizlarda undiriladi. Hisob foydasining qolgan qismi korxona sof foydasi sifatida uning erkin belgiloviga (aksionerlar umumiy yig‘ilishining qarori va ichki nizomiga) muvofiq taqsimlanadi. Sof foydadan ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga oid sarflar aksionerlarning umumiy yig‘ilishida hisob berish hamda ularning roziligini olish asosida belgilanadi. Sof foydaning qolgan qismi chiqarilgan aksiyalarning turiga qarab va ularning imtiyozli shartlari asosida taqsimlanadi. Dastlab imtiyozli aksiya egala-riga oldindan kafolatlangan foizlarda to‘lovlar hisobga olinadi, so‘ngra oddiy aksiya egalariga dividend foizlari va summalari e’lon qilinadi. Foydaning taqsimlanmagan qismi korxona uchun taqsimlan magan foyda sifatida, agar korxona nochor ahvolda bo‘lsa, qoplanmagan zarar sifatida keyingi hisobot yiliga o‘tkaziladi. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. https://www.accountingtools.com/articles.Period costs - Accounting tools. 2. Э.Аренс, Дж.Лоббек. Аудит. Пер.с.англ. М.А.Терехова и другиеМ: Финансы и стасистика, Г.Андерсон, Б.Нидлз, Д.Кондвелл. «Бухгалтерский учет» -М:.Финансы и стасистика, 1993-496 с., Бакыт Султанова, Жумакуль Абишева, Феризат Тулегенова. Учебное пособие. Алматы 2016 3. Karimov A.A, va boshqalar. “Buxgalteriya hisobi: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik/Mualliflar: A.A.Karimov, F.R.Ismoilov, A.Z.Avloqulov. – T: “Sharq”, 2004. – 394 b. 4. O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti 5-son “Asosiy vositalar” // www.bhms.uz – Buxgalteriya hisobining milliy standartlari. 5. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11th edition. New York, Mc Graw-Hill Education, 2014. - 814 pages. 6. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 7. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 8. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 9. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -156 b. 10. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 2017.-533 b. 11. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 12. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s. 39