URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI PEDAGOGIKA FAKULTETI Boshlang’ich ta’lim 2-kurs 229-guruh (sirtqi) talabasi Egamova Salomatning Boshlang’ich ta’lim pedagogikasi fanidan KURS ISHI Mavzu : Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida xalq ta’limi tizimi va pedagogik fikrlar taraqqiyoti . Bajardi: Egamova Salomat Qabul qildi: Xajiyeva Dilfuza Urganch_2024 Mundarija : KIRISH 2 I.BOB ADABIYOTLAR SHARXI . 3 II.BOB ASOSIY QISM 4 2,1 Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi. 4 1.2 O'rta Os iyo xalqining jadidlari va ularni ng maqs adlari. 2,2 O’zbekiston respublikasida Xalq ta’limi tizimi va uning turlari. 2,3 8 14 O’zbekistonda mustaqillik yillarida uzluksiz ta’lim tizimi taraqqiyotining pedagogik omillari. III.BOB XULOSA. 24 IV.BOB FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 25 —1— Kirish Zamonaviy hayotni bugun ilm-maʼrifat va taʼlimning taraqqiyotisiz tasavvur etib boʻlmaydi, insoniyat fan oʻqi atrofida aylanayotgandek goʻyo. Jahonning yetakchi davlatlarida taʼlimni rivojlantirish birinchi galdagi vazifa sifatida belgilanishi ham bejiz emas. Negaki, mamlakatning kelgusi ravnaqi aynan shu sohada qoʻlga kiritgan yutuqlari bilan chambarchas bogʻliqdir. Bugungi kunda universitetlarning taʼlim berish faoliyati yana-da takomillashtirilib, xalqimizning asrlar davomida shakllangan ilm sari intilish fazilati yana bir bor namoyon boʻlmoqda. Yoshlarimiz sogʻlom hamda goʻzal turmush kechirish, egallagan kasbi boʻyicha doimiy ish oʻrniga ega boʻlish, masʼuliyatni oʻz zimmasiga olish, insoniy qadr-qimmatini kamsitishga yoʻl qoʻymaslik, qisqacha aytganda, komillikka erishish uchun harakat qilyapti va bu jarayonda taʼlim olishni eng asosiy shart sifatida koʻrmoqda. Mamlakatimizda 2019-yilning oktyabrida Oʻzbekiston Respublikasi oliy taʼlim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi qabul qilindi. Ushbu hujjatga intellektual taraqqiyotni jadallashtirish, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish hamda xalqaro hamkorlikni mustahkamlash maqsadida fan, taʼlim va ishlab chiqarish integratsiyasini rivojlantirish singari vazifalar asos qilib olindi. Konsepsiya mazmuni mamlakatimiz oliy taʼlim tizimini isloh qilishning ustuvor yoʻnalishlarini aks ettiradi. Unda oliy oʻquv yurtlarida qamrov darajasini kengaytirish hamda taʼlim sifatini oshirish, raqamli texnologiyalar va taʼlim platformalarini joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga jalb qilish, innovatsion tuzilmalarni shakllantirish, ilmiy tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish, xalqaro eʼtirofga erishish hamda boshqa koʻplab aniq yoʻnalishlar belgilab berilgan. Bularning barchasi taʼlim jarayonini yangi sifat bosqichiga koʻtarish uchun xizmat qiladi. —2— Prezident Shavkat Mirziyoyevning Oʻqituvchi va murabbiylar kuniga bagʻishlangan tantanali marosimdagi daʼvatkor nutqi ham ana shundan dalolat beradi. Davlatimiz rahbari taʼkidlaganidek, biz keng koʻlamli demokratik oʻzgarishlar, jumladan, taʼlim islohotlari orqali Oʻzbekistonda yangi Uygʻonish davri, yaʼni uchinchi Renessans poydevorini yaratishni oʻzimizga asosiy maqsad qilib belgiladik. I. BOB Adabiyotlar sharxi Kurs ishi maqsad : Mustaqillikka erishgandan so’ng Respublikamizda Xalq ta’limi tizimida bo’lgan o’zgarishlar va taraqqiyot yo’lini ushbu kurs ishimda batafsil yoritib berishdan iborat. Kurs ishi obyekti: Mustaqillikdan keyingi davr ta’lim tizmi. Kurs ishi predmeti: Mustaqilllikdan keyingi davr ta’lim tarbiya ishlari va pedagogik fikrlar taraqqiyoti. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 4 bob, 3 bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat. —3— II. BOB Asosiy qism. 2.1 Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik e’lon qilingan (1991 yil 1 sentyabr) dastlabki yillaridanoq O’zbekiston hukumati ta’limga ustivor soxa sifatida e’tibor berib kelmoqda. O’zbekiston Respubikasining ta’lim sohasida aniq va ravshan hamda ilmiy asoslangan davlat siyosati mavjud bo’lib, u insonparvarlik va demokratik tamoyillarga asoslanadi hamda xar bir fuqoroning bilim olishi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qonuniylashtirilgan. O’zbekiston Respublikasida xalq ta’limi tizimi mazmunini yangilash va yangi ijtimoiy muhit sharoitida uni yana rivojlantirish zarur edi. Chunki, huquqiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalarda olib borilayotgan islohatlarda asosiy maqsad ham barcha fuqarolarning hayotini ijtimoiy himoyalash, ularning turmush sharoitlarii yaxshilash, ma’naviy jixatdan yuksaltirish, eng muhimi, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdan iboratdir. Ana shu maqsadni amalga oshirish borasida Respublikamiz hukumati xalq ta’limi tizimini tubdan isloh qilish vazifasini qo’ydi. Jamiyatni ma’naviy yangilashda avvalo ta’lim tizimini isloh qilishni va milliy kadrlarga bo’lgan extiyojni tobora ortib borayotganligini hisobga olib ta’lim tizimini ham yangilashni taqoza etadi. Shu maqsadda 1997 yil 29 avgustda O’zbekiston Resublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida «Ta’lim to’g’risida» Qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» keng muhokama qilindi va tasdiqlandi. O’zbekiston Respublikasida “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. “Ta’lim to’g’risida”gi qonun ta’lim tarbiya fuqarolar kasbiy taryyorgarligi va har bir fuqaroning ilm olish konstitutsion huquqini ta’minlash kabi bir qator dolzarb vazifalarni belgilab beradi. Respublikamizda bugungi kunda tubdan yangi davlat bo’lib, unda har bir siyosiy, iqtisodiy ma’naviy —4— sohadagi islohatlar ham yangi ta’lim tizimida bosqichma–bosqich olib borishni nazarda tutadi. Zero ta’lim sohasidagi isloxatlar ham yangi bosqichma bosqich o’tish tamoyiliga asoslangandir. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ham uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va metodik asosi bo’lib hisoblanadi. Milliy dasturning asosiy maqsadi uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish bo’lib, u ijodiy va mustaqil fikrlovchi tafakkuri rivojlangan erkin shaxsni shakllantirish bilan barcha sohalarda raqobatbardosh kadrlar tayyorlashni kafolatlash bilan ahamiyatlidir. Shunga ko’ra, mamlakatimizda mustaqillikni dastlabki yillaridayoq boy madaniyatimizni tiklash va uni rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni uni zamon talablariga javob bera oldigan jahon andozalari darajasiga ko’tarish maqsadida e’tibor berib borilmoqda. Ta’lim sohasidagi «Ta’lim to’g’risida» Qonun qabul qilinganligi, 19961997 yildan boshlab birinchi sinflarda o’qishning lotin yozuviga asoslangan yangi alifboda olib borilgani, ular uchun yangi alifboda dastur, qo’llanma, darsliklarning yaratilganligi-bu ta’lim soxasida qo’yilgan dastabki odimlar edi. O’tgan davrda yangi turdagi ta’lim muassasalari tashkil etildi. Oliy o’quv yurtlari qoshida litseylar ochildi. Qobiliyatli o’quvchilar chet ellarda ta’lim ola boshladi. O’qituvchilar xorijiy davlatlarda bo’lib, ilg’or tajribalarn o’rganib kela boshladilar. Viloyatlarda yangi-yangi biznes maktablari, kichik va o’rta kasb hunar kurslari ochila boshadi va bozor iqtisodi sharoitida fermer, soliq va bojxona xodimlari, audit va boshqa yangi mutaxasisliklar kiritildi. Oliy maktab sohasida test usuli joriy etildi. Viloyatlardagi pedagogika institutlari universitetlarga aylantirildi, chet el mutaxassislari respublikamiz o’quv muassasalariga jalb etildi. Respublikamizda Davlat va jamiyat qurilish akademiyasi, Bank va Moliya akademiyasi tashkil etildi. «Mahalla», «Kamolot», «Sog’lom avlod uchun», «Nuroniy», «Ulug’bek», «Umid» jamg’armalari ham ta’lim sohasini rivojlantirishga hissalarini qo’shmoqdalar. Lekin Hozirgi davrda amalga oshirilgan barcha ishlarga qaramay ta’lim tizimi hali hayot talabi darajasida barcha ishlarga qaramay ta’lim tizimi hali hayot talabi darajasida natijalarga erishmayotgani, eski Sho’ro zamonidan meros bo’lib qolgan —5— mavkuraviy qarashlardan va sarqitlardan xolos bo’la olmagani, shuningdek, uzluksiz ta’lim tizimini tashkil etish muammolari to’liq hal etilmagan va nixoyat, amaldagi ta’lim tizimi taraqqiy etgan davlatlar darajasida rivojlana olmaganini ko’rsatmoqda. Shuningdek, mutaxassis kadrlar tayyorlash, ularga bilim va tarbiya berish tizimi mamlakatimizda amalga oshayotgan isloxatlar bilan bog’lanmagani, maktablarning moddiy bazasi talabga javob bera olmayotgani, kadrlar, o’qituvchilar tayyorlash muammosi hali hal etilmayotgani ma’lum bo’ldi. O’quv dasturlari, qo’llanma va darsliklar ham talabga javob bera olmayotganini hayot ko’rsatmoqda. Oliy ta’lim sohasida ham islohat o’tkazishni talab qila boshladi. Bularning barchasi hisobga olinib, 1997 yil mart oyida Vazirlar Mahkamasining farmoyishiga muvofiq, ta’lim tizimini isloh etilishi, kadrlar tayyorlash jarayoniga zamon talabi darajasida o’zgartirishlar kiritish maqsadida maxsus komissiya tuzildi va natijada «Kadrlar tayyorlash milliy dastur» hamda «Ta’lim to’g’risida» Qonun Oliy Majlis sessiyasida qabul qilindi. Bu ikki hujjatga binoan ta’lim tizimi isloh qilishni bosqichma-bosqich amalga oshirish nazarda tutildi: Birinchi bosqich- o’tish davri. 1997-2001 yillar. Bu yillarda yangi talab doirasida pedagog kadrlar tayyorlash, ta’lim standartlarini yaratish, o’quv dasturlari ustida ishlash, umum ta’lim maktablarini qayta qurish, o’rta-maxsus va kasb-hunar bilim yurtlari tizimiga zamin tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimiga asos solish. Ikkinchi bosqich-2000-2005 yillarga mo’ljallanadi. Bu davrda milliy dastur to’liq amalga oshirish mo’ljallanadi. Uning ba’zi g’oyalari va qoidalariga o’zgartishlar kiritilishi ham ko’zda tutilgan. Uchichi bosqich-2005 yil va undan keyingi yillar bo’lib, islohat tajribalari tahlil etilib, umumlashtiriladi hamda kadrlar tayyorlash tizimi takomillashtirilib, rivojlantirilib boriladi. «Ta’lim to’g’risida»gi, qonunga asosan Ta’lim O’zbekiston Resublikasi ijtimoiy taraqqiyot soasida ustivor deb e’lon qilindi. Ta’lim soxasidagi davlatning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat deb ko’rsatildi: -ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi; —6— -Ta’limning uzluksiz va izchilligi; -Umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus,kasb-hunar ta’limining majburiyligi; - O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo’nalishni, akademik litsey va kasb-hunar kolejida o’qishni tanlash ixtiyoriyligi; -ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; -davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; - ta’limdasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashgan yondashuv; - bilimli bo’lish va iste’dodni rag’batlantirish; - ta’lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvini uyg’unlashtirish: Xalq ta’limining asosiy bo’g’ini-uzluksiz ta ta’lim tizimini tashkil etadi. 3. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi. O’zbekiston Respublikasida quyidagi uzluksiz ta’lim tizimi asos qilib olingan. Bola shaxsini sog’lom va yetuk o’qishga tayyorlash maqsadini ko’zlaydi. Mazkur ta’lim uch yoshdan olti-yetti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan qat’iy nazar boshqa xil ta’lim tashkilotlarida olib boriladi. Umumiy o’rta ta’lim. Umumiy o’rta ta’lim quyidagi bosqichlarga bo’linadi: Boshlangich ta’lim (I-IV sinf). Umumiy o’rta ta’lim (V-IX sinflar) Boshlang’ich ta’limda umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan savodxonlik, bilim va ko’nikmalar asoslari shakllantiriladi. Birinchi sinfga bolalar 6-7 yoshdan qabul qilinadi. Umumiy o’rta ta’limda bilimlarni zarur hajmi beriladi. Bolalarda mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko’nikmalari rivojlantiriladi. Kasbga yo’naltiriladi, ta’limning navbatdagi bosqichiga yordam beradi. Iqtisoslashtirilgan maktablar ham tashkil etilishi va bolalar qobiliyati, iste’dodga ko’ra bunday maktablarda ta’lim olishi mumkin.O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi. Har bir yigit-qiz umumiy o’rta ta’limga ega bo’lgandan so’ng akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida o’qishni ixtiyoriy ravishda tanlashi mumkin. Bu ta’lim muassasalarida o’qish muddati uch yildan kam bo’lmaydi. Litsey va kollejlar —7— egallangan kasb-hunar bo’yicha ishlash huquqini beradi va hamda ish yoki ta’limni navbatdagi bosqichda davom ettirishi uchun asos bo’ladigan maxsus bo’ladigan maxsus, kasb-hunar ta’lim beradi. Oliy ta’lim. Oliy ta’limda yuqori malakali mutaxasistlar tayyorlanadi. Oliy ma’lumotli mutaxasistlar tayyorlash universitet, akademiyalar, institutlar va oliy maktabning ta’lim muasasalarida o’rta maxsus Kasb-hunar ta’lim asosida amalga oshiriladi. Oliy ta’lim ikki bosqichdan bakalavriat va magistraturaga ega. Bakalavriat - oliy ta’lim yo’nalishlaridan biri bo’ycha puxta bilim beriladigan, o’qish muddati kamida to’rt yil bo’lgan tayanch oliy ta’limdir. Magistratura-aniq mutaxasistlik bo’yicha bakalavriat negizida kamida ikki yil davom etadigan oliy ta’limdir. Ikkinchi va undan keyingi oliy ta’lim shartnoma asosida olinadi. Oliy o’quv yurtidan keyin malakali ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar bo’lgan extiyojga qarab oliy o’quv yurti va ilmiy tadqiqot muasasalarda aspirantura, ad’yunktura, doktarantura, mustaqil tadqiqotchilik tarzida davom ettiriladi. Oliy ta’limdan so’ng kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash kasb bilimini va ko’nikmalarini chuqurlashtirish va yangilashga qaratiladi. Bolalar va o’simrlarning bo’sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchun madaniy-estetik, ilmiy-texnikaviy, sport va boshqa yo’nalishlarda maktabdan tashqari ta’lim muasasalari mavjud. Bunday maskanlarga bolalar, o’smirlar ijodiyoti saroylari, uylar, klublar markazlar sport maktablari, san’at maktablari, musiqa maktablari, studiyalar, kutubxonalar, sog’lomlashtirish muassasalari kiradi va bu joylarda bolalar o’z ehtiyojlari va qiziqishlariga ko’ra shug’ullanadilar. Ta’lim islohatlarida kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlarini asosan quyidagilar tashkil qiladi: -shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’yekti va ob’yekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi; —8— Davlat va jamiyat-ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatining tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; -uzluksiz ta’lim-malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashning asosi bo’lib, ta’limning barcha turlarini, davlat a’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko’rsatish muhitini o’z ichiga oladi; -fan-yuqori malakali mutaxasislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi;-ishlab chiqarishkadrlarga bo’lgan extiyojini, ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan quyidagi talablarni belgilochi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini, moliya va moddiy-texnik jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturda intelektual, ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan bog’liq bo’lgan uzluksz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish nazarda tutilgan. Kadrlar tayyorlash milliy modelida fan, jumladan, pedagogika fani, ham yangi fundamental va bilimlarni shakllantirish orqali muhim ilmiy natijalarni jamlaydi. Oliy malakali va ilmiy va pedagogik texologiyalarni yaratish va o’zlashtirish orqali ilmfanning ta’limamaliyoti bilan aloqasini ta’minlashni amalga oshirish ko’zda tutiladi, ilg’or axborot va tendensiya texnologiyalarini joriy etish mexanizmlarini ishlab chiqishga e’tibor qaratildi. Mustaqillik yillarida pedagogika sohasida ham yirik tadqiqotlar olib borildi. Masalan, O’rta va oliy ta’lim vazirligida yiliga 17 aspirantura va 7 doktorantura; xalq ta’limi vazirligida 5 aspirantura, 1 doktorantura o’rinlari mavjud bo’lgan. Pedagogika va psixologiya fanlari bo’yicha doktorlik va nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilish uchun ixtisoslashgan Kengashlar faoliyat ko’rsatgan. 4. Mustaqillik yillarida pedagogik fikr taraqqiyoti. Mustaqillik yillarida pedagogika fanining eng dolzarb muammolari ustida doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Chunonchi. O.Musurmonova «Yuqori sinf o’quvchilarida ma’naviy madaniyatni shakllantirishning pedagogik asoslari», —9— S.Nishonova «SHarq Uyg’onish davri pedagogik fikr taraqqiyotida barkamol inson tarbiyasi», U. Mahkamov «Yuqori sinf o’quvchilarining axloqiy madaniyatini shakllantirish», M.Inomova «Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik asoslari» kabi doktorlik dissertatsiyalari shular jumlasidandir. Hozirgi paytda Qori Niyoziy nomidagi O’zbekiston Pedagogika fanlar ilmiy tadqiqot instituti, hunar ta’lim ilmiy tadqiqot instituti, Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogik universiteti yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda ta’lim sohasi bo’yicha Davlat ilmiy-texnikaviy dasturining ijrochilari hisoblanadilar. Hozirgi davrda O’zbekistonning mustaqil taraqqiyoti strategiyasi, o’zbek xalqining buyuk davlat barpo etish yo’lida ezgu orzu-umidlarini, Milliy istiqlol mafkurasini asl mohiyatini yoshlar qalbiga va ongiga singdirish jarayoni kechayotgan bir davrda bu muhim ishni «Ta’lim to’g’risidagi » O’zbekiston Respublikasi Qonuni asosida uzluksiz tarzda olib borishni taqoza etadi. Zero, istiqlol mafkurasi hur fikrlilik va jur’atsizlikdan xoli bo’lgan, o’z bilimi va kuchiga ishonib yashaydigan insonni tarbiyalaydi. 2.2. O’zbekiston respublikasida Xalq ta’limi tizimi va uning turlari. Xalq taʼlimi — milliy darajada davlat tomonidan mamlakat farzandlari uchun joriy etilgan majburiy (yoki taklif etiladigan) taʼlim tizimidir. Xalq taʼlimi ko‘pgina davlatlarda asosan umumiy o‘rta taʼlimni o‘z ichiga oladi. O‘zbekistonda bu sohada mas’ul organ sifatida Xalq taʼlimi vazirligi yagona davlat siyosatini olib boradi. Taʼlim to‘g‘risidagi qonunning yangi tahririga ko‘ra umumiy o‘rta taʼlim (IXI sinflar) bosqichlari quyidagilardan iborat: Boshlang‘ich taʼlim (I-IV sinflar) Tayanch o‘rta taʼlim (V-IX sinflar) O‘rta taʼlim (X-XI sinflar) — 10 — Umumiy o‘rta taʼlim tashkilotining birinchi sinfiga bolalar ular yetti yoshga to‘ladigan yilda qabul qilinadi. Boshlang‘ich taʼlim taʼlim oluvchilarda umumiy o‘rta taʼlimni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim, malaka va ko‘nikmalar asoslarini shakllantirishga qaratilgan. Tayanch o‘rta taʼlim o‘quv dasturiga muvofiq taʼlim oluvchilarga bilim, malaka va ko‘nikmalarning zaruriy hajmini beradi, ularda mustaqil fikrlash va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Tayanch o‘rta taʼlim doirasida (VII sinfdan so‘ng) taʼlim oluvchilarda kasblar bo‘yicha birlamchi bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish uchun ularni professional tashxislash va kasb-hunarga yo‘naltirish bo‘yicha choralar amalga oshiriladi. O‘rta taʼlim o‘quv dasturiga muvofiq taʼlim oluvchilar tomonidan zarur bilim, malaka va ko‘nikmalar o‘zlashtirilishini, shuningdek taʼlimning keyingi turi tanlanishini hamda yuqori malaka talab qilinmaydigan kasblar egallanishini taʼminlaydi. Professional tashxislash va kasb-hunarga yo‘naltirish, shuningdek taʼlim oluvchilarni yuqori malaka talab qilinmaydigan kasblarga tayyorlash tartibi qonunchilikda belgilanadi. Umumiy o‘rta taʼlim umumiy o‘rta taʼlim tashkilotlarida uzluksiz tarzda, majburiy bo‘lgan o‘n bir yil davomida amalga oshiriladi. O‘rta maxsus taʼlim akademik litseylarda to‘qqiz yillik tayanch o‘rta taʼlim asosida ikki yil mobaynida amalga oshiriladi va taʼlim oluvchilarning intellektual qobiliyatlarining jadal rivojlanishini, shuningdek chuqur, tabaqalashtirilgan, kasbxunarga va shaxsga yo‘naltirilgan taʼlim olishini taʼminlaydi. Nodavlat taʼlim tashkilotlarida umumiy o‘rta va o‘rta maxsus taʼlim to‘lovshartnoma asosida amalga oshirilishi mumkin. — 11 — Iqtidorli va isteʼdodli bolalarning qobiliyatini rivojlantirish uchun Prezident, ijod va boshqa ixtisoslashtirilgan maktablar, shuningdek maktab-internatlar tashkil etilishi mumkin. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar, shuningdek uzoq vaqt davolanishga muhtoj bo‘lgan bolalar davlat ixtisoslashtirilgan taʼlim muassasalarida, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus taʼlim tashkilotlarida inklyuziv shaklda yoki uy sharoitlarida yakka tartibda taʼlim oladi. Umumiy o‘rta taʼlim tashkilotlarining sinflarida (guruhlarida) taʼlim oluvchilar soni o‘ttiz besh nafardan oshmasligi kerak. Prezidentning 03.02.2022 yildagi “Xalq ta’limi tizimini isloh qilish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi F-22-son Farmoyishi qabul qilindi. Xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish, sohaga doir yangi tashabbuslarni ilgari surish va ularni qoʻllab-quvvatlash, ta’lim va tarbiya sifatiga bevosita va bilvosita ta’sir qilishi mumkin boʻlgan masalalarni hal qilish, mas’ul vazirlik va idoralar, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining bu boradagi faoliyatini muvofiqlashtirib borish maqsadida mazkur yoʻnalishda quyidagilar tashkil etiladi: Xalq ta’limi tizimini isloh qilish boʻyicha milliy kengash; хalq ta’limi tizimini isloh qilish boʻyicha Qoraqalpogʻiston, viloyatlar va Toshkent shahar kengashlari (keyingi oʻrinlarda — hududiy kengashlar); хalq ta’limi tizimini isloh qilish boʻyicha tuman (shahar) kengashlari (keyingi oʻrinlarda — tuman (shahar) kengashlari). Milliy kengashning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi: milliy ta’lim tizimini yoʻlga qoʻyish, darslik va oʻquv qoʻllanmalarini zamon talablari asosida takomillashtirish hamda ularning yangi avlodini yaratish, oʻquv dasturlarini ilgʻor хorijiy tajriba asosida optimallashtirish boʻyicha ishlarni muvofiqlashtirish; — 12 — oʻqituvchi kasbining maqomi va obroʻsini koʻtarish, ularning moddiy va ijtimoiy qoʻllab-quvvatlanishini ta’minlash, samarali mehnat faoliyati uchun munosib sharoitlar yaratish; Yangi Oʻzbekiston taraqqiyoti, boy madaniy-tariхiy meros, milliy urf-odat, vatanparvarlik va umuminsoniy qadriyatlar gʻoyalari asosida ma’naviy yetuk avlodni tarbiyalashning samarali pedagogik shakl va metodlari tatbiq etilishini tashkillashtirish; umumiy oʻrta ta’lim muassasalari bino va inshootlarini qurish, rekonstruksiya qilish, joriy va mukammal ta’mirlash boʻyicha ishlarni muvofiqlashtirish va monitoringini olib borish, mazkur ishlarda zamonaviy teхnologiyalar va energiya tejamkor materiallar qoʻllanilishini ta’minlash; хalq ta’limi sohasidagi ishlarning ahvolini tizimli tahlil va monitoring qilish, mas’ul vazirlik, idora va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari rahbarlarining bu borada qilingan ishlar boʻyicha hisobotlarini tinglash, shu asosda ularni ragʻbatlantirish yoki javobgarlikka tortish boʻyicha choralar koʻrish; хalq ta’limi sohasidagi davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishni tashkillashtirish, mazkur sohadagi qonunchilik hujjatlarini va huquqni qoʻllash amaliyotini yanada takomillashtirish va boshqalar. Hududiy kengashlarga tuman (shahar) kengashlari bilan birgalikda 2022 yil 15 fevralga qadar umumiy oʻrta ta’lim muassasalari direktorlari, pedagog kadrlar, oʻquvchilarning ota-onalari, malakali mutaхassislar va хorijiy ekspertlarni jalb qilgan holda хalq ta’limi tizimini isloh qilish boʻyicha tuman (shahar) kesimida yillik hududiy dasturlarni ishlab chiqish va keng muhokama qilish uchun rasmiy veb-saytlar, OAV va ijtimoiy tarmoqlarda joylashtirish topshirildi. Bugungi kungacha o‘tgan davr mobaynida O‘zbekistonda ta’lim sohasida amalga — 13 — oshirilgan islohotlar jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga va uning taraqqiyot istiqbollariga mos keladigan ta’lim tizimini tashkil qilishga olib keldi. Unda quyidagilar ko‘zda tutilgan: - ta’lim tizimini bozor iqtisodiyotiga va ochiq jamiyatga qayta yo‘naltirish; - aholining turmush farovonligini oshirishning zarur sharti sifatida ta’lim olish uchun teng imkoniyatlar yaratish; - ta’lim xizmatlarining barqaror va sifatli ko‘rsatilishini ta’minlash maqsadida ta’lim sohasini moliyalashtirish tizimini yaxshilash hamda resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish; - ta’lim sektorining boshqaruvini takomillashtirish. O‘zbekistonda davlatning bu sohadagi siyosati va Ta’limni isloh qilish Konsepsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi yangi tahrirdagi Qonun hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida o‘z aksini topdi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi 3 bosqichdagi islohotlar asosida amalga oshirildi. 1bosqich – 1997-2001 yillarda dasturni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan huquqiyme’yoriy, ilmiy-metodik, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratildi. Buning uchun davlat tomonidan qo‘shimcha ravishda 65 milliard so‘m mablag‘ sarf qilindi. Bu bosqich kadrlar tayyorlash dasturining moddiy-texnik ba’zasini yaratish davri deb nomlandi. 2-bosqich – 2001-2005 yillarni o‘z ichiga olib, milliy dastur keng miqyosda joriy etildi. Bu bosqich Kadrlar tayyorlash milliy dasturining sifat bosqichi deb nom oldi. 3-bosqich – 2005 yildan boshlanib, undan keyingi yillarni ham o‘z ichiga olmoqda. Bu bosqichda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ijrosi yakuniga etkazilib, erishilgan natijalar, to‘plangan tajribalar umumlashtirilib, tahlil etilmoqda hamda shu asosda yurtimizda yangi ta’lim tizimi yanada takomillashtirilmoqda. SHu boisdan bu bosqich ta’lim tizimini modernizatsiyalash davri deb atalmoqda. — 14 — Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi quyidagi maqsadlarni o‘z oldiga qo‘ygan: - ta’lim tizimida kadrlarning salohiyatini har tomonlama takomillashtirish hamda o‘qituvchilar, ustozlar va ilmiy xodimlarning professional nufuzini oshirish; - ta’lim tizimini tarkibiy qayta qurish, ta’lim va professional dasturlarni tubdan o‘zgartirish, ta’lim, fan, texnologiya, iqtisodiyot va madaniyat sohasidagi jahon yutuqlariga tayanish; - majburiy o‘rta umumta’lim, o‘rta maxsus, professional ta’lim va tarbiya tizimiga o‘tishni ta’minlash. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahriri va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qabul qilinganidan so‘ng respublikamiz butun ta’lim tizimi, jumladan, oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash yo‘nalishi ham tubdan isloh qilishning aniq strategik dasturiga ega bo‘ldi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining O‘zbekistonga xos eng muhim xususiyati – yangi turdagi 3 yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimini yaratishdan iborat vazifa sobitqadamlik bilan amalga oshirildi. Zamonaviy o‘quv va ishlab chiqarish uskunalari bilan jihozlangan kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar barpo etildi, yangi ta’lim standartlari va axborot texnologiyalari, interaktiv usullar o‘quv jarayoniga tatbiq etildi. Oliy ta’limda bakalavriat va magistratura tizimi joriy qilindi. jahon standartlariga xos oliy ta’lim tizimiga o‘tildi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovningso‘zlari bilan aytganda «Bilimdon, professional jihatdan savodli hamda g‘ayrat-shijoatli shaxslarni, o‘z mamlakatimizning chinakam vatanparvarlarini tarbiyalay oladigan, ularni buyuk milliy madaniyatning ulkan ma’naviy merosi bilan boyita oladigan, jahon fani va madaniyati durdonalaridan bahramand eta oladigan mamlakatgina, millatgina buyuk kelajakka erishishi mumkin». Ta’lim tizimi O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni bilan belgilangan bo‘lib, maktabgacha ta’lim, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va professional ta’lim, oliy professional ta’lim, oliy ta’limdan keyingi ta’lim, malaka oshirish va — 15 — kadrlarni qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim shakllarida tashkil qilindi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining amalga oshirilishi natijasida O‘zbekistonda nisbatan qisqa muddatlarda dunyoning etakchi davlatlarida ta’lim sohasida erishilgan ilg‘or yutuqlar, milliy an’analarni o‘z ichiga olgan prinsip jihatdan yangi modeli tashkil qilindi. 1999-2000 yilgi o‘quv yilidan boshlab umumta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarida o‘qitish jarayoni yangi o‘quv rejalari va dasturlari asosida olib borilmoqda. YAngi turdagi bilim yurtlari – akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari tarmog‘i kengaytirilib, yangilari ishga tushirildi. Oliy ta’lim tizimida mutaxassislarni tayyorlashning ikki bosqichli tizimi bakalavriatura yo‘nalishi va magistratura mutaxassisliklari joriy qilindi. Oliy ta’lim O‘zbekistonda davlat tasarrufidagi oliy ta’lim muassasalari tizimi orqali amalga oshiriladi. Hozirgi paytda O‘zbekistondagi oliy ta’lim muassasalarida ikki bosqichli oliy ma’lumot beriladi: kamida 4 yil muddatli bakalavriat va kamida 2 yil muddatli magistratura. Bunday tizim oliy ta’limning moslanuvchanligi, turli bosqichlarda tanlangan maqsad va vazifaga muvofiq ta’lim yunalishi va mutaxassisliklarni tanlab olish imkonini beradi. Ikki bosqichli oliy ta’limning joriy etilganligi O‘zbekiston oliy ta’limining jahon ta’lim makoniga kirib borishini ta’minlamoqda. Prezidentimizning doimiy e’tibori natijasida o‘tgan yillar davomida yurtimizda jahondagi nufuzli universitetlar bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatildi. Natijada, yuksak xalqaro obro‘-e’tibor va chuqur tarixiy ildizlarga ega Evropa va Osiyoning etakchi oliy o‘quv yurtlari Buyuk Britaniyaning Xalqaro Vestminster universiteti, I.Gubkin nomidagi Rossiya neft va gaz davlat universiteti, Italiyaning Turin politexnika universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, G.Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot akademiyasi, M.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining Toshkent shahridagi filiallari tashkil etildi hamda muvaffaqiyatli faoliyat yuritmoqda. Ushbu oliy o‘quv yurtlarida mashinasozlik, neft-gaz ishi, axborot texnologiyalari, iqtisodiyot va biznes boshqaruvi, moliyaviy menejment, tijorat huquqi kabi mexnat bozorida talabi yuqori bo‘lgan mutaxassislar bo‘yicha bakalavr va magistrlar — 16 — tayyorlanmoqda va ularning bitiruvchilari butun dunyoda tan olinadigan diplomlarga ega bo‘lmoqda. Mamlakatimizning yuqori malakali mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyoji asosida yangi zamonaviy yo‘nalishlar bo‘yicha kadrlar tayyorlash ishlari boshlangani ham e’tiborga sazovordir. YUrtimiz va xorijdagi o‘quv maskanlarida yuzlab iqtidorli yoshlar ta’lim olmoqda va o‘z masalakasini oshirmoqda1. Bunda xorijiy ta’lim muassasalari bilan ikki tomonlama tajriba almashish yo‘lga qo‘yilgani muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda nufuzli xalqaro tashkilotlar, chet ellik taniqli ekspert va mutaxassislar, tahlilchi va kuzatuvchilar ishtirokida ta’lim sifatini oshirishga doir ko‘plab simpoziumlar, konferensiya va seminarlar o‘tkazilmoqda. 2012 yil Toshkent shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada ko‘plab yirik xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari, jumladan, BMT, Osiyo taraqqiyot banki, Jahon banki, Islom taraqqiyot banki vakillari, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Xitoy, AQSH, Janubiy Koreya, YAponiya, Rossiya kabi dunyoning 48 davlatidan ta’lim tizimi rahbarlari, 8 ta xalqaro tashkilot va ta’lim jamg‘armalaridan 270 nafar vakil, olimlar hamda mutaxassislar ishtirok etib, uzluksiz ta’lim sohasini rivojlantirish va yosh avlodni barkamol tarbiyalashning milliy modelini yaratishda O‘zbekiston tajribasini o‘rgandilar. Haqiqatan ham yurtimizda faol, intiluvchan, iqtidorli va yuksak ma’naviy fazilatlarga ega, zamonaviy bilim hamda kasblarni chuqur egallagan bugungi va ertangi kunimizning hal qiluvchi kuchi bo‘lgan yoshlarni voyaga etkazish uchun barcha shart-sharoit va imkoniyatlar yaratilgan. Konferensiya davomida quyidagi ko‘rsatkichlar e’tirof etildi: Ta’limni rivojlantirishga yo‘naltirilgan xorijiy texnik yordam hajmi o‘tgan davrda 500 mln. dollardan oshib ketdi. Osiyo taraqqiyot bankining 290 mln. dollar mablag‘i, Janubiy Koreya hukumatining 110 mln.dan ortiq, Jahon bankining 33 mln., OPEK fondi, Islom taraqqiyot bankining 42 mln., Germaniya hukumatining “KFV” banki orqali yo‘naltirilgan qariyb 20 mln. va boshqalarning 100 mln. dollardan ortiq yordami ko‘rsatildi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “Bizning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan Dastur - bu boshqa modellarni qandaydir takrorlash yoki ulardan nusxa ko‘chirish emas, aksincha, birinchi navbatda, rivojlangan demokratik davlatlarda to‘plangan tajribani o‘zida mujassam etgan va ayni paytda shiddat bilan — 17 — o‘zgarib borayotgan hozirgi zamon talablarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan dasturdir”. Ta’lim tizimida o‘quvchilarning nafaqat keng bilim va professional ko‘nikmalarni egallashi, ayni paytda, chet mamlakatlardagi tengdoshlari bilan faol muloqot qilish, bugungi dunyoda ro‘y berayotgan barcha voqea-hodisalar, yangilik va o‘zgarishlardan atroflicha xabardor bo‘lish, jahondagi ulkan intellektual boylikni egallashning eng muhim sharti hisoblangan xorijiy tillarni ham chuqur o‘rganishiga katta ahamiyat berilmoqda. Bugungi kunda ta’lim sohasidagi barcha sa’y-harakatlar dastlabki natijasi sifatida bir necha xorijiy tillarda erkin gaplasha oladigan va shu bilan birga, o‘z fikrini ona tilida ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda eta oladigan yangi mutaxassislar avlodi namoyon bo‘ldi. Oliy o‘quv yurtlarida kadrlar tayyorlash, ta’lim tizimini isloh qilishning jahonda tan olingan, tajribada isbotlangan 4 ta modeli mavjud. Bular AQSH, Fransiya, Germaniya va YAponiya mamlakatlarining modellaridir. Ular, garchi, umumiy qoida va yo‘nalishlar bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lsa-da, lekin mavjud mamlakatlarning hozirgi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy holati, milliy xususiyatlari hamda fuqarolarning yashash sharoitidan kelib chiqib, farq qiladi. Masalan, YAponiya ta’lim tizimida «Oila» omiliga katta e’tibor berilgan. Amerika yoki Fransiyada esa mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda pullik maktablar joriy etilgan. Lekin ayrim mamlakatlarda o‘zini oqlagan va samara bergan modellarni o‘zga davlatlar uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab yoki tatbiq etib bo‘lmaydi. SHuning uchun ham rivojlangan mamlakatlar tajribalari chuqur o‘rganilib, milliy hamda O‘zbekiston Respublikasiga xos bo‘lgan xususiyatlar, sharoitlar inobatga olingan holda kadrlar tayyorlash tizimining yangi modeli ishlab chiqildi. Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish tizimlari yaxlit ma’rifiy-tarbiyaviy, ijtimoiy-ma’naviy ierarxiyasi (hukmronligi)ning uzviy mushtarakligidan tashkil topgan. Turli davlatlarda «barkamol inson» tushunchasiga turli sifatlar nisbati beriladi. Har bir davlat o‘z fuqarolarida zamon talablariga mos sifatlar va jamiyat maqsadlariga mos qadriyatlarni qaror toptirishga harakat qiladi. Doimiy yuksalish haqida — 18 — qayg‘uradigan etakchi davlatlarning bu boradagi tajribasi bilan tanishish foydadan xoli emas. O‘zbekistonda ta’lim siyosati va uning ajralmas qismi hisoblangan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi mamlakatimizning qo‘lga kiritayotgan salmoqli ko‘rsatkichlari bejiz emasligini isbotlab turibdi. O‘z navbatida, o‘zbek yoshlarining xalqaro bilim va sport arenalarida erishayotgan yutuqlarining o‘ziyoq bu fikrning tasdig‘i bo‘la oladi. 1 oktyabr – O‘qituvchi va murabbiylar kuni umumxalq bayrami sifatida nishonlanishi, har yili ko‘plab o‘zbekistonlik hamkasblarimiz davlatimizning yuksak mukofotlariga loyiq ko‘rilishi, ular o‘rtasida “Yilning eng yaxshi fan o‘qituvchisi” respublika ko‘riktanlovi muntazam o‘tkazib kelinayotgani buning tasdig‘idir. 2.3 O’zbekistonda mustaqillik yillarida uzluksiz ta’lim tizimi taraqqiyotining pedagogik omillari. Bugungi kunda O'zbekiston ko'p asrlik juda boy pedagogik tajribaga ega hamda ta'lim-tarbiya jarayonida ma'lum an'analar shakllangan. Ushbu tajriba puxta tahlil va tizimli pedagogik usullarni ishlab chiqishni talab etadi, chunki bozor iqtisodiyoti hozirda maktab bitiruvchilariga nafaqat jamiyatda o'z o'rnini belgilashga, O'zbekistonni global ta'lim muhitiga muvaffaqiyatli integratsiya qilish, yangicha o'quv uslublarini izlash talabini qo'yadi. O'zbekistonda ta'lim "shaxsga yo'naltirilgan ta'lim" ga asoslangan ilg'or yo'nalishlardan biri sifatida tasniflanadi. Ushbu tajriba empirik va nazariy ma'lumotlarga ega bo'lish, ularni o'rganish va puxta tahlil qilish, pirovardida, mamlakatimizda ta'limni rivojlantirish bo'yicha qaror qabul qilishga, ushbu sohadagi ilmiy faoliyatni tartibga solishga imkon beradi. Albatta, boshqa mamlakatlar ta'limiy qadriyatlarini, pedagogik tajribasini O'zbekiston ta'lim tizimiga to'liq tatbiq etish imkoni yo'q. Har bir millatning o'z mentaliteti mavjud bo'lib, u umumiy ta'lim tizimiga bevosita ta'sir qiladi, ta'lim sohasidagi integratsiyaning global tendensiyalari tufayli bunday tadqiqotlar turli millatlarning bir-birini yanada yaxshiroq tushunishiga yordam beradi. Mamlakatlardagi ijtimoiy- — 19 — iqtisodiy tendensiyalarning aksariyati umumiy, global xarakterga ega va dunyodagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar yoshlar ongiga bevosita ta'sir qiladi. Zamonaviy pedagogik tushunchalar qanday paydo bo'lganligini tushunish uchun O'zbekistonning pedagogik tajribasiga murojaat qilish kerak. Hatto o'tgan asrda ham o'qituvchilar va olimlarning qarashlarida o'qitishda insonning individual xususiyatlarini hisobga olish kerakligi haqida fikr yuritilgan. Demak, "shaxsga yo'naltirilgan pedagogika" asoschilaridan biri Ugo Gaudig (1860-1923) tarbiyalashda, avvalo, insoniyat madaniyatini o'zlashtirish jarayonida faol bilim va mehnat faoliyati orqali erkin shaxsni shakllantirishga e'tibor berish kerak, degan fikrni ilgari surdi. Ushbu g'oya asosida ma'lum bir didaktik tizim ishlab chiqildi, unga ko'ra bilimlar "erkin usulda", ya'ni o'qituvchining yordamisiz o'zlashtiriladi. Shuni ta'kidlash mumkinki, ma'lum bir tarixiy bosqichda jahonning barcha mamlakatlarida, pedagogik sohada umumiy qonuniyatlar mavjud edi. Ishlab chiqarishning kengayishi bilan insonlarning ijtimoiy harakatchanligini oshirish zarurati yuzaga keldi va ta'lim bunday sharoitga moslashishini talab qildi. Maktab ta'limida bir qator islohotlar amalga oshirildi, ular orqali boshqaruvni markazlashtirish jarayonlari kuchaytirildi. Bepul boshlang'ich ta'lim olish uchun o'qish muddati uzaytirildi. Boshlang'ich va an'anaviy o'rta daraja o'rtasida o'rta maktab paydo bo'lganligi, sababli, keng ommaga o'rta ta'lim muassasalarida ta'lim olish imkoniyati yaratildi. Maktablarda yangi vazifa - pedagogika tomonidan ilgari surilgan o'qitish usullarini faollashtirish g'oyasini amalga oshirish turardi. Shunday qilib, maktablarda o'quv ishlarini tashkil etishning yangi tizimi amaliyotga joriy qilindi va o'qitishning yangi usullari va shakllari taklif qilindi. Shu bilan birga, axloqiy tarbiya sohasi bilan bog'liq bir qator muammolar paydo bo'ldi. Ayni paytda, ommaviy madaniyatning keng quloch yoyishi O'zbekiston ta'lim tizimida milliy o'ziga xoslikni saqlab qolish va rivojlantirish muammosini yuzaga keltirdi. — 20 — XX asrning 70-yillarida L.Kolberg tomonidan shaxsning axloqiy shakllanishini yorituvchi fundamental asarlar e'lon qilindi. Bolalar ruhiyatini bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasi asos qilib olindi. Keyinchalik, olimlar shaxsning axloqiy tarbiyasi, axloqiy ongi va uning aqliy rivojlanishi o'rtasidagi bog'liqlikni asosladilar. O'zbekiston ta'lim tuzilishi bir necha bosqichdan iborat (maktabgacha, boshlang'ich, o'rta, professional va oliy, oliy ta'limdan keyingi ta'lim, maktabdan tashqari ta'lim). Dunyo mamlakatlarida bo'lgani kabi, mashg'ulotlar bir necha bosqichda va umumiy o'rta ta'lim o'rtacha 11 yil davomida amalga oshiriladi, Yevropa mamlakatlarida bu eng uzoq davrlardan biridir. Jumladan, Germaniyada pedagogik tizim bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ulardan biri alohida hududda joylashgan barcha maorif muassasalari (ma'muriy birliklar) o'zlarining o'quv dasturlarini tuzish huquqiga ega. Shu bilan birga, ta'til davri va o'qish davrlari mustaqil ravishda belgilanadi. Shuningdek, o'zlarining ta'lim qoidalarini qabul qilishlari mumkin. Bizning fikrimizcha, O'zbekiston jamiyatida ham ushbu jihatga e'tibor qaratish lozim. Muayyan markazlashgan boshqaruv tuzilmasi bilan ta'lim muassasalari yanada mustaqil bo'lishi mumkin. Bunday sharoitda yuqori natijaga erishish mumkin bo'ladi. O'zbekistonda maktabgacha va oliy talim ixtiyoriy, boshqa ko'plab mamlakatlar singari erta bolalik va maktab ta'limi majburiydir. Bolalar ham davlat ta'lim muassasalarida, ham xususiy, diniy va boshqa muassasalarda o'qitiladi. Shu bilan birga, chet el fuqarolari uzluksiz ta'lim tizimining xoxlagan biriga qabul qilinadi. Ushbu jihat amaldagi ta'lim siyosati bilan bog'liq. Xususiy ta'lim muassasasiga o'qishga kirish ko'pincha davlat ta'lim muassasasidan ko'ra qiyinroq. O'zbekistonda ellik yildan ortiq tarixga ega bo'lgan va shunga mos ravishda o'zining uzoq yillik pedagogik an'analariga ega bo'lgan maktabgacha ta'lim va tarbiya tizimi mavjud. Maktabgacha ta'lim va tarbiya muassasalarining asosiy maqsadi bolalar shaxsini uyg'un rivojlantirish va ularni maktabga — 21 — tayyorlashdir. O'zbekistonda 3 yoshdan 6-7 yoshgacha bo'lgan bolalarning taxminan yarmi maktabgacha ta'lim muassasalarida tahsil oladi va 6 yoshida qo'shimcha ta'lim olish uchun tayyorgarlik ko'rishadi. Shuningdek, boshlang'ich maktabda ta'lim olish uchun tayyorgarlik darslari tashkil etiladi. Ta'lim qo'shni mamlakatlar tizimiga qisman yaqin. 1-9 va 10-11 sinflar mamlakatimizga xos bo'lgan to'liq bo'lmagan o'rta va umumiy o'rta ta'lim yoki uch bosqichda professional ta'lim olishi kasb-hunar o'rganishi mumkin. Muayyan bosqichda talabalar bir qator imkoniyatlarga ega bo'lib, ular ishlashi yoki o'qishni davom ettirishni tanlaydilar. Ushbu kombinatsiyalangan ta'lim tizimi tufayli o'quvchilar kasbiy tayyorgarlikni olish mumkin. XX asrda ta'lim tizimida bir qator islohotlar amalga oshirildi. Ta'lim jarayonining markaziy figurasi - bu bola, ta'lim jarayonida asosiy qadriyat va markaziy shaxs ekanligini tan olindi. Dunyodagi o'zgaruvchan sharoit bilan bog'liq ravishda pedagogik usullar doimiy ravishda takomillashib boradi. Ko'p sonli xalqaro konferensiyalar, dolzarb mavzular ko'tarilgan kongresslar bo'lib o'tmoqda. Umumiy ma'naviy taraqqiyot bilan bog'liq holda, ta'limda hali ham "tabiatdan ajralgan" degan fikr mavjud. O'zbekistondagi pedagogik islohotlarning umumiy mohiyati: bolalarni kuzatish, o'rganish va shu asosda pedagogik usullarni ishlab chiqish hisoblanadi. Uning natijasida o'z-o'zini tarbiyalash jarayoni amalga oshiriladi. Bolalarni o'z taassurotlarini qabul qilish orqali o'qitish jarayonida muhim o'rin beriladi, ya'ni birinchi navbatda ularning yetuklikning ma'lum bir bosqichini qisman mustaqil ravishda yengib o'tish qobiliyatiga e'tibor qaratiladi. Tarbiyachining asosiy vazifalaridan biri bolalarda mavjud qobiliyatlarni rivojlantirish va saqlash edi. Agar ta'limning boshlang'ich bosqichlari haqida gapiradigan bo'lsak, o'yin bola tabiatiga mos ravishda muammolarni tushunish vositasi sifatida muhim rol o'ynay boshladi. Shunday qilib, maktablarda quyidagilar qo'llanila boshlandi: kuzatish, baholash mezonlarida ta'riflash usuli (nafaqat ilmiy ko'rsatkichlar asos bo'lib — 22 — xizmat qiladi), kurslar va sinflarda o'qitish, ta'tilga e'tibor va ularni loyihalash, o'quv jarayonida shaxsni shakllantirish, qo'shimcha ijodiy faoliyat tizimi. Shuningdek, islohotchilar maktablarda muvaffaqiyatli qo'llanilishi mumkin bo'lgan bir qator boshqa tashabbuslarni ilgari surdilar. Maktabning ochiqligi, o'quv jarayonini bolalar dunyosiga yo'naltirish, mehnat faoliyatini jalb qilish masalalariga alohida e'tibor berish taklif qilindi. Ta'lim-tarbiyaga (tarbiyaga) qaraganda ko'proq ta'limga, shu jumladan ijtimoiy ta'limga e'tibor beriladi. Mustaqillik alohida o'rin tutadi, mas'uliyat esa ustunlik qiluvchi tamoyillardan biridir. Maktabgacha ta'limda mashg'ulotlar o'yin shakli orqali jonlantiriladi, maktablarda devoriy gazetalar, sinf xonasi, tajriba uchun maxsus sinf maydoni, ijodiy, intellektual, bilim faoliyati bilan tanishtiriladi. So'nggi yilliklarda O'zbekistonda inklyuziv ta'limga e'tibor qaratilib, imkoniyati cheklangan bolalarni jamiyatga moslashtirishga alohida o'rin ajratildi. O'qituvchilarning vazifasi ma'lum bir guruh bolalarning ta'lim faoliyatida to'liq va samarali ishtirok etishiga to'sqinlik qiluvchi omillarni bartaraf etishdir. Yevropa mamlakatlarida an'anaviy maktablarda bolalar ta'limini tashkil qilishning heterojen tamoyili mavjud. Ta'lim muassasalarida asosiy vazifa - bolalarda amaliy tajribani shakllantirish va ularni hayotiy qiyinchiliklarni yengishda mustaqil ravishda qaror qabul qilish ko'nikmasini shakllantirish, o'zining ichki qadriyati, qadr-qimmati va ijtimoiy ahamiyatiga ishontirishdir. Shunday qilib, O'zbekistonda olib borilgan qator islohotlar natijasida pedagogikaning asosiy konsepsiyalari shaxs va jamiyat rivojlanishi manfaatlarini hisobga olgan holda ta'limni demokratlashtirishga qaratildi. Pedagogika keng ma'lumotli va barkamol shaxsni tarbiyalashga qaratildi. Shuningdek, ta'limining o'ziga xos xususiyati shundaki, o'qituvchilarni tayyorlash bo'yicha yagona tizim mavjud ammo o'qitish turli ta'lim muassasalarida farq qilishi mumkin. — 23 — Ta'lim sohasida ko'p madaniyatli ta'lim muammosiga alohida e'tibor qaratilmoqda, chunki bu mamlakatda ko'plab millat va elatlar yashaydi. MDHning boshqa mamlakatlari bilan solishtirganda O'zbekiston ularning soni bo'yicha yetakchi hisoblanadi. Ta'lim muassasalari o'quv dasturining mazmuni, barcha darajadagi o'quv dasturlari O'zbekistondagi jamiyatni aks ettiradi va har qanday millat bolalari shaxsiga hurmat asosida ko'p madaniyatli vakolatlarni shakllantirishga mo'ljallangan. Imkoniyati cheklangan bolalar maxsus ta'lim muassasalarida rivojlanishida sustkashlik yoki jismoniy nuqsonlari bo'lgan bolalarni qabul qilishga alohida e'tibor qaratilgan. Turli treninglar ularning individualligini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shunday qilib, har bir bola o'z tezligida rivojlanadi. Respublika bo'yicha ushbu maktablarda o'quvchilarning ma'naviy tarbiyasi, ota-onalar bilan yaqin aloqada bo'lish, yosh avlod salomatligi to'g'risida g'amxo'rlik qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bunday maktablarda kognitiv funksiyalarni rivojlantirishga ham alohida ahamiyat beriladi. Ushbu o'qitish metodikasi jismoniy rivojlanishida yoki o'zini tutishda imkoniyati cheklangan bolalar uchun ham yaxshi natija beradi. III. BOB Xulosa : Islohotlar natijasida, bir qator mavjud muammolarga qaramay, O'zbekiston dunyodagi eng yaxshi ta'lim tizimlaridan birini yaratishga muvaffaq bo'ldi. Hozirgi vaqtda mamlakat ta'lim tizimining sa'y-harakatlari olgan bilimlarini amalda qo'llay oladigan har tomonlama barkamol shaxslarni tayyorlashga qaratilgan. Maktabdan tashqari guruhlarda ishlash keng tarqalgan. Maktabning o'zi shu bilan haqiqiy hayotga yaqinlashadi. Ko'pgina ta'lim muassasalarida ta'lim bag'rikenglik va o'zaro — 24 — hurmat muhitida bola shaxsiyatining individual xususiyatlarini hisobga olishi bilan ahamiyatlidir. IV.BOB Foydalanilgan adabiyotlar : Asosiy manbalar: 1. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi Qonuni. T., 2020 y. 2. O'zbekison Respublikasining "Maktabgacha ta'lim va tarbiya to'g'risida"gi Qonun. T.,2019 y. 3.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-2909-conli qarori. 2017 yil, 20 aprel 4.Kohlberg, Lawrence (1973). «The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment». Journal of Philosophy (The Journal of Philosophy, Vol. 70, No. 18) 70 (18): 630—646. doi:10.2307/2025030. JSTOR 2025030. 5. Comparative Education. Sohail Naqvi. Journal-srpnember № 6. 2012year/ page 55/56 Internet manbalar: 1. www.muhaz.org 2. www.hozir.org 3. www.abiturtest.uz 4. www.researchgate.net 5. www.norma.uz 6. www.Lex.uz — 25 —