Mavzu: Moliya tizimi va moliyaviy siyosat . Pul – kredit tizimi.Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli. Bajardi: Husenova Sh Tekshirdi: Samadqulova G Reja: 1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi 2. Soliq tizimi va uning vazifalari. 3. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. Pulga bo`lgan talab va pul taklif. 4. Inflatsiya, uning mohiyati va turlari. 5. Kreditning mohiyati , manbalari va vazifalari. 6. Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari. 1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi Moliya - pul mablag`laridan foydalanish va uning harakatini tartibga solish bilan bog`liq bo`lgan munosabatlar tizimidir.Uning vositasida turli darajada pul mablag`lari fondlar vujudga keltiriladi va ular takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida taqsimlanadi. obyekti Moliyaviy munosabatlarning obyektlari - iqtisodiyotning turli darajalarida tarkib topuvchi va harakat qiluvchi pul mablag`lari fondlari hisoblanadi. subyekti Moliyaviy munosabatlar subyektlari ularga barcha tashkilotlar , korxonalar , yuridik va jismoniy shaxslar , fuqarolar kiradi. Moliya vazifalari: 1.Moliyaviy ta`minlash va xizmat ko`rsatish vazifasi. Mamlakatni boshqarish, mudofaa qobiliyatini ta`minlash, huquq- tartibot ishlarini yo`lga qo`yish , sog`liqni saqlash , madaniy–ma`rifiy ishlarni moiyaviy resurslar bilan ta`minlaydi 2. Taqsimlash vazifasi 3. Rag`batlantirish vazifasi. . 4. Nazorat qilish vazifasi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, uning milliy daromadini tashkil qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar,iqtisodiy tarmoqlari,moddiy ishlab chiqarish sohalari,mamlakat hududlari o`rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo`ladi Birinchidan, yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash jarayoni orqali, ikkinchidan,pul fondlarini tashkil qilish va sarflash mexanizmi orqali amalga oshadi. Moliyaviy nazorat korxona(firma)ning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo`lish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag` bilan ta`minlash tizimi orqali amalga oshadi. Davlat budjeti – bu davlat daromadlari va xarjatlari hamda ularni moliyaviy qoplash manbalarining yillik rejasidir Davlat budjeti Daromadlar tarkibi Xarajatlar tarkibi To`g`ri soliqlar Egri soliqlar Mulk solig`I va resurs to`lovlari. Ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq . Boshqa daromadlar. Ijtimoiy sohaga Ijtimoiy himoyaga Iqtisodiyot uchun xarajatlar Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari Davlat hokimiyati , boshqaruv va sud organlariga xarajatlar Boshqa xarajatlar Budjet taqchilligi – bu davlat budjeti xarajatlarining uning daromadlaridan ortiqchaligidir . Budjet taqchilligining aniqlanishi: taqchillikning mutloq miqdorida. taqchillikning YAIM miqdoriga nisbiy o`lchamida. Budjet taqchilligi sabablari: Davlatning jamiyat hayotidagi ro`lining o`sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari kengayishi. Millliy va jahon bozori konyukturalaridagi davriy tebranishlar. Iqtisodiy inqirozlar. Davlatning iqtisodiy siyosatidagi o`zgarishlar. Budjet taqchilligini qoplash (moliyalashtirish) manbalari: 1 •Davlat ichki qarzi - bu davlatning mamklakat ichida zayomlar va boshqa qimmatli qog`ozlarni chiqarish , turli nobudjet fondlari (sug`urta fondi, ishsizlik bo`yicha sug`urtalash fondi , pensiya fondi) dan qarz olish ko`rinishidagi qarzlari . 2 •Davlat krediti – davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy – iqtisodiy munosabatlar yig`indisi. 3 •Davlat tashqi qarzi- xorijiy davlatlardan, ulardagi jismoniy , xalqaro moliyaviy tashkilotlardan olingan qarz. 2.Soliq tizimi va uning vazifalari. Soliq - bu davlatning o`z vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo`lgan moliyaviy manbalarni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy shaxslardan budjetga majburiy to`lovlarni undirish shakli. Soliq stavkasining pasayish dinamikasi(%). Soliq solishning umumiy tamoyillari : Naflilik tamoyili - turli shaxslardan ularning soliqlar hisobiga moliyalashtiriladigan dasturlardan foydalanish darajasiga qarab turlicha soliq undirilishi kerakligini bildiradi. Adolatlilik tamoyili – daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi bo`yicha teng bo`lgan kishilar teng miqdorda soliq to`lashi zarur. To`lovga layoqatlilik tamoyili - soliq miqdori soliq to`lovchining boyligi va daromadlari darajasiga mos kelishi zarur . Soliq stavkasi ( R ‘) – bu olinadigan soliq summasining (R ) ,soliq solinadigan daromad midoriga (D) nisbatining foizdagi ifodasi. R ‘ R = --------- X 100 % D Progressiv , proporsional va regressiv soliqlarning grafik ko`rinishi Soliq stavkasi Progressiv soliq . Proporsional soliq. Regressiv soliq. Daromad hajmi. Daromad hajmi o`sib borishi bilan o`rtacha stavkasi o`sib boruvchi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi. Daromad hajmi o`sib borishi bilan o`rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi. Daromad hajmi o`sib borishi bilan o`rtacha stavkasi o`zgarishsiz qoluvchi soliqlar proporsional soliqlar deyiladi. Soliq turlari: Amal qilish doirasiga ko`ra •Markaziy soliqlar •Mahalliy soliqlar Jalb qilish xarakteriga ko`ra •To`g`ri soliqlar •Egri soliqlar Soliqqa tortish obyektlari turiga ko`ra •Daromad solig`i •Foydadan olinadigan soliq •Mulk solig`i •Resurslar uchun to`lovlar. Soliqqa tortish subyektlari bo`yicha •Huquqiy shaxslar to`laydigan soliqlar •Jismoniy shaxslar to`laydigan soliqlar Davlat bujeti daromadlari va soliq stavkasi o`rtasidagi bog`liqlikni A.Laffer asoslab bergan. Uning mulohazalariga ko`ra ,<< korparatsiyalar daromadiga soliq stavkasini xaddan tashqari oshirish, ularning kapital quyilmalariga bo`lgan rag`batini susaytiradi,fan- texnika taraqqiyotini va iqtisodiy o`sishni sekinlashtiradi hamda bular oxir oqibatda davlat budjeti-ga tushumlarni kamaytiradi. Aksincha soliq stavkalarining pasaytirish jamg`armalar investitsiyalar va bandlikning ortishi orqali soliq undiriladigan daromad hajmining o`sishini ta`minlaydi.>> Davlat budjetining daromadlari va soliq stavkasi o`sishi o`rtasidagi bog`liqlikning grafikda tasvirlanishi << Laffer egri chizig`i >> nomini oldi. R Soliq stavkasi Soliq stavkasining optimal miqdori ( R1) davlat budjetiga eng yuqori tushum (V1)ni ta`minlaydi. R1 0 V1 V Davlat budjetiga tushumlar. 3. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. Pulga bo`lgan talab va pul taklif. Pul o`z vazifalarini bajarish jarayonidagi to`xtovsiz harakati pul muomalasi deyiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat. Milliy pul birligi ( so`m , dollar , iena, funt sterling, marka, va h.k.); Naqd pul muomalasida qonuniy to`lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog`oz, tanga va kredit pullar tizimi; Pul emissiyasi, ya`ni belgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi; Pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari. Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasi: Naqd pulsiz hisoblar: Bank biletlari Metal tangalar Cheklar Kredit kartochkalar Veksellar to`lov tabriknomalar Muomalada mavjud bo`lgan pul massasi naqd va kredit pullarni qo`shish yo`li bilan aniqlanadi. Muomalani ta`minlash uchun zarur bo`lgan pul miqdori quyidagi omillarga bog`liq: 1. Muayyan davrda(masalan, bir yil davomida) sotilishi va sotib olinishi lozim bo`lgan tovarlar summasi. •Tovarlar va xizmatlar qancha ko`p bo`lsa, ularning narxi qancha baland bo`lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko`p pul miqdor talab qilinadi. 2. Pul birligini aylanish xizmati. •Pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori shuncha kam bo`ladi. 3.Kreditning rivojlanganlik darajasi, puldan to`lov vositasi sifatida foydalanish. •Ko`pincha tovarlar qarzga(kreditga) sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to`lanadi. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: Tb -- Xk + Xt Pm = --------------------------At Pm - muayyan davrda muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori; Tb - sotilish lozim bo`lgan tovarlar summasi( tovarlar miqdori narxi) ; Xk - kreditga sotilgan tovarlar summasi; Xt - to`lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to`lovlar summasi; At - pulning aylanish tezligi. Boshqa sharoitlar o`zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlar summasiga to`g`ri mutanosib , pulning aylanish tezligiga teskari mutanosibdir. Likvidlik – bu turli aktivlarning o`z qiymatini yo`qotmasdan ( ya`ni eng kam xarajatlar asosida) tezlik bilan naqd pulga aylana olish qobiliyatidir. Pul bozori – bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag`lariga bo`lgan talab va pul taklifining o`zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm. Pul taklifi – bu bozorda pul sifatida muomalada bo`lgan turli –tuman moliyaviy mablag`lar, ya`ni pul agregatlari yig`indisi hisoblanadi. Pulga talab - bu ayirboshlash bitimlari va investitsion maqsadlar uchun pulga bo`lgan talab summasi. Pul tizimi – bu mamlakatda mavjud pul birligi muomalasining tashkil qilish tartibi usullari va unga xizmat qiluvchi kredit muassasalaridir. 4. Inflatsiya, uning mohiyati va turlari. Inflatsiya – deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog`liq holda qog`oz pullarning qadrsizlanishiga aytiladi. Narxlar indeksi joriy davrdagi iste`mol narxlarini bazis davrdagi iste`mol narxlariga nisbati orqali aniqlanadi: TNj NI = --------- X 100 % TNb NI - narxlar indeksi; TNj - joriy davrdagi iste`mol tovarlari narxi ; TNb - bazis davrdagi iste`mol tovarlari narxi; Narxlar indeksidan foydalangan holda inflatsiya sur` atini (IS) quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: TNj --- TNb IS = ---------------------------- X 100% TNb Inflatsiyaning turlari: Talab inflatsiyasi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmini ko`paytirib , ortiqcha talabni qondira olmaydi. Taklif inflatsiyasi. Ishlab chiqarish xarajatlarining o`sishi keltirib chiqaradigan inflatsiya mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko`payishi hisobiga narxlarning oshishini bildir O`rmalab boruvchi inflatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha , jadal inflatsiyada 20 dan 200 foizgacha , giperinflatsiyada 200 foizdan yuqori darajada o`sishi kuzatiladi. 5. Kreditning mohiyati , manbalari va vazifalari. Kredit - bo`sh turgan pul mablag`larini ssuda fondi shaklida to`plash va ularni pulga muhtoj bo`lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun ma`lum muddatga, foiz to`lovlari bilan qaytarish shartida qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi. Kredit munosabatlarining subyektlari - korxona va firmalar, tashkilotlar, davlat, aholining keng qatlami hisoblanadi. Kredit munosabatlari obyekti - jamiyatda vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`laridir. Kredit resurslarining asosiy mablag`lari: Korxonalarning amortizatsiyasi ajratmalari; Mahsulot sotishdan olingan pul tushumlari; Korxonalarning ishlab chiqarish , fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag`batlantirish fondlari; Korxonalar foydasi. Ular davlat budjeti va kredit tizimi bilan hisob- kitob qilguncha , uning tegishli qismi korxona ehtiyojlari uchun foydalanguncha bankdagi hisoblarda saqlanadi; Bankdagi budjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy pul resurslari; Aholining bo`sh pul mablag`lari. Kredit berish quyidagi tamoyillarga asoslanadi: ssuda berishning maqsadli tavsifi ; Kreditning rasmiylashtirilgan muddatda qaytarilish ssudaning moddiy ta`minlanganligi va to`lovliligi. r r` = ------------x 100 % Kssuda r` - foiz normasi. r - foiz summasi. Kssuda - qarzga berilgan pul summasi. Kreditning vazifalari: Qayta taqsimlash vazifasi– uning yordamida korxonalar, davlat va aholing bo`sh pul mablag`lari ssuda fondi shaklida to`planib ,keyin bu mablag`lar kredit mexanizmi orqali iqtisodiyot tarmoqlari ehtiyojlarini hisobga olib qayta taqsimlanadi. Kredit pulga tenglashtirilgan to`lov vositalarini (veksel ,chek, sertifikat) yuzuga chiqarib , ularni xo`jalik amaliyotiga joriy etish vazifasini bajaradi. Kredit naqd pullar orniga kredit pullarini rivojlantirish va pul muomalasini jadallashtirish bilan muomala xarajatlarini tejash vazifasini bajaradi. Kredit ssuda harakati ( qarz berish va qarzni undirish ) orqali iqtisodiy o`sishni rag`batlantirish vazifasini bajaradi. Kredit o`z muassasalari orqali iqtisodiy subyektlar faoliyati ustidan nazorat qilish vazifasini bajaradi. Kredit turlari. Bank krediti- pul egalari(banklar va maxsus kredit muassasalari) tomonidan qarz oluvchilar (tadbirkorlar,davlat, uy xo`jaligi sektori) ga pul ssudalari shaklida beriluvchi kredit. Xo`jaliklararo kredit- bir korxona (muassasa) tomondan ikkinchisiga beriluvchi kredit. Tijorat krediti – korxonalar, birlashmalarva subyektlarning bir- biriga beradigan krediti. boshqa xo`jalik yurituvchi Iste`mol krediti – xususiy shaxslarga, birinchi navbatda, uzoq muddat foydalaniladigan iste`mol tovarlari(mebel, avtomobil, televizorva boshqalar) sotib olish ucun ma`lum muddatga beriladigan kredi. Ipoteka krediti – ko`chmas mulklar ( yer, bino) hisobiga uzoq muddali ssudalar shaklida beriluvchi kredit. Davlat krediti – davlat pul mablag`lari qarzdori, aholi va xususiy biznes esa kreditorlari bo`lib chiqadigan kredit munosabatlarining o`ziga xos shakli. Xalqaro kredit – ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi harakatini nomayon etuvchi shakli. Lizing- bu kreditning pulsiz shakli bo`lib, odatda ishlab chiqarish vositalari va boshqa moddiy boyliklarni keyinchalik foydalanuvchilar tomonigan muntazam ravishda haq to`lab borib , sotib olish sharti bilan uzoq muddatli ijaraga berishdan iborat. 4. Bank tizimi . Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari. Banklar - pul mablag`larini to`plash, joylashtirish va ularning harakatini tartibga solish bilan shug`illanuvchi iqtisodiy muassasadir. Bank tizimi Markaziy (emission) bank Tijorat (depozitli)banklar Davlat banki – mamklakat pul – kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Tijorat banklari- o`zlarining xo`jalik mavqeyiga ko`ra aksionerlik tipidagi muassasa hisoblanadi. Huquqiy mavqeyiga ko`ra, faoliyatni ng biron bir turga xizmat ko`rsatuvchi, ixtisoslashgan yoki milliy bank bo`lishi mumkin. Markaziy bank vazifalari. 1 2 3 4 5 6 •Boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham bajaradi. •Cheklarni qayt (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta`minlaydi va banklararo hisob- kitoblarni amalga oshiradi,ularga kreditlar beradi. •Davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi. •Barcha banklar faoliyatini uyg`unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi. •Xalqaro valuta bozorlarida milliy valutalarni ayirboshlaydi. •Pul taklifi ustidan nazorat qilish mas` uliyatini oladi, milliy valutani muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishada pul muomalasini tartibga soladi. Bank turlari: Ixtisoslashgan tijorat banklar. •Iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tamoyillarida kredit- pul operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi. Sanoat qurilish banki, Agrobank,Tadbirkor bank. Xalq banki . •Mamlakatda omonat ishlarini tashkil etish, naqd pulsiz hisobkitob qilish va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirish, aholiga shaxsiy ehtiyojlarga kredit berish kabi operatsiyalarni ta`minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat millliy banki. •Eksport –inport operatsiyalarini bevosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo`shma korxonalarga kredit berishda qatnashadi, yig`ma valuta rejasining ijrosini, valuta resurslaridan tejab foydalanishini nazorat qiladi. Ipoteka banklari. •Bu ko`chmas mulk (yer va inshoot) hisobiga uzoq muddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalari. O`zbekistonda milliy valutani mustahkamlash siyosatining amalga oshirilishi : Respublikada so`mning xarid quvvatini oshirib borish va uning barqarorligini ta`minlash asosiy vazifa hisoblanadi. So`mning barqaror amal qilishi,uning har qanday valutaga erkin almashtirilishi yetarli valuta zaxirasi bo`lishiga bog`liq. So`mning barqarorligini ta`minlashda undan ehtiyotkorona va tejab tergab foydalanish,ishlab chiqarishga sarflangan mablag`larning eng ko`p samara berishiga,olingan kreditlarning o`z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o`rin tutadi. Inflatsiyaga qarshi aniq o`ylangan siyosat o`tkazish muhim shartlaridan biridir. Eng avvalo inflatsiya darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Inflatsiyaga qarshi siyasatning negizini pul miqdorining o`sishini tovarlar va xizmatlar miqdorining tegishli darajada o`sishi bilan bog`lab olib borishga qaratilgan tadbirlar tashkil qilishi zarur. So`mning barqarorligini ta`minlashda naqd pul emissiyasining o`sishiga, aholi qo`lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo`l qo`ymaslik birinchi darajali ahamiyatga ega. Inflatsiyani pasaytiruvchi qudratli omil milliy valuta almashuv kursining barqarorlashuviga erishishdir. E`tiboringiz uchun raxmat !