Загрузил nashrixru

Asror kurs ishi

реклама
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
Iqtisodiyot va turizm fakulteti
Moliya va moliyaviy texnologiyalar Ta’lim yo’nalishi
V-kurs
SM-719 guruh talabasi
Ozotov Asrorning Davlat byudjeti fa’nidan tayyorlagan
Topshirdi:
Ozotov Asrorning
Qabul qildi;
_________________ ________
Termiz-2024-yil
________
Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishida
umumdavlat soliqlarining oʻrni va ahamiyati
Mundarija:
I-KIRISH………………..............................................................................................4
II-asosiy qism
1) Mahalliy byudjetlar daromadlarining shakllanishi............................................ 7
2) MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI TIZIMI VA ULARNING
AMALDAGI HOLATINING TAHLILI................................................................. 21
3) IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA MAHALLIY
BUDJETLAR DAROMADLARI TARKIBIDA MAHALLIY SOLIQLAR VA
YIG’IMLAR ULUSHINI KO’PAYTIRISH YO’LLARI..................................... 40
III- XULOSA............................................................................................................. 59
IV-FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI....................................... 65
3
KIRISH
Bitiruv
malakaviy
mavzusining
dolzarbligi.
Bugungi
kunda
mamlakatimizni modernizatsiya qilish va fuqarolik jamiyatini barpo etish
jarayonida huquqiy demokratik davlatni qurish belgilab olingan ekan, fuqarolik
jamiyati bu bir qancha vakolatli vazifalarni davlatdan mahalliy budjetlarga,
jamoat tuzilmalariga va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlariga
bosqichmi-bosqich topshirishni ko’zda tutadi. Bu esa o’z navbatida mahalliy
budjetlar moliyaviy resurslarini asosiy manbai bo’lgan mahalliy soliqlar va
yig’imlarni ahamiyatini oshib borishini bildiradi.
Davlatimiz rahbari Islom Karimov ta’kidlaganidek: “2013-yilda mutanosib
va barqaror davlat budjetini shakllantirish maqsadida soliq ma’murchiligini
yanada takomillashtirish va erkinlashtirish, mahalliy budjetlarning daromad
qismini mustahkamlash, butun soliq tizimini soddalashtirish va uning
oshkoraligini ta’minlash bo’yicha tegishli tadbirlar ko’zda tutilmoqda. Shularning
hisobidan soliq yuki darajasining oshmasligi ta’minlanib, yalpi ichki mahsulotga
nisbatan bu kursatkich 21,3 foizni tashkil etadi”1. Shu bilan birga “Izchillik bilan
amalga oshirilayotgan, birinchi navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan
oqilona soliq siyosati iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarga, xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning ishbilarmonlik faolligi va moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga
xizmat qilmoqda. Xususan, 2011-yilda soliq yuki, 1991-yil bilan solishtirganda,
yalpi ichki mahsulotga nisbatan qariyb 2 barobar kamayib, 41,2 foizdan 22 foizga
tushganini qayd etish zarur”2
4
Bundan ko’rinadiki, bu jarayonda mahalliy soliqlar va yig’imlar unidirish
usullari va budjetga to’lash mexanizmini samarali tashkil qilish katta ahamiyat
kasb etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda mamlakat iqtisodiyotini
modernizatsiyalash sharoitida mahalliy soliqlar va yig’imlarning undirish
usullarini ko’rib chiqish, mahalliy soliq va yig’imlarning to’liq va o’z vaqtida
budjetga
kelib
tushishini
ta’minlash,
budjetga
to’lash
mexanizmini
takomillashtirish zarurligi mavzuning dolzarbligini o’zida aks ettiradi.
Bitiruv malakaviy ish mavzusining maqsad va vazifalari. Bugungi kunda
mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirish hamda budjetga to’lash mexanizmini
nazariy va amaliy jihatdan tahlil etish, hamda takomillashtirish bo’yicha takliflar
ishlab chiqish bitiruv malakaviy ishimizning bosh maqsadi hisoblanadi. Ushbu
maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:

soliqlar, shu jumladan mahalliy soliqlar va yig’imlarning iqtisodiy
mohiyati va tarkibini o’rganish;

mahalliy soliqlarni budjet tizimidagi o’rniga baho berish;

mahalliy soliqlar va yig’imlarni huquqiy asoslarini o’rganish;

mahalliy soliqlar va yig’imlarning mahalliy budjetlar daromadlarini
shakllantirishdagi o’rnini tahlil etish va xulosa chiqarish;

mahalliy soliqlar va yig’imlarni chet el davlatlaridagi holatini qiyosiy
tahlil etish ular tajribasidan foydalanishni jihatlarini belgilash;

mahalliy soliqlar va yig’imlarni undirish hamda budjetga to’lash
mexanizmini takomillashtirish bilan bog’liq ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish.
Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti sifatida mahalliy soliqlar hamda
mahalliy budjetlar o’rtasidagi bog’liqlikning amaldagi holati va ularni
takomillashtirish yo’llari hamda Moliya va Ijtimoiy soha Vazirliklari tanlab
olingan.
Bitiruv malakaviy ishning predmeti mahalliy soliqlarni undirish jarayonida
vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy-amaliy ahamiyati. O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining chiqishlari, ilmiy risolalar, farmonlari, Oliy
5
Majlisning qabul qilingan qaror va qonunlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
O’zbekiston
Respublikasi
Moliya
va
Ijtimoiy
soha
Vazirliklarining
yo’riqnomalari ilmiy ishning metodik asoslari hisoblanadi. Xorijiy mamlakatlar
olimlari, mutaxassislarining ijtimoiy sohani moliyalashtirish bo’yicha amalga
oshirgan ishlari bitiruv malakaviy ishining nazariy-amaliy ahamiyatini tashkil
etadi.
Bitiruv malakaviy ish tarkibining qisqacha tavsifi kirish, uchta bob, xulosa
va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
6
1) Mahalliy byudjetlar daromadlarining
shakllanishi
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida jamiyatning iqtisodiyijtimoiy
jihatdan rivojlanishi bevosita davlat tomonidan bozor iqtisodiyotini boshqarish
yo’nalishlariga chambarchas bog’liqdir. Bu jarayonda davlat boshqaruvining
muvaffaqiyatli kechishi tanlangan boshqaruv usullari, vositalari, iqtisodiyotning
ichki imkoniyatlari va uning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib tanlanishi
muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu esa o’z navbatida iqtisodiyotda yangi moliyaviy munosobatlarni
shakllantirishni hamda davlat tomonidan iqtisodiyotni boshqarishning iqtisodiy,
ma’muriy, tashkiliy va ijtimoiy-psixologik usullarini takomillashtirishni taqozo
etadi. Iqtisodiy usullarning asosini esa budjet-soliq siyosati tashkil etadi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, soliqlar iqtisodiyotni tartiblashning eng
muhim moliyaviy vositasi bo’lib, ularning davlat budjeti daromadlarini
shakllantirishdagi o’rni, tarkibiy tuzilishi, bevosita va bilvosita soliqqa tortish
nisbati, soliqqa tortish tamoyillari, soliq imtiyozlari tarkibi va ulardan foydalanish
darajasi hamda jismoniy va yuridik shaxslar zimmasidagi soliq yuki darajasining
turlicha bo’lishi davlatning iqtisodiy tuzumi, iqtisodiysiyosiy rivojlanish darajasi,
ishlab chiqarish va mulkchilik munosabatlari holatining turlicha bo’lishi bilan
tavsiflanadi.
Bizga ma’lumki, moddiy ma’noda budjet - tegishli darajadagi davlat va
mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga qo’yilgan
siyosiy,
iqtisodiy,
ijtimoiy
vazifalarni
bajarish
imkonini
beruvchi
markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidan iboratdir 3 . Huquqiy kategoriya
sifatida byujet - tegishli xudud doirasida markazlashtirilgan pul mablag’larini
7
shakllantirish, taqsimlash, foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki
mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan tasdiqlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik
me’yorlardan iboratdir.
Umumdavlat pul mablag’larining budjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlashning
asosini, mahalliy budjetlar mustaqilligi, ularning davlat tomonidan moliyaviy
qo’llab-quvvatlanishi, ular daromadlarini hududiy manbalar hisobiga shakllanishi
tamoyillari tashkil etadi. Ushbu tamoyillardan kelib chiqqan holda, mahalliy
budjetlarning daromadlari o’z daromadlari va boshqariladigan manbalar
hisobidagi daromadlardan shakllanadi
O’z daromadlari yoki biriktirilgan daromadlar, to’liq yoki qat’iy belgilangan
ulushda bevosita mahalliy budjetga tushadigan mablag’lardan iborat. O’z
daromadlarining asosini mahalliy soliqlar va yig’imlar tashkil etadi.
1-rasm
Mahalliy budjet daromadlarining tarkibiy tuzilishi4
Mahalliy byudjetlarning daromadlari
O’z daromadlari
Tartibga soluvchi daromadlari
Mazkur byudjetga biriktirilgan
soliqli daromadlar
Umumdavlat
soliqlaridan
ajratmalar
Mazkur byudjetning soliqsiz
daromadlari
Regionlarni mo liyaviy
qo’llab-quvvatlash
fondlaridan mablag’lar
Yuqori byudjet
bug’inidan beriladigan
dotatsiya, subventsiya
8
Yuqori byudjetdan
o’zaro hisob-kitoblar
tartibida olingan
mablag’lar
O’zbekiston Respublikasi mahalliy budjetlari tomonidan xarajatlarni amalga
oshirish uchun tegishli daromadlarga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun mahalliy
budjet daromadlarini shakllanishining amaldagi holati va ushbu jarayondagi
daromad manbalarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, avvalambor, daromadlarning
shakllanishiga e’tibor berish lozim. Mahalliy budjet daromadlarining manbalari
tarkibi 2-rasmda ko’rsatilgan.
Shunga muvofiq mahalliy budjetlar daromadlari o’z daromadlari (mahalliy
soliqlar va yig’imlar) va yuqori budjetdan ajratiladigan ajratmalar (umumdavlat
soliqlaridan
ajratmalar,
dotatsiyalar)
hisobidan
shakllanadi.
Mahalliy
budjetlarning eng birinchi daromad manbai bo’lib mahalliy soliqlar va yig’imlar
xizmat qiladi. Bu daromad turlari qonunchilikka asosan mahalliy budjetlarga
to’liq biriktirilgan daromad manbai hisoblanadi.
2-rasm
Mahalliy budjet daromadlarining manbalari tarkibi5
Mahalliy budjetlar daromadlari manbalari
Mahalliy
soliqlar va
yig’imlar
Umumdavlat
soliqlaridan
ajratmalar
Meros olish, hadya etish bo’yicha davlat
mulkiga o’tish mablag’lar
Yuridik va jismoniy shaxslardan, xorijiy
davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul
mablag’lari
9
Dotatsiyalar,
ssudalar
Davlat mulkini joylashtirish,
foydalanishga berishdan olingan
daromadlar
Boshqa daromadlar
Mahalliy soliqlar mahalliy budjetlar tarkibida birinchi moliyaviy manba
sifatida qaralsa ham, bu soliqlar mahalliy budjetga biriktirilgan xarajatlarini
moliyalashda etarli moliyaviy manba bo’la olmaydi. Budjet parametrlarini
belgilash vaqtida umumdavlat soliqlaridan ajratmalar belgilanadi. Bu jarayon har
yili budjet parametrlarini tasdiqlash paytida ishlab chiqiladi va Prezident qaroriga
muvofiq belgilanadi va tasdiqlanadi6. Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar ulushi
har yili mahalliy budjetlarning o’z daromadlarining tushumi hamda ular
tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlarning miqdoriga qarab o’zgartirilib
boriladi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika
budjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlarni boshqarib borish uchun
ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili mahalliy budjetlarning o’z
daromad manbalari (soliqlari) ko’payib qolsa, umumdavlat soliqlaridan ajratma
berishning hojati qolmaydi.
Umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, budjetga
to’lanishi lozim bo’lgan to’lovdir. Shu bilan birga, umumdavlat soliqlarining
ayrim turlari ham mahalliy budjetlarni to’ldirish manbai sifatida mahalliy
budjetlar ixtiyorida qoldirilishi mumkin7.
O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi qonunining
5moddasida budjet tizimining asosiy printsiplari belgilangan bo’lib, unga
muvofiq budjetlarni shakllantirishda turli darajadagi budjetlar o’zaro bog’liqligi
hamda Davlat budjeti balansliligini ta’minlash shart. Respublika budjetidan
subvensiyalar va dotatsiyalar Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va
Toshkent shahar budjetlariga tasdiqlangan Davlat budjeti doirasida ajratiladi.
Qoraqalpog’iston
Respublikasi
budjeti, viloyatlar
10
va
Toshkent
shahar
budjetlaridan budjet subventsiyalari va dotatsiyalari tumanlar va shaharlar
budjetlariga tegishli tasdiqlangan budjetlar doirasida ajratiladi.
Mahalliy budjetlarning bu daromad turining o’ziga xos tomonlari mavjud.
Yuqori budjetlardan ajratiladigan subventsiya va dotatsiyalar boshqa daromad
turlaridan farq qilib, bu daromad turlari yil boshida tasdiqlangan reja miqdorida
olinadi, ya’ni bu daromad turlariga yil davomida o’zgartirishlar kiritilmaydi.
Dotatsiya uslublari mahalliy budjetlarning respublika budjetiga murojaat
etish lozimligini bildirib, ularning hududlardagi boqimandalikni kuchaytiradi.
Mahalliy soliqlarlarning budjetga to’liq tushishini tashkil qilish ularning
zimmasidagi asosiy vazifa hisoblanadi. Respublikamiz iqtisodiyotida davom
etayotgan iqtisodiy islohatlar davrida soliqlarni iqtisodiy barqarorligini
ta’minlovchi muhim vosita sifatida ularni doimiy isloh qilib borishni talab qiladi.
Hozirgi kunda aholi daromadlarining salmoqli hissasi xususiy sektorda
shakllanmoqda. Davlat tomonidan bu daromadlarni boshqarish imkoniyatlari
cheklangan, bu daromadlarni ma’muriy tarzda davlat xarajatlariga yo’naltirish
bozor iqtisodiyoti printsiplariga zid. Faqatgina soliqlar orqali aholi daromadlarini
budjet daromadlariga jalb qilish mumkin8.
Demak, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarning
daromadlari quyidagilar9:
· mahalliy soliqlar, yig’imlar va bojlar, qonunda ko’zda tutilgan majburiy
to’lovlar va soliqsiz tushumlarni mahalliy budjetga yo’naltirish;
· qonun xujjatlari bilan mustaxkamlangan umumdavlat soliqlari, yig’imlari
va bojlar, bulardan tashqari umumdavlat tushumlari va majburiyatlarini mahalliy
budjetlarga yo’naltirish;
11
· davlat pul mablag’lari, mulklari bo’yicha qonunlar asosida huquqlarni
mahalliy budjetlarga o’tishi;
· yuqori budjetlardan beriladigan dotatsiyalari, subventsiyalari va ssudalari;
· qaytarib bermaslik sharti bilan xorijiy davlatlardan tushgan pul mablag’lari
va qonunlarda ta’qiqlanmagan boshqa daromadlar hisobiga shakllanadi.
Mahalliy soliqlar va yig’imlarning tarkibi, ularni undirishning me’riyhuquqiy asoslari
Mahalliy budjet daromadlari mahalliy va umumdavlat soliqlari hisobiga
shakllanadi. Umumdavlat soliqlarining mahalliy budjetlarga ajratiladigan qismi har
yili qabul qilinadigan qonun va me’yorlar asosida amalga oshiriladi.
Mahalliy soliqlar va soliqsiz daromadlar mahalliy budjet xarajatlarini
qoplash uchun etarli emas, mahalliy budjet daromadlarining asosiy qismini
boshqariladigan daromadlar hisobiga ta’minlanadi. Bu soliqlar bo’yicha
ajratiladigan me’yorlar soliqlar va hududlar bo’yicha tabaqalashtirilgan bo’ladi va
har yili hukumat qarori asosida qayta ko’rib chiqiladi. O’zbekistonda bu
me’yorlarning yildan-yilga oshib borishini kuzatishimiz mumkin. Buni mahalliy
budjet xarajatlarini shu hududdan tushadigan soliqlar hisobiga qoplash va yuqori
budjetlardan quyi budjetlarga transfertlar hajmini kamaytirish zaruriyati bilan
izohlashimiz mumkin. Me’yorlarni aniqlashda umumdavlat va mahalliy soliq
tushumlarining kutilayotgan rejasi, mahalliy budjet xarajatlarining kutilayotgan
minimumi hisobga olinadi. Ba’zi viloyatlarda bu me’yorlar 100 foiz qilib
belgilanadi, bunday soliqlar ko’p tushadigan viloyatlarda mazkur me’yorlar
minimum darajada belgilanadi10. Chunki, soliq bazasining yuqoriligi me’yorlarni
past
belgilashga
sabab
bo’ladi.
Mahalliy
budjetlarning
daromadlarini
muctahkamlash borasida mahalliy hukumatning soliq undirish va soliq bazalarini
12
kengaytirishga bo’lgan qiziqishlarini rag’batlantirishni oshirish, ya’ni ortiqcha
undirilgan soliqlarning mahalliy budjetlarga tushadigan qismini oshirishni yo’lga
qo’yish yaxshi samara beradi.
Mahalliy budjetlarning daromadlarini mustahkamlash hozirgi budjet
islohatlarining asosiy yo’nalishi hisoblanmoqda. Bu borada mulkni, erni va tabiiy
resurslarni soliqqa tortish asosiy rol o’ynaydi. Keyingi samarali manba bo’lib,
jismoniy shaxslar daromad soliqlarini uzoq muddatga mahalliy
budjetlarga
biriktirib qo’yish hisoblanadi.
3-rasm
Soliqlarni budjetga tushishiga ko’ra guruhlanishi
11
Soliqlarni byudjetga tushishiga
ko’ra guruhlanishi
Umumdavlat soliqlari va majburiy to’lovlari
- yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i;
Mahalliy soliqlar va majburiy to’lovlar
- mol-mulk solig’i;
-- jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i qo’shilgan qiymat solig’i;
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani
- aktsiz solig’i;
;
-- er solig’i;
rivojlantirish solig’i;
- er qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar;
- jismoniy shaxslardan transport vositalariga
benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik
- suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
uchun olinadigan soliq;
13
- ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar;
- ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo
- Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy to’lovlar;
qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish huquqi
uchun yig’im;
- davlat boji; - yagona er solig’i
- yagona soliq to’lovi;
O’zbekiston Respublikasida soliqlar budjetga tushishiga ko’ra umumdavlat
soliqlari va majburiy to’lovlari hamda mahalliy soliqlar va majburiy to’lovlarga
ajratiladi. Soliqlarni bunday tartibda guruhlash davlat hokimiyati organlarining
markaziy va mahalliyga bo’linishi hamda davlat budjetining respublika va
mahalliy budjetlarga ajratilishi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
respublika budjetga tushishi belgilangan soliqlar va majburiy to’lovlarni
umumdavlat, mahaliy budjetlarga tushishi belgilangan soliqlar va majburiy
to’lovlarni esa mahalliyga ajratish mezoni belgilangan (3rasmga qarang):
Umumdavlat soliqlari asosan bu respublika budjetiga kelib tushadigan
soliqlar bo’lib, ular asosan umumdavlat miqyosidagi vazifalarni bajarishning
moliyaviy resursi sifatida xizmat qiladi. Biroq, bu soliqlarni barchasi ham
respublika budjetida qoldirilmaydi, ya’ni ularni ayrimlaridan muayyan qismi
hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik darajasi va holatidan kelib chiqib,
mahalliy hokimiyatlarni ixtiyoriga qoldiriladi.
Mahalliy soliqlar va yig’imlar esa soliq tizimini muhim tarkibiy qismi bo’lib,
ular asosan mahalliy hokimiyatlarni ixtiyoriga qoldiriladigan, mahalliy
hokimiyatlarni vakolatiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun moliyaviy
resurslar bo’lib xizmat qiladigan majburiy to’lovlar va yig’imlar yig’indisidir.
O’zbekiston Respublikasida amal qiladigan mahalliy soliqlar va yig’imlar
O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksining 23-moddasida aks ettirilgan
bo’lib, ularga quyidagilar kiradi
· mol-mulk solig’i;
· er solig’i;
· obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i;
14
· jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz
ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
· ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni
ko’rsatish huquqi uchun yig’im.
· tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq.
Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy hukumatlar bajaradigan vazifalarga
qarab belgilanib, ularga doimiy va to’liq biriktirib berilgan. Mahalliy hukumatlar
asosan ijtimoiy masalalarni, ya’ni maktab, sog’liqni saqlash, madaniyat, maorif,
shaharlar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Qariyb aholini
ijtimoiy himoya qilish xarajatlarining 100 foizga yaqini mahalliy budjetlar
tomonidan moliyalashtiriladi. Qayd etish joizki, mahalliy soliqlar va yig’imlar
mahalliy budjetlarni talab etiladigan moliyaviy resurslarini asosan 30-40 foizga
yaqinini qoplaydi. Keyingi vaqtlarda mahalliy budjetlar daromad va xarajatlar
salmog’ini 50-60 foizga etkazish kabi hukumat qarorlari mavjudki, bu ayni
jamiyat va davlat qurilishini erkinlashtirish kabi vazifaga monanddir12.
Iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida soliqqa tortish tizimi hamda
soliq siyosatining samarali ishlashi iqtisodiy siyosatning nechog’lik
mukammal yuritilishiga
bevosita
bog’liq
bo’lib,
iqtisodiyotning
real
sektorlarini rivojlantirishga to’rtki bo’lib xizmat qilishi mumkin. Aytish
joizki, bugungi kunda bu borada qator chora -tadbirlar amalga oshirildi.
Amalga
oshirilgan
tadbirlarning
negizini esa qo’yidagilar
tub
tashkil etdi:
•
Soliqqa
tortishni
tashkil
etishda
soliqlarning fiskallik
funktsiyasiga asosiy e’tibor qaratish;
•
soliqqa
•
resurs soliqlarini budjetdagi ahamiyatini oshirib borish;
•
ishlab chiqarishni aynan soliqlar vositasi orqali rag’batlantirish;
tortish
tizimini
15
imkon
darajasida soddalashtirish;
•
Davlat budjetida egri soliqlar ulushini ko’tarish hamda ular vositasida
mamlakatda iste’mol darajasini boshqarish siyosatini amalga oshirish;
•
Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar miqdorini imkon qadar
oshirish;
•
Iqtisodiyotda
protektsionizm
siyosatini
amalga oshirishda
soliqlar dastagidan unumli foydalanishdir. Soliqqa tortish tizimini yaratish
borasidagi dastlabki qadam soliqlarning umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va
yig’imlarga bo’linishi bilan bog’liqdir.
Soliqlar va yig’imlardan tashqari har yili mahalliy budjetlarga bir necha
turdagi soliqlar va yig’imlar maqsadli tarzda me’yoriy xujjatlarga muvofiq
biriktirib berilishi mumkin. Misol uchun 2005 yilda suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq, jismoniy shaxslar daromadiga qat’iy belgilangan
soliq, respublikada ishlab chiqarilgan alkogol maxsulotlar uchun aktsiz soliqlari
belgilangan me’yorlar darajasida mahalliy budjetlarga yo’naltirildi.
Mahalliy soliqlar va yig’imlardan er solig’i mahalliy budjetning daromadlari
tarkibida muhim ahamiyat kasb etadi. Er solig’i tuproq unumdorligini oshirish,
erdan samarali foydalanishga erishish, uni jismoniy va yuridik shaxslar
tomonidan o’zlashtirishini rag’batlantirish hamda undan foydalanuvchilarning
iqtisodiy ahvolini tenglashtirishni nazarda tutib, ular tomonidan budjetga
to’lanadigan majburiy demokratik to’lov turidir. O’zbekistonda er solig’ining
iqtisodiy chegarasi bu soliq uchun har bir zona bo’yicha stavkalarni belgilanishi
hisoblanib, soliqning belgilangan stavkalardan ortiq yoki kam hisoblanishi va
undirilishi noqonuniy hisoblanadi. Er solig’ini hisoblash va undirishning huquqiy
asosi bo’lib O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi hisoblanadi. Er
uchastkalaridan foydalanganlik uchun budjetga to’lovlar er solig’i yoki er uchun
ijara xaqi tariqasida amalga oshiriladi.
O’zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Maxkamasi,
Qoraqalpog’iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, maxalliy davlat xokimiyati organlari tomonidan
ijaraga berilgan уer uchastkalari uchun to’lanadigan ijara xaqi er solig’iga
tenglashtiriladi. уеr uchastkalarini ijaraga olgan yuridik shaxslarga yuridik
16
shaxslardan olinadigan уer solig’i stavkalari, yuridik shaxslardan olinadigan er
solig’ini to’lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni xisoblab chiqarish,
soliq xisob-kitoblarini taqdim etish va soliqni to’lash tartibi tatbiq etiladi.
Yuridik shaxslar mulk xuquqi, egalik qilish xuquqi, foydalanish xuquqi yoki
ijara xuquqi asosida foydalaniladigan er uchastkalari uchun er solig’i to’laydilar.
Mulk xuquqi, egalik qilish xuquqi, foydalanish xuquqi yoki ijara xuquqi
asosida er uchastkalariga ega bo’lgan yuridik shaxslar, shu jumladan O’zbekiston
Respublikasining norezidentlari er solig’ini to’lovchilaridir.
Ko’chmas mulk ijaraga berilgan taqdirda, ijaraga beruvchi er solig’ini to’lovchi
bo’ladi.
Yer uchastkasidan bir nechta yuridik shaxs birgalikda foydalangan taqdirda,
xar bir yuridik shaxs er uchastkasining foydalanilayotgan maydonidagi o’z ulushi
uchun er solig’ini to’lovchidir.
Mulk xuquqi, egalik qilish xuquqi, foydalanish xuquqi yoki ijara xuquqi asosida
yuridik shaxslarda bo’lgan er uchastkalari soliq solish ob’ektidir.
Yagona er solig’i to’lovchilar uchun er solig’i ob’ektlari ularga egalik qilish va
foydalanish uchun berilgan erlarning normativ qiymatidan kelib chiqib
hisoblanadi. Erning normativ qiymati Davlat er resurslari, geodeziya, kartografiya
va davlat kadastr qo’mitasi tomonidan aniqlanib, har bir soliq to’lovchiga moliya
yilining 1 apreliga qadar etkaziladi. Bizningcha er solig’ini normativ va haqiqiy
qiymat asosida soliqqa tortilishi adolatli hisoblanadi. Bunda esa erning normativ
qiymatini vakolatli organ tomonidan hududlar bo’yicha belgilab berilishi lozim.
Erning haqiqiy qiymati sifatida esa ko’chmas mulk birjalari orqali erni sotib
olingan qiymati olinib, bu qiymatlar jismoniy shaxslar uchun ham, yuridik shaxslar
uchun ham er solig’i ob’ekti hisoblanishi hamda qonunchilik bilan belgilangan
stavkalar bo’yicha undirilishi maqsadga muvofiqdir. Bu esa bizning nazarimizda
erdan soliq undirishni dunyo amaliyotiga o’tishini ta’minlab, soliq bo’yicha
hisobkitoblarni ancha soddalashtiradi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar uchun erning
belgilangan normativ qiymatiga nisbatan er solig’i hisoblab chiqiladi. Bu tartibda
17
soliqqa tortishning amal qilishi soliq to’lovchilar uchun ham, davlat soliq xizmati
organlari uchun ham soliq ob’ekti va miqdorini hisoblashda birmuncha noqulaylik
vaziyatlarini keltirib chiqarmoqda. Er solig’i bo’yicha hisob-kitoblar uchun
axborot manbai bu soliq hisobi ma’lumotlari hisoblansada, bugungi kunda er
solig’ini hisoblash va undirish amaliyotida er solig’i hisobi bo’yicha registrlar
ishlab chiqilmagan. Buning natijasida esa soliq bo’yicha hisobotlarni tuzishda
qo’shimcha hisob-kitoblarni amalga oshirish talab etilmoqtsa.
Mamlakatimizda yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan mahalliy
soliqlar orasida mol-mulk solig’i ham o’ziga xos o’ringa egadir. Bu soliq
xususiyatlari haqida gap ketganda avvalo mol-mulk tushunchasi, uning turlari,
ob’ekti va sub’ektlari tarkibini tadqiq etish lozimdir. O’zbekiston Respublikasi
qonunchiligiga ko’ra mol-mulk fuqarolik huquqlari ob’ekti sifatida ko’chmas va
ko’char mulkka bo’linib, ko’chmas mulk er uchastkalari va er osti boyliklari, ko’p
yillik daraxtlar, shuningdek, binolar va inshootlardan iboratdir. Bu guruhga
kirmaydigan mol-mulklar esa ko’char mulk hisoblanadi. Bundan tashqari
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq qonun bilan man etilgan
ayrim ashyolardan tashqari har kanday mol-mulk xususiy mulk bo’lishi mumkin.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish xususiy mulk huquqining vujudga
kelishi uchun zamin yaratadi.
O’zbekiston
munosabatlarini
Respublikasi
rivojlantirishga
qaratilgan
Konstitutsiyasida
"Bozor
iqtisodiyotning,
O’zbekiston
iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakldagi mulk tashkil etadi. Davlat
iste’molchilarning huquqiy ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat tadbirkorlik
va mehnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng huquqiyligini va
huquqiy jihatdan barobar muhofaza etilishi kafolatlanadi" 13 deb belgilab
qo’yilgan.
18
Davlat xususiy mulkni soliqqa tortish orqali jismoniy va yuridik shaxslarga
qarashli bo’lgan mulkning qonuniyligini hamda ularning harakatini nazorat qilib
borish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu esa jamiyatdagi barcha mol-mulkning hisobkitobini to’g’ri yuritish va ulardan belgilangan miqdorlarda soliq undirib borish
mexanizmini takomillashtirishni taqozo etadi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida raqobat bozorining jadal sur’atlar
bilan rivojlanib borishi hamda narxlarning keskin o’zgarishi bevosita
molmulklarning tarkibiy qismi bo’lgan asosiy vositalar qiymatiga ham o’z
ta’sirini o’tkazmasdan qo’ymaydi. Bu holatni esa davlat faqat korxona miqyosida
emas, balki jamiyat miqyosida ham to’g’ri va aniq hisobi yuritilishini talab etadi.
Mol-mulk qiymatini qayta baholash natijalarini esa ularni soliqqa tortishda ham
inobatga olish zaruriyatini belgilaydi.
Mol-mulk
solig’ining
ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyati
davlat
budjetining
shakllanishi va uning daromadlarini oshirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Davlat fuqarolar mol-mulkining ko’payishidan bevosita manfaatdor bo’lganligi
sababli, ularga tegishli bo’lgan mulklar daxlsizligini ta’minlashni o’z zimmasiga
olib, qonuniy kafolatlaydi. Yuridik va jismoniy shaxslar esa o’z mol-mulklarining
daxlsizligi ta’minlanganligi evaziga o’zlariga tegishli bo’lgan mol-mulklaridan
davlatga belgilangan tartib va miqdorlarda soliq to’laydilar. To’langan soliqlar
mahalliy hokimiyatlar tomonidan aholini ijtimoiy himoyalash, ularning turmush
darajasini
yaxshilash
kabi
tadbirlarni
moliyalashtirishga
yo’naltiriladi.
O’zbekistonda mol-mulkni soliqqa tortishning o’ziga xos jihatlari mavjud bo’lib,
ular quyidagilarda namoyon bo’ladi. Ya’ni, mol-mulk solig’i ob’ekti bo’lib nafaqat
mol-mulk qiymati, balki vaqtida tugallanmagan qurilish va belgilangan muddatda
o’rnatilmagan uskunalarning qiymati ham hisoblanadi. Bundan kelib chiqib esa soliq
to’lovchilar o’z ixtiyoridagi mavjud keraksiz va ortiqcha uskunalar hamda
mulklarning saqlanishiga chek qo’yishga intiladilar. Mol-mulk solig’ini undirish
bilan bir qatorda davlat yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan mol-mulkni
respublika bo’yicha aniq hisobini olib borishi mumkin. Soliq to’lovchilar har chorak
va yil yakuni bo’yicha mol-mulkining haqiqiy o’rtacha qoldiq qiymatidan kelib
19
chiqib, yil boshidan o’sib borish tarzida mustaqil ravishda tuzatishlar kiritib
boradilar.
Yana bir masalaga diqqatimizni qaratmoqchimiz, ya’ni mol-mulk solig’ining
rag’batlantiruvchilik xususiyatini oshirish maqsadida ilmiy asoslangan soliqqa
tortilmaydigan minimumni joriy etishdir. Bizningcha bu minimumning joriy
etilishi endigina o’z faoliyatini boshlagan, iqtisodiyot uchun muhim tarmoqda
faoliyat yuritayotgan korxonalarning moliyaviyxo’jalik faoliyatini birmuncha
yaxshilashga xizmat qilgan bo’lar edi. Korxona imtiyozdan bo’shagan mablag’ni
ishlab chiqarishga qayta tashlashi natijasida esa uning kelgusidagi soliq bazasini
kengaytirilishiga erishilgan bo’lar edi. Kelgusida soliqqa tortiladigan bazaning
kengayishidan esa davlat bevosita manfaatdordir. Bugungi kunda esa rivojlangan
mamlakatlarda bu amaliyotdan keng miqyosda foydalaniladi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, mahalliy soliq va yig’imlar samaradorligini
oshirish mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlarining moliyaviy mustaqilligini
oshirish yo’llaridan biridir.
20
2) MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI
TIZIMI VA ULARNING AMALDAGI HOLATINING
TAHLILI
Hozirgi kunda ko’pchilik iqtisodchilar hamon moliyaviy imkoniyat
(potentsial)ni moliyaviy resurslar bilan birday talqil etmoqdalar. Bizning
fikrimizcha, ushbu tushunchalar mazmuni bir-biriga yaqin bo’lsada, ular birday
narsa
emas.
Hudud
moliyaviy
resurslarini
moliyaviy
imkoniyatining
foydalanilayotgan bir qismi deb, ya’ni hududda mavjud resurslardan
foydalanishdan turli iqtisodiy sub’ektlar olgan pul daromadlari va jamg’armalari
sifatida talqin etish mumkin. Hudud moliyaviy imkoniyat (potentsial)ini esa
«hududda mavjud resurslarning ma’lum davr mobaynida turli iqtisodiy
sub’ektlarga daromad keltira olish salohiyati» deb izohlash lozim. Ushbu
salohiyat amalga oshmay qolishi yoki ishlatilmay qolishi ham mumkin, shuning
uchun ham moliyaviy imkoniyat (potentsial) – baholovchi, ehtimoliy
tushunchadir.
Odatda ko’pincha moliyaviy resurslar tarkibi tahlilida davlatning, hududlar
xo’jalik sub’ektlarining oxirgi vaqtlarda aholining moliyaviy resurslari ajratib
ko’rsatilmoqda. Shu boisdan bo’lsa kerak, ayrim mualliflar hudud moliyaviy
imkoniyati (potentsiali) tarkibida huquqiy shaxslar, aholi va davlat moliyaviy
imkoniyatlarini ajratib ko’rsatayotirlar14.
21
Bizning fikrimizcha, bunday tavsif ham noo’rindir. Moliyaviy imkoniyat
tushunchasi ko’p jihatdan davlat, alohida hudud yoki mahalliy boshqarish
bo’g’ini (mahalliy budjetlar) uchun xosdir.
Garchi tashkilotlarning (korxonalar) moliyaviy imkoniyati haqida gapirish
mumkin bo’lsada, biroq aholi moliyaviy imkoniyatini baholash o’ta mushkul
masaladir.
Hudud moliyaviy imkoniyati (potentsiali)ni baholashning o’ziga xos
uslubiyotini O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Iqtisodiyot Vazirligi
qoshidagi ilmiy markazlarda to’liq o’rganilmayotganligi yoki budjet amaliyoti
uchun aniq tavsiya va yo’riqnomalarning mavjud emasligi hozirgi kunda eng
dolzarb masala bo’lib qolmoqda.
Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy potentsialni mahalliy budjetlarga
nisbatan talqin etilganda, asosli tarzda uning doirasini daromadlar bazasi
bilangina cheklab qo’ymasdan, balki uni o’sib borayotgan majburiyatlar
sur’atlariga muvofiq tarzda davlatning qo’shimcha tadbirlari tizimidagi aniq
choralar bilan ham muvofiqlashtirib borish lozimligini ta’kidlash joizdir 15 .
Shunga ko’ra, «mahalliy budjetlar moliyaviy imkoniyati uning xarajatlari
dinamikasidagi o’sish sur’atlariga mos tarzdagi va jahon andozalariga mos budjet
me’yorlarining bajarilishini ta’minlashga imkon beruvchi daromad bazasining
shakllanishi»dir degan xulosani berish mumkin.
Mahalliy budjetlarning daromadlari shuningdek, tartibga soluvchi
daromadlardan ham tashkil topadi. Tartibga soluvchi daromadlar deganda
mahalliy budjetlarga yuqori budjet tomonidan ajratiluvchi daromadlar
tushuniladi.
Mahalliy budjetni daromad bazalarini mustahkamlashda ular ixtiyoriga
berilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha tadbirlar muhim o’rin tutadi.
22
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mahalliy budjetlar mahalliy soliqlar va
yig’imlarni tashkil etish va bosho’arishda mustaqil bo’lsalarda, Moliya vazirligi
tomonidan ishlab chiqarilgan tegishli me’yorlar doirasida faoliyat yuritadilar.
Mahalliy budjetlar amaliyotidagi muhim xususiyat «Budjet tizimi to’g’risida»gi
qonunda belgilanganidek, mahalliy budjetlar tao’chilligiga yo’l qo’yilmasligidir.
Davlat moliya siyosatida mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlarining
balansligi respublika budjeti ajratmalari oro’ali kafolatlanmoo’da.
Aholi yashash sharoitini yaxshilash, turar joy va kommunal xizmatlar bilan
bog’liq xarajatlar hamda ijtimoiy sohani rivojlantirish mahalliy budjetlar
xarajatlarining asosiy yo’nalishini tashkil etadi.
Mahalliy
budjetlarni
daromadlarini
shakllantirish
O’zbekiston
Respublikasini «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonunining 18-moddasiga asosan
amalga oshiriladi. Ushbu moddaga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi
budjeti va mahalliy budjetlar daromadlari:
-
qonun hujjatlarida belgilangan me’yorlarga muvofiq Qoraqalpog’iston
Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga yo’naltiriladigan mahalliy soliqlar,
yig’imlar, bojlar va boshqa majburiy to’lovlar;
-
qonun hujjatlarida belgilangan me’yorlarga muvofiq Qoraqalpog’iston
Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga o’tkaziladigan umumdavlat soliqlari,
yig’imlari, bojlari va boshqa majburiy to’lovlar;
-
qonun hujjatlarida belgilangan me’yorlarga muvofiq davlat mulki
ob’ektlarini joylashtirish, foydalanishga berishdan olingan daromadlar;
-
qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo’yicha
davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari;
- yuqori
budjet
budjetlardan
beriladigan budjet subventsiyalari,
dotatsiyalari va budjet ssudalari;
-
yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet el davlatlaridan kelgan
qaytarilmaydigan pul tushumlari;
23
-
qonun
hujjatlarida
taqiqlanmagan
boshqa
daromadlar
hisobiga
shakllantiriladi.
2012 yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik
korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to’lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga
tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa
sezilarli tarzda, ya’ni o’rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol
tasdiqlaydi.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida o’tgan yilda mamlakatimizda soliq yuki
sezilarli darajada pasaytirilganiga qaramasdan, davlat budjetining daromadlar qismi
bo’yicha ko’rsatkichlar to’liq bajarilgani, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 0,4 foizni tashkil etganini ta’kidlab o’tdi
4-rasm
Davlat budjeti ko’rsatkichlarining bajarilish darajasi16
foizda
2,0
1,5
1,5
1,1
1,0
0,5
0,5
0,2
0,1
0,3
0,4
0,4
0,0
-0,5
2000 2001 2002 2003
-0,4
-1,0
2004 2005
-0,4
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
-0,8
-1,0
-1,0
-1,5
24
Rasmdan ko’rinadiki, 2000-2004 yillar davomida mamlakatimiz davlat
budjeti taqchilligini -1 foizdan -0,4 foizga pasaytirish, 2005-2008 yillar davomida
esa davlat budjeti taqchilligiga barham berib, davlat budjeti profitsitini 0,1 foizdan
1,5 foizga oshirishga erishildi. Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatishiga qaramasdan,
budjet profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. Xususan, juda murakkab
kechgan 2012 yilda ham maqsadga muvofiq yo’naltirilgan chora-tadbirlar
natijasida budjet daromadlariningxarajatlardan ortish hajmi YaIMning 0,4 foizi
darajasida bo’lishiga erishildi. Umuman olganda, davlat budjeti sohasidagi
bunday natijalarni qo’lga kiritishda mamlakatimiz iqtisodiyotini bosqichmabosqich isloh etish va erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo’lgan bir qancha
vazifalarni xususiy sektorga o’tkazish orqali davlat budjeti xarajatlarini
optimallashtirish, yangi sanoat yo’nalishlarining rivojlantirilishi hamda xususiy
sektor moliyaviy holatining mustahkamlanishi, shuningdek, uning mamlakat
iqtisodiyotidagi roli va ulushining ortishi kabi omillar sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Mamlakatimizda ijtimoiy sohalarni jadal rivojlantirishga 2012 yilda ham alohida
e’tibor qaratildi.
5-rasm
Mahalliy budjetlarning daromadlari tizimi
25
17
Mahalliy byudjetlarning daromadlari tizimi
Biriktirilgan daromadlari
Tartibga soluvchi daromadlari
Obodonlashtirish va ijtimoiy
infrakstrukturani rivojlantirish solig’i
Qonun xujjatlariga muvofiq va
belgilangan me’yordagi umumdavlat
soliqlaridan ajratmalar ko’rinishidagi
daromadlar
Jismoniy shaxslardan transport vositalari
uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gazdan
foydalanganligi uchun soliq
Byudjet dotatsiyalari, subventsiyalari
va ssudalari
Alohida tovarlar (alkogol mahsulotlar,
qimmatbaho toshlar va ulardan
tayyorlangan buyumlar) bilan savdo qilish
huquqi uchun yig’im
O’zaro hisob-kitoblar asosida
olingan daromadlar
Avtotransport vositalarini pulli to’htash
joylaridagi xizmat uchun yig’im
Mol-mulk solig’i
Yer solig’i
Boshqa soliq va yig’imlar
Chunonchi, davlat jami xarajatlarining asosiy qismi, ya’ni qariyb 59,2 foizi
ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlarini amalga
oshirishga yo’naltirdi, uning 34 foizdan ortig’i ta’lim, 14,5 foizdan ko’prog’i
sog’liqni saqlash sohalarini moliyalashtirishga sarflandi. Mahalliy budjetlar
daromadlari tizimini ikki guruhga ajratish mumkin, ya’ni mahalliy budjetlarning
biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlari tizimiga.
O’zbekiston Respublikasi davlat budjet tizimida mahalliy budjetlarning tutgan
o’rnini quyidagi jadval asosida tahlil etish mumkin.
26
Mahalliy budjetlar daromadlari tarkibida mahalliy soliqlar va
yig’imlar salmog’i va dinamikasining tahlili
Budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida umumdavlat pul resurslarini tao’simlash
asosida mahalliy budjetlarning mustaqillik printsiplari, ularning davlat moliyaviy
qo’llab-quvvatlash printsipi, manbalar va daromadlarini hududiy shakllantirish
printsiplari yotadi. Ushbu printsiplardan kelib chiqib, mahalliy budjetlarning
daromadlari biriktirilgan va tartibga solinadigan daromad manbalari hisobiga
shakllantiriladi.
Biriktirilgan daromadlar – bu budjet huquqi sub’ektiga tegishli mablag’dir,
ya’ni yuo’qori budjetni chetlab o’tib, doimiy asosda, o’at’iy belgilangan ulushda
Yoki to’liqligicha tegishli budjetga kelib tushuvchi mablag’lardir. Biriktirilgan
daromadlar asosini mahalliy soliqlar va yig’imlar, o’at’iy ulushda va doimiy
asosda mahalliy budjetlarga berilgan umumdavlat soliqlaridan o’tkazmalar
tashkil etadi. Davlat mahalliy hukumat organlariga ular qaramog’idagi
biriktirilgan daromadlarning ortiqcha mavjudligini moliyaviy resurs sifatida,
ularga biriktirilgan vazifalarni bajarish uchun tao’dim etadi.
M amlakat soliq qonunchiligiga muvofiq mahalliy budjetlarga mahalliy
soliqlar va yig’imlar biriktiriladi. Ushbu soliqlar bo’yicha stavkalarni, o’oidaga
muvofiq, markaziy hukumat organi belgilaydi. Ko’pgina mamlakatlarda bunday
soliqlarning soni 20 dan 100 gacha muvozanatda bo’ladi, ularning mahalliy budjet
daromadlaridagi ulushi 30-70 % gacha etadi.
1-jadval
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy tulovlarning chegaraviy
stavkalari18
27
№
Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning turlari
1
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
solig’i
Sof foydaga nisbatan 8 %
miqdorida
2
Jismoniy shaxslardan iste’mol solig’i:
-Transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi
-transport vositalari uchun gaz
1 litr uchun 120 so’m
1 kg uchun 120 so’m
3
Aloxida tovarlar bilan chakana savdo qilish xuquqi uchun
yig’im:
-alkogol mahsulotlari
Asosiy stavkalari
1 oy savdo qilish uchun 5
minimal ish haqigacha
1 oy savdo qilish uchun 3,5
minimal ish haqigacha
- qimmatboho toshlar va metallardan yasalgan buyumlar
4
Avtotransport vositalarini tuxtash joyi xizmatlari uchun
yig’im
Har oy uchun 8 minimal ish
haqigacha
Shuningdek, 2012 yilning 1 avgustidan boshlab noshirlik faoliyati, qurilish
loyihalarining
ekspertizasini
o’tkazish
faoliyati,
arxitektura-shaharsozlik
hujjatlarini yaratish, magistral gaz quvurlari, neft quvurlari va neft mahsulotlari
quvurlarini loyihalashtirish, qurish, ulardan foydalanish va ularni ta’mirlash
bo’yicha faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziyalar amal qilish muddati
cheklanmagan holda berildi. Bunda ushbu faoliyat turlarini amalga oshirish uchun
avval berilgan litsenziyalarning amal qilish muddati cheklanmagan deb
belgilandi.
2012 yildagi soliq siyosatida xizmat ko’rsatish sohasidagi va oilaviy
tadbirkorlik sub’ektlarini rag’batlantirishga keng e’tibor berildi. O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 maydagi “2012-2016 yillarda
O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish dasturi
to’g’risida”gi PQ-1754-sonli qaroriga muvofiq, Moliya-bank, maishiy va boshqa
xizmat turlarini ko’rsatadigan mikrofirma va kichik korxonalar 2017 yilning 1
yanvarigachafoyda solig’i va yagona soliq to’lovini to’lashdan ozod qilindi.
Shuningdek, 2012 yilning ikkinchi choragidan boshlab, agar imtiyozlar berilgan
xizmat turlarini ko’rsatishdan tushgan tushum umumiy tushum hajmida 80 va undan
yuqori foizni tashkil etsa, foyda solig’i va yagona soliq to’lovi bo’yicha imtiyozlar
mikrofirma va kichik korxonalarning barcha daromadlariga tatbiq etildi. Oilaviy
28
biznesni yuritishga keng yo’l ochib berish maqsadida oilaviy korxonalar o’zi ishlab
chiqargan xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’at buyumlarini sotishdan
olingan tushum bo’yicha yagona soliq to’lovini to’lashdan 2014 yilning 1
yanvarigacha ozod qilindi. Xizmat turlari bo’yicha berilgan soliq imtiyozlari
quyidagi jadvalda keltirilgan.
2-jadval
2026 yilning 1 yanvariga qadar foyda solig’i va yagona soliq to’lovi to’lash
bo’yicha imtiyozlarga ega xizmatlar ko’rsatayotgan yuridik shaxslar19
Xizmat turlari
Moliya bank xizmatlari
Maishiy xizmatlar
Boshqa xizmatlar
lizing bo’yicha
xizmatlar;
sug’urta
bozoridagi professional
ishtirokchilarning
xizmatlari;
auditorlik
xizmatlari; buxgalterlik hisobini
yuritish bo’yicha
xizmatlar;
mikrokreditlash
bo’yicha xizmatlar; soliq maslahati
xizmatlarini
ko’rsatadigan tashkilotlar
- charm buyumlari va
poyafzal ta’mirlash
xizmatlari;
soatsozlik
va
ta’mirlash xizmatlari;
- maishiy elektron va
elektr
asboblariga
texnik
xizmatlar
ko’rsatish
va
ta’mirlash bo’yicha
xizmatlar
veterinariya xizmatlari;
ta’lim sohasidagi, kompyuterda
ishlashga o’qitish xizmatlari;
sanatoriyalar,
bolalar
sog’lomlashtirish muassasalari, bolalar
sport sektsiyalari va muassasalari
xizmatlari;
nogironlar, qariyalar va bolalarni
parvarish qilish bilan bog’liq ijtimoiy
xizmatlar;
rieltorlik xizmatlari;
axborot-resurs
markazlari,
axborotkutubxona markazlari va elektron
ta’lim xizmatlari
Bundan tashqari, “Mustahkam oila yili” davlat dasturi mazmuniga muvofiq,
qishloq joylardagi mahallalar hududida maishiy xizmat ko’rsatish bilan
shug’ullanadigan yakka tartibdagi tadbirkorlar (sartaroshlar, tikuvchilar,
poyafzal, maishiy texnikani ta’mirlash bo’yicha usta va boshqalar) qat’iy
belgilangan soliq to’lashdan 3 yil muddatga, qishloq joylarda yakka tartibda uyjoy
qurilishi asosida barpo etilayotgan massivlarda maishiy xizmat ko’rsatadigan
29
mikrofirmalar, kichik korxonalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar yagona soliq
to’lovi hamda qat’iy belgilangan soliq to’lovini to’lashdan 5 yil muddatga ozod
etildi. Ushbu berilgan soliq imtiyozlari o’z navbatida “Obod turmush yili”ning
maqsad va vazifalariga mos kelib, hukumatimizning aholi turmush darajasini
oshirishga qaratilgan davlat siyosatining amaliy ahamiyatini oshirishga xizmat
qiladi. Davlatimiz rahbari tomonidan belgilab berilgan yurtimizda ishbilarmonlik
muhitini yanada yaxshilash, tadbirkorlik sub’ektlari uchun qulay imkoniyat va
shart-sharoitlar yaratish vazifasidan, shuningdek 2013 yil uchun mo’ljallangan
soliq va budjet siyosatining asosiy yo’nalishlaridan kelib chiqib, bir qator qonun
hujjatlari qabul qilindi. Ushbu qonun hujjatlaridagi belgilab qo’yilgan soliq
imtiyozlarini amalga joriy etilishi oqibatida tarmoqda korxonalar soni oshib
bormoqda. Bu esa iqtisodiyotimizning yanada barqarorligni ta’minlash va
raqobatdoshligini oshirishga xizmat qiladigan asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Mahalliy budjetlarning biriktirilgan va tartibga soluvchi
daromadlarning amaldagi holatining tahlili
Tartibga soluvchi daromadlar - bu yuo’qori budjetlardan quyi budjetga,
ularning daromad va xarajatlarini bosho’arib turish (balanslashtirish) maqsadida
beriladigan pul mablag’lari majmuasidir. Tartibga solinadigan daromadlarga
ushbu maqsadlar uchun ishlatiladigan barcha moliyaviy resurslar, ya’ni alohida
umumdavlat soliqlaridan o’tkazmalar, dotatsiyalar, subventsiyalar, yuo’qori
budjetdan o’zaro hisob-kitob asosida olingan mablag’lar kiradi.
Umumdavlat soliqlaridan ajratmalarning me’yorlari davlat qonunchiligi
asosida belgilanib, ular Respublikamiz hududlari bo’yicha turlicha taqsimlangan
Buning asosiy sababi hududlarning notekis rivojlanishi, ulardagi iqtisodiyijtimoiy
omillardir.
Umumdavlat daromadlari va soliqlari har yili qonun bilan belgilangan
tartibda o’rnatilgan me’yorlar asosida tegishli budjetlar o’rtasida taqsimlanadi.
30
Tegishli ma’muriy-hududiy bo’linmaning budjeti uchun o’rnatiladigan mazkur
me’yorlar asosan quyidagilarni e’tiborga olgan holda o’rnatiladi:
•
o’z
hududlarning
daromad
moliyaviy
ahvoli
hamda
ularning
bazalarining holatiga ko’ra;
•
hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy, demografik va boshqa umumdavlat
vazifalarining va dasturlarning mavjudligi va amal qilishiga ko’ra;
•
hududlar bo’yicha tovarlar va xizmatlar narhlaridagi farqlarning
mavjudligiga ko’ra;
•
har bir hudud bo’yicha aholi soni, tarkibi va zichligi bo’yicha;
•
tegishli hududda joylashgan budjet tashkilotlari va budjet mablag’larini
o’z tasarrufiga oluvchilarning budjet mablag’lariga bo’lgan talabiga ko’ra.
Bugungi kunda umumdavlat soliqlaridan qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz
solig’i, yuridik shaxslardan foyda solig’i, jismoniy shaxslardan daromad solig’i
kabilar bo’yicha mahalliy budjetlarga ajratmalar me’yorlari belgilanadi. Bulardan
tashqari, yagona soliq, shuningdek, kichik korxonalardan olinadigan yagona
soliq, yagona er solig’i, er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqlar ham
qonun bilan belgilangan tartibda va me’yorlarda Respublika budjeti vaa mahalliy
budjetlar o’rtasida taqsimlanadi. Bizning fikrimizcha, umumiy tarzda yuqoridagi
vaziyatning keyingi yillarda tarkib topganligini ijobiy baholash mumkin. Shu
munosabat bilan mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligini mustahkamlash masalasini, shularni hisobga olgan holda, ana shu yo’nalishda davom
ettirish maqsadga muvofiqdir.
31
3-jadval
2008-2011 yillarda O’zbekiston Respublikasida mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli va
sezilarsiz ta’sir ko’rsatayotgan biriktirilgan daromadlardagi o’zgarishlar va tendentsiyalar20
№
1.
2.
3.
4.
5.
.
2008
2009
2010
(% da)
O’rtachasi
2011
30,7
-
33,0
+7,5
32,9
-0,3
33,3
+1,2
32,5
+2,8
91,1
-
94,6
+3,8
94,5
-0,2
93,3
-1,3
93,4
+0,8
3,0
-
1,9
-36,7
1,9
-
2,4
+26,3
2,3
-3,4
8,9
100,0
5,4
-39,4
100,0
5,6
+3,7
100,0
6,7
+19,6
100,0
6,6
-5,4
100,0
Ko’rsatkichlar
Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir etuvchilar guruhiga
kiritilgan jami biriktirilgan daromadlarning mahalliy budjetlar jami daromadlaridagi salmog’i
- shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -)
Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir etuvchilar guruhiga
kiritilgan biriktirilgan daromadlarning jami birik-tirilgan daromadlardagi salmog’i - shu
salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -)
Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydiganlar
guruhiga kiritilgan biriktirilgan daromadlarning mahalliy budjetlar jami daromadlaridagi
salmog’i
- shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -)
Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydiganlar
guruhiga kiritilgan biriktirilgan daromadlarning jami biriktiilgan daromadlardagi salmog’i
- shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -)
Mahalliy budjetlarning jami biriktirilgan daromadlari
Yillar
6.
7.
Mahalliy budjetlar biriktirilgan daromadlarining mahalliy budjet-larning jami daromadlaridagi
salmog’i
- shu salmoqning oldingi yilga nisbatan o’zgarishi, (+, -)
Maxalliy budjetlarning jami daromadlari
31
33,7
100,0
34,9
+11,6
100,0
34,8
-0,3
100,0
35,7
+2,6
100,0
34,8
+4,6
100,0
Yuqoridagidek
mahalliy
budjetlar
daromad
bazalarining
tartibga
keltiruvchi daromadlari bo’yicha ham amalga oshirilgan. Quyidagi jadval
ma’lumotlarida foyda solig’i va yagona soliq to’lovi to’lovchi xizmat ko’rsatish
korxonalirining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda turlarga ajratilishi
keltirilgan. Moliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi korxonalar alohida turkum
hisoblanib o’ziga xos turlarga ajratilgan, maishiy va boshqa xizmatlar ham xuddi
shu tartibda tarkiblashtirilgan. Hududlarning budjetdan amalga oshirilayotgan
xarajatlarining etarli daromadlar bilan ta’minlanmaganligi, mahalliy budjetlarni
davlat tomonidan daromadlarni tartibga solishda birlamchi Respublika budjetida
yig’ilgan daromadlarni bir qismini o’ayta tao’simlashni talab qiladi. Bu maqsadda
barcha davlatlar amaliyotida dotatsiya va subventsiyalardan foydalaniladi.
Mahalliy budjet daromadlarining bu manbai mahalliy hokimiyat organlarida
boqimandalik kayfiyatini yuzaga keltiradi.
Shuni inobatga olib taklif kiritishim mumkinki jismoniy shaxslarning
daromad solig’i mahalliy soliqlar tarkibiga kiritilsa maqsadga muofiq bo’lar edi.
Buni ijobiy tomoni undan iboratki, mahalliy budjetlar o’z hududlarida mazkur
soliq obektini ko’paytirishi, yakka tartibdagi tadbirkorlikning rivojlanib borishi,
binobarin, mahalliy budjetlarga to’lanadigan soliq va majburiy to’lovlar
miqdorini oshirish uchun yanada ko’proq intilish yuzaga keladi. Mahalliy
budjetlar moliyaviy mustaqilligini ta’minlash uchun ularning daromadlar bazasini
ham mustahkamlash lozim.
Buning uchun daromad olishni markazsizlashtirish lozim, bu mahalliy
boshqaruv organlarini iqtisodiy bazani rivojlantirishga va o’z qaramog’idagi
hududlarga investitsiya kiritishga xarakatlantiradi va natijada soliq tushumlarini
ko’paytiradi. Shuningdek, mahalliy boshqaruv organlariga mahalliy soliqlar va
tushumlar doirasida moliya siyosatini yurgizishda imkoniyat berilishi resurslarni
samarali boshqarishga rag’bat uyg’otadi.
34
6-rasm
Mahalliy budjetlarning tartibga soluvchi daromadlari21
Tartibga soluvchi daromadlar
Umumdavlat
soliqlardan
o’rnatilgan
me’yorlar asosidagi
ajrat malar
Yuridik shaxslardan
daromad (foyda)
solig’i
Byudjet
dotatsiyalari,
subventsiyalari va
ssudalari
Byudjetlar orasidagi
o’zaro hisob-kitoblar
asosida yuqori
byudjetlardan tushuvchi
mablag’lar
Qo’shilgan qiymat
solig’i va aktsiz
solig’i
Jismoniy shaxslardan
daromad solig’i
Ammo mahalliy hokimliklarga soliq vakolatlarini berish bilan birga ularning aholi
oldida hisobot berishini ta’minlovchi institutsional mexanizmlarni ham hisobga
olish kerak, aks holda berilgan vakolatlar ziyon keltirishi mumkin. O’zbekistonda
mahalliy budjet daromadlarining asosiy manbasi mahalliy soliq va yig’imlar,
umumdavlat soliqlaridan ajratmalar va yuqori budjetlardan tushumlardir (budjet
ssudalari va dotatsiyalari).
Har yili davlat budjeti parametrlarini belgilashda har bir viloyat uchun
umumdavlat soliqlarining har bir turi bo’yicha ajratmalar me’yori belgilanadi.
Umumdavlat soliklaridan ajratmalar me’yorining yillik o’zgarishi solik
daromadini boy va kambag’al hududlar orasida qisman qayta taqsimlashni ko’zda
21
O’zbekiston Respublikasi «Byudjet tizimi to’g’risida»gi qonuni, 2000 y, 14 dekabr.
35
tutadi. Biroq bunday mexanizm mahalliy hokimliklarni hududlarning iqtisodiy va
soliq bazasini rivojlantirishda rag’batini pasaytiradi, ularni soliq tushumlarini
yaxshilashdan manfaatdor etmaydi. Bunday yondashuv moliyaviy rejalar va
hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning uzoq muddatli dasturlarini ishlab
chiqish imkoniyatini istisno kiladi.
7-rasm
Mahalliy budjetning daromad manbalari
Yig’imlar
va soliq
tushumlari
22
Mahalliy soliqlar
Mahalliy byudjet
Yuqori byudjetdan
ssuda
va dotatsiyalar
Umumdavlat soliqlaridan
o’tkazmalar
Umuman olganda, mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligini
ta’minlashda
tartibga
keltiruvchi
daromadlar
rolining
keyingi
yillarda
pasayayotganligini ijobiy baholash mumkin. Bunday tendentsiyaning tarkib
topishi uzoq davrni talab etsa-da, uning tarkib topish sur’atlarini tezlashtirish
bilan bog’liq bo’lgan masalalarni hal etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Mahalliy budjetlar daromad bazalarining barqarorligini ta’minlash va uni
mustahkamlashning asosiy yo’nalishi sifatida biriktirilgan va tartibga keltiruvchi
36
daromadlar o’rtasidagi nisbatni optimallashtirish e’tirof etilgan va bunga erishish
uchun shu nisbatning tarkibida biriktirilgan daromadlarning salmog’ini oshirish
lozimligi ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan. Bizning fikrimizcha, bu o’ta
murakkab va muhim masala bo’lib, uning echimini topish mamlakatimizda unga
bag’ishlangan maxsus Dasturni yaratish (ishlab chiqish) va uni amalga oshirish
doirasida sodir bo’lmog’i
“O’zbekiston Respublikasi budjet tizimi to’g’risida”gi
qonuning
3moddasida budjet dotatsiyasi, budjet subventsiyasi va budjet ssudasiga
qo’yidagicha ta’rif berilgan:
Budjet dotatsiyasi - o’z daromadlari va budjetni tartibga soluvchi boshqa
mablag’lar etishmagan takdirda quyi budjetning xarajatlari Bilan daromadlari
o’rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik
sharti bilan ajratiladigan pul mablag’laridir.
Budjet subventsiyasi- qonun
hujjatlarida
nazarda
tutilgan tartibda
muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori budjetdan quyi budjetga
qaytarmaslik sharti bila ajratiladigan pul mablag’laridir.
Budjet ssudasi- yuqori
budjetdan quyi budjetga yoxud
respublika
budjetidan rezident-yuridik shaxsga yoki chet el davlatiga qaytarish sharti bilan
ajratiladigan mablag’dir. Ularning qo’shimcha daromad topish, o’z daromadlarini
ko’paytirishga qiziqishlarini pasaytiradi, budjetlarni o’z daromad qismini bajarish
imkoniyatlarini cheklabgina qolmay, moliyaviy nazoratning susayishiga sharoit
yaratadi. Ammo, shunga qaramasdan mahalliy budjetlarni kerakli mablag’lar
bilan ta’minlash usuli sifatida dotatsiyadan voz kechish ham mumkin emas.
4-jadval
ma’lumotlaridan
ko’rish
mumkinki,
ya’ni
umumdavlat
soliqlaridan ajratiladigan me’yorlar yil sayin o’zgarib bormoqda, ayrim
hududlarda
ularning
nisbati
o’zgarmagan,
xususan,
Qoraqalpog’iston
Respublikasi, Andijon viloyati, Jizzax viloyati, Qashqadaryo viloyati, Namangan
viloyati, Surxandaryo viloyati, samarqand viloyati, Sirdaryo viloyati va Xorazm
viloyatlarida soliqlardan ajratmalar bo’yicha me’yorlarning asosiy qismi 100 %
37
ga teng bo’lgan. Jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, ya’ni o’tgan 2011
yilga nisbatan 2012 yilda ba’zi soliqlar buyicha me’yorlar o’zgargan.
4-jadval Mahalliy budjetlarni o’z-o’zini daromad bilan qoplash
darajasi23 (%da)
Hududlar
2010 yil
2011 yil
2012 yil
Qoraqalpog’iston
Respublikasi
49,2
46,7
49,2
Andijon viloyati
48,0
51,6
55,2
Buxoro viloyati
100,0
100,0
100,0
Jizzax viloyati
37,9
40,9
46,2
Qashqadaryo viloyati
100,0
100,0
100,0
Navoiy viloyati
100,0
100,0
100,0
Namangan viloyati
35,0
40,8
44,2
Samarqand viloyati
41,8
44,8
47,2
Surxondaryo viloyati
40,1
41,7
47,7
Sirdaryo viloyati
68,8
70,2
69,8
Toshkent viloyati
100,0
100,0
100,0
Farg’ona viloyati
100,0
100,0
100,0
Xorazm viloyati
53,2
53,4
52,6
Toshkent shahri
100,0
100,0
100,0
Jami
70,6
71,5
72,9
38
Dotatsiyadan voz kechish maqsadida doimiy tushmaydigan daromad
manbalaridan ajratmalarni oshirish ham mahalliy budjetlarni og’ir ahvolga
tushirib qo’yishi mumkin. Shu sababli dotatsiyalarni aniq sharoitdan kelib chiqib,
iqtisodiy imkoniyatlari cheklangan hududlarga ajratish orqali ularning iqtisodiy
imkoniyatlarini tenglashtirib borishga e’tibor berish maqsadga muvofiqdir.
39
3) IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH
SHAROITIDA MAHALLIY BUDJETLAR
DAROMADLARI TARKIBIDA MAHALLIY
SOLIQLAR VA YIG’IMLAR ULUSHINI
KO’PAYTIRISH YO’LLARI.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan Inqirozga qarshi choralar dasturida
ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, oziq-ovqat va boshqa iste’mol tovarlari
ishlab chiqarishni kengaytirishni rag’batlantirish tadbirlari ahamiyatli o’rin tutadi.
Mahalliylashtirish dasturi o’z mazmuniga ko’ra respublikamiz korxonalarida
zamonaviy talablarga javob beruvchi, raqobatbardosh va import o’rnini bosuvchi
mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmini oshirish, asossiz import hajmini
qisqartirish, eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarish, yangi ish joylarini yaratish
kabi maqsadlarni namoyon etadi.
Respublika budjeti orqali mablag’larni qayta taqsimlanishining amaldagi
tartibi, aholi jon boshi sonini hisobga olib, ushbu daromadning tabaqalanishi nima
sababli yuzaga kelganligidan qat’iy nazar mahalliy budjetlar daromadlarini
tenglashtirishga qaratilgandir. Ammo, respublika va mahalliy budjetlar o’rtasida
soliqlarni taqsimlash mexanizmida soliqlarni hududlararo eksportini hisobga
olmaslik soliq va budjet tizimlarini amal qilish samaradorligini pasaytiradi,
O’zbekiston Respublikasi hududida yagona iqtisodiy muhitni shakllantirishga
to’sqinlik qiladi.
Soliqlarning budjetlar o’rtasida taqsimlanishining ochiq turi soliqlarni
yuqori hukumat organi tomonidan qayta taqsimlanishidir. Ochiq turdagi
taqsimlanish sharoitida mahalliy budjetlar tushumlari hududlararo savdo, ma’lum
darajadagi soliqlarning va yuqori hukumat organlari soliqlarining o’zaro
aloqadorligiga bog’liqdir. Hududlararo savdoning miqdor va sifat tavsifi,
40
mahalliy budjet soliqli to’lovlarni yuritish yo’li orqali yuqori budjetga
to’lanadigan soliqlar summasining kamayishi soliqlarni budjet tizimi bo’g’inlari
o’rtasida qayta taqsimlanishiga asos bo’ladi, soliqlarni qayta taqsimlanishi
iqtisodiyotda butunlay budjet-soliq tizimini amal qilishiga bevosita ta’sir etadi.
Rezidentlar uchun soliqlar qiymati va soliqqa tortish darajasi bo’yicha mahalliy
hukumat organlarining differentsiallashuvi daromadlarni hududiy hususiyatga
asoslangan holda aholi o’rtasida qayta taqsimlanishiga yordam beradi va ishlab
chiqarishni joylashtirishga o’z samaradorligini pasaytirib ta’sir etadi.
Shuningdek, mahalliy hukumat organlari doirasida soliq olish mumkin
bo’lgan ishlab chiqarishlarni rivojlantirish va shakllantirishni jadallashtirish
zaruriyati tug’ilmoqda. Bu tarmoqda bunday ijobiy holatni ko’rish mumkin,
chunki respublika va mahalliy budjetlarning daromadlari oshadi, qayta taqsimlash
davlat hukumat organlarini soliq tizimini makroiqtisodiy siyosat dastagi sifatida
foydalanish imkoniyatlarini qisqarishiga olib keladi.
Soliqlarni budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash muammosini
nazariy ravishda quyidagi yo’llar bilan echish mumkin: soliq tizimiga o’zgartirish
kiritish bilan, budjet tuzilishini o’zgartirish yoki birinchi va ikkinchi yo’llarni
qo’shish orqali. Bunda eng maqsadga muvofiq keladigan qaror, bu soliqlarni
taqsimlashni maqbul mexanizmini ishlab chiqishdir, ya’ni budjet tuzish
salohiyatini ishlatilishidir. Umumdavlat soliqlarining bir qismini o’tkazish
me’yorlarini budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida soliqlarni qayta taqsimlanishini
bartaraf etish dastagi va barcha hukumat organlarini soliqli daromadlarini aholi
jon boshi hisobiga tengligida emas, balki soliqli daromad olishda tengligini
ta’minlash sifatida foydalanish lozim.
Mamlakatimizda bir qator iqtisodchi olimlar o’zlarining ilmiy ishlarida
umumdavlat soliqlarining mahalliy budjetlarga ajratmalari me’yorlari xususida
to’xtalib o’tganlar. Xususan, i.f.n. B.Jo’raev o’zining ilmiy ishida ushbu
me’yorlarni 3 yil muddatga o’zgarmas qilib belgilab qo’yish maqsadga muvofiq
deb topgan. Bu, ma’lum jihatdan, to’g’ri fikr. Lekin, bizning fikrimizcha,
me’yorlarni 3 yilga o’zgarmas qilib belgilab ko’yish ana shu yangilikdan kutilgan
41
samarani olish, uni tahlil qilish va tegishli nazariy hamda amaliy xulosa chiqarish
uchun etarlicha muddat emas. Ma’lum bir ko’rsatkichni joriy etish va uning
amalda qanday samara berganligini tahlil qilish bir muncha uzoqroq muddat, ya’ni
kamida 5 yil belgilanishi lozim va maqsadga muvofiqroq bo’lur edi.
Yuqorida keltirilgan fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda tartibga
soluvchi soliqlarni taqsimlash tizimini isloh qilishdagi birinchi darajali tadbir —
bu ma’lum muddatga (5 yilga) yagona barqaror me’yorlar joriy etilishi lozim, deb
hisoblaymiz.
Mahalliy hokimiyat organlarini soliq yig’imlarini ko’paytirishga bo’lgan
qiziqishlarini oshirish va subventsiyalarni hamda boshqa moliyaviy yordam
turlarini qisqartirish maqsadida, bizning nazarimizda, rejadan ortiqcha tushgan
soliq
summalarini
taqsimlash
mexanizmini
qayta
ko’rib
chiqish
va
takomillashtirish kerak. Bunda rejadan ortiqcha soliq tushumlarini mahalliy
budjetlarda qoldirish me’yorlarini ishlab chiqish va qonuniy tasdiqlash kerak.
Hozirgi vaqtda rejadan ortiqcha tushumlar respublika va mahalliy budjetlarning
joriy ehtiyojlaridan kelib chiqib, umuman tizimlanmagan usulda taqsimlanmoqda.
Yagona barqaror me’yorlar joriy etilganda subventsiyalarning oshishi keyinchalik
soliq tushumlarining ham oshishi bilan qoplanishi mumkin. Bu omil ma’lum vaqt
tafovuti bilan amalga oshadi, chunki soliq tushumlarini oshirish soliq tushumlarini
ma’lum bir vaqt (1-2 yil) o’tgandan keyin ko’paytiradi.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, yagona me’yorlarning qo’llanilishi
qo’shimcha qarama-qarshi moliyaviy oqimlarni yuzaga keltirishi mumkin.
Budjet
muassasalarini
moliyalashtirishning
mavjud
amaliyotidan
ma’lumki, moliya yilining yakunida budjet hisob raqamlarida daromadlarning
ortiqcha bajarilishi evaziga shakllangan summalar ko’rinishidagi mablag’lar hosil
bo’ladi. Ushbu mablag’lar to’liq miqdorda respublika budjetiga olib qo’yiladi.
Fikrimizcha,
budjet
daromadlarning
ortiqcha
bajarilishi
evaziga shakllangan summalarni olib qo’yish mexanizmidan ham
rag’batlantirish vositasi sifatida foydalanish mumkin. Bunda ularni respublika
budjetiga to’liq emas, balki 10:90 mutanosiblikda taqsimlash maqsadga muvofiq
42
bo’ladi, ya’ni budjetning ortiqcha summalarining 10 %ini mahalliy budjetlarga
qoldirish va 90 %ini respublika budjetiga yo’naltirish lozim va bu bilan samarali
mexanizm xizmat qilgan bo’lar edi.
Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda, tartibga soluvchi daromadlar taklif
qilinayotgan tartibining quyidagi ustunliklarini ajratib ko’rsatish mumkin:
·
birinchidan, budjetning oshkoraligini oshiradi;
· ikkinchidan, davlat budjeti daromad qismining barqaror va bir maromda
shakllanib borishini taminlaydi;
·
uchinchidan, davlat budjeti tahminlarining yanada reallashuvini
keltirib chiqaradi;
· to’rtinchidan, soliq tushumlarini ko’paytirishga qiziqishning keskin
ortishiga va budjet boqimandalarini qisqartirilishi va soliq salohiyati oshishiga
zamin yaratadi;
· beshinchidan, budjet parametrlarini ishlab chiqishdagi kelishuvchilik
amaliyotining keskin kamayishiga shart-sharoit yaratadi.
Rejadan ortiqcha soliq tushumlarini ma’lum vaqt mobaynida tasdiqlangan
yagona me’yor
asosida taqsimlash quyidagi ijobiy tendentsiyalar vujudga
kelishiga imkon beradi:
· rejadan ortiqcha soliqlar tushumidan manfaatdorlikni oshiradi;
· respublika va mahalliy budjetlarning daromad bazalarini mustahkamlaydi
va subventsiyalarni kamaytiradi.
Yuqori iqtisodiy va soliq salohiyatiga ega bo’lgan viloyatlar budjet
daromadlarining xarajatlaridan oshib ketgan qismini yuqoridagi mutanosiblikda
taqsimlanishi quyidagi maqsadlarga yo’naltiriladi:
-
soliqlarni yig’ishdan manfaatdorlikni yuqori darajada saqlab qolish, ularni
ko’paytirish va hududda soliq bazasini yanada kengaytiradi;
43
-
munosiblangan budjetga ega bo’lgan yoki kichik miqdordagi budjet
taqchilligiga ega bo’lgan hududlarni soliq tushumlarini oshirishga bo’lgan
qiziqishlarini yanada oshiradi.
Budjetlarni shakllantirish va budjetlararo munosabatlarning O’zbekistonda
yuzaga kelgan amaliyoti va tizimi jahon amaliyotida mavjud barcha tajribani
qo’llashga imkon bermaydi. Shuning uchun bizning fikrimizcha, quyi budjetlarga
moliyaviy yordam ko’rsatish tizimini isloh qilishning vazifalarini va uning amalga
oshirish bosqichlarini aniq belgilab o’tkazish kerak.
Shu munosabat bilan, ishimizning ushbu bo’limida quyi budjetlarga
moliyaviy yordam ko’rsatish mexanizmining ikki bosqichini keltirishga intildik,
har bir bosqichining maqsad va vazifalari aniqlandi, moliyaviy yordam
ko’rinishlarini keltirdik.
Birinchi bosqichda, mahalliy hokimiyat organlarining soliq yig’imlarini
oshirishga qiziqishlarini rag’batlantirishga, iqtisodiy bazasini rivojlantirishga va
qisman budjet ta’minotini hududlar bo’yicha tenglashtirishga harakat qilinadi.
Mahalliy budjetlarni shakllantirishning mavjud amaliyotini hisobga olib
birinchi bosqichda moliyaviy yordamlarni taqsimlashda keskin o’zgarishlar
tavsiya etilmaydi. Bizning fikrimizcha, avvalambor, barcha hududlarga nisbatan
ular daromad bazasini va xarajatlarini shakllantirishga bo’lgan yagona va
asoslangan yondoshuvlarni aniqlab olish kerak.
Birinchi bosqich (2-3 yil) quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi:
birinchidan, yo’nalishlar va sohalar bo’yicha budjet xarajatlarining
me’yorlarini takomillashtirish va joriy etish; ikkinchidan, tartibga soluvchi
soliqlarning mahalliy budjetlarga
ajratmalarini
yagona
barqaror
me’yorlarini
joriy
etish;
uchinchidan,
rag’batlantiruvchi vosita sifatida rejadan ortiqcha
tushumlarning 5 yilga tasdiqlangan yagona barqaror me’yorlaridan foydalanish;
to’rtinchidan, hududlarga moliyaviy yordamlarni aniq maqsadlarni
moliyalashtirishga subventsiyalar ko’rinishida taqdim etish.
44
Alohida hududlarga moliyaviy yordam ko’rsatishga yondoshuvlarni
asoslashni mahalliy budjetlar daromad bazasidan va xarajatlaridan alohida ajratib
olib qarash mumkin emas.
Shuning uchun hududlarga moliyaviy yordam ko’rsatishning shakl va
usullari asosan ular daromad bazalarini va xarajatlar me’yorlarini amalga oshirish
vositalarini ham takomillashtirish vazifalarini o’z ichiga oladi, bunda esa
moliyaviy yordam ko’rsatish hajmi va yo’nalishlari aniqlanadi.
Tartibga soluvchi soliqlarning ajratmalar me’yorlari hududlar uchun
tavsiya qilinadi. Navbatdagi budjet darajasi, ya’ni tumanlar budjetlarini oladigan
bo’lsak, bunda tumanlar uchun ular o’ziga xosligi va farqlarini hisobga oladigan
me’yorlar zarurdir. Bizning fikrimizcha, bu vazifa o’rta muddatdagi davr
vazifasidir, chunki birinchi bosqichda viloyat darajasida ishlab chiqarilgan
me’yorlarni amalda sinab ko’rish va viloyat ichida ham zaruriy hollarda ishlatish
kerak bo’ladi.
Taklif qilinayotgan tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar me’yorlaridan
foydalanish mahalliy budjetlarga etishmay turgan moliyaviy resurslarni
anchagina aniqroq belgilashga va zarur moliyaviy yordam miqdorini asoslashga
imkon beradi.
Shunday qilib, yuqorida sanab o’tilgan vositalar yordamida moliyaviy
yordamlarni taqsimlashning eng maqbul yo’lini topishga harakat qilindi.
Ikkinchi bosqich (3-4 yil) quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi:
1)
Jon boshiga
tenglashtirish
to’g’ri
keladigan
daromadlarni
maqsadida foydalanish uchun budjet xarajatlari indeksini hisob-kitob qilish;
2)
Soliq salohiyatini (potentsialini) baholash uslubini ishlab chiqish va
uni hududlar bo’yicha hisoblash;
3)
Transfertlarni tenglashtirish maqsadida va vazifalaridan kelib chiqib
aniqlash va tanlash (mahalliy budjetlar balanslashganligi, aholi jon boshiga to’g’ri
keladigan daromadlarni tenglashtirish, xarajatlarni demografik va boshqa
ko’rsatkichlardan kelib chiqib tenglashtirish);
45
Ushbu vazifalarni hal qilishdan kelib chiqib, moliyaviy yordamni
taqsimlash ikkinchi bosqichda quyidagilarga tayanishi lozim:
· har bir hududning xarajatlarga ehtiyojini aniqlash mahalliy ahamiyatdagi
xizmatlardan foydalanuvchilar soniga asoslanadi, bunda hududlar orasidagi
ob’ektiv tafovutlar, aholining yosh guruhlari, narx-navo darajasi va h.k.lar
hisobga olinadi;
· hududlarning daromad imkoniyatlari ular soliq salohiyatini (soliq bazasini
xarakterlaydigan ob’ektiv iqtisodiy ko’rsatkichlar) baholash asosida aniqlanadi;
· moliyaviy yordamning yo’nalishi va hajmlari kelishuvchilik amaliyotini
bartaraf qiladigan barcha hududlarga baravar yondoshuv asosida aniqlanadi.
Budjet daromadlarini va hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini
baravarlashtirish maqsadi ustivorligini hisobga olgan holda, ikkinchi bosqichda
jon boshiga daromad va xarajatlarni hisoblash maqsadida axborot va metodik
bazani tayyorlash, tegishli ko’rsatkichlarni hisoblash zarur.
Mahalliy budjet daromadlarini asoslash uchun hududning soliq salohiyati
(potentsiali) ko’rsatkichi o’ta muhimdir. Bu ko’rsatkich ushbu hududda budjet
daromadlarini ob’ektiv shart-sharoitlardan va moliyaviy xo’jalik faoliyati
natijalaridan kelib chiqib safarbar qilish imkoniyatlarini ko’rsatadi.
Soliq tushumlarining ko’rsatkichlariga asoslangan hozirgi amaliyot ikkita
ustunlikka egadir: oddiy usul va zarur ma’lumotlarning statistik hisobotlarda
mavjudligi. Ammo bu ma’lumotlar mahalliy hukumat organlarining budjet
daromadlarini oshirishdagi, soliq bazasini rivojlantirish va quyidagi yo’nalishlar
bo’yicha bor imkoniyatlarini aks ettirmaydi:
· budjet boqimandalarini undirib olish;
· soliq to’lovchilarning qonunga itoatkorligini oshirish;
· soliq stavkalarini aniqlashda tabaqalashgan yondoshuvni qo’llash va
vakolati bo’lgan holatlarda soliq imtiyozlarini kamaytirish.
Bizning fikrimizcha, amalda tushgan to’lov va soliqlar ko’rsatkichlaridan
foydalanish yana bir muammoni yuzaga keltiradi - mahalliy hukumat organlarini
46
o’z hududlarida soliq tushumlarini yig’uvchanligini oshirishga bo’lgan
qiziqishlarini so’ndiradi.
Bu kamchiliklardan soliq salohiyati ko’rsatkichi holidir, chunki u iqtisodiy
rivojlanish va iqtisodiy faoliyatning ob’ektiv ko’rsatkichlariga asoslangandir.
Biroq, uni o’lchash uchun tengli axborot va uslubiy bazani ishlab chiqish zarurdir.
Soliq salohiyatining eng aniq bahosini aniq bir hudud misolida butun
iqtisodiy faoliyatni tekshirish va audit qilish yordamida (yashirin biznesni ham
qo’shib) aniqlash mumkin bulur edi, ammo bu o’ta mushkul va qimmat vazifadir.
O’tish davri iqtisodiyotidagi davlatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, juda kam
xarajatlar sarf qilib solihiyatini aniqlash mumkin bo’lgan usullar ham mavjuddir.
Reprezentativ soliq tizimi usuli, bunda alohida soliqlarning hududlar bo’yicha
bazalariga tegishli ma’lumotlardan foydalaniladi. Ushbu usulni qo’llash uchun
barcha yig’ilgan soliqlar va ularning bazalari to’g’risidagi ma’lumotlar hududlar
bo’yicha mavjud bo’lishi kerak. Keyingi usul — regression tahlil usuli yordamida
alohida hududda yig’ilgan daromadlar hajmi bilan ularning hajmiga ta’sir qiluvchi
omillar o’rtasidagi bog’liqlikni miqdoran hisoblash mumkin. Rossiyada
ishlatiladigan hududning yalpi mahsuloti ko’rsatkichini hisoblash usulini esa
bizda qo’llash mumkin emas, chunki amalda bizda hududning yalpi mahsuloti
bahosi mavjud emas.
Amalda yig’ilgan soliqlarning hudud soliq salohiyatiga nisbati, keyin esa,
olingan natijaning respublika bo’yicha o’rtachasiga nisbati soliq oshirish harakati
koeffitsienti deb ataladi. Bu koeffitsient hududlar rejalashtirayotgan soliqlarni
solishtirilayotgan
ko’rinishga
keltiradi.
Buning
uchun
hududning
rejalashtirilayotgan daromadlarini yuqoridagi koeffitsentga bo’lish kerak.
Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlarni hisoblash va joriy etish ikki turdagi
transfertlarni qo’llashga imkon beradi: budjet taqchilligini qoplash uchun
dotatsiyalar va tenglashtiruvchi dotatsiyalar.
Bunday yondoshuvga ko’ra barcha hududlar uchta guruhga bo’linadilar:
47
1.
Xarajat ehtiyojlari o’zining mahalliy budjetlari daromadlari va
tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar hisobidan to’liq qoplanadigan va budjet
ta’minoti
tegishli o’rtacha darajadan oshib ketgan hududlar;
2.
O’rtacha
budjet
ta’minotiga
ega
bo’lgan,
tenglashtiruvchi
transfertlarga muhtoj bo’lmagan balanslashtirilgan budjetga ega bo’lgan
(daromadlari mahalliy soliqlar va tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalardan
hamda subventsiyalardan tashkil topadigan) hududlar;
3.
Daromadlari
xarajatlarini qoplamaydigan,
budjet
ta’minoti o’rtacha budjet ta’minotidan past bo’lgan, moliyaviy yordamlarga va
dotatsiyalarga, baravarlashtiruvchi subventsiyalarga muhtoj bo’lgan hududlar.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, mahalliy budjetlar soliq salohiyatini
hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish yo’li bilan mustahkamlash yo’nalishlari
bo’yicha quyidagi xulosalarni berish mumkin:
-
mahalliy hudud iqtisodiyotini soliq mexanizmi asosida tartibga
solishda soliqlar me’yoriy tartibga solingan;
-
ko’p ukladli iqtisodiyot asoslarini shakllantirishda soliqlar iqtisodiy
kategoriya sifatida o’araladi;
-
hozirgi vaqtda budjetning doromad qismini shakllantirishda asosiy
e’tibor soliqlarni vertikal tarzda taqsimlash muammosiga qaratilmoqda va deyarli
soliqlarni gorizontal tarzda (mahalliy budjetlar bo’g’inlari o’rtasida) taqsimlashga
e’tibor berilmayotir;
-
budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida soliqlarni qayta taqsimlashni
hisobga olish va aniqlash mexanizmi yaratilmagan;
-
mahalliy hukumat organlari doirasida soliq olish mumkin bo’lgan
ishlab chiqarishlarni rivojlantirish va shakllantirishni jadallashtirish zarur;
-
tartibga soluvchi soliqlarni taqsimlash tizimini isloh qilish doirasida
yagona barqaror me’yorlarni ma’lum muddatga (5 yilga) belgilash lozim;
-
mahalliy hokimiyat organlarini soliq yig’imlarini ko’paytirishga
bo’lgan qiziqishlarini oshirish va subventsiyalarni hamda boshqa moliyaviy
48
yordam turlarini qisqartirish maqsadida, bizning nazarimizda, rejadan ortiqcha
tushgan soliq summalarini taqsimlash mexanizmini qayta ko’rib chiqish va
takomillashtirish kerak. Bunda rejadan ortiqcha soliq tushumlarini mahalliy
budjetlarda qoldirish me’yorlarini ishlab chiqish va qonuniy tasdiqlash kerak.
Hozirgi vaqtda rejadan ortiqcha tushumlar respublika va mahalliy budjetlarning
joriy
ehtiyojlaridan
kelib
chiqib,
umuman
tizimlanmagan
usulda
taqsimlanmoqda.
Mahalliy budjetlar daromadlari tarkibida mahalliy soliqlar va yig’imlar ulushini
ko’paytirishning asosiy yo’nalishlari
Mahalliy budjetlar moliyaviy imkoniyatlarini oshirishning muhim
omillaridan biri – xarajatlarni taxminlashtirish va moliyalashtirish bo’yicha
vakolatlar taqsimlanishining hozirgi holatini tahlil etish hamda istiqbollarini
yoritish hisoblanadi. Darhaqiqat, hozirgi budjet amaliyotining tahlili mahalliy
budjetlar huquq va majburiyatlarining ortib borayotganligi sharoitida ular
moliyaviy imkoniyatlari shakllanishining ob’ektiv va sub’ektiv omillarini chuqur
tadqiq etishni talab etadi.
Davlat xizmatlari ko’rsatish bo’yicha mas’ul davlat hokimiyati darajasini
aniqlashning optimal usuli mavjud emas. Aslida, ko’pgina ijtimoiy xizmatlarni
mahalliy darajada ko’rsatish mumkin. Biroq, amaliyotda xarajat majburiyatlarini
taqsimlashning xilma-xil ko’rinishlari kuzatiladi, xali-xanuz xarajatlarni
taqsimlashning biror-bir eng yaxshi usuli topilganicha yo’q. U yoki bu xizmatning
qaysi
darajada
ko’rsatilishi
to’g’risidagi
qaror,
iqtisodiy
samaradorlik
tafakkuridan kam bo’lmagan holatda, mamlakatning tarixiy va siyosiy an’analari
asosida qabul qilinadi.
Mahalliy budjetlar xarajatlariga qattiq budjet cheklovlarini qo’llash bir
vaqtning o’zida, soliq tushumlarining o’sishini ham hisobga olishi va etarlicha
budjet mustahkamligi hamda sharoitga moslashuvchanlikni ham talab etadi.
49
Bugungi kunda respublika va mahalliy budjetlar o’rtasida xarajat
majburiyatlaridagi cheklovlar egiluvchan, biroq bir tizimga solinmagan
ko’rinishga egadir. «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonun bilan respublika va
mahalliy budjetlardan tarmoqlar bo’yicha xarajatlarni moliyalashtirishning
cheklovlari va qonuniy mustahkamlanishi amalga oshirilgan. Biroq, Qonunda
keltirilgan cheklovlar respublika va mahalliy budjetlar xarajatlarini
moliyalashtirish jarayonidagi ma’lum nomutanosibliklarni bartaraf qilmaydi.
Moliya
Vazirligi
kelishmovchiliklar
va
mahalliy
hududiy
moliya
budjetlar
boshqarmalari
xarajatlarini
o’rtasidagi
taxminlashtirish
bosqichidayoq yuzaga keladi. Mahalliy budjetlar xarajatlarini taxminlashtirishda
Moliya
Vazirligi
mavjud
ikoniyatlardan,
ya’ni
taxmin
qilinayotgan
daromadlardan kelib chiqadi. Hududlar darajasida xarajatlarni taxminlashtirish
joylardagi real ehtiyojlardan kelib chiqib amalga oshiriladi, bu esa mos ravishda
Moliya Vazirligi taxminlarini oshirib yuboradi. Markaz va hududlar moliyaviy
imkoniyatlarini muvofiqlashtirish jarayonida mahalliy budjetlar xarajatlarining
optimal taxmini aniqlanadiki, ushbu miqdor daromad bazasidan kelib chiqadi.
Bunday yondoshuv «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonun bilan ham
mustahkamlab qo’yilgan, vaholanki, mazkur Qonunga muvofiq mahalliy
budjetlar taqchilligiga yo’l qo’yilmaydi. Shunga mos ravishda mahalliy
budjetlarning
xarajatlari
subventsiyalarni
ham
hisobga
olgan
holdagi
daromadlardan ortib ketmasligi amaliyoti talab etiladi.
Mahalliy budjetlarni taxminlashtirishga yondoshuvlardagi va markaziy
hamda mahalliy organlar tomonidan yagona yondoshuvni qo’llashdagi
nomutanosibliklarni mahalliy budjetlar xarajatlarini qat’iy me’yorlar asosida
taxminlashtirishda bartaraf qilish mumkin.
2000 yilda tegishli tarmoqlar va budjet xizmatlari iste’molchilarining soni
bo’yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlardan kelib chiqib hisoblanuvchi
moddalar (tarmoqlar) bo’yicha xarajatlarni qat’iy belgilangan me’yorlar orqali
taxminlashtirishga o’tishga urinish bo’lgan. Biroq, bunday qat’iy me’yorlar
sezilarli kamchiliklarga ega edi.
50
Ijtimoiy infratuzilma va sanoat tarmoqlarini rivojlanish darajasidagi tafovutlar,
shahar va qishloq aholisining mavjudligi, baho darajasining turlichaligi sababli
viloyat hududida ko’rsatilayotgan budjet xizmatlarining qiymati farq qiladi.
Bunda, viloyat bo’yicha o’rtacha hisoblangan, budjet xarajatlarining yuqorida
keltirilgan qat’iy me’yorlarini qo’llash «o’rtacha harorat» samarasiga ega
bo’lishi mumkin, ya’ni ayrim tumanlar bunday qat’iy me’yorlar asosida o’z
xarajatlarini to’la qoplay olishlari mumkin, boshqa hududlar esa o’rtacha qat’iy
me’yorlar asosida xarajatlarini qoplay olmaydilar. Shundan kelib chiqib,
viloyatning turli hududlaridagi tumanlar guruhi bo’yicha hisoblanuvchi va
ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarining mavjudligi, olisligi, shahar-qishloq
aholisining soni va boshqa shu kabi parametrlarni hisobga oluvchi korrektirovka
koeffitsentlarini qo’llash zarurdir.
Mahalliy budjetlar xarajatlarini baholashning nisbatan asoslangan usuli
sifatida ovqatlanish uchun xarajatlarning tibbiy me’yorlarini, ta’lim sohasida
uslubiy materiallar va bitta o’qituvchiga to’g’ri keladigan o’quvchi soni
me’yorlarini, budjet tashkilotlari uchun kommunal xizmatlari xarajatlari bo’yicha
limitlarni va boshqalarni hisobga oluvchi yagona davlat me’yorlari asosida
xarajatlarni moliyalashtirish maydonga chiqadi.
Biroq, budjet
xarajatlarini yagona davlat me’yorlari asosida (ijtimoiy
jihatdan maqbul va ilmiy asoslangan) mahalliy budjetning real daromadlari bilan
bog’lanmagan holda rejalashtirish hozirgi vaqtda budjetning xarajatlar qismini
daromadlar qismidan sezilarli darajada ortib ketishiga olib kelmoqda. Shu boisdan
ta’kidlash lozimki, bu kabi yagona davlat me’yorlarini hozirgi sharoitda qo’llash
xarajat moddalari bo’yicha mahalliy budjetlar xarajatlarini ongli tarzda
qisqartirishni anglatadi va bu holat xarajat guruhlaridagi u yoki bu moddalar
bo’yicha
moliyalashtirish
darajasining
asoslanmagan
tarzda
keskin
tebranishlariga olib keladi. Ushbu amaliyot shuni anglatadiki, budjet tizimi
bo’g’inlari faoliyatining huquqiy asosi bo’lmish «Budjet tizimi to’g’risida»gi
Qonun o’zining «belgilangan xarajat yo’nalishlari va hajmlari bo’yicha
mablag’larni taqsimlash»ni ta’minlay olmasligi oqibatida tegishli funktsiyasini
51
bajara olmasligiga olib keladi. Buning natijasida mahalliy moliya organlari va
Moliya Vazirligi o’rtasida mahalliy budjetlar xarajatlarini taxminlashtirish
yuzasidan kelishmovchilik va nomutanosibliklar saqlanib qoladi. Bundan tashqari
budjet xarajatlarining ijtimoiy maqbul va asoslangan davlat me’yorlari ma’lum
ijtimoiy standartlar (iste’mol budjeti minimumi, yashovchanlik minimumi va
h.k.)ning ham qonuniy tarzda tasdiqlanishini talab etadiki, bu holat yaqin
kelajakda yagona davlat me’yorlarini qo’llashning imkoniyatlari cheklanganligini
yana bir bor tasdiqlaydi.
Budjet xarajatlari vakolatlarini taqsimlash tizimini isloh qilishning bu
bosqichida mahalliy budjetlar xarajatlarini xarajat yo’nalishlari (maorif, sog’liqni
saqlash, ijtimoiy ta’minot, uy-joy va kommunal xo’jaligi, boshqaruv va
boshqalar)
bo’yicha
jon
boshiga
to’g’ri
keluvchi
me’yorlar
asosida
taxminlashtirishda korrektirovka qiluvchi tuman koeffitsientlarining hisobga
olinishi ushbu xarajatlar asosliligini va ijrosini ta’minlaydi.
Respublika
va
mahalliy
budjetlar
xarajatlarini
taxminlashtirishda
davlatning yagona me’yorlarini qo’llashda yuqorida bildirilgan holatlarning
e’tiborga olinishi mahalliy moliya organlari va Moliya Vazirligi o’rtasidagi
xarajatlarni
taxminlashtirish
amaliyotidagi
kelishmovchiliklarni
minimallashtirish imkonini beradi.
Budjet xarajatlari vakolatlarini taqsimlash tizimini isloh qilishning yana bir
muhim muammosi hozirgi budjet amaliyotida uchrayotgan «mahalliy budjet
xarajatlari taxminlashtirilgandan so’ng uning ijrosida ayrim xarajatlarning
respublika budjeti ixtiyoriga olib qo’yish» holatlarining uchrashidir. Ushbu
zaruriyat, albatta, tegishli xarajat yo’nalishining maqsadli moliyalashtirilishi va
muddatliligini ta’minlashning ahamiyatliligidan kelib chiqsada, taxminlashtirish
va ijro etish jarayonidagi yaxlitlikni buzadi. Huddi shunday holatni alohida
xarajatlarning respublika budjetidan mahalliy budjetlarga o’tkazilishida ham
kuzatish mumkinki, bunday budjet tadbirlari budjet amaliyotida uchramoqda.
Xarajatlar ijrosida mahalliy budjetlardan respublika budjetiga olib
qo’yilayotgan xarajatlarga ijtimoiy sohalarni moliyalashtirishning «birinchi sinf
52
o’quvchilari uchun darsliklar ajratish xarajatlari»ni hamda «kam ta’minlangan
oilalar bolalari uchun qishki kiyim xarajatlari»ni misol qilish mumkin.
Tegishli moliya yili uchun budjet loyihasi tasdiqlangach, mazkur yil
investitsiya dasturiga tegishli o’zgartishlarning kiritilishi ayrim investitsiyalarni,
jumladan, kollejlar va litseylar qurilishini moliyalashtirish xarajatlarini respublika
budjetidan mahalliy budjetlar ixtiyoriga o’tkazilishini zarur qilib qo’ymoqda.
Budjet xarajatlarini taxminlashtirish va ijro etish jarayonidagi «davlat
zaruriyati» tufayli respublika budjetidan mahalliy budjetlar ixtiyoriga yoki
mahalliy budjetlardan respublika budjetiga o’tkaziladigan xarajatlar o’zaro hisobkitoblarga qo’yilmoqda.
Budjet amaliyotidagi hozirda mavjud bo’lgan ushbu holat budjet tizimi
bo’g’inlari o’rtasida xarajat vakolatlarining asoslangan va adolatli tizimi
yaratilmaganligini tasdiqlaydi. «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonun ushbu
xarajatlarni mahalliy budjetlar zimmasiga yuklatilishini ko’rsatadi. Biroq, ushbu
xarajatlarning mahalliy budjetlarga ular daromad bazasini tegishli tarzda
oshirmay turib biriktirilishi budjet ssudalariga bo’lgan ehtiyojning o’sishiga olib
keladiki, ularni berish amaliyoti qaytaruvchanlik muammosining keskinligi
tufayli nomaqbuldir.
Xarajat vakolatlarining taqsimlanishida, odatda, ushbu xarajatlarni ijro
etuvchi hokimiyat darajasini belgilashdan boshlanadi, so’ngra xarajatlarning
to’liq yoki qisman moliyalashtirilishini mahalliy darajada xal etish ko’lami
aniqlanadi. Shundan kelib chiqib, mahalliy budjetlar jami xarajatlari ichida
aholiga adresli ijtimoiy yordam ko’rsatish xarajatlari (birinchi sinf o’quvchilari
uchun darsliklar ajratish xarajatlari, kam ta’minlangan oilalar bolalari uchun
qishki kiyim xarajatlari)ning istiqbolli yo’nalishlari aniqlanadi. Ushbu maqsadli
xarajatlarning moliyalashtirilmay qolishi holatining oldini olish, budjet
ssudalarining asossiz tarzda o’sib ketishiga yo’l qo’yish holatining bartaraf etilishi
uchun ushbu xarajatlar ijrosini ta’minlashga respublika budjetidan maqsadli
subventsiyalar ajratilishi lozim.
53
O’zbekiston Respublikasining agrar xususiyati e’tiborga olinsa, suv xo’jaliklari
faoliyatini ta’minlash xarajatlari bo’lmish sug’orish xarajatlari, kollektor-drenaj
tizimlarini tozalash xarajatlari, to’g’onlarni mustahkamlash xarajatlari, sho’r
bosgan erlarni yuvish xarajatlari va suv xo’jaligi bo’yicha boshqa kapital
xarajatlarni moliyalashtirishning naqadar ahamiyatliligini ta’kidlash unchalik
qiyin emas.
Budjet
tizimi
bo’g’inlari
o’rtasida
xarajatlarni
moliyalashtirish
vakolatlarining taqsimotini takomillashtirish maqsadida suv xo’jaligi xarajatlarini
moliyalashtirish amaliyotida respublika budjeti va mahalliy budjetlar ishtirokini
zamon talabiga moslash lozim. Ushbu maqsadda quyidagi yondoshuvni asoslash
mumkin:
· mahalliy xususiyatga ega bo’lgan xarajatlarni, jumladan, to’g’onlarni
mustahkamlash, sug’orish, kollektor-drenaj tizimlarini tozalash, sho’r bosgan
erlarni yuvish xarajatlari mahalliy budjetlarga biriktirilishi lozim;
· kapital xususiyatga ega bo’lgan xarajatlar, irrigatsiya tizimi joylashuvi va
kapital ta’mirlashga katta hajmdagi moliyaviy resurslar talab qilinganligi tufayli,
respublika budjetiga biriktirilmog’i zarur.
Mahalliy
budjetlar
mukammallashtirish
orqali
imkoniyatlarini
yaxshilash
xarajat
vakolatlari
yo’nalishlari
taqsimotini
yuzasidan
quyidagi
xulosalarni berishimiz mumkin:
-
bugungi kunda respublika va mahalliy budjetlar o’rtasida xarajat
majburiyatlaridagi cheklovlar egiluvchan, biroq bir tizimga solinmagan
ko’rinishga egadir;
-
O’zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida»gi Qonuni
bilan respublika va mahalliy budjetlardan tarmoqlar bo’yicha xarajatlarni
moliyalashtirishning
cheklovlari
va
oshirilgan;
54
qonuniy
mustahkamlanishi
amalga
-
biroq, qonunda keltirilgan cheklovlar respublika va mahalliy
budjetlar xarajatlarini moliyalashtirish jarayonidagi ma’lum nomutanosibliklarni
bartaraf qilmaydi;
-
budjet xarajatlari vakolatlarini taqsimlash tizimini isloh qilishning
yana
bir muhim muammosi hozirgi budjet amaliyotida uchrayotgan «mahalliy budjet
xarajatlari taxminlashtirilgandan so’ng uning ijrosida ayrim xarajatlarning
respublika budjeti ixtiyoriga olib qo’yish» holatlarining uchrashidir. Ushbu
zaruriyat, albatta, tegishli xarajat yo’nalishining maqsadli moliyalashtirilishi va
muddatliligini ta’minlashning ahamiyatliligidan kelib chiqsada, taxminlashtirish
va ijro etish jarayonidagi yaxlitlikni buzadi. Huddi shunday holatni alohida
xarajatlarning respublika budjetidan mahalliy budjetlarga o’tkazilishida ham
kuzatish mumkinki, bunday budjet tadbirlari budjet amaliyotida uchramoqda;
-
Budjet xarajatlarini taxminlashtirish va ijro etish jarayonidagi o’zaro
hisob-kitoblarga qo’yilmoqda.
-
budjet amaliyotidagi hozirda mavjud bo’lgan «davlat zaruriyati»
tufayli xarajatlarni respublika budjetidan mahalliy budjetlar ixtiyoriga yoki
mahalliy budjetlardan respublika budjetiga o’tkazish holati budjet tizimi
bo’g’inlari o’rtasida xarajat vakolatlarining asoslangan va adolatli tizimi
yaratilmaganligini tasdiqlamoqda.
Mazkur xulosalardan kelib chiqib, yuqoridagi fikrlarning amalga oshirilishi
budjetlararo munosabatlar tizimini yanada takomillashtirishga hamda xarajatlar
samarali moliyalashtirilishida hududlar imkoniyatlarini oshirilishiga xizmat
qiladi.
«Budjet tizimi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunining alohida
bo’limi turli darajadagi budjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar deb nomlangan
va unda budjetlararo munosabatlarning huquqiy asoslari yoritilgan. Ushbu
bo’limdagi asosiy moddalardan biri 13-modda bo’lib, unda davlat budjeti
mablag’larini turli darajadagi budjetlar o’rtasida qayta taqsimlash asoslari
ko’rsatilgan.
55
Davlat budjetining mablag’lari turli darajadagi budjetlar o’rtasida quyidagi
tarzda qayta taqsimlanadi:
1) umumdavlat soliqlari va boshqa umumdavlat daromadlari bir
qismining belgilangan me’yorlarida turli daraja budjetlariga ajratilishi;
2) yuqori budjetlardan quyi budjetlarga budjet subventsiyalari va
dotatsiyalarining ajratilishi;
3) yuqori budjet bo’g’inidan quyi budjet bug’inlariga, quyi budjet
bo’g’inlaridan yuqori budjet bo’g’inlariga budjet ijrosi jarayonida yuzaga
keluvchi o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha mablag’larning yo’naltirilishi; 4)
budjet ssudalarining ajratilishi.
Umumdavlat soliqlarini turli darajadagi budjetlar o’rtasida tao’simlash
muammosi o’tish davri iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Bunga sabab, hozirgi
vao’tgacha tartibga soluvchi soliqlardan ajratmalar mahalliy budjetlarning
xarajatlarini moliyalashtirish bo’yicha asosiy manba bo’lib o’olganligi
hisoblanadi. Jahon banki24 mutaxassislarining baholashlaricha soliq bo’yicha
tushumlarni tao’simlash amaliyoti budjetlar o’rtasidagi munosabatlarni samarali
tarzda isloh qilishni qiyinlashtiradi. Bunday holat mahalliy budjetlarning
daromadlarini shakllantirishni beo’arorligi va oldindan bilib bo’lmaydiganligi
uchun soliq tusidagi yig’imlarni ko’paytirishga, mintao’alarda soliq salohiyatini
kengaytirishga bo’lgan qiziqishni pasaytiradi.
O’tish iqtisodiyotiga xos bo’lgan mamlakatlarning tajribalari tartibga
soluvchi soliqlarni tao’simlashda raYobatlantirmaydigan ta’sirni sezilarli
darajada qiso’artirishga, ularning mahalliy budjetlarga ajratmalari fao’at
mustahkam yagona me’yorlar asosida ajratilishi ta’minlangandagina amalga
oshishiga guvohlik beradi. Mahalliy hokimiyatlar ularning hududida yig’ilgan
soliqlarning qonunchilik bilan tasdiqlangan qismi ma’lum bir vao’t davomida va
bir maromda mahalliy budjetga tushishini bilsalar, u holda ular ushbu soliqlarni
to’liq yig’ilishini ta’minlash uchun qo’llaridan kelgan barcha ishlarni amalga
oshiradilar. Amaliyotni ko’rsatishicha, ushbu holatlarda qo’llaniladigan ma’muriy
choralar mahalliy hokimiyatlarning o’zlarini manfaatdorligi o’rnini bosa olmaydi.
56
Yana bir muhim jihat shu hisoblanadiki, mustahkam yagona me’yorlar
mintao’alarga ko’rsatiladigan moliyaviy yordamlarning hajmi va ularga
o’tkaziladigan tartiblashtiriladigan soliqlarning ulushi o’rtasidagi
o’aramlikni bartaraf etishga imkon beradi, bu esa o’z navbatida mahalliy organlar
faolligini oshirishga yordam beradi va uzoo’ muddatli kelajakda mahalliy
budjetlarning daromadlar bazasini baro’arorlashishini ta’minlash imkonini beradi.
Rejalashtirilgan va rejadan ortiq tushumlar uchun ma’lum bir davrga
belgilangan yagona baro’aror me’yorlarni joriy qilishda mahalliy budjetlarni
daromadini baro’arorligini va mahalliy hokimiyat organlarini manfaatdorlik
omilini hisobga olgan holda subventsiyalarni ko’paytirish, soliq solinadigan
bazani kengaytirish, soliq bo’yicha tushumlarni ularni yig’ishni yaxshilash
hisobiga oshirish bilan o’oplanishi mumkin. Ushbu omilni ma’lum bir vao’tdagi
bilan amalga oshirish mumkin bo’ladi, chunki, agar, soliqlarni yig’ishni
yaxshilash darhol natija bersa, mintao’aning soliq salohiyatini kengaytirish
bo’yicha choralar soliqlar bo’yicha tushumlarni ma’lum bir vao’t o’tgandan keyin
(1-2 yil) ko’paytirish imkonini beradi.
Ta’kid etilganidek, yagona me’yorlarni qo’llash qo’shimcha tarzda
o’arama-o’arshi moliyaviy oqimlarni tashkil qilishi mumkin. Xususan, yuo’qori
iqtisodiy va soliq salohiyatiga ega bo’lgan 5 ta viloyatda agar 60 %li o’rtacha
me’yor qo’llansa daromadlar (mahalliy soliqlar va 60 % me’yor bo’yicha tartibga
soluvchi soliq ajratmalari) xarajatlardan oshib ketadi, ya’ni ular budjetda ortiqcha
mablag’larga ega bo’ladilar. Ushbu ortiqcha mablag’lar respublika budjeti oro’ali
subventsiyalanadigan mintao’alarga o’aytadan tao’simlanishi kerak. Bunday
holatda asosiy dalil bo’lib ushbu viloyatlarning savat bazasi va infratuzilmasi
davlat tomonidan tashkil qilinganligi va ko’pgina jihatlardan ularning hududiy
joylashishi, ma’muriy maqomi, xom-ashyo bazasini mavjudligiga, ya’ni mahalliy
hokimiyat organlari faoliyatidan yoki ushbu mintao’a aholisining mehnat
faolligidan kelib chiqmaganligi, ya’ni ularga bog’liq bo’lmaganligi bo’ladi.
57
O’zbekiston Respublikasida budjet ijrosi va budjetlararo munosabatlar
tahlili asosida shuni xulosa qilish mumkinki, budjet orqali tartibga solish u yoki
bu hudud xususiyati yoki imkoniyatlarini tegishlicha e’tiborga olmaslik asosida
olib borilmoqda. Ushbu masalada asosiy e’tibor unifikatsiyalashgan yondoshuvga
berildi. O’zbekiston Respublikasida budjetlararo unosabatlar muammolarini xal
etishning muhim usullarini ta’minlash maqsadida taraqqiy etgan davlatlar boy
tajribalarini o’zlashtirish muhim o’rin tutadi.
58
XULOSA
Amalga oshirilgan izlshaniimiz natijasida mahalliy budjetlar daromadlarini
mustaxkamlash va ular imkoniyatlarini oshirish yo’nalishlari xususida o’ator
ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo’lgan xulosalarga kelindi, bu borada mavjud
muammolar aniqlandi va ularni hal etish yuzasidan takliflar tizimi ishlab chiqildi.
O’zbekiston Respublikasida budjet amaliyoti hozirgi holatining tahlili
mahalliy budjetlar imkoniyatlari xususida quyidagi xulosalarni chiqarish
imkonini berdi:
1.
O’zbekiston
Respublikasida
hududlar
ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotidagi hamda tabiiy-juYorofiy joylashuvidagi xususiyatlaridan kelib
chiquvchi tafovutlar davlatning mahalliy budjetlarni bosho’arish siyosatiga ham
o’z ta’sirini o’tkazadiki, buning natijasida mahalliy budjet bo’g’inlari o’rtasida
budjet majburiyatlarining tao’simoti mezonlari davlat tomonidan tartibga
solinadi. Mazkur tafovutlar turli hududlar budjet majburiyatlarining bir muncha
yuo’qori va ayrimlarida esa, hatto, moliyaviy imkoniyatlarning tao’simotidagi
keskin etishmovchilikni keltirib chiqaradiki, ushbu holatlar davlatning mahalliy
budjetlarni bosho’arish siyosatida dolzarb ahamiyat kasb etadi.
2.
Mahalliy budjetlarning budjet tizimida tutgan o’rni va ahamiyati
amaldagi budjet qonunchiligi doirasida ular faoliyatini ta’minlashning
huquqiyme’yoriy va tashkiliy-iqtisodiy asoslari oro’ali yaqo’ol namoyon bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunida ushbu
asoslar timsolida mahalliy budjetlar imkoniyatlari shakllanishi va ularni samarali
bosho’arish yo’nalishlari uchun zamin yaratilgan. Biroo’, mamlakatimizda
budjetlararo munosabatlarning yangi modeli sharoitidagi hamda budjet-soliq
59
siyosati yaxlitligini ta’minlashdagi davlat tadbirlari va ularning real ijrosi xali bu
sohada hal etilishi lozim bo’lgan muammolar mavjudligini tasdiqlamoo’da.
3.
Mahalliy budjetlar imkoniyatlari tushunchasining mohiyati nafao’at
ularning budjet loyihasida ko’zda tutilgan daromad qismining hajmi bilan yoki
nafao’at mahalliy budjetlar daromadlari ijrosi bilan va hatto hududlar
soliqmoliyaviy qudrati miqdori bilan to’liq yoritib berila oladi, balki mazkur
tushunchaning moliyaviy-iqtisodiy tabiati va sifat tavsifi, avvalo, ular
zimmasidagi majburiyatlarning to’liq va o’z vao’tida ijro etilishini hamda xarajat
vakolatlari tao’simotiga ko’ra ijro etilgan budjet majburiyatining moliyaviy
ta’minoti oro’ali aniq ifoda etiladi.
4.
Mamlakatimizda 2001 moliya yilidan boshlangan budjetlararo
munosabatlarning yangi modeli sharoitida mahalliy budjetlar daromad bazasining
shakllanish manbalari va ularning moliyaviy tabiati tubdan o’zgardi. Alohida
budjet bo’g’ini faoliyatini tashkil etish va bosho’arish amaliyotida ularga nisbatan
ilgari amal qilgan dotatsion rejim mahalliy budjetlarni «moliyaviy tenglashtirish»
siyosati oro’ali bosho’arish amaliyoti bilan almashdi. Buning natijasida mahalliy
budjetlar bo’g’inlari faoliyatiga nisbatan ma’lum cheklovlar qo’yildi. Mahalliy
budjetlarni bosho’arish siyosatidagi mazkur yondoshuv ular huquo’ va
majburiyatlarining o’sib borish qonuniyati kuzatilayotgan hozirgi sharoitda
hududlarda
iqtisodiy
faollik
va
mablag’lardan
samarali
foydalanishni
rag’batlantirish choralarining hisobga olinishini ta’minlaydi.
5.
Mahalliy budjetlar daromad bazasining shakllanish manbalari
amaldagi budjet qonunchiligida quyidagilarni o’z ichiga olmoo’da: o’z
(biriktirilgan) daromadlari, tartibga soluvchi daromadlar, moliyaviy tenglashtirish
siyosati oro’ali ko’zda tutilgan respublika budjetidan ajratmalar (budjet
subventsiyalari va budjet dotatsiyalari), o’zaro hisob-kitoblar tarzida kelib
tushuvchi mablag’lar, budjet ssudalari, bosho’a manbalar.
6.
Mahalliy hudud iqtisodiyotining o’aror topishi va uning moliyaviy
mustaqillikka ega bo’lishi uchun budjetni mustaqil shakllantirish huquqigina
emas, balki uni bosho’arish huquqi ham zarur.
60
Mahalliy hudud iqtisodiyotini soliq mexanizmi asosida tartibga solish
bo’yicha:
birinchidan, hududiy o’z-o’zini moliyaviy bosho’arishda soliqlarni
me’yoriy tartibga solish;
-
ikkinchidan, ko’p ukladli iqtisodiyot asoslarini shakllantirishda
soliqlar iqtisodiy kategoriya sifatida o’aralishi;
tizimi;
uchinchidan, mustaqil hududiy iqtisodiyotda iqtisodiy islohotlar
-
to’rtinchidan, hududiy iqtisodiyotda mahalliy hokimiyat organlari
mas’uliyati muhim omil sanaladi.
7.
Mahalliy budjetlar biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlarining
manbai bo’lmish soliqlarning hududlar iqtisodiy salohiyatlariga bog’liqligi
davlatning budjet-soliq siyosatidagi yaxlitlikni ta’minlash zaruriyatini asoslaydi.
Soliq amaliyotidagi va budjet amaliyotidagi ushbu nomutanosibliklar mahalliy
budjetlarni bosho’arish samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatmoo’da.
8.
O’tish iqtisodiyotiga xos bo’lgan mamlakatlarning tajribalari
tartibga soluvchi soliqlarni tao’simlashda rag’batlantirmaydigan ta’sirni sezilarli
darajada qiso’artirishga, ularning mahalliy budjetlarga ajratmalari fao’at
mustahkam yagona me’yorlar asosida ajratilishi ta’minlangandagina amalga
oshishiga guvohlik beradi. Mahalliy hokimiyatlar ularning hududida yig’ilgan
soliqlarning qonunchilik bilan tasdiqlangan qismi ma’lum bir vao’t davomida va
bir maromda mahalliy budjetga tushishini bilsalar, u holda ular ushbu soliqlarni
to’liq yig’ilishini ta’minlash uchun qo’llaridan kelgan barcha ishlarni amalga
oshiradilar. Amaliyotni ko’rsatishicha, ushbu
holatlarda qo’llaniladigan
ma’muriy choralar mahalliy hokimiyatlarning o’zlarini manfaatdorligi o’rnini
bosa olmaydi.
Mazkur umumiy xulosalar dissertatsion tadqiq natijalari asosida hududiy
iqtisodiyot va mahalliy budjetlar imkoniyatlarini oshirish yo’nalishlari yuzasidan
O’zbekiston
Respublikasi
budjet
amaliyotida
61
mavjud
bo’lgan
o’ator
muammolarni aniqlashga va ularni hal etishga o’aratilgan tegishli takliflar tizimini
ishlab chiqish imkonini berdi:
1. Mahalliy budjetlar biriktirilgan daromadlari ko’lamining pastligi va
hududlararo
notekisligi
hamda
tartibga
soluvchi
daromadlarning
joriy
maqsadlargagina asoslanishi ular imkoniyatlari shakllanishiga salbiy ta’sir
etayotganligi mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun mahalliy budjetlarning
biriktirilgan daromadlari bazasini yanada mustahkamlash maqsadida ushbu
manbani quyidagilar hisobiga to’ldirish lozim:
- mahalliy mulkni boshqarishdan olinadigan daromadlar;
- munitsipal qimmatli qoqozlarni muomalaga chiqarish va sotishdan
olinadigan daromadlar;
- hududga hayriya maqsadlarida qo’yilgan moliyaviy aktivlardan iborat
daromadlar.
2.
o’tilayotgan
Mahalliy budjetlarni o’rta muddatli rejalashtirish amaliyotiga
hozirgi
barqarorlashtirishga
davrda
erishish
ular
imkoniyatlari
maqsadida
mahalliy
asoslarining
budjetlar
nisbatan
daromadlari
shakllanishida tartibga soluvchi daromadlar barqaror me’yorlarini kamida 5 yil
muddatga o’zgarmas tarzda belgilash zarur.
3.
Bitiruv malakaviy ishi jarayonida olib borilgan tahlillarga asoslanib
iqtisodiy va soliq salohiyatiga ega bo’lgan respublika viloyatlarining budjet
daromadlarini ortiqcha bajarilishi evaziga shakllangan summalarni 10:90 nisbatda
tao’simlash taklif etiladi. Bu tadbir quyidagilarga yo’naltirilgan:
-
daromadlari xarajatlaridan ortiq bo’lgan viloyatlar hududida soliq
solinadigan bazani kengaytirish va ko’paytirishga, soliqlarni yig’ishga bo’lgan
manfaatdorlikni sao’lab o’olishga;
unchalik
balanslashtirilgan budjetga yoki soliq yig’imlarini oshirishda
katta
bo’lmagan
tao’chillikka
ega
bo’lgan
viloyatlarda
raYobatlantiruvchi sharoitlarni tashkil qilishga.
4. Mahalliy budjetlar imkoniyatini mustahkamlash maqsadida qonuniy
tarzda faqat mahalliy soliq va to’lovlarning tarkibini aniq belgilab qo’yish, balki
62
respublika
ahamiyatidagi
umumdavlat
soliqlarining
mahalliy
budjetlar
daromadlaridagi ulushlari dinamikasini tahlil qilish va yanada takomillashtirish
ham zarurdir. Mazkur masalaning echimini ta’minlashda, bizning fikrimizcha,
quyidagi jihatlar albatta e’tiborga olinishi muhimdir:
davlat soliq siyosatidagi har qanday o’zgarish uning hududlardagi ijtimoy-
-
iqtisodiy holat va budjet majburiyatlarining dinamikasini, ya’ni mahalliy budjetlar
imkoniyatlarining istiqbollari bilan bevosita hisoblashishi va muvofiqlashtirilishi
lozim;
-
mahalliy budjetlar soliqli daromadlari ahamiyatining o’sib borishi
sharoitida ularning ortirib bajarilishidan soliq organlari qatorida moliya
organlarining ham birday manfaatdorliklarini oshirish zarur;
-
mahalliy budjetlar imkoniyatlarini oshirishning istiqboldagi vazifalarini
belgilashda soliq omillarining barqaror va muhim manba ekanligini, soliqli
daromadlarning mukammal nisbatlarini ta’minlash darkor.
1. Budjetlararo munosabatlarning yangi modeli sharoitida mahalliy
budjetlarni moliyaviy tenglashtirish siyosatining qo’llanilishi tartibi va uning
mezonlarining aniq ishlab chiqilmaganligi davlatning baro’aror tadbirlari tizimi
oro’ali mahalliy budjetlar balansli faoliyatini kafolatlash imkonining yqo’ligi
oqibatida ularga «respublika budjetidan berilishi lozim bo’lgan yalpi moliyaviy
yordam»ning iqtisodiy asoslangan me’yorlarini aniqlash uslubiyotiga zaruriyat
sezilmoo’da.
6. Mahalliy budjetlar imkoniyati ular zimmasidagi majburiyatlar ijrosi bilan
bog’liqligi tufayli joriy moliya yili davomida xarajat vakolatlarining
tao’simlanishi
tizimidagi
o’zgarishlarning
kiritilishi
mahalliy
budjetlar
taraqqiyotiga salbiy ta’sir etib, ular imkoniyatlari yaxshilanishiga Yoov
bo’lmoo’da. Umumdavlat dasturidagi tadbirlarni moliyalashtirishning mahalliy
budjetlar zimmasiga yuklash va shu bilan birga ular moliyaviy ta’minotida
mahalliy budjetlar ishtirokini talab etish hududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga
salbiy ta’sir etishi muo’arrardir. Shu boisdan, bizning fikrimizcha, mahalliy
budjetlar xarajatlariga qattiq budjet cheklovlarini qo’llash bir vaqtning o’zida,
63
soliq tushumlarining o’sishini ham hisobga olishi va etarlicha budjet
mustahkamligi hamda sharoitga moslashuvchanlikni ham talab etadi.
Budjet
tizimi
bo’g’inlari
o’rtasida
xarajatlarni
moliyalashtirish
vakolatlarining taqsimotini takomillashtirish maqsadida suv xo’jaligi xarajatlarini
moliyalashtirish amaliyotida respublika budjeti va mahalliy budjetlar ishtirokini
zamon talabiga moslash lozim. Ushbu maqsadda quyidagi yondoshuvni asoslash
mumkin:
· mahalliy xususiyatga ega bo’lgan xarajatlarni, jumladan, to’g’onlarni
mustahkamlash, sug’orish, kollektor-drenaj tizimlarini tozalash, sho’r bosgan
erlarni yuvish xarajatlari mahalliy budjetlarga biriktirilishi lozim;
· kapital xususiyatga ega bo’lgan xarajatlar, irrigatsiya tizimi joylashuvi va
kapital ta’mirlashga katta hajmdagi moliyaviy resurslar talab qilinganligi tufayli,
respublika budjetiga biriktirilmog’i zarur.
Mazkur tadbir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy dasturi ijrosida adreslilikni
kuchaytirilishiga xizmat qiladi.
U muman, mahalliy budjetlar imkoniyatlarini oshirish yuzasidan yuqorida
keltirilgan fikr-mulohazalar, taklif va tavsiyalarning hisobga olinishi davlatning
mahalliy budjetlarni samarali boshqarish siyosatidagi vazifalarning o’z vaqtida va
to’la amalga oshirilishini ta’minlaydi hamda mahalliy moliya organlari uchun
muhim ilmiy-uslubiy ko’rsatmalarni bera oladi.
64
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining «Kadr- larni
tayyorlash bo’yicha milliy dasturi tuzish to’g’risida»gi Qa- rori.//Хalq so’zi,
2019-yil, 13-mart.
2.O’zbеkiston
Rеspublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
«Byudjеt tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish
to’g’risida»gi 2021-yil 3-sеntyabrdagi 414-son Qarori.
3.O’zbеkiston Rеspublikasining «Byudjеt tizimi to’g’risida»gi Qonuni.
2021-yil, 14-yanvar.
4.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining «Aholining ijtimoiy
himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda qo’llab-quvvatlashning
2020-2025 yillarda mo’ljallangan dasturini amalga oshirishning choratadbirlari
to’g’risida» 2020-yil 25-yanvardagi 33-son Qarori.
5.O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ishlamaydigan
onalarga bola ikki yoshga еtgunga qadar uni parvarish qilganligi uchun oylik
nafaqa tayinlash va to’lash tartibi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”
08.02.2022-yildagi 1112-son qarori
6. O’zbеkiston
Rеspublikasi
Prеzidеntining
«O’zbеkiston
Rеspublikasida хizmat ko’rsatish va sеrvis sohasini rivojlantirishni
jadallashtirish choratadbirlari to`g’risida»ga 2015-yil 17-aprеldagi PQ.-325sonli Qarori
7. “O’zbеkiston Rеspublikasi” Soliq Kodеksi” 20018-yil 25-dеkabr.
8.O’zbеkiston
ko’rsatkichlari
Rеspublikasining
prognozi
va
davlat
2017yilgi
byudjеti
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2021-yil
Qarori.
65
asosiy
makroiqtisodiy
paramеtrlari
to’g’risida”gi
24-dеkabr PQ-1449 sonli
9.O’zbеkiston
ko’rsatkichlari
Rеspublikasining
prognozi
va
davlat
2019-yilgi
byudjеti
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020-yil
asosiy
makroiqtisodiy
paramеtrlari
to’g’risida”gi
30-dеkabr PQ-1675 sonli
Qarori.
10.O’zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi. -T. “O’zbеkiston”, 2022-y.
11.O’zbеkistan
Rеspublikasi
Prеzidеntining
«2012-2016
yillarda
O’zbеkiston Rеspublikasida хizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish Dasturi
to’g’risida»gi 2019-yil
10- maydagi PQ-1754-sonli Qarori.
12. O’zbеkiston Rеspublikasining 2018-yilgi asosiy makroiqtisodiy
korsatkichlari prognozi va davlat byudjеti paramеtrlari to’g’risida”gi O’zbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеntining 2021-yil 25-dеkabr PQ-1887 sonli Qarori.
Intеrnеt saytlari:
48. www.stat.uz O’zbekiston respublikasi statistika qo’mitasi
49. www.gov.uz O’zbekiston Respublikasi hukumat portali
50. www.minfin.uz O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti
51. www.lex.uz Elektron me’yoriy-huquqiy hujjatlar to’plamlari sayti
52. www.ziyo-net.uz electron kutubxona sayti
53. www.kun.uz yangilik va axborotlar sayti
54. www.uza.uz yangilik va axborotlar sayti
66
Скачать