“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI Mavzu:Kapital bozori va investitsiyalar samaradorligini baholash usullari MMT22-S-07 (B) guruh talabasi Bajardi:: Muxammadiyev Shoxrux Toyir oʻgʻli Rahbar: F.R.MIRZAYEV Toshkent - 2024 R E J A: 1. Kirish. Asosiy qism. 2.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari 3.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlar 4.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari… 5.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirishllari. Xulosa. KIRISH. Mavzuning dolzarbligi.Kurs ish mavzusining dolzarbligi, eng avvalo, investitsiya loyihalarining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, samaradorlikni baholashning turli usullari asosida puxta tahlil qilinishi va chuqur baholanishiga g liqligi bilan xususiyatlanadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va barqarorligini ta i lash a investitsiyalarning, shu jumladan xorijiy investitsiyalarning beqiyos ri tutishini alohida ta i laga holda shuni aytish mumkinki, investitsiyalarga lga e ti r i g kuchayishi bugungi kunga kelib, mamlakatimizdagi investitsion faoliyatning rivojlantirilishiga olib keldi. Investitsiyalar har qanday iqtisodiyotni, ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi eng muhim omil ekanligini e tir f etgan holda, milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalar hajmining yildan-yilga ortib borayotganlini alohida aytib tish mumkin. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov shunday ta i la i: “O tga yilda iqtisodiyotimizga 11 milliard 700 million dollari miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi rsat i h 2011 yilga nisbatan 14 foizga s i. Jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir.”1. Mamlakatimizda investitsiya jarayonlarini rivojlantirish kapital a lag larni a g arish, bu a lag lar i iqtisodiyotning strategik jihatdan muhim lga sohalarga altirish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini yaratish orqali milliy investitsiya bozorlarining shakllanishiga a lasha i hamda tovar va xizmat rsatish bozorlari rivojlanishining boshqa omillariga ham pgi a ta sir rsata i. Bu ri a investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini e ti baholash, baholashning jahonda keng tarqalgan usullaridan amaliyotda foydalanishni ta i lash hamda investitsiya loyihalarining moliyaviyiqtisodiy samaradorligini baholash usullarini va kompleks ekspertiza qilishni takomillashtirish hozirgi investitsiya jarayonlarini yanada rivojlantirishning asosiy muammolaridan biri li qolmoqda Mamlakatimizda bozor infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, huquqiy bazaning mukammal va barqaror emasligi, inflyatsiya darajasi, axborot ta i ti bazasining mavjud emasligi, amaliyotda a ri aralashuv holatlarining hali ham t liq barham topib ulgurmaganligi, valyuta riskining mavjudligi va boshqalar tijorat banklarida investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashga salbiy ta sir etuvchi umumiy sabablardir. Shunday ekan, investitsiya jarayonlarini rivojlantirish, ularni moliyaviy ta i lash a banklarning r i va rolini kuchaytirish hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning xorij tajribalarini rga ish, shuningdek, amaliyotga keng tadbiq etish va bu borada duch kelinadigan muammolarni hal etish mazkur bitiruv Kurs ishning dolzarbligini ochib beradi. 2.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari Milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalarning ahamiyati t g risi a gapirganda, albatta “investitsiya loyihasi” degan tushunchaning mazmuni, mohiyati t g risi a t xtali tish lozim. “Investitsiya loyihasi” tushunchasining tobora keng q lla ilishi, avvalo, bu tushunchaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. “Investitsiya loyihasi” tushunchasi ikki xil a a talqin etiladi: muayyan maqsadlarga erishishni ( zla ga natijalarni hosil qilishni) ta i l hi qandaydir faoliyatlar ig i isi i amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir sifatida tushuniladi. Bunday hollarda “x ali tadbiri”, “ish (ishlar ig i isi)”, “loyiha” terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yaqin keladi. “Investitsiya loyihasi” tushunchasi uning altirilga maqsadini amalga oshirish uchun texnologik, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish, e tlar i barpo etish va ishga tushirish jarayonlarini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni zi a mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qaralishi mumkin. T liq shakllangan, yakuniga etgan investitsiya loyihasini tuzish va amalga oshirish umumiy holda quyidagi bosqichlarni z ichiga qamrab oladi: investitsiya g asi i shakllantirish; investitsion imkoniyatlarni tadqiq etish; investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash; shartnoma hujjatlarini tayyorlash; loyiha (ishchi) hujjatlarini tayyorlash; qurilish-montaj ishlari; e t i ishga tushirish va investitsiya loyihasi (iqtisodiy rsat i hlar) monitoringini olib borish. Investitsiya loyihasi z maqsadi, alishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega lga alohida faoliyat turi hisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan t liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjat hisoblanadi. Investitsiya loyihasining boshqa hujjat va “loyiha”lardan asosiy farqi shundaki, u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar yordamida keng va aniq hisob-kitoblar bilan baholanadi. Shu bilan birga uning amalga oshirilishi muayyan miqdordagi a lag lar i safarbar etishga asoslanadi. 3.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlar Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital q il alar i g samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq e r koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash li bilan absolyut va nisbiy ri ishlar agi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslubning ziga xos r i bor edi, lekin ularda noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholashva shu kabi uslublar q edi.Shuningdek, kapital q il alar i g samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga lga e ti r uning uchun xos emas edi. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar yuzaga kelmoqda iqtisodiyotiga tish va uni modernizatsiyalashdir. Ushbu vaziqani echishda mualliflar V.V.Berents va P.M.Xavraneklarning ilmiy asarlarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashdagi YuNIDO15 uslubiyoti keng tadqiq etilgan li , bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli ri tutadi. Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun l alla ga kapital q il alar i g samaradorligini taqqoslashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga, a i xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning z a lag lari evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta i lash, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular sof joriy qiymat, foydaning ichki e ri va h.k.) jarayonlariga tegishlidir. YuNIDO uslubi i ha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari li quyidagilar hisoblanadi: investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari; q il alar i baholash va loyiha qaytimi; loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; – risk, noaniqliklar va boshqalar. 4.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari… Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklarini gapirganda, avvalo bu usulning keng tarqalganligi, uning ommabop va p q lla ilishi i ta i lash lozim. Chunki bu usulni turli xil shart-sharoitlarda (masalan, shla g i h investitsiya xarajatlarni bir la hammasini yoki yillar i ha li - li sarflaganda yoki daromadlarni har yili bir xil summada yoki har xil summalarda olganda) ham q llash mumkin va bunda iqtisodiy tomondan samarali natija albatta topiladi. Bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirish orqali investorning boyligi sishiga ta sir etadimi, degan savolgagina javob beradi va quyidagi hollarda mutlaqo t g ri mezon la olmaydi: Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, ularning sof joriy qiymati bir xil kattalikda lsa, loyihaga qilinayotgan investitsion xarajatlarning katta-kichikligi hisobga olinmaydi; Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, katta sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri uzoq li , kichik sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri qisqa lsa, investitsiyalarning qoplanish davri hisobga olinmasdan, sof joriy qiymat rsat i higa e ti r beriladi va bu rsat i h qaysi loyihada yuqori lsa, ana shu loyiha samarali deb topiladi, bu esa ushbu usulning absolyut t g ri emasligini bildiradi. Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 7-rasmda ifodalash mumkin. Bunday kamchilikni bartaraf etish maqsadida, investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usulidan foydalaniladi. Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli bir birlik qilingan xarajatlarga qancha daromadlar t g ri kelishini aniqlab beradi va aynan shu kriteriyaga asoslangan holda umumiy investitsiya xajmi cheklangan sharoitda bir-biriga g liq l aga mustaqil investitsiya loyihalarini tanlash orqali optimal investitsiya portfelini tuzishda foydalaniladi. 5. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish yo’llari Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash asosida intensiv rivojlanishni lga q ish a investitsiyalarning, ayniqsa xorijiy investitsiyalarning tutgan r i beqiyos ekanligini ta i laga holda, chet el tajribalarini, xususan kapital a lag lar q ish i g eng optimal variantini ishlab chiqish va asoslab berish, shuningdek, investitsiya loyihalarinig samaradorligini baholashning xorij tajribalarini va amaliyotini rga ish orqali iqtisodiyotimiza tadbiq etish foydadan holi emas, deb aytish mumkin. Xususan, a zi bir davlatlarda loyihalar samaradorligini baholash uch bosqichda amalga oshiriladi: loyihaning ijtimoiy ahamiyati ekspert baholash amalga oshiriladi; loyihaning samaradorlik rsat i hlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar tarkibi va uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilarining har birining samarasi aniqlanadi. Shu ri a loyihalarni samradorligini baholashga doir quyidagi fikrlarni aytib tish lozim, deb la iz. Investitsiya loyihalarini baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shunday ekan, banklarda ushbu uslubiyotdan foydalanayotgan mamlakatning milliy, ijtimoiyiqtisodiy,etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiyiqtisodiy rivojlanishi, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalar va milliy bozorning ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Respublikamizdagi tijorat banklarining loyiha i ha mutaxassislari investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin lga risk va noaniqliklarni aniqlash, tahlil qilish va baholashga doir muammolarni rga ish va ularning echimiga oid chora-tadbirlar haqidagi bilimlarini oshirishlari lozim. Bu boradagi qiyinchiliklarga duch kelishlarining sababi, investitsiya loyihalariga ta sir etuvchi risk turlarini boshqarish bank xodimlari va mutaxassislardan matematik hisobkitoblar, ehtimollar nazariyasi, statistik usullar va kompyuter texnologiyalariga oid bilim, malaka va tajribalarni talab etadi; Bundan tashqari jahonda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan bir paytda inflyatsiyaning ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga ta siri i inobatga olib, banklarda loyihalarni moliyaviy-iqtisodiy baholash albatta inflyatsiyani ta siri i hisobga olgan holda amalga oshirilishi t g risi a a l tlarga ega lishlari lozim; Xulosa Xulosa Kurs ishni yozish natijasida quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini berdi: Mamlakatda samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash va rivojlantirish bilan bog liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi, milliy iqtisodiyotdagi pgi a ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi. E’tiboringiz uchun Raxmat