Mavzu: Ishchi kuchi harakati statistikasi Reja: 1. Qurilishda mehnat resurslarining soni va tuzilishini xarakterlash 2. Qurilishda xodimlar soni va qurilish ishlab chiqarishi ishchilar bilan ta’minlanishini statistik o‘rganish 3. Ish vaqti hisobi va undan foydalanish ko‘rsatkichlarini aniqlash 1. Qurilishda mehnat resurslarining soni va tuzilishini xarakterlash Ish joylariga qarab hamma xodimlar quyidagicha taqsimlanadi: – asosiy ishlab chiqarish sohasidagilar; – yordamchi xo‘jaliklardagilar; – ularga xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar. Kuzatuvchilar – ishlab chiqarishda rahbarlik qiluvchi va boshqa maxsus texnikiqtisodiy bilimlarni talab qiluvchi funksiyalar; xodimlar – ish yurituvchi, hisob-kitob, ta’minot funksiyalarini bajaruvchi shaxslar; kichik xizmatchilar – xonalarni isitish, yig‘ishtirish va boshqa ishlarni bajaruvchilar; qo‘riqlovchi xodimlar – qorovullik, yong‘indan saqlovchi xodimlardir. Birinchi guruhga asosiy ishlab chiqarishda bevosita va qisman ishtirok etuvchilar kiritiladi. Bunga qurilish-montaj ishchilari, ya’ni bino va inshoatlarni tiklovchi ishchilar, qurilish korxonalarining, KQB (kapital qurilish bo‘lim)larining, KQB (kapital qurilish boshqarma) larining rahbar xodimlari, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik xodimlari va boshqalar kiradi. Ikkinchi guruhga yordamchi xo‘jalik xodimlari kiradi. Bu xo‘jaliklar mustaqil balansga ega bo‘lmagan korxona hisobida bo‘lib, sanoat-qurilish xom ashyolarini ishlab chiqaruvchilardir (karerlar, beton-qorishma nuqtalari, yog‘och arralovchi, elektr stansiyalar va boshqalar). Uchunchi guruhga ko‘p miqdordagi xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish xo‘jaliklari (transport korxonalari, yig‘uvchi boshqarmalar, loyiha-smeta guruhlari va boshqalar) va ishlab chiqarish xarakteridagi ob’ektlar kiradi (uy-joy kommunal xo‘jaliklari, poliklinikalar, klublar, bolalar bog‘chalari va boshqalar). Malakali xodimlar ishlab chiqarish funksiyalariga qarab quyidagi kategoriyalarga bo‘linadi: ishchilar – mahsulot ishlab chiqaruvchi shaxslar; texnikmuhandis xodimlar – texnologik jarayonni tayyorlovchi va boshqa xizmatchilar. Qurilish statistikasi asosiy e’tiborni xodimlarga qaratadi. Xodimlar tarkibini kasbi va malakasiga qarab o‘rganish va ularni o‘zgartirish, qurilish tashkilotlarining ish tartibini rejalashtirish va tekshirish hamda ishchi kadrlarni tayorlashda katta ahamiyat kasb etadi. Ishchi kadrlarning kasbiy va malaka tarkibini yaratishda ilmiytexnika taraqqiyoti bevosita ta’sir etadi. Ushbu jarayonni o‘rganish rejalashtirishda zarur bo‘lib, ishchilar tarkibining o‘sib yetishishidagi muhim omillardan biridir. Ishchilar malakasini statistik o‘rganish ularning o‘z mahorat va bilimlarini turli ishlab chiqarishda qay darajada ishlata bilish bo‘yicha zaruriy ma’lumotlar beradi. Malaka darajasining statistik o‘rni ko‘rsatmada xodimlar soni yoki ularning nisbiy miqdori shu darajadagi yoki razryaddagi xodimlar umumiy sonining tarif turida namoyon bo‘ladi. 2. Qurilishda xodimlar soni va qurilish ishlab chiqarishi ishchilar bilan ta’minlanishini statistik o‘rganish Xodimlar tarkibini o‘rganish ularning sonini aniqlash bilan o‘zviy bog‘liq. Xodimlar soni quyidagi kategoriyalar bo‘yicha ajratiladi: ro‘yxatdagi ishchilar soni, ishga kelganlar soni, amalda ishlagan ishchilar soni. Oxirgi ikki kategoriya ko‘pincha ishchilar uchun qo‘llaniladi. Ro‘yxatdagi ishchilar soniga shu kungacha va bir necha kunga ishga qabul qilingan doimiy, vaqtinchalik, mavsumiy ishlardagi hamma ishchilar kiradi. Ishchilarning ro‘yxati ularning ishga chiqqan va ishlagan-ishlamaganidan qat’i nazar tuziladi. Tashkilotda asosiy ish joyidan tashqari ishlaydiganlar ro‘yxatga kiritilmaydi, sababi, ishchilar ikki marta hisobga olinadi. Ishga kelganlar soni ishga chiqqan xodimlar sonini ko‘rsatadi. Amaldagi ishlagan ishchilar soni ularning ishga chiqib, ishlarini bajarganliklarini bildiradi. Oxirgi ikki kategoriya orasidagi farq qurilishlardagi kunlik to‘xtab turishlardan darak beradi. Ishchilar soni kategoriyalari bo‘yicha hisobga har kuni tabel asosida olib boriladi. Bayram va dam olish kunlarida esa ro‘yxatdagi ishchilar soni bir kun oldingi kun hisobiga teng qilib olinadi. Ishchi kuchlarini o‘rganishda har xil malakadagi ishchilar darajasini ish joyi kabilar bo‘yicha solishtirish qiziqarlidir. Ishchilarni bajaradigan vazifasi va malakasi darajasiga qarab ajratishda kombinatsion jadval yoki matritsa chuqurroq tasavvur beradi. Bunday ajratish 284 ishchi misolida keltirilgan (5-jadval). 5-jadval Korxona ishchilarining malaka va ish razryadlari bo‘yicha taqsimlanishi Ishchilar Ishlar razryadi razryadi 1 1 18 2 3 2 3 4 5 Jami 6 18 17 11 10 64 12 1 87 4 8 58 9 75 5 1 13 24 38 3 31 6 jami 21 27 84 83 13 22 35 47 22 284 Jadvaldagi ma’lumotlarga ko‘ra: Rишчилар 1 18 2 31 3 87 4 75 5 38 6 35 3,67 284 Rишчилар 1 21 2 27 3 84 4 83 5 47 6 22 3,61 284 Ya’ni, o‘rtacha ishchilar malaka darajasi ular bajaradigan ishlarning o‘rtacha darajasidan yuqoridir. Ular bajargan ish razryadlarining malakalariga nisbatan yuqori salmog‘i: (11 12 9) 33 100 100 11,61. 284 284 Bajargan ish razryadlarining ishchilarga nisbatan quyi salmog‘i: 3 10 8 1 13 13 100 16,9% 284 Bajargan ishlar malakalariga to‘g‘ri kelmasligining ishchilarga nisbatan umumiy salmog‘i: 33 48 100 28,5% 284 Ishchilarning malakasi va bajargan ishlar malakasining umumiy nisbatini korrelyatsiya yoki korrelyatsiya koeffitsienti, deb atash mumkin. Bu ko‘rsatkichlar natural sonlar sifatida keltirilgan, ya’ni ular bir qatorlashgan. Misolimizda korrelyatsiya koeffitsienti Spirmen formulasi orqali aniqlangan: Р 1 6 d 2 n(n 2 1) 0,916 Bu yerda: d- ishchilar malakasi darajasi va bajargan ishi orasidagi farq; n- o‘xshash juftlar soni. Korrelyatsiya koeffitsienti ishchilar malakasi va ular bajargan ishlar darajasining qanchalik yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Xodimlar malakasining umumiy ko‘rinishini o‘rtacha tarif razryadiga qarab, ularning kasbi va ish joylari asosida topish mumkin, ya’ni: R R n n Bu yerda: R-tarif razryadi; n-ushbu razryadli xodimlari soni. Xodimlarning ma’lum davrdagi sonini aniqlash uchun o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar sonidan foydalanamiz (oy, chorak, yil ). Oylik o‘rtacha xodimlar soni quyidagicha aniqlanadi: С С Тк i Bu yerda: Si-har kungi ro‘yxatdagi ishchilar soni; Tk-kalendar kunlar soni. Ruyxatdagi xodimlar soni ishga chiqqanlar (Sch) va chiqmaganlar soni (Sx)ning yig‘indisiga teng bo‘lgani uchun o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soni quyidagicha bo‘ladi: С С С Т я н к Uzoqroq davr uchun (chorak, yil ) o‘rtacha ro‘yxatdagi xodimlar soni quyidagicha aniqlanadi: Сi С Т Т i i i Bu yerda: Ti- davrning kalendar soni. Ish kunining uzunligini hisoblash uchun korxonada ishlangan barcha kishi-soat soni ishlangan kishi kunlar soniga bo‘linadi. Ish vaqti hisobi va undan foydalanish ko‘rsatkichlarini aniqlash Ish vaqti va undan foydalanishni statistik o‘rganishda mehnat sarfi hisobi zarurdir. Bajarilgan mehnat miqdori to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarf qilingan ish vaqti bilan o‘lchanadi. Ish vaqti asosan xodimlar kategoriyasi uchun qo‘llaniladi va u ish-kuni va ish-soatlarida ifodalanadi. Ish-kuni eng avval xodimlarning ishga chiqqan yoki chiqmaganliklarini bildiradi. Ishga chiqmagan ishchilarning ishga chiqmaslik sabablari (navbatdagi dam olish, kasallik va boshqalar) hisobga olib boriladi. Ishlangan ish kuni deb, xodimning ishga kelib, vazifasini bajarishi yoki xizmat safarida bo‘lishiga aytiladi. Xodimning ishga kelib, lekin unga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra, vazifasini bajara olmasligi bekor turgan ish kunlari deyiladi. Ish oyi uzunligini hisoblash uchun korxonada ishlagan barcha ish kunlari soni o‘rtacha ro‘yxatdagi ishchilar soniga bo‘linadi. Ish kunining uzunligini hisoblash uchun korxonada ishlagan barcha kishi-soatlar soni ishlangan kishi-kunlar soniga bo‘linadi. Ish vaqtini ishchi-kuni asosida hisoblash sababi berilishiga qarab har xil ish vaqti fondlariga bo‘linadi. Ularning bir-biri bilan aloqasi va mazmunini 1-sxemadan ko‘rish mumkin. Har xil sabablarga ko‘ra, ishga chiqqanligi va chiqmaganligining yig‘indisi ishchilarning kalendar ish vaqti fondini tashkil etadi. Misol, korxona bo‘yicha chorakda 64246 ishchi-kuni, dam olish va bayram kunlari – 20104 ishchi-kuni, navbatdagi dam olishlar – 4683 ishchi-kunini, boshqa ishga chiqilmagan kunlar – 1168 ishchi-kunini, kun bo‘yicha turib qolishlar – 34 ishchikunini tashkil etgan. Korxonaning choraklik jami ish vaqti foizda: 64246Q20104Q4683Q1168Q34q90235 ishchi-kuni, 1-sxema Ishlangan To‘xtab turishlar ishchi-kuni Ishga kelishlar MIFhisobidan ishga kelmaslik Maksimal imkoniyatli ish vaqti fondi Navbatdagi dam (MIF) olish Bayram va dam olish Tabel ish vaqti fondi kunlari Kalendar ish vaqti fondi Kalendar ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsienti: 64246 0,712 90235 Chorakdagi maksimal imkoniyatli ish vaqti fondi: 90235-20104-4683q65448 ishchi kuni maksimal imkoniyatli ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsienti: 64246 0,98 65448 Yuqoridagi misoldan kelib chiqqan holda foizlardan foydalanish koeffitsientini ko‘rib chiqamiz: Ish vaqtidan to‘liq foydalanishni ifodalash uchun esa shu ikki ko‘rsatkich birbiriga ko‘paytiriladi. Qurilish statistikasida ish vaqtidan foydalanishni o‘rganishda ish vaqti fondi strukturasi tahlil qilinadi. Shu maqsadda umumiy kalendar vaqt fondi ichida quyidagi elementlar ajratiladi: bayram va dam olish kunlari; navbatdagi dam olish; amalda ishlangan ish kunlari; dekret ta’tillari; kasalligi tufayli ishga kelmaslik; qonunga binoan ishga kelmaslik; ma’muriyat ruxsati bilan ishga kelmaslik; ishga sababsiz kelmaslik. Fondlardan foydalanish koeffitsientlari: 1.Kalendar ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsienti: amaldagi ishlagan ish vaqti fondi; kalendar ish vaqti fondi. 2.Tabel ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsienti: amaldagi ishlagan ish vaqti fondi; tabel ish vaqti fondi. 3.Maksimal imkoniyatli ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsienti: amalda ishlagan ish vaqti; maksimal imkoniyatli ish vaqti fondi. Asosiy adabiyotlar 1. Nabiev X.N. Makroiqtisodiy statistika. T., 2000. 2. Nabiev X.N., Abdurahmonov M.A. Ishlab chiqarish tarmoqlari statistikasi. Ma’ruza matnlari. TDIU, T., 2000. 3. Shodiev X., Hamroev M. Moliya statistikasi. T., 2002. 4. Ustinov A. Statistika kapitalnogo stroitelstvo. M., 1998.