Matematika tasavvurlarni shakllantirish nazariysi va metodikasi. Asqariva D.Q.

0 ‘Z B E K IS T O N RESjPLlbLiK A SI
O L IY V A O R T A M A X S U S T A L IM V A Z IR L IG I
NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
ASQAROVA DILOROM QURBONOVNA
MATEMATIK TASAVVURLARNI
SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI
VA METODIKASI
5 1 1 1 8 0 0 - M a k t a b g a c h a t a ’l i m y o ‘n a l i s h i t a l a b a l a r i u c h i m
o ‘q u v q o ‘l l a n m a
N Л M Л N GAN - 2 ()2(i
MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRSH
NAZAR1YASI VA MCTODIKASI
A sqarova D ilorom Q urbonovna
Annotatsiya
Ushbu o ‘quv qo'llanm a maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda matematik
tasavvurlarni
shakllantirish
nazariyasi
va
metodikasiga
bag'ishlangan.
QoMlanmada turli yosh guruhidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish
ta'lim ining asosiy didaktik tamoyillari, bolalarda miqdoriy tasavvurlarni
rivojlantirish, ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar miqdorini idrok
qilish, esda olib qolish va taqqoslashning o ‘ziga xos xususiyatlari, sanash
faolivatining rivojlanish bosqichlari, vaqtni idrok qilish, bolalaming maktabga
tayyorlik darajasiga qo'yiladigan minimal talablar, oilada va maktabgacha ta'lim
tashkilotlarida olib boriladigan mctodik ishlami rcjalashtirish kabi masalalarga oid
m a’lumotlarga keng o‘rin bcrilgan. Bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish
mashg‘ulotlarida foydalaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar,
didaktik
o ‘yinlar ko‘rsatib o‘tilgan.
0 ‘quv qo‘llanma oliy o‘quv yurtlarining 5111800 - maktabgacha ta’lim
bakalavriat y o ‘nalishi talabalari uchun tavsiya etiladi.
Taqrizchilar:
N am D U
B o s h la n g ’ich
ta ’lim
m etodikasi kafedrasi d otsenti, fizikam atem atika
fanlari
nom zodi
M.Xolmurodov.
ADU
M aktabgacha
m etodikasi
kafedra
p ed agogik a
fanlari
ta ’lim
mudiri,
doktori
M.Ortiqova
Ushbu о 'quv go 'llanma О 'zbekiston Respublikasi Oliy va о 'rta maxsus ta 7im
vazirligining 2020 yi! 06 oktyabrdag) 522-sonli biiyrug’iga asosan 522-104 raqumi
bilan ro 'yhatga ohndi va nushr etishga nixsal eiiUii
SO ‘Z B O SH I
Bugungi kunda mamlakatimizda barcha sohalarda keng ko'lamli islohotlar
amalga oshirilmoqda. Ayniqsa. maktabgacha ta’lim sohasida tub o'zgarishlar
amalga oshirilib, maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim-tarbiya olishi masalasi
davlat darajasidagi dolzarb masalaga aylandi. Bu borada Prezidentimiz Sh.M.
M irziyoyev tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan isblar, qabul qilinayotgan
farmon va qarorlar dasturul amal bo‘lmoqda. Maktabgacha ta'lim vazirligining
tashkil etilishi, Prezidentimiz tomonidan “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2707-sonli Qaror
(2016-yil,
29-dekabr),
“M aktabgacha
ta’lim
tizimi
boshqaruvini
tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g'risida”gi PF-5198-sonli Farmon (2017-yil
30-sentyabr), 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha
ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish to‘g ‘risida” gi 528-sonli Qarori
(2017- yil, 19-iyul), “O ‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasi” kabi m e'yoriy huquqiy hujjatlarning qabul
qilinishi maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda
alohida ahamiyat kasb etmoqda.
M a’Jumki, maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy
vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va m a’naviy jihatdan rivojlantirish, ularning
tug‘ma layoqati, qiziqishi, ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda milliy
va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashdan iborat.
M aktabgacha
ta’lim
yoshidagi
bolalarga
ta’lim
berish
jarayonini
takomillashtirishda bo‘lajak pedagoglarning ilmiy va uslubiy ta’minlanganligi,
ularning kasbiy tayyorgarligi asosiy masalalardan sanaladi. Ayniqsa, bolalarda
matematik tasavvur va bilimlarni rivojlantirish ularning intellektual jihatdan yetuk
insonlar boMib ulg‘ayishida o‘ziga xos o‘ringa ega.
Matematik bilimlar bolalarga, ular nimani bilib olganliklari va nimaning
uddasidan chiqa olishlarini hisobga olgan holda. aniq t'zim va ketma-ketlikda
bcriladi. Hi; jarayonda “Matematik tasaw urlam i shakllantirish nazarivasi va
iv.etodikasi” lanining niazmunidan kclib chiqib tayyorlangan ushbu qoMlanma
maktabgacha ta’lim yo'nalishi bakalavnat talabalari, shu y o ‘nalishning maxsus
sirtqi
va
sirtqi
ta’limi
talabalari
hamda
maktabgacha
ta ’lim
tashkiloti
tarbiyachilariga kerakli m a'lum ot va metodik yordam bera oladi. Q o‘llanma
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni hisobga olib tayyorlangani va bugungi kun
talablariga to‘laqonli javob berishi bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi.
“M atematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va metodikasi” fanining
asosiy maqsadi boUajak maktabgacha ta'Hm tashkiloti xodimlari - tarbiyacbilarni
maktabgacha yoshdagi bolalarda ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish va
rivojlantirishning ilmiy hamda metodik asoslari bilan tanishtirishdan iborat.
Mazkur o‘quv qo'llanm ada ana shu ilmiy-nazariy asoslar, bu jarayonda q o ‘llanishi
maqsadga m uvoliq bo'lgan zamonaviy ta'lim texnologiyalari, didaktik o ‘yinlar.
usul va vositalar masalasi yoritildi. Ushbu o ’quv qo'llanm a maktabgacha ta ’lim
yoshidagi
bolalarda
metodikasiga
matematik
bag’ishlangan.
tasavvurlarni
Q o'llanm ada
turli
shakllantirish
yosh
nazariyasi
guruhidagi
va
bolalarda
matematik tasavvurlarni shakllantirish ta’limining asosiy didaktik tamoyillari,
bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish, ilk va maktabgacha yoshdagi
bolalarda predmetlar miqdorini idrok qilish, esda olib qolish va taqqoslashning
o‘ziga xos xususiyatlari, sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari, vaqtni idrok
qilish, bolalarning maktabga tayyorlik darajasiga qo'yiladigan minimal talablar,
oilada va maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan metodik ishlarni
rejalashtirish kabi masalalarga oid m a’lumotlarga keng o ‘rin berilgan. Bolalarda
matematik tasavvurlarni shakllantirish mashg’ulotlarida foydalaniladigan yangi
pedagogik texnologiyalar, didaktik o ‘yinlar ko'rsatib o‘tilgan.
0 ‘quv qo‘llanma oliy o‘quv yurtlarining 5111800 - maktabgacha ta’lim
bakalavriat y o ‘nalishi talabalari uchun tavsiya etiladi.
M ATEMATIK TASAVVURLARNJ SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI VA
METODIKASINING MAQSAD VA VAZIFALAR1
Tayanch so‘z va iboralar: "T a ’lim to 'g 'risid a ’gi Qonun, ilmiy va uslubiy
ta 'minlanganlik,
kasbiy
tayyorgarlik,
maktabgacha
tarbiya,
miqdor,
son,
narsalarning kattaliklari, geom etrik figuralar, matematik bilim, ta'limiy faoliyatlar,
m atematik tushunchalami shakllantirishning mexanizmi.
Matematik tasawurlarni shakllantirish metodikasi nazariyasining tarixi,
hozirgi
holati
va
zamonaviyligi.
0 ‘zbekiston
Respublikasining
“Ta’lim
to ‘g 'risid a”gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi taiablari asosida
maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy maqsadi yosh
avlodni istiqlol mafkurasi asosida soglom , har tomonlama rivojlangan shaxs
sifatida tarbiyalash va maktab ta’limiga tayyorlashdan iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy vazifalari
bolalarni jismoniy, aqliy va m a’naviy jihatdan rivojlantirishda ularning tug‘ma
layoqati, qiziqishi, ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda, milliy va
umuminsoniy qadriyatlar asosida muntazam ta’lim olishga tayyorlashdan iborat.
Maktabgacha
ta’lim
yoshidagi
bolalarga
ta’Jim
berish
jarayonini
takomillashtirishning asosiy vazifalaridan biri bo‘lajak pedagogning ilmiy va
uslubiy
ta’minlanganligi,
uning
kasbiy
tayyorgarligini
oshirishdan
iborat.
M aktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda miqdor va son, narsalarning kattaliklari va
shakli, geometrik figuralar haqidagi tushunchalami shakllantirish uchun bir xil
harakat usullarini har xil vaziyatlarda va har xil ko‘rsatma materiallar bilan ko‘p
martalab aytib ko'rsatish ularni bolalar o ‘zlashtirishlariga imkon beradi.
Matematik bilimlar bolalarga, ular nimani bilib olganliklari va nimaning
uddasidan chiqa olishlarini hisobga olgan holda, aniq tizim va ketma-ketlikda
beriladi. Bolalarning matematik tushunchalami muvaffaqiyatli o ‘zlashtirishi,
ularning idrokim. ya'ni sensor tuyg'ularini o ’stirish bilan bevosila bog'liqdir.
L 'm u m k is h tin s h
va
a b slrak tlash tiris h
qobilivali
predrr'.etlarning
x u su s ija tla r ir .: ur;k:!ash va shu x u s u s i \ a l l a r g a q a rab m a z k u r predm c'Jarni bir-
biriga taqqoslash ham da gum hlarga ajratish aso sid a o‘sib boradi. S h u n i n g u c h u n
bola maktabga borguniga qadar unda matematik tasavvurlarni shakllantirish uchun
maktabgacha ta'lim tashkilotlarida barcha o'quv-tarbiya ishlari bir-biri bilan uzviy
bog‘liq ravishda is h olib boriladi. Fan-texnika nihoyatda j a d a l rivojlanayotgan
bugungi davrda bolalarning turli sohalardagi tajribalarni sodda holda o 'r g a n i s h i va
ulardan amaliyotda foydalana olishi uchun ularning maktabgacha yoshdan kerakli
va zarur bilimlarni egallashlariga jiddiy e’tibor berishimiz lozim. A y n i q s a ,
matematik bilimlar bola hayotida, uning har tomonlama r i v o jl a n i s h i d a katta
ahamiyatga ega. Ilk matematik tushunchalarning qanchalik aniq va mustahkam
bo'lishi bolalar tafakkurining, ulardagi analiz va sintez, mantiqiy fikrlash, xulosa
ehiqarish jarayonlarining kuchli bo'lishini tu’minlaydi.
Bizga m a'lum ki, sodda matematika orqali maktabgacha yoshdagi bolalar son
va sanoq, geometrik shakllar. vaqt va fazo haqida, kattaliklar haqida b o s h l a n g ‘ic h
bilimlarni oladilar. Bu bilimlar yordamida bolalar idrok qilinadigan obyektlarning
xususiyatlarini analiz va sintez qilish, taqqoslash va umumlashtirishning eng sodda
bog‘lanishlari hamda ular orasidagi munosabatlarni tushunib oladilar.
Ilk sodda matematik tasavvurlarni shakllantirish natijasida bolalarda:
- geometrik
shakllar
va
predmetlarning
shakli
haqidagi
tasavvurlar
shakllantiriladi;
- fazoviy munosabatlarni tushunish va fazoda m o‘ljal olish ko‘nikmasi hosil
qilinadi;
- vaqt haqida tasavvurlar shakllantiriladi;
- miqdor (kattalik) haqida tasavvurlar hosil qilinadi;
- son va sanoq haqida bilimlar berilib, birinchi va ikkinchi o ‘nlik
ichida miqdoriy munosabatlar haqida tushunchalar hosil qilinadi.
T a’limiy faolivatlar mavzusi, maqsad-vazifalari, kutilayotgan natijalar,
kerakli jihozlar, ta’limiy faoliyatning borishi to‘liq yoziladi. T a’limiy faolivatlar
davomida mavzular bolalarga sodda holda tushuntirilib, amaliv ishlar va turli
inu-rfaol ('■' ,n!ar y-rdaniida m ustnhkanlanadi. Har bir taTimiv ';»>liy:!” 'ing
oxirida boh: i-ning b ■jimlarini aninla^l’. va mustahkamlash uchun savo!':!r be:
»di.
Ta'lim iy faoliyatlar davomida bolalar mustaqil amaliv topshiriqlarni bajarib. turli
interfaol usullar yordam ida topshiriqlarni ycchib, o ‘yinlarni o'ynab, ijod qilgan
holda
yangi
matematik
tushunchalami
o'rganib,
bilim
va
ko‘nikmalarini
mustahkamlab boradilar.
Agar bola masalani yechishdagi yangilikni, masalani qiziqarli yechish
uslubini, doim qoMlab kelgan an’anaviy uslublaridan voz kechib, masalaning yangi
yechimlarini, muammoning asosiy bog‘Ianish mohiyatini anglash va uni yechish
uchun turli usullarni topish, amaliy masalalarni yechish, muammolardan chiqish,
oldindan aytib berish qobiliyatlariga ega bo‘lsa, unda matematik tushunchalar
rivojlangan hisoblanadi.
Matematik bilimlar bolalarga m a’lum tizim va izchillikda berilishi, bunda
yangi bilim kamroq miqdorda, ya’ni bolalar o ‘zlashtirib oladigan darajada boMishi
kerak. Shuning uchun ham bir vazifa bir qancha mayda qismlarga bo‘linib, ular
birin-ketin o ‘rganib boriladi.
Tarbiyachi har bir yosh guruhining dasturi qanday tuzilganini bilishi lozim.
Bu unga o‘z guruhidagi bolalarning matematikaga doir bilim darajalarini aniqlash
uchungina emas, balki maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda boshlang‘ich
matematik tasaw urlarni o ‘stirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar tizimida
har bir ta’limiy faoliyatning qanday muhim rol o‘ynashi va o ‘rin egallashini ko‘z
oldiga keltirish uchun ham imkon beradi. Zero, ta’lim-tarbiyani izchil rivojlantirish
ona Vatanga sadoqatli, bilimli, chinakam komil insonlarni voyaga yetkazishning
asosiy shartidir.
Davlat talablari ko‘rsatkichlarini belgilashda davlat va jamiyatning ijtimoiy
buyurtmasi, maktabgacha yoshdagi bolalarning jismonan sog‘lomligi, qobiliyati,
ehtiyoji va imkoniyatlari, y a’ni bola shaxsining ustuvorligi nazarda tutilgan.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalar
ta’lim-tarbiyasiga
qo‘yiladigan
davlat
talablarini bajarish, 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan
mulkchilik shakli va idoraviy uizilishidan qat'iy nazar, barcha la'lim muassasalari
uchun majburiydir. Prezidentimiz Sh.M ir/ivoyev h a m
rejalashtirilgan barcha
ishlarni
iuqaroiar va ularning
amalga oshirish
ko'p jihatdan
\oshlarim i/.
vatanparvarligi, insoniyligiga bog‘liq ekanini ta'kicflaydi: «Biz mamlakatimizning
istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishi, qanday ma'naviy fazilatlar egasi
bo'lib voyaga yetishiga. farzandlarimizning hayotiga necbog'li faol munosabatda
bo‘lishiga. qanday oliy maqsadlarga hizmat qilishiga bogMiq ekanini hamisba
yodda tutm og‘imiz kerak».
Yosh avlodni o‘z xalqi, jamiyati va yurtiga fidoyilik, kelajak taqdiri uchun
m as’ullikni his etish, boy milliy madaniy merosimiz va qadriyatimizga hurmat va
asrab-avaylash ruhida tarbiyalash jam iyatim iz oldida turgan kechiktirib bo‘lmas
vazifa ekan, bunda barcha ta’lim - tarbiya ishi bilan shug'ullanuvchi xodimlardan
ulkan ishlarni bajarish talab etiladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi (29.08.1997-y)
uzluksiz ta’limning
bir butun
tizimini
yaratish
vazifasini
ilgari surdi va
mutaxassislar tayyorlash sifatiga qo'yiladigan talablarni yanada oshirdi. Yana
shunga bog‘liq holda respublikamizdagi pedagogika oliy o ‘quv yurtlaridagi ta’limtarbiya jarayonini takomillashtirish masalasi dolzarb vazifaga aylandi.
Maktabgacha tarbiya mutaxassislarini tayyorlash tizimida «M aktabgacha
yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va
metodikasi» kursi muhim o ‘rin tutadi. So‘nggi yillarda mamlakatirnizda bolalar
bog‘chasida matematika o ‘qitish tizimida o ‘z ko‘lami va ahamiyati jihatidan
nihoyatda katta bo‘lgan o ‘zgarishlar am alga oshirildi.
Maktab oldiga yangi maqsadlarning qo‘yilishi bilan maktabgacha ta ’lim
tashkilotida matematik ta’lim berish mazmunining tubdan o’/garishiga olib keldi.
Bolalariga matematikadan samarali ta ’lim berish uchun bo’lajak tarbiyachi
maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ishlab chiqilgan «Maktabgacha yoshdagi
bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish» kursini chuqur o ‘zlashtirib
olm og‘i lozim.
Matematik tushunchalarni rivojlantirishga oid izlanishlar yo'nalishlari.
Ilk matematik tushunchalar bolalarning yoshiga mos tarzda qiziqarli qilib
o'ri-atilsa. samarali natijalarga erishiladi. Bunday ir.:!«hg*ii!’,,.lar natiiasida bolalar
ure::miy bilimlarni o'rganish bilan birgalikda j-.imoa hi San k.'lishishni. o'zaro hi г 8
birini
qoiiab-quvvatlashni,
vordamlashishni,
jamoada
o ‘zini
tuta
olishni
o ‘rganadi!ar va ularda o;ziga bo‘]gan ishonch, mustaqil fikrlash. o 'z fikrini chiroyli
ifoda
eta
olish
kabi
fazilatlar
shakllanadi.
Matematik
tushunchalami
rivojlantirishda bo‘lgan barcha izlanishlar quyidagi ikki asosiy vo'nalishda olib
borilmoqda:
Birinchi yo‘nalislida matematik tushunchalarning o ‘ziga xos xususiyatlari
ta’riflanadi. Bu borada ko’plab ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan va ularda
bir necha g ‘oyalar aks ettirilgan:
a) g ‘oyalardan bin - bolalarning amaliy faoliyati bajarilishidagi ayrim
belgilar ularning har xil jihatlarini ajratib ko‘rsatmoqda, ya’ni amaliy masalalarni
mustaqil ravishda tuzish, bajarish, ijodiy xarakterdagi masalalarni yechish, aniq va
yashirin jarayonlarning funksional bog‘lanishini tushungan holda bajarish va
hokazo;
b)
izlanishlarning
ikkinchi
guruhi
matematik
tushunchalami
shakllantirishning xususiyatlarini bilim boyligi va uni o ‘zlashtirish darajasi orqali
izohlashni o ‘z ichiga oladi;
d)
uchinchisi
-
matematik
tushunchalami
shakllantirishning
asosini
tarbiyachilarning turli xil (masalan, tushunchalar yig‘indisini: qo‘shmoq, mulohaza
qilmoq, mantiqiy bog‘lanishni aniqlamoq, bilmoq) masalalarni yechishda namoyon
bo‘lgan umumiy qobiliyatlari bilan bog‘laydi.
Ikkinchi
yo‘naIishdagi
shakllantirishning
mexanizmi,
izlanishlar
o ‘ziga
xos
matematik
xususiyatlarini
tushunchalami
o‘rganish
va
tushuntirishga bag‘ishlangan. Bunda matematik tushunchalami shakllantirishni
shaxs xususiyatlari (kasbga boMgan qiziqish, shaxs uchun ijodiy fikrlashning
ahamiyati, shaxsning yoshiga xos bo‘lgan xususiyatlar) bilan bog‘lashga harakat
qilingan.
Maktabgacha
ta’Iim
tashkilotida
matematik
ta ’lim
berish
m etodikasining predm eti. Maktabgacha ta’lim tashkilotida matematik ta'lim
berish mctodikasining predmeti quyidagilardan iborat:
9
1. M atem atika o ‘qitishda ko‘zda tutilgan maqsadlarni asoslash (nima uchun
matematika o ‘qitiladi, o ‘rgatiladi?).
2. M TTda matematika o'qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimani
o'rgatish kerak?), bolalarga bilimlar qanday berilsa, bu bilimlar fan, texnika va
madaniyatninig hozirgi zamon rivojlanishi talablariga mos keladigan bo‘ladi?
3. M atem atik bilim berish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qanday o ‘qitish
kerak?), y a’ni bolalar hozirgi kunda zarur b o ig a n bilimlarni, malakalarni,
k o ‘nikmalarni va aqliy faoliyat, qobiliyatlarni egallab oladigan bo‘lishlari uchun
o ‘quv ishlari metodikasi qanday bo'lishi kerak? Matematik bilimlarni egallash
jarayonida bolalar shaxsining shakllanishi va garmonik rivojlanishini amalga
oshirish uchun qanday o ‘qitish kerak?
4. M atematik bilim berish vositalari: darsliklar, didaktik materiallar,
k o‘rsatm a qo‘llanmalar va texnik vositalarni ishlab chiqish (nima yordam ida
o ‘qitish kerak?).
5. T a’limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta’limning
m ashg‘ulotdan tashqari shakllarini qanday o ‘tkazish kerak?)
6. T a’limiy faoliyat ishlarini qanday tashkiliy metodlarda o ‘tkazish kerak?
Ta’limiy faoliyatlar jarayonidagi ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni qanday qilib
samaraliroq hal qilish kerak?).
Bolalarga bilim berish maqsadlari, metodlari, vositalari va shakllari metodik
tizimning asosiy komponentlaridir.
M atem atika fani oldida turgan maqsadlar umumiy ta’lim, amaliy va
tarbiyaviy maqsadlardan iboratdir. Amaliy m aqsadlar qatoriga bolalarning
nazariyani am aliyotga bogTay olishi, ularning to‘plam va son haqida; kattalik
(miqdor)larning bir-biriga nisbati haqida, eng oddiy geometrik figuralar haqida
boshlang'ich tasavvurga ega bo'lishi, joy va vaqtni bilishi kabilar kiradi: bolalar
olgan bilimlarini o ‘zlarining kundalik mehnat va o 'у in faoliyatida, maishiy
hayotida uchraydigan matematikaga doir savol va masalalarni hal qilishga tatbiq
l":i hilish malakalarini hosil qilishi kerak.
10
Nazorat savollari va topshiri'qlar:
1.Maktabgacha yoshdagi boialarni har tomonlama rivojlantirishda va ularni
maktabga tayyorlashda matematik bilimlarning roli qanday?
2. Matematik bilim berish vositalari nimalardan iborat?
3. M TTda matem atik ta’lim berish metodikasining maqsadi va vazifalari
nimalardan iborat?
Topshiriqlar: M aktabgacha yoshdagi bolalarga matematik bilim berish
vositalarini tahlil qiling. Ularni ’"Venn’' diagrammasi asosida taqqoslang va
taqdimot tayyorlang.
Adabiyotlar:
1. Узбекистан Республикаси Президентининг “2017-2021-йилларда
мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тугрисида”ги 2707-сонли Карори. 2016 йил, 29 декабрь.
2. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Мактабгача
таълим муассасалари фаолиятини такомиллаштириш тугрисида” ги 528сонли К^арори. 2017 йил, 19 июль.
3. Узбекистан Республикаси Президентининг “Мактабгача таълим
тизими
бошкарувини
тубдан
такомиллаштириш
чора-тадбирлари
тугрисида”ги ПФ-5198-сонли Фармони. 2017 йил 30 сентябрь.
4. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
T O ‘PLAM HAQIDA TUSHUNCHA
Tayanch so‘z va iboralar: to 'plain universal to'plam, to'plam elementlari,
taqqos/ash, fazoviy va miqdoriy munosabatlar, didaktik materiallar, bir qiymatli
moslik, natural sonlar.
To‘plamning tavsifiy xususiyatlari. T o‘plam ta'riflanmaydigan tushuncha
bo‘lib, misollar asosida izohlanadi, masalan, MTTdagi bolalar to‘plami, qo‘ldagi
barmoqlar to‘plami yoki gapdagi so‘zlar to'plam i kabi. Bundan tashqari, to ‘plam
biror narsaning yig‘indisini anglatuvchi so‘zlar o ‘rnida qo‘llanadi, masalan, gala,
gu/dasta, poda, ammo bu y ig ‘indida bitta element bo‘lishi yoki birorta ham
element bo’lmasligi mumkin. To'plam ni turli usullar bilan berish mumkin,
masalan, 2 va 0 sonlari orasidagi butun sonlar to‘plami, bog‘cha hovlisidagi
daraxtlar to‘plami, viloyatdagi MTTIar to'plam i va hokazo, umuman to ‘plamni
berish elementlarni sanash yoki uni tashkil etuvchi narsalarning xususiyatlarini
aytish bilan beriladi. Narsalarning sifat belgilarini ajrata bilish va ular uchun
umumiy bo‘lgan bitta belgi asosida bir guruhga birlashtirish sifat kuzatishlaridan
miqdor kuzatishlariga o ‘tishning muhim sharti hisoblanadi. Bolalar bilan ishlash
narsalarning umumiy belgilariga qarab tanlash va guruhlarga birlashtirish („barcha
qizil rangli kubiklarni tanlab ol” va shu kabilar)ni topshirishdan boshlanadi.
Universal to‘plam. «К о‘р» va «Bitta», «К о‘р» va «kam» o ‘rtasidagi o ‘zaro
munosabat bilan tanishtirish va butunni elementlarga ajratish. Maktabgacha
yoshdagi bolalarga predmetlar to‘plami bilan bog‘liq tushunchalarni o ‘rgatishda
didaktik materiallarga asoslangan «mantiqiy bloklardan» foydalanish qulaydir. Bu
bloklarning «mantiqiy» deb atalishi shuning uchunki, har xilini modellashtirish,
aniq tashkil qilingan holatlar yordam ida mantiqiy masalalarni yechish, y a’ni 4-6
yoshdagi bolalarni erta mantiqiy amallar usulida ishlatish mumkin. Jamlama
(universial to'plam ) 49 yog‘och yoki plastmassa bloklardan iborat. Har qaysi blok
4 xossadan iborat, y a’ni to‘rtta xossani bildiradi, bular tuzilishi, rangi, kattaligi va
qalinligi. T o‘rtta shakl mavjud: doira, kvadrat, uchburchak. to ‘g 'ri lo'rtburchak.
Uch xil rang: qizil, ко 'к. sariq. Ikkita miqdor: katta va kichik. Ikkita qalinlik: qatin
va im’J chkn
Hu didaktik materiainina «fazoviy variant!». Maktab voshidagi
12
bolalarni o ‘qitishda «tekislik varianti»ning imkoniyatlari k atta. buni biz qisqacha
«figura»lar deb ataymiz. Jamlama (universial to‘plam) 24 figuradan iborat bo'lib,
ular qalin qog‘oz varag‘iga tushirilgan. Tarbiyachi ko'rsatmasiga asosan bolalar
ularni qirqadilar. Figuralaming har biri uchta xossasi bilan toMiq aniqlanadi: rangi
bilan: qizil, ko‘k, sariq ( q, k, s), kattaligi jihatidan: katta, kichik (k, k). qalinligi
jihatidan figuralar bir xil. Shunday qilib, har qaysi figuraning nomi uchta harf
nomidan iborat (shakli, rangi, kattaligi). Har xil o ‘yinJarni o ‘tkazish va masalalarni
yechish
uchun
blok (yoki) figuralardan
foydalanishdan oldin, blok (yoki
figuralardan) universial to‘plamning har bir elementini bilish, y a’ni uning to‘liq
nomini bilish lozim. T o‘plam osti. To‘plamni to‘ldiruvchi va ifodani inkor qilish.
Quyida
universal
to‘plamdagi
muayyan
elementlarning
namoyon
bo‘lish
xossalaridan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. Universial to‘plamdan «qizil bo‘lish»
xossasini to‘plam osti qizil bloklar va shakllarni ajratadi. «Aylanma bo‘lish»
xossasi esa shu to‘plamdagi boshqa to‘plam osti - aylanali bloklar (shakllarni)
ajratadi. «To‘plam osti» atamasi matematikada «to‘plam qismi» m a’nosini
anglatadi. Bunda ikki xossa istisnodir: qachonki to‘plam qismlari (to‘plam osti)
barcha to ‘plamga mos, ya’ni to ‘plamning hamma elementlari ko‘rilayotgan xossani
namoyon etadi yoki
bu qism birorta elementni mujassam etmaydi. Masalan,
birorta blok «yashil bo‘lish» xossasini namoyon etmaydi. Oxirgi holatni bo‘sh
to ‘plam deyiladi. Bu holatlarni bloklar «shakllar» yordamida aniq moslashtirish
mumkin. 0 ‘yinni ikki aylana bo‘yicha yozib chiqamiz. Tekislikda ikkita aylana
kesishgan holda joylashtiriladi (deylik, qizil va qora). Kesishgan joyida ikkita
aylanaga mansub umumiy qism hosil qilinadi. Bolalarga shunday vazifa beriladi:
masalan, qizil aylana ichida qizil bloklar. Qora aylana ichida hamma yumaloq
bloklar. Avvalda ayrim bolalar xatolikiarga yoM qo‘yishadi. Qizil aylana ichiga
qizil bloklar bilan qizil aylanalarni ham joylashtirish oqibatida, yumaloqlari qora
avlanadan tashqarida bo‘lib qoladi, hamma yumaloq bloklar qora aylana ichiga
joylash tirilad i.
A y rim
Natijada i kki a y l a n a u c h u n u m u m i y b o i g a n qism b o ' s h qoladi.
bolalar hamma yumaloq bloklarni q o r a a y l a n a ic h k i a m i . deb s o ' r a s h a d i .
.Uvobini eshiiganuun s o ’n g o ' z satolarini topadi va qi/.ii yunvaloq bloklarni
!3
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1.Maktabgacha yoshdagi boialarni har tomonlama rivojlantirishda va ularni
maktabga tayyorlashda matematik bilimlarning roli qanday?
2. M atematik bilim berish vositalari nimalardan iborat?
3. M TTda m atem atik ta’lim berish metodikasining maqsadi va vazifalari
nimalardan iborat?
Topshiriqlar: M aktabgacha yoshdagi bolalarga matematik bilim berish
vositalarini tahlil qiling. Ularni ’'Venn” diagrammasi asosida taqqoslang va
taqdimot tayyorlang.
Adabiyotlar:
1. Узбекистан Республикаси Президентининг “2017-2021-йилларда
мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари
тугрисида”ги 2707-сонли К,арори. 2016 йил, 29 декабрь.
2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма^камасининг “Мактабгача
таълим муассасалари фаолиятини такомиллаштириш тугрисида” ги 528сонли Карори. 2017 йил, 19 июль.
3. Узбекистон Республикаси Президентининг “Мактабгача таълим
тизими
бошкарувини
тубдан
такомиллаштириш
чора-тадбирлари
тугрисида”ги ПФ-5198-сонли Фармони. 2017 йил 30 сентябрь.
4. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
T O 'P L A M HAQ1DA TU SH U NCH A
T ayanch so‘z v a ib o ra la r: to'plam, universal to'plam, to'plam elementlari,
taqqoslash, fazoviy va miqdoriy mimosabatkir, didciktik mateviaUar, bir qiymatli
moslik, natural sonlar.
To'plamning tavsifiy xususiyatlari. T o‘plam ta’riflanmaydigan tushuncha
bo1lib, misollar asosida izohlanadi, masalan, MTTdagi bolalar to‘plami, q o ‘ldagi
barmoqlar to'plam i yoki gapdagi so'zlar to'plam i kabi. Bundan tashqari, to ‘plam
biror narsaning yig/indisini anglatuvchi so‘zlar o ‘rnida qoMlanadi, masalan, gala,
gu/dasta, poda, ammo bu yig'indida bitta element bo‘lishi yoki birorta ham
element bo'lmasligi mumkin. T o‘plamni turli usullar bilan berish mumkin,
masalan, 2 va 0 sonlari orasidagi butun sonlar to'plam i, bog‘cha hovlisidagi
daraxtlar to‘plami, viloyatdagi MTTIar to'plam i va hokazo, umuman to‘p!amni
berish elementlarni sanash yoki uni tashkil etuvchi narsalarning xususiyatlarini
aytish bilan beriladi. N arsalarning sifat belgilarini ajrata bilish va ular uchun
umumiy bo‘lgan bitta belgi asosida bir guruhga birlashtirish sifat kuzatishlaridan
miqdor kuzatishlariga o'tishning muhim sharti hisoblanadi. Bolalar bilan ishlash
narsalarning umumiy belgilariga qarab tanlash va guruhiarga birlashtirish („barcha
qizil rangli kubiklarni tanlab ol” va shu kabilar)ni topshirishdan boshlanadi.
U niversal to 'p la m . « К о‘р» va «Bitta», «К о‘р» va «kam» o'rtasidagi o‘zaro
munosabat bilan tanishtirish va buturmi elementlarga ajratish. M aktabgacha
yoshdagi bolalarga predmetlar to'plam i bilan bog‘liq tushunchalami o ‘rgatishda
didaktik materiallarga asoslangan «mantiqiy bloklardan» foydalanish qulaydir. Bu
bloklarning «mantiqiy» deb atalishi shuning uchunki, har xilini modellashtirish,
aniq tashkil qilingan holatlar yordam ida mantiqiy masalalarni yechish, y a ’ni 4-6
yoshdagi bolalarni erta m antiqiy amallar usulida ishlatish mumkin. Jamlama
(universial to'plam ) 49 yog‘och yoki plastmassa bloklardan iborat. H ar qaysi blok
4 xossadan iborat, y a’ni to‘rtta xossani bildiradi, bular tuzilishi, rangi, kattaligi va
qalinligi. To‘rtta shakl mavjud: doira, kvadrat, uchburchak, t o ’g ’ri to'rtburchak.
Uch xil rap.g: qizil, ко 'к. snrii/. Ikkita miqdor: katta va kichik. Ikkita qalinlik: qalin
va ingichka
Bu didaktik materialnina «fazoviy variant/». Maktab voshidaai
12
I ll
■ <V ^
*.-n
■
■ • nkonivatlari katta. buni biz qisqacha
bolalami о qitishda «tekishk vananti»ning
, < 4nlam) 24 fiouradan iborat bo'lib,
«1igura»lar deb ataymiz. JamJama (universial i0 ”
*
,
г-
4
+
v,* -i
т
b i v a c h i k o ‘r s a l m a s i g a a s o s a n b o l a l a r
ular qahn qog oz varag iga tusnirilgan. Ian?!)'1
ularni qirqadilar. Figuralarning har biri uchta xossasi bilan to'liq aniqlana*: rang,
bilan: qizil, k o % sariq ( q, k, s), kattaligi jih a tid a n : katta. k.chik (k, k). qalmhgi
jihatidan figuralar bir xil. Shunday qilib, har qa>
fieuranine noml uchta harf
&
ivtk-azishva masalalarni
nomidan iborat (shakli, rangi, kattaligi). Har xil 0 J
yechish
uchun blok (yoki)
figuralardan
foydalanishdan old»U blok (joki
figuralardan) universial to'plam ning har bir elenientini bilish, у
■ ■v r u , ■ т < i
f т « i
i to‘ldiruvchi va ifodani inkor qilish.
nommi bilish lozmi. To plam osti. To p la m n i10 1
Quyida
universal
to‘plamdagi
muayyan
e le m e n t!»
namoyon
bo‘hsh
xossalaridan ayrimlarmi ko‘rib chiqamiz. U n iv e r s ia l to‘plamdan щ т \ bo‘hsh»
■• * с ,
,i ,,
u .m arn i ajratadi. «Aylanma bo‘hsh»
xossasini to plam osti qizil bloklar va shaKU£U
J
xossasi esa shu to ‘plamdagi boshqa to‘p!am °sti " aylanali bio
(
ajratadi. «T o'plam osti» atamasi matematikada «to plam q’
anglatadi. Bunda ikki xossa istisnodir: qachonki to‘plam qismlari (to'plam osti)
„ plementlari ko'rilayotgan xossam
barcha to ‘plamga mos, ya’ni to‘plamning hamma el
,.
I•
nam oyon etadi y o ki
.
•
i -vientni mujassam etmaydi. Masalan,
bu qism birorta element"*
J
„ otmnvHi Oxirgi holatni bo‘sh
birorta blok «yashil bo‘lish» xossasini namoyon
^
,, ■,
aniq moslashtirish
to ‘plam deyiladi. Bu holatlarni bloklar «shakllar>> У
, ■ „т :7 Tekislikda ikkita aylana
mumkin. 0 ‘yinni ikki aylana bo‘yicha yozib chiq
kesishgan holda joylashtirilad i (deylik, qizil va 4ora)- Kesishgan jo> ida ikkita
aylanaga mansub umumiy qism hosil qilinadi. B olalarga shunday vazifa benladi:
«.vlanfl ichida ham m a yum aloq
m asalan, qizil aylana ichida qizil bloklar. Q ora ay
bloklar. Avvalda ayrim bolalar xatoliklarga y ° 4 q ° 'y )shadl- QlZl1 ayIaM *Chlga
qizil bloklar bilan qizil aylanalarni ham jo y la s h ti r i s h oqibatida, yumaloqlari qora
avlanadan tashqarida bo‘lib qoladi, hamma yumaloq bloklar qora aylana ich-ga
,,miv boMaan о ism bo'sh qoladi.
jovlashtiriladi. Naiijada ikki avlana uchun u',lU •
l
Avrim bolala:' hamma yumaloq bloklarni qora a> “
ji va ui/ii yui-aloq bloklarni
Javobini eshilgundan strn g o 'z xatolarini l°Pa
)3
umumiy qism ichiga jovlashtiradi, nima uchun ular umumiy qismda (qizil aylana
ichida qizillar, qora aylana ichida yumaloq bo'lgani uchun). Mazkur amaliy
vazifani bajarishgandan so'ng. bolalar ikki aylana yordamida quyidagi to 'rt
savolga javob topadilar: 1) ikki aylana ichida qora aylanadan tashqari, qizil aylana
ichida; 3) qizil aylana tashqarisida, qora aylana ichida; 4) ikki aylana tashqarisida
«qanday bloklar turibdi?» Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, bloklarni shakli,
rangiga qarab izohlash lozim.
Odatda, birorta xossalar bilan aniqlangan predmetlar oldindan berilgan
asosiy yoki universal to‘pIamlardagi predmetlardan ajralib turadi (shu xususiyatga
ega bo‘lgan predmetlarning to‘plami), masalan, Navoiy ko‘chasida yashovchi
bolalarning to ‘plamidan biz anig‘ini (konkret, bizga m a’lum) guruhini (to‘plamini)
xossalarga qarab ajratdik. Bu holda bu guruhning hamma bolalarning to ‘plami
universal to‘plam sifatida rol o ‘ynaydi. Agar universal to ‘plam sifatida shu
bog‘chaning hamma bolalarini olsak (faqatgina bitta guruhni emas), N avoiy
ko‘chasida yashovchi bolalar to ‘plami boshqalar bo‘lishi mumkin. Ham m a
to ‘plamlarga bog‘liq bo‘lgan masalalar (to‘plamlar ustidagi amallar, ular orasidagi
munosabatlar, to ‘plamlarning sinflarga boMinishi va boshqalar), odatda, oldindan
berilgan yoki nazarda tutilgan to ‘plamning ichida yechiladi.
M iqdor haqidagi tasavvurlarni shakllantirish vazifalari. T o‘pIam, uning
ayrim elementlarini ajratish, elementlarini to ‘plamga birlashtirish y o ‘li bilan
bolalar to ‘plamni uning elementlari birdan bir butun narsa deb idrok etishga
o‘rganadilar.
Kichkintoylarga to‘plamlarni
taqqoslash va to ‘plam
tarkibiga
kiruvchi elementlarni miqdoriga ko‘ra teng quvvatliligini aniqlash usullari
o ‘rgatiladi
(„echkilar qancha
bo‘lsa,
qo‘ylar ham
shuncha",
„ruehkalarga
qaraganda qalamlar ko‘p”). Bolalar ustma-ust yoki yonma-yon qo'yish usullari
yordamida to‘p!am elementlari o ‘rtasida o'zaro bir qiymatli moslik bor yoki
y o‘qligini aniqlaydilar. Ikki to‘plam uchun o‘zaro bir qiymatli moslik tushunchasi
shundan iboratki, birinchi to‘plamning har bir elementiga ikkinchi to ‘plamning
faqat bitta elementi mos keladi yoki ak^incha (taqsimchalar qancha bo‘lsa.
pivolalar ham shuncha: qiz bolalar qancha bo’Isa. o ’g ’il bolalar ham shuncha va
14
hoka/olar
chekli
to'plamlardir).
Natural
son
tushunchasi
taqqoslanayotgan
lo'plam larning elementlari o’rtasidagi bir qiymatli moslik o'rnatish asosida tarkib
lopliriladi.
Kichkintoylarga narsalar bilan turli xil ishlarni bajartirib. ularni sanoqni
o’zlashtirishga o ‘rgatiladi, ularda natural son haqida tushuncha paydo qilish uchun
imkoniyatlar yaratiladi. Kichik guruhda narsalarni bo‘yiga, eniga. balandligiga,
hajmiga qarab taqqoslash mashqlariga katta e’tibor beriladi. Bolalarda katta (hajm)
va uning xususiyatlari to‘g ‘risida dastlabki tasavvur hosil qilinadi, ular figuralar
bilan tanishtiriladi, doira, kvadrat uchburchak shaklidagi narsalarning rangi va
katta-kichikligidan qat’iy nazar, bir-biridan farq qilishga, ularning nomini aytish
bu shakllarning modelini tanlay olishga o ‘rgatiladi.
Bolalar narsalarning o‘rnini (oldinda, orqada, chapda, o ‘ngda) bilishga va
shuningdek, vaqtni to‘g‘ri aniqlashga, tong, кип, kech, tun so‘zlarini to ‘g ‘ri, o‘rinli
qo‘llashga o ‘rgatiladi. Bajariladigan ishlar 2-sentabrdan bolalarni (6-8 bola)
guruhlarga bo‘lib va oktabr oyidan boshlab rejaga ko‘ra butun guruh bilan
baravariga matematikadan ta’limiy faoliyatlarda olib boriladi. Ishni bolalarning
nimalarni bilishlarini va nimalar qila olishlarini bilgan holda, ularga yangi bilimlar
oz-ozdan, asta-sekin berish bilan tashkil qilinadi. Ish hajmini taqsimlashda
bolalarning imkoniyatiga yetarlicha baho bermaslikka yoki ortiqcha baho berib
yuborishga y o 'l qo‘ymaslik muhim ahamiyatga ega, chunki har ikkala hoi ham
muqarrar sur’atda kichkintoylarni m ashg‘ulotlarda faoliyatsizlikka olib kelishi
mumkin. Bilimlarni puxta o ‘zlashtirishga mashqlarni bir necha marta takrorlash
orqali erishiladi so‘ngra ko‘rgazma material almashtirilib, ish usullari o ‘zgartirib
turiladi.
Kichkintoylar
faoliyatining
xarakterini
o‘zgartirib
turish
ularning
faolliklarini saqlashga va charchab qolishlarining oldini olishga imkon beradi:
bolalar pedagog yoki tarbiyachini tinglaydilar, uning ishlarini kuzatadilar, o ‘zlari
ba’zi bir ishlarni bajaradilar, umumiy o ‘yinda ishtirok etadilar. Bolalarga 2-3 tadan
ortiq boMmagan bir xil va 2 tadan 4 tagacha har xil vazila beriladi. Bu
vazifalarning har biri ko'pi bilan 2-3 marta takrorlanadi. Bolalar yangi material
bilan 10-12 daqiqa davomida tanishishlari mumkin. chunki yangi materialni
Iз
o ‘zlashtirish kichkintoylardan ancha diqqat-e’tibor Ya kuch talab qiladi; takrorlash
mashqlari o'tkaziladigan m ashg‘ulotlarni 15 minutgacha davom ettirish mumkin.
Tarbiyachi m ashg'ulot vaqtida bolalarning fe’l-atvorini kuzalib boradi va ularda
charchaganlik alomatlari (tez-tez boshqa narsalarga chalg'ish, ilgari o‘zlari to ‘g :ri
javob bergan savollarga noto‘g ‘ri javob berish, hayajonga tushish kabi hollar)
paydo bo‘lishi bilanoq m ashg‘ulotni to‘xtatadi, o‘z navbatida kichkintoylarning
kayfiyatini ko‘taradi. Kichik guruh bolalarini o'qitish ko‘rsatmali amaliy tusda olib
boriladi. Bola yangi bilimlarni tarbiyachining harakatini kuzatayotganida, uning
tushuntirish va ko‘rsatmalarini tinglab turganida hamda didaktik material bilan o ‘zi
ishlagan vaqtida bevosita idrok etish asosida o ‘zlashtiradi. Ta’limiy faoliyatlar
ko‘pincha o‘yin elementlari - to‘satdan o ‘yinchoqlar, buyumlar paydo bo‘lishi,
„m ehm onlar” kelib qolishi va boshqalar bilan boshlanadi. Bunday vaziyat
kichkintoylarni
qiziqtiradi
va
faollashtiradi.
Matematik
xossalarni
aniqlash
0 ‘zining o ’xshash yoki qarama-qarshi xossalari (uzun-qisqa, yumaloq-yumaloq
emas va shu kabilar) bilan bir-biridan farq qiluvchi narsalarni taqqoslash asosida
am alga oshiriladi. Bilish m um kin boMgan, xossasi yaqqol ko‘rinib turgan,
bolalarga yaxshi tanish, ко'pi bilan 1-2 belgisi bilan farq qiladigan predmetlardan
foydalaniladi. Belgilarni aniq idrok etishga harakatlar (qo‘l harakatlari) yordam
beradi, biror figura modeli atrofida barmoqni aylantirib yurgizib chiqish uning
shaklini aniqroq bilib olishga yordam beradi, qo‘lni, masalan, sharf yoki tasma
ustidan bo‘yiga yurgizib chiqish esa (uzunlikni taqqoslashda) predmetlarning
huddi shu uzunlik belgisi bo‘yicha o ‘zaro munosabatini bilishga yordam beradi.
Kichkintoylarni buyumlarning bir xil xossalarini ajratib ko‘rsatish va taqqoslashga
asta-sekin o ‘rgatib
boriladi (Bu nim a? Rangi qanaqa? Kattaligi qanday?)
Taqqoslash, solishtirishning amaliy usullari, ya’ni ustma-ust yoki yonma-yon
qo‘yish asosida bajariladi.
Bolalarning didaktik materiallar bilan ishlashiga katta ahamiyat beriladi.
Kichkintovlar endi ancha murakkab harakatlami m a’lum izchillikda bajara oladilar
(suratlnr va I'amuna-kartochkalar ustigu predmetlarni qo'va oladilar). Agar b o h
topshiriqni iMdalav olmasa. unumli ishlay olmasa. u m ashg'ulotga bo" Iear
16
qiziqishini tezda yo'qotadi, charchaydi va ishdan chalg'iydi. Pedagog buni
e’tiborga olib, bolalarga namuna tariqasida ishning har bir yangi usulini avval
bajaradi. Y o'l qo‘yilishi mumkin bo'lgan xatolarning oldini olishga intilib, u
ishning hamma elementlarini ko'rsatib beradi va ishdagi harakatlarni boshidan
oxirigacha birma-bir tushuntiradi. Bu tushuntirishlar nihoyatda aniq, ravshan
boMishi va yosh bola idrok eta oladigan tezlikda bayon qilinishi kerak. Agar
pedagog shoshib so‘zlasa, bolalar uning gapini tushunmay qoladilar va diqqatlari
bo‘linadi. Pedagog kichkintoylar diqqatini har gal yangi detallarga jalb qilib,
harakatning eng murakkab usullarini 2-3 marta namoyish qiladi. K o‘rsatma
materialni almashtirib turib, ayni bir harakat usulining o ‘zini turli vaziyatlarda ko‘p
marta ko'rsatish va nomini atash bolalarning shu harakatni o ‘zlashtirib olishlariga
imkon beradi.
Tarbiyachi ish davomida bolalarga ularning xatolarini ko‘rsatadi va bu
xatolarning sababini aniqlaydi. Barcha xatolar didaktik material bilan bevosita
ishlash
jarayonida
to‘g ‘rilanadi.
Tushuntirishlar
charchoq
hosil
qiladigan,
uzundan-uzoq bo‘lmasligi kerak. Ayrim hollarda kichkintoylarning xatosi umuman
hech qanday tushuntirishlarsiz tuzatiladi (o‘ng qo‘lingga ol, mana bunisiga! Mana
bu kosani yuqoriga qo‘y, ko‘rdingmi, u piyoladan katta! va hokazo).
Bolalar harakat usulini o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng, uni ko‘rsatib
o ’tirishning hojati qolmaydi. Endi kichkintoylarni vazifa bajarishga faqat og‘zaki
ko‘rsatmalar bilan undash kifoya. Yanvar oyidan boshlab bolalarga yangi
bilimlarni o ‘zIashtirib olishlariga imkon beruvchi aralash mashqlar berish hamda
ilgari o'zlashtirganlarini mashq qildirish mumkin (qaranglar-chi, qaysi archa
pastroq, ana shu archaning tagiga bitta qo‘ziqorin qo‘ying. Qaysi archa baland?
Uning tagiga ko‘p qo‘ziqorin qo‘ying!).
Kichik yoshdagi bolalar his-tuyg‘u (emotsiya) orqali idrok etilgan materialni
ancha yaxshi o ‘zlashtiradilar. Ularning xotirasi ataylab eslab qolish xususiyati
bilan xarakterlanmaydi. Shuning uchun ta’limiy faolivatlarda o ‘vin usullari va
didaktik o'yinlar keng qo'lbrv.tdi. 0 ‘yinlami shunday tashkil elish kerakki. iloji
boricha hamma bolalar navba: kutib qolmay o’yinda bir vaqtda baravar ishtirok
;7
etsiniar. Tezkor harakatlar orqali yurish va yugurish bilan bogMiq bo‘lgan o'yinlar
o'tkaziladi. Pedagog o ‘yin usullaridan foydalanganda bu usullar bolalar diqqatini
eng muhim ish (eng oddiy. lekin matematikaga doir bo'lgan ish) dan chetga
tortishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Fazoviy va miqdoriy m unosabatlar faqat so'zlar yordamida ifodalangan
b o‘lishi mumkin. Birinchi m ashg‘ulotlardanoq kichik guruh bolalarida o ‘quv
faoliyati ko‘nikmalari shakllantiriladi. Kichkintoylar o‘z o'rinlarini egallashga,
tinch o'tirishga va tarbiyachining taklifi bilangina o ‘rinlaridan turishga o ‘rgatiladi.
Bola
pedagog
(tarbiyachi)ning
ko‘rsatma
va
tushuntirishlarini
tinglashga,
ko'rsatayotgan narsasini idrok etishga va uning aytganlarini bajarishga, savollarga
javob berishga o‘rganishi kerak.
Kichkintoylarda birgalikda shug‘ullanish, bir-birlariga halaqit bermaslik,
ishni bir vaqtda boshlash va tugatish, zarur bo‘lib qolganida o ‘z navbatlarini sabr
bilan kutish ko‘nikmalari tarbiyalanadi. Pedagog (tarbiyachi) odobli, hulqi
namunali bolalarni maqtaydi va ularning bu fazilatlari nimada ekanligini aniq
tushuntirib beradi.Yosh bola gavdasini uzoq vaqt bir xil holatda saqlay olmaydi,
bir xil ishni uzoq vaqt bajara olmaydi, shuning uchun tarbiyachi bolalarning qisqa
muddatli damolishlariga imkon beradi. „Jim o‘tir”, - deb ularni tergayvermaydi va
boshqalar.
Kichik guruhda bolalar tarqatma material bilan ishlashning dastlabki
ko‘nikmalarini egallaydilar. Didaktik material har bir bolaga alohida qutichada,
alohida to'plam i bilan beriladi. T a'lim iy faoliyat boshlangunga qadar u bolalar
q o‘lida bo'lishi kerak, ana shunda bolalar diqqatini o ‘rganilayotgan narsalarga jalb
etish
osonroq
o ‘yinchoqlar va
bo'ladi.
Bolalarning
foydalanishlari
boshqa buyumlar haddan tashqari
qulay
bo‘lishi
uchun
kichkina hamda o g ‘ir
bo4masligi kerak. Kichkintoylar qo‘llanmalarni ehtiyotlik bilan ishlatishga,
ishlatib bo‘lgandan keyin esa qutichaga terib, ko‘rsatilgan jo y g a olib borib
qo‘yishga o'rgatiladi.
18
Nazorat savollari:
1.«To‘plam» nima?
2.Universal, chekli va cheksiz to'plamlarni izohlang.
3 .Ikki to'plam uchun o'zaro bir qiymatli moslik tushunchasini izohlang.
Topshiriq:
«To‘plam», «son», «raqam» tushunchalarining mazmunini
“Qanday” texnologiyasi asosida yoriting va taqdimot tayyorlang.
Adabiyotlar:
1.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. -Т.:
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Косимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи. 1995 й.
3. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
4. М ихайлова А., Н осова Э. Д., Столяр А. А., П олякова М. Н.,
В ербенец А. М .Теории и технологии математического развития детей
дош кольного возраста. - Издателство «Детсво-пресс». Санкт-петербург,
2008.
SHARQ M ATEM ATIK OLIMLARI ASARLARIDA
ARIFM ETIKANING RIVOJLANISHI HAQIDA
Tayanch so‘z va iboralar: M uhammad ibn Muso-al Xorazmiy, Jamshid
G'iyosiddin al-Koshiy, Ulug'bek, arifmetika, ketma-ketlik, sistemalilik, takroriylik
tamoyili, ко 'pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan tanishtirish, sanoqqa о ‘rgatish.
Muhammad ibn Muso-al Xorazmiy, Jamshid G‘iyosiddin al-Koshiy,
Ulug'bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida dastlabki ma’lumotlar.
Markaziy
Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma’naviy jasoratni, diniy
dunvoqanjsh bilan qomusiy bilimdonJikni o'zida mujassam e'.gan buyuk urboblar
ko'p bo'iL\m
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiv. Umar Xayyom. Nasriddin
'9
Tusiy. Jamshid G‘iyosiddin al-Koshiy, U lug'bek va boshqa ko‘plab buyuk
ajdodlarimiz o‘z asarlarida arifmetikaning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdilar.
xalqimizning milliy iftixori boMib qoladilar. Ularning nomlari, jahon sivilizatsiyasi
taraqqiyotiga qo'shgan buyuk hissalari hozirgi kunda butun dunyoga m a’Ium. Biz
ularning asarlari bilan tanishib chiqamiz. Muhammad ibn Muso Xorazmiy 783yilda Xorazmda, Xiva shahrida tug‘ilgan. Yoshligidan ilm-fanga qiziqqan. Qunt
bilan arab, fors, hind va yunon tillarini o ‘rgangan. Donishmand sifatida tanilgan,
IX asr boshlarida o ‘z davrining katta ilmiy va madaniy markazi hisoblangan
Bog‘dodga taklif qilingan. Xorazmiy saroyda barakali ijod qilib, Sharqning
astlabki akademiyasi («Bayt ul-Hikmat») «Donolar uyi» da faol ishtirok etdi.
Xorazmiy juda ko‘p asarlar yaratgan bo'lsa ham, ularning hammasi bizga yetib
kelmagan. Xorazmiyning arifmetika va algebraga oid asarlari matematika tarixida
yangi
davrni
o ‘rta
asrlar
matematikasi
davrini
boshlab
berdi,
hamda
matematikaning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shdi.O‘quvchilar
algebra, algoritm so‘zlarini ko'p eshitishgan. Algebra matematikaning katta bir
bo’limi, algoritm esa hozirgi zamon hisob texnikasining, matematikasining asosiy
termini. Algebra, algoritm so‘zlari matematik, astronom va geograf, hozirgi zamon
algebrasining otasi Al-Xorazmiy nomi bilan bog'liqdir. Uning «Al-jabr valmuqobala» risolasi keyinchalik Y evropada «algebra» deb ataladigan bo‘ldi. Ayni
shu asar tufayli Al-Xorazmiy nomidan XII asr boshlarida «algoritm» termini paydo
bo‘ldi. Xorazmiyning matematikaga oid shoh asarlari Fapb va Sharq xalqlari
tillariga tarjima qilinib, ko‘p asrlardan buyon qo‘llanma sifatida xizmat qiladi.
Xorazmiyning «Hind hisobi va sonlari haqida», "‘Al-Jabr”, «Arifmetika», «Marmar
soat haqida», «Yer surati», “Tarix kitobi”, «Yahudiv eralari va bayramlari» haqida
asarlari, ayniqsa, m a’Ium va mashhurdir. Uning «Ziji» nomli asari dastlabki
astronomik asar sifatida Sharqdagina emas, Garbda ham shu fan rivoji uchun katta
xizmat ko‘rsatgan. Muhammad ibn Muso Xorazmiyning ibratli hayoti, ijodi,
\ aratgan asarlari. qoldirgan merosi bebaho boylik bo'lib. hozirgacha ham qimmati
\ a ahamivatini vo'qotm agan. Muhammad Tarag*a\ Ulug'bek 1394-yilda F.ronda
Sailoniyada tug'ilgan. Ulug'bek —buyuk o'zbek oiimi va davlat arbobi. 1: Amir
20
Tcmurning (1336-1405) nabirasi. Ulug‘bekning otasi Shohrux (1377-1447) ham
davlat arbobi bo'lgan. Asli nomi Muhammad Tarag‘ay. 1409-yilda Shohrux
olasining davlati o'rnida ikkita mustaqil davlat tuzdi. Biri - Xuroson. markazi
llirot, ikkinchisi Movaraunnahr (boshqarishni) markazi - Samarqand. Hirotni
Shohruh o'zi boshqardi. Movarounnahrni boshqarishni esa Ulug'bekka topshirdi.
Bobosi Temurning aksi sifatida U lug'bek harbiy vurishlarni yoqtirmas edi. U juda
zarur bo‘lsagina, biror xon uning davlati chegarasini buzsa, unga qarshi yurish
qilar edi. Uni ilm-fan, qurilish, shahar va qishloqlarni obodonlashtirish ko‘proq
qiziqtirar edi. U 1447-yil Buxoroda, 1490-yil Samarqandda, 1432-1433-yillari
Gijduvonda madrasa qurdirdi. «Bibixonim» masjidi, «Go‘ri Amir» maqbarasi va
«Shohi Zinda»ni qurilishini nihoyasiga yetkazdi. Taxminan 1425-1428-yillari u
Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat tepaligida o'zining rasadxonasini qurdirdi.
Rasadxonaning binosi 3 qavatli bo‘lib, uning asosiy quroli — seketantning
balandligi 50 metrcha edi. Ulug'bekning ilm-fanga qiziqishida, birinchidan, bobosi
Tem ur bilan o ‘zga yurtlarga qilgan safarlari, bobosi saroyidagi shoirlar va olimlar
bilan o‘tkaziladigan suhbatlar, otasi Shohruxning noyob kitoblarini sevishi va
yig'ishi, yunon olimlari Platon, Aristotel, Gipparx, Menelaylarning, shuningdek,
o 'z vatandoshlari: Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolarning asarlari bilan yaqindan
tanish bo'lish, o'sha zamonda 0 ‘rta Osiyoda matematika, astronomiya va boshqa
fanlardan yetuk asarlar mavjudligi sabab bo‘lgan. Bu shart-sharoitlarning hammasi
U lug'bek
ilmiy
yo‘nalishining
shakllanishiga,
Samarqandda
«Astronomiya
maktabi» ning vujudga kelishga sabab bo‘ldi. Ulug'bek maktabining muhim ilmiy
ishlaridan biri «U lug'bek ziji» yoki «Ziji Ko'ragoniy» deb ataluvchi astronomik
jadvallardir.
“Zij” kirish, ya’ni nazariy
qism
va Ulug'bek
rasadxonasida
o'tkazilgan kuzatishlar bo'yicha tuzilgan jadvallardan iborat. “Zij”da yil hisobi
jadvallari, trigonometrik jadvallar, sayyoralar harakati jadvali va yulduzlar ro'yxati
bor. U lug'bekning trigonometrik jadvallari 10 ta o'nli xona aniqligida hisoblangan.
Hisoblash vositalari devarli bo'lmagan bir davrda bu ishlarni bajarish uchun
anchagina hisobehilar talab qilingan. Ehtimol. hisoblash markazi bo'Igandir?!
Ulug'bekning sinus va kosinuslar jadvallari bir minut oraliq bilan tuzilgan. ''Zij"da
21
U lug'bek bir gradusning sinusini hisoblash uchun alohida risola vozganligi qayd
qilingan.
Ammo
astronom iyaga
uning
taalluqli
bu
asari
hozircha
topilmagan.
“Zij”ning
amaliy
qismida
ekleptika
ekvatorga
og'ishi,
osmon
yoritgichlarining koordinatlarini aniqlash, yerdagi ixtiyoriy punktning geografik
uzunligi va kengligini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi masofalarni
aniqlash kabi masalalar bor.
U lug‘bekning yulduzlar ro'yxati 1018 yulduzdan iborat bo'lib, u yulduz
turkumlari b o'yicha joylashtirilgan. Ro'yxatda har bir yulduzning turkumdagi
nomeridan tashqari, uning yulduz turkumidagi o'rnining qisqacha tavsifi, 1437yildagi teng kunlik nuqtasiga nisbatan uzunligi va kengligi berilgan.
Buyuk olimning «Risolayi Ulug'bek» nomli astronomik va «Tarixi arba’
ulus» nomli tarixiy asari ham o'rganilm agan. Bu asarlar, umuman, fan tarixida
ham m a’Ium va noyobdir.
Reaksion doiralar tazyiqi ostida U lug'bekning o 'g 'li - Abdullatif 1949yilning kuzida otasini Makkaga safari bahonasida Samarqand yaqinida qatl ettirdi.
U lug'bek Samarqandda dafn etilgan.
1449 -yili Ulug'bekning fojiali o'lim idan so'ng Samarqand olimlari asta-
sekin Yaqin va O 'rta sharq mamlakatlari bo'ylab tarqalib ketdilar. Ular o'zlari
borgan yerlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va «Zij»ning nusxalarini ham
yetkazdilar. Xususan, Ali Qushchi 1473-yilda Istanbulga borib, u yerda rasadxona
qurdirdi. Shu tariqa U lug'bek «Zij»i Turkiyada tarqaldi va Turkiya orqali Ovrupa
mamlakatlariga ham yetib bordi. Hozirgi kundagi m a’lumotlarga ko'ra, “Zij”ning
120 ra yaqin forsiy nusxasi va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud.
O 'rta Osiyolik atoqli matematik va astronomlardan biri Jamshid Ibn M as’ud
Ibn M ahm ud G 'iyosiddin al Koshiydir. U taxminan 1430-yilda Samarqandda vafot
etgan. Uni “Koshoniy” ham deb atashadi, chunki u Eronning Koshon shahrida
tug'ilgan. Koshoniyning tarjimayi holi haqida deyarli m a’lumotlar yo'q. B a’zi
matem atika tarixchilarining yozishiga qaraganda, u boshlang'ich ma'lumotni o 'z
она shahri Koshonda olgan. X V asrda Koshon ancha rivojlangan shahar bo'lgan. U
o v in in g olimlari, ayniqsa. qo’li gul ustalari b i l a n birga sharqda dong t a r a t g a n .
22
O 'rla asr olimlari
singari
Koshiy ham
fanning juda ko'p
sohalari bilan
shug'ullangan. U qiziqqan fanlar qatorida meditsina ham bo'lgan. Koshiyni
Ulug'bek o'zining astronomiya maktabida ishlashga taklif qilgan. Astronomiya
maktabi uchun ilmiy kadrlar zarur edi. Koshiy Ulug‘bek madrasasida astronomiya
va matematikadan dars berdi. Bir vaqtning o'zida u Ulug‘bek maktabida olib
borayotgan ilmiy ishlarda ham ishtirok etdi. U ilmiy ishlarning yakuni sifatida
“Hisob kaliti”, “Aylana haqida risola”, “Vatar va sinus haqida risola” nomli va
boshqa ko‘plab
asarlarni yaratdi.
Koshiyning matematika sohasida qilgan
kashfiyotlari juda katta. Uning zamonida hisoblash ehtiyojlari uchun 60 li sanoq
sistemasidan foydalanilar edi. U birinchi bo‘lib o‘nli kasrlarni kashf qildi va ular
ustida amallar bajarishning qoidalarini ko‘rsatib berdi.
Koshiyning ikkinchi kashfiyoti sonlardan p-darajali ildiz chiqarish amali edi.
Koshiy Umar Xayyom asarlari orqali formulani ixtiyoriy natural darajalar uchun
bilgan va undan ixtiyoriy sondan natural darajali ildiz chiqarishda foydalngan. Bu
usul Koshiygacha bo‘lmaganmi, degan savolga matematika tarixchisi P.Lukey bu
usul kub ildiz chiqarish uchun Ahmad al-Nasafiyda uchrashini aytadi. Lukey
Nasafiy bilan Koshiy orasidagi davrda bu usul bilan Umar Xayyom shug‘ullangan
bo‘lishi kerak deb taxmin qiladi. Lekin bu usulning istalgan natural p-lar uchun
umumlashtirishi, shubhasiz, Koshiyga taaluqli.
Koshiyning “A ylana haqida risola” asari aylana uzunligining o‘z diametriga
nisbatan, y a’ni P sonini hisoblashga bag‘ishlangan. P-ning aniq qiymatini
hisoblash bilan olim lar juda qadim zamonlardan boshlab shug‘ullanishgan.
Koshiy P-ping qiymatini hisoblashda Arximedning usuli aylanaga ikki
muntazam ko‘pburchak chizishdan foydalanadi.
Koshiyning uchinchi asari - “Vatar va sinus haqida risola” hozircha
topilmagan. Lekin “Hisob kaliti” asarida eslatilishicha, Koshiyning bu asari ham
matematikaning muhim muammolaridan bo‘lishi - berilgan yoy va vatarga ko‘ra
uning uchdan birining vatarini anglashga, hozirgi belgilashlarda esa sin3° bo‘yicha
sin 10 ni topishga bag'ishlangan. Trigonometriyaning bu usuli matematikadagi juda
ko'p masalalar bilan bogliq.
23
Birinchidan.
u
XJ+g=rX
ko'rinishidagi
kub
tenglamaning
ildizlarini
integratsion usulda hisoblash, ikkinchidan, qadimgi klassik masala - burchak
triseksiyasi bilan bog'liq.
Yuqorida eslatganimizdek Koshiy U lug‘bekning astronomiya maktabida
olib
borilgan
matematik
hisoblash
ishlarida
faol
qatnashgan,
o‘zi
ham
astronomiyaga oid bir nechta asarlar yozgan. Ammo uning asarlari bizgacha yetib
kelmagan.
Xulosa qilib aytganimizda, A1 Xorazmiy, U lug'bek, Farobiy boshqa bir
qancha allomalarimiz qatorida Koshiy ham o‘zining bir qator matematikaga oid
asarlarini yozdi va bu fan taraqqiyotiga o'ziga xos hissa qo‘shdi.
Shuni ham aytish kerakki, musulmon mamlakatida va umuman, islom
madaniyatida aniq fanlar, ayniqsa, astronomiya va m atem atika nihoyatda muhim
o ‘rin tutgan, chunki musulmon qayerda bo‘Iishidan qat'iy nazar, erta tongdan
oqshomga qadar uning uchun besh vaqt namoz farzdir. Namoz vaqtlari esa har bir
geografik kenglikda ham quyoshning yerdan balandligiga qarab belgilanadi.
Bundan tashqari, islomda qabul qilingan hijriy yil hisobi 354 kunni tashkil qiluvchi
12 qamariy oydan iborat bo‘lib, hilolni masjid minorasidan yoki rasadxona
tepasidan ko‘z bilan ko‘rib aniqlangan. Shuning uchun musulmon kishining hayoti
astronomiya, matematika, jo ‘g ‘rofiya, hunarmandlik va m e’morchilikka aloqador
bo‘lgan.
H ayotimizda chuqur o'zgarishlar yuz bermoqda. Xalqimizning asriy orzusi
mustaqillikka tinch, parlament y o ‘li bilan erishdik. Istiqlol tufayli o'zbek xalqi
o‘zinmg haqiqiy tarixini, jahon tan olgan madaniy va m a’rifiy boyliklarini, urfodat va an'analarini tiklash imkoniyatiga ega bo‘ldi.
Psixologik-pedagogik
adabiyotlarda
matematik
tasavvurlarni
rivojlantirish masalalari. M aktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda va boshlang‘ich
maktab yoshida elementar matematika tasavvurlarini taraqqiy ettirish muammolari
ustida ilmiy ishlar olib borgan pedagog Iardan Y.I. Tixeyeva bolalarni aqliy
tomondan tarbivalashda bo'hlang’ich matematik tushunchalarga katta ahasnivat
beradi.
24
Y.I. Tixeyeva: “Bola bilimni hayotdan olishi kerak, hayotning o‘zi har
qadamda bolaning oldiga amaliy vazifalarni qo'yadi, ya'ni o'lchash, sanash,
ayirishlar. Har bir normal bola kattalarning yordamisiz 10 gacha sanashni bilib
oladi”, deydi. U, ayniqsa, birinchi o ‘nlik sonlarni bilib olishga katta ahamiyat
beradi. U bolani sanashga o‘rgatishda majbur qilmaslik kerak, faqat unga
ko‘rgazmali, didaktik material berish kerak, deydi. Maxsus material bilan
birgalikda tabiiy materiallar, tashlandiq materiallar berish kerak. deydi. Y.I.
Tixeeva birinchi b o ‘lib matematik tasavvurlarga o ‘rgatish dastursini tuzishga
urinib
ko‘radi.
Son-sanoqqa o‘rgatishda o ‘n ichida sanash, bir va ko‘p
tushunchasidan boshlab raqamlar bilan tanishtirish, soat bilan tanishtirish,
masalalar yechish, kasrlar bilan tanishtirish, kattalik va shakllar bilan tanishtirishni
ko‘zda tutadi. Tixeeva sanamasdan sonlarni bir ko‘rishda bilib olish metodini
tavsiya etadi, y a’ni monografik metod asosida.
1915-yilda Y.I. Tixeyeva
“Bog‘chada son-canoq” kitobini yozadi. Uning qarashlari bir-biriga ziddir.
Nazariyada bolalarning taraqqiyotiga aralashmaslik kerak desa, amalda esa
tarbiyachining o‘yin va mashqlarida rahbarlik rollarini qo‘llab-quvvatlaydi. Son
haqidagi tushuncha tug‘ma deb, bolalarni maxsus ta’limiy faoliyatlarda sanashga
o ‘rgatishga y o ‘l qo‘ymaslik kerak, deydi. Shuning uchun son-sanoq metodikasini
ishlab chiqmaydi, balki son-sanoqqa o ‘rgatish dastursini belgilab chiqadi. Tixeeva
didaktik va hayotiy materiallarning rolini ko‘rsatdi, uni o‘rgatishda ketma-ketlik,
sistemalilik, takroriylik tamoyiliga amal qilishni ko‘rsatdi. Y.I.Tixeyevaning
kamchiligi u o‘rgatishda asosiy metod faqat didaktik o ‘yin metodi deb hisoblaydi.
Lekin Y.I. Tixeevaning didaktik o ‘yinlari va didaktik materiallaridan foydalanish
mumkin.
F.N.BIixer ko‘p yillar bolalarda matematik tasavvurlarini o'stirish masalalari
ustida ishladi. U quyidagi kitoblarni yozdi: «Bolalar bog'chasi va nulevoy guruhda
matematika»,
mashqlar».
«Didaktik
1932.
1934.
o‘yinlar»,
1938,
«Birinchi
1945,
qiziqarli
o ‘yinlar
va
1958-yillardagi tarbiya dasturlarining
mu'.ematikaga o’ruatish bvlim ini ishlab chiqdi.
25
sinfda
F.N.BIixer bolalarni sanashga o‘rgatish kerak emas, sharoit yaratish kerak
deydi. U maxsus mashg'ulotlarni inkor etadi. Faqat tayyorlov guruhlardagina
m ashg'ulot o'tkazish kerak. deydi. U ko'proq yakama-yakka, уо'1-уоЧакау
o ‘rgatishni m a'qullaydi. Bu bilan u Tixeeva va Shlegerlarning fikrini quvvatlaydi.
Blixer didaktik o'yinlarga katta ahamiyat beradi. U juda qiziqarli didaktik
o ‘yinlarni ishlab chiqqan bo‘lib, didaktik o ‘yin bu o ‘rgatishning eng asosiy metodi
ekanligini
ta’kidlaydi.
“Didaktik
o 'y in la r’
kitobida
tarbiyachilarning
ish
tajribalaridan foydalanadi, lekin ilmiy asoslanmaydi. Chunki, biz bilamizki.
bolalarni faqat maxsus mashg‘ulotlardaginao‘rgatish mumkin.
D idaktik_o‘yin esa asosiy metodlardan faqat bittasidir. Lekin u birdan bir
metod bo‘la olmaydi. U boshqa metodlar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Shunday
qilib, F.N. Blixer 30-40-yillar ichida bog‘cha ishiga katta hissa qo‘shdi. Lekin
hayot bir joyda turmaydi, oxirgi 50-60-yillar davomidagi ilmiy ishlarning natijalari
bolalar bog'chasida elementar matematika tasavvurlarini ishini ilmiy asosda olib
borish imkonini berdi. Hozirgi vaqtda Blixeming didaktik o ‘yinIaridan qisman
foydalanish mumkin.
A.M. Leushina o ‘zining butun hayotiy faoliyati davom ida maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarga sanoqni o ‘rgatish masalalari bo‘yicha ish olib bordi.
Leushinaning
tayyorlash
pedagogik
temasi
ishlari:
Bolalarni
1959-1961-yillardan
bog‘chada sanashga o ‘rgatishga
boshlab
bosilib
chiqdi.
«Bolalar
bog‘chasida sanoq m ashg‘uloti» 1963-yilda bosilib chiqdi. Juda ko‘p maqolalari
«Дошкольная воспитания» jurnalida e’lon qilingan. Pedagogika institutlari uchun
«M aktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning elementar matematik tasavvurlarini
shakllantirish» kitobi bosilib chiqdi. Leushina tomonidan 1962-63-yillardagi dastur
ham ishlab chiqarilgan. Leushina bolalarning elementar matematik tasavvurlarini
o ‘stirish bo‘limining muallifi hisoblanadi. Leushina o ‘zining keyingi 20-30 yillik
faoliyatida bolalarni sanoqqa o ‘rgatish masalalari bo‘yicha ish olib bordi. U
bolalarning
matematik
iasa\ vur!arn: o'stirish
bo'yicha
pedagoglar va shu kafedra olim hriga rahbarlik qildi.
26
ish olib
borayo:g.::i
A.M. Leushinaning tadqiqotlari, eksperimental ishlari shu mavzudagi
psixologlarning
izlanishlarida,
bolalarni
yaxshi
tarbiyalash
bo’vicha
ilmiy
tekshirishlarda, bolalarni maktabga tayyorlashda yordam beradi.
Bundan
30-40
yil
oldin
psixolog
va
pedagoglarimiz
elementar
matematikaning vaqt, tevarak-atrof, shakl bo'limlari ustida ishlash imkoniyatiga
cga bo‘ldilar. Bu, albatta, juda ham kech edi. 1969-70-yillardagi dasturga birinchi
bo'lib matematik tasavvurlarning boshqa bo‘limlari, ya’ni vaqt, tevarak atrof,
kattalik, shakl bo'lim lari kiritildi. A.M.Leushina sanoq bo'lim i bo'yicha ikkinchi
kichik guruhdan boshlab haftada 1 marta maktabga tayyorlov guruhda, haftasiga 2
marta maxsus m ashg'ulotlar o'tkazishni taklif qildi. Uning taklifiga binoan bunday
mashg‘ulotlar 1970-yildan boshlab o‘tila boshladi. Uning xizmatlari evaziga
pedagogika institutlari va pedagogika bilim yurtlarida matematika kurslari
uzaytirilgan. U oxirgi 20-30 yillar davomida bolalarni sanoqqa o ‘rgatish masalasi
bo'yicha ish olib borgani uchun matematika tasavvurlarining boshqa masalalari
bo'yicha ish olib borolmaydi. Lekin shunga qaramay, 1968-yilda bolalar bog‘chasi
tarbiya dastursining sanoq bo‘limi u tomonidan ishlab chiqildi.
A.M.Leushinaning 1963-yilda chiqqan «Bolalar bog'chasida sanoq bo‘yicha
mashg‘ulotlar» asari bolalar bog‘chasining o ‘zida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlari
qo'lyozm a bo‘yicha yozilgan. Olimlar va psixologlar elementar matematika
bo'yicha bir qancha ishlar olib bormoqdalar. A.M.Leushina bolalarni son-sanoqqa
o'rgatishni ilmiy metodga asoslab yangidan tuzdi. Bosqichma-bosqich o'rgatish,
ko'pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan tanishtirish, miqdor son, tartib son,
sonlarni birliklardan iborat tarkibiy miqdori bilan tanishtirish, 5 ni 2 kichik songa
ujratih, kichik sondan 5 sonini hosil qilishga o'rgatish, sonlar o'rtasidagi
munosabatlarni tushunish arifmetik masalalar yechish, ikki to'plam ni taqqoslash,
ular o'rtasidagi tenglik va notenglikni aniqlashga o'rgatish masalalariga ham
c’tibor qaratdi.
A.M.Leushinaning
hizmatlari vana
shundaki. u analizator yordamida
sanashga o'rgatishrv";: xib^a-xil mashqlarini ishlab chiqdi.
27
50-90 villarda 0 ‘zbekistondagi bolalar bog'chalari elemental' matematik
tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslari rivojlanishi bo'yicha ko‘pgina
pedagoglar ish olib bordilar. Jumladan, H.U. Bikbayeva 1973-yildan boshlab.
rossiyalik pedagoglar. A.M. Leushina, A.A. Stolyar, L. S M etlinalarning ishlarini
ko‘rib chiqib, ularning hammasi bizning 0 ‘zbekiston bolalar bog'chalariga to ‘g ‘ri
kelmasligini isbotladi va yangi dastur yaratdi.
M etodistlar X.I. Qosimova, Z.I Ibrohimovalar bilan birgalikda 1995-yili
«Maktabgacha
yoshdagi
bolalarda
matematik
tasavvurlarni,
shakllantirish»
mavzusida 0 ‘rta va Oliy pedagogika bilim yurtlari uchun o ‘quv qo‘llanma
tayyorlandi.
N.U. Bikbayeva X.I. Qosimovalar tomonidan respublikadagi pedagogika
oliy o‘quv yurtlari uchun «M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar
matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasi» kursi bo‘yicha
dastur tayyorlandi.
Bolalar bog‘chalarining turli yosh guruhlari uchun qo‘llanma tayyorlangan.
Nazorat savollari:
1. Al-Xorazmiy arifmetikani rivojlantirishga qanday hissa qo‘shgan?
2. Koshiyning matem atikani rivojlanishiga qo‘shgan hissasi qanday?
3. N.U. Bikbaevaning matematikani rivojlanishida qanday xizmatlari bor?
Topshiriq:
Sharq
m atem atik
olimlari
asarlarida
arifm etikaning
rivojlanishi mazmunini “Q arorlar shajarasi” texnologiyasi asosida taqqoslang va
taqdimot tayyorlang.
Adabiyotlar:
l.Hasanboveva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta ’lim pedagogikasi. -Т .:
Tim ziyo. 2006.
2
КикЛаева IT.У.. Ибрагимова З.И.. К л и м о в а Х.И. Мактаб; ача тарби
ёшидаги болаларда элементар математик" тасаввурларни ш акллантирит. - Т.:
Уки г\
! '/'95 и.
28
3. Jumayev M. M aktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
4. М ихайлова А., Н осова Э. Д., Столяр А. А., П олякова М. Н..
В ербенец А. М .Теории и технологии математического развития детей
дош кольного возраста. - Издателство «Детсво-пресс». Санкт-петербург .
2008.
MAKTABGACHA YOSHDLAGI BOLALARDA MATEMATIK
TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH TA LIMINING ASOSIY
D IDAK TIK TAMOYILLARI
Tayanch so‘z va iboralar: matematik tasavvurlar, didaktik tamoyillar,
maktabgacha ta hm muassasasi, turli yosh guruhlari, ilmiylik tamoyili, nazariya va
amaliyotning birligi tamoyili, ко ‘rsatmalilik tamoyili, sistemalilik, ketma-ketlik va
mustahkamlilik tamoyili, individual yondashish
tamoyili, mashg'ulot, didaktik
talablar.
Bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishning umumiy didaktik
tamoyillari. Bolalarning elementar matematik tasavvurlarini shakllantirishda
quyidagi didaktik tamoyillarga asoslaniladi:
1. Ilm iylik tamoyili. Bu tamoyil MTT da o‘rganiladigan faktlarni ular fanda
qanday yoritiladigan bo‘lsa, shunga moslab yoritishni talab qiladi, ya’ni biz
ilmiylik to ‘g ‘risida gapirar ekanmiz,
birinchi navbatda, berilayotgan bilim
mazmuni ilmiylik asosida tuzilgan bo‘lishiga e’tibor qaratishimiz kerak.
2. Nazariya va amaliyotning birligi tamoyili. Bu tamoyil berilgan nazariy
bilimlarning hayotga, amaliyotga bog‘lanishini butun choralar bilan kengaytira
borishni talab qiladi. Matematika nazariyadan bevosita har xil mashq va
masalalarni yechishga o ‘tish yo‘li bilan bu tamoyil keng suratda amalga oshiriladi.
1 laqiqalan ham yosh boiala.'ga har kisni ko'zi b ila n ko'rib yurgan xonada.
ko’chada, uvdagi narsalar biian hog'langan holda mashg'ulot o'tish, va'ni bilim
24
berish lozim, chunki bu bolalarning tez tushinib olishiga, o ‘zlashtirishiga yordam
beradi.
3. Ko'rsatmalilik tam oyili. Bolalar tafakkurining aniqlikdan abstraktlikka
qarab rivojlanish xususiyatlariga bog‘liqdir. Matematikani o ‘qitishdan asosiy
maqsad - mantiqiy tafakkurni rivojlantirishdan iboratdir; biroq matematikani
o ‘qitish aniq fakt va obrazlardan ajralmasligi, aksincha, har qanday masalani
o'rganishi shu aniq fakt va obrazlarni tekshirishdan boshlash kerak.
K o‘rgazmalilik o ‘quv materialini o‘zlashtirishni osonlashtiradi va bilimning
mustahkam bo‘lishiga yordam beradi. Masalan, doira haqida gapirganimizda
bolaning har biriga doirachalardan berib qo‘yib bolalar ikki qo‘llari orasida ushlab
ko'rishlari kerak. Uning dumaloq ekanini, tekis ekanini qo‘l uchidagi bolaning
hamma analizatorlari qatnashgan holda eslarida yaxshiroq qol adi.
4.
Bilimlarni
o‘zIashtirishda
sistemalilik,
ketm a-ketlik
va
mustahkamlilik tamoyili. M atem atikada materialni sistemali bayon etishning
ahamiyati juda katta, chunki matematikada ayrim faktlar orasidagi mantiqiy
bogianishlar g‘oyat muhimdir. Bolalarga berilayotgan bilim parcha-parcha bo‘lib
qolmay, bir-biri bilan bog’langan holda oson misollardan boshlanib asta-sekin
murakkablashtirib borilishi lozim.
Puxta o'zlashtirish esa matematikada, ayniqsa, katta ahamiyatga egadir.
Matematik tushunchalar o ‘zaro shu qadar bog‘langanki, majburiy minimumning
biror qisminigina bilmagan taqdirda ham bolalar o ‘z bilimlarini hayotda foydalana
olmay qoladilar va matematik bilim olishni davom ettirish qiyinroq bo‘ladi.
Matematikada son va sanoq, kattalik, geometrik figuralar, tevarak-atrofni
bilish, vaqtni chamalash malakalarini puxta egallashning ham ahamiyati juda katta.
Ayniqsa, matematikada boshqa fanlardagiga qaraganda ham, dasturning biror
qismini yaxshi o'zlashtirm asdan va malakani yaxshi mustahkamlamasdan turib,
muvaffaqiyat bilan oldinga qarab borish mumkin emas.
5.
Individual
yondashish
tamoyili.
Bu
tamoyi]
bolalarning
yosh
xususiyatlarini. ya'ni qobiiivatlarini. psixologi' asini hisobga olisb kerak. degan
i0
talabhirdan kelib chiqadi va bu tamoyil matematikani o‘qitish davrida amalga
oshirilishi shart.
Maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida
matematik
tasavvu rlarini
rivojlantirish ishlarini tashkil etish. Matematik tasavvurlarni
shakllantirish
yuzasidan olib boriladigan ishning asosiy shakli ta 'limiy о ‘y inli fao/iyatdir. Dastur
vazifalarining ko‘pchilik qismi t a ’limiy oyinlifaoliyatlarda hal qilinadi. Bolalarda
m a’lum izchillikda tasavvurlar shakllantiriladi, zarur malaka va ko‘nikmalar hosil
qilinadi. T a ’limiy oyinli faoliyatlarda va kundalik hayotda didaktik o ‘yinlardan
hamda o‘yin-mashqlardan keng foydlaniladi. Та 'limiy oyinli faoliyatlardan tashqari
vaqtlarda
o ‘yinlar
tashkil
qilib,
bolalarning
matematik
tasavvurlari
mustahkamlanadi, chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. t a ’limiy oyinli faoliyatlarda
bolalar bilimlarini kengaytirishga yo‘naltirilgan, ishtirok etishga mo‘ljallangan
quyidagi interfaol usullardan foydalaniladi:
• Q isqahikoya
• Tushuntirish
• K o‘rsatish
• Kichik guruhlarda ishlash (guruhiy ish)
• Juftlikda ishlash
■ Galereyaga sayr
• Muammoli vaziyat
• S avol-javob
• R ag‘batlantirish
• Amaliy ish
• Ijodkorlik
• Bilimlarni mustahkamlash uchun o ‘yin
• Masala tuzish, yechimni topish
• Grafik diktant
Bu usullar mashg‘ulotlarda almashinib kelgan holda qoMlangan.
O vbekiston Maktabgacha ta'lim i vazirligi bu dasturni respublikamizning
o'ziga xos tomonlarini: iqlimi. jugrofiy. iqiisodiv. madaniv. milliy sharoitlarini
3!
bisobga olib. uni qayta ishlab chiqdi. Dastur tug1Ugandan to yetti yoshgacha
bo'lgan bolalar egallashi lozim bo'lgan bilim va malakalar hajmini o ‘z ichiga
oladi. U maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning psixologik-fiziologik va o'ziga
xos xususiyatlarni hisobga olgan holda ularni har tomonlama kamol toptirishni
nazarda tutadi.
M aktabgacha ta ’lim
tashkilotlarida
ta’lim-tarbiyani
pedagog-tarbiyachi
amalga oshiradi. U pedagogik jarayonda markaziy o ‘rinni egallaydi. Shuning
uchun tarbiyachi o ‘z sohasini chuqur bilishi, har xil metodik vositalarni yaxshi
egallagan, puxta pedagogik-psixologik tayyorgarlikka ega bo‘Iishi kerak. Shu bilan
bir qatorda, mutaxassislik bo‘yicha fanlarni, jumladan, «Ta’lim to ‘g ‘risida»gi
Qonun, Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturini, maktabgacha ta’lim pedagogikasi,
«Ilk qadam»davlat dasturini, Davlat ta’lim standartlarini, bolalarni maktabga
tayyorlash metodikasi fani va boshqalarni puxta egallagan bo‘lishi lozimdir
Maktabga borish davriga kelib bolalar to‘plam va son, shakl va kattalik
haqida o‘zaro bog'langan bilimlarni nisbatan ko‘proq egallagan bo‘lishlari zarur.
Matematika m ashg‘ulotlarining didaktik talablari. Matematika ta ’limiv
faoliyatlarani o ‘tkazishga qo‘yilgan talablar quyidagicha:
1. M atem atika ta’limiy faoliyatlarida son-sanoq bo‘limi bilan bir qatorda
dasturning boshqa bo‘limlarini ham rejalashtirish, son-sanoq bo‘limidagi dastur
vazifasi hamma m ashg‘ulotlarda ham asosiy o'rinni egallashi kerak.
2. Har bir ta’limiy faoliyatlarda ikki-uch dastur vazifasi rejalashtiriladi.
Birinchisi yangi, keyingilari takroriy.
3.
Olti-sakkiz
ta’limiy
faoliyatldan
keyin
takroriy
usulda
ta'limiy
faoliyatlarni o ‘tkazish tavsiya qilinadi.
4. Matematika ta'lim iy faoliyatlarida eng asosiy o ‘rgatish usuli ko‘rgazmali
o'rgatish usulidir. 0 ‘rgatish usulida harakatli o'yin, didaktik o‘yin usullari katta
o ‘rin egallaydi.
5.
Matematika
ta’limiy
faoliyatlarida
materiallar asosida bolalarga tushuntirib boriladi.
32
dastur
mazmuni
ko'rga/m ali
(). Ikkinchi kichik va o'rta'guruhda mashg'ulotiarni vakunlashda tarbiyachi
dastur mazmunida bolalarga tushunarli so'zlar bilan umumlashtirib aytib beradi.
7. Katta va tayyorlov guruhida bolalar ishtirokida umumlashtiriladi. Ta'lim
laoliyatlarini tashkil etishda tarbiyachidan quyidagilar talab etiladi:
I.
Bolalarning ilmiy, psixologik, pedagogik taraqqiyoti xususiyat
asoslari qonuniyatlarini bilish.
2. Bolalarni matematik tasavvurlari taraqqiyotidagi ilmiy sistemani bilish.
3. Har bir yosh guruhidagi elementar matematika tasavvurlarini o'rgatish
dasturini, y a’ni ish mazmunini bilish.
4. Bolalarni o‘rgatish metodik usullarini egallash. y a’ni ishni qanday olib
borish.
5.
O 'rgatish
dasturi
materialini
egallash
faqat
maxsus
ta’limiy
laoliyatlardagina amalga oshirilishini bilish.
6. Har bir ta ’limiy faoliyatda son-sanoq faoliyati bilan birgalikda boshqa
matematik
tushunchalar:
kattalik,
shakl,
tevarak-atrof,
vaqt
tushunchasini
rcjalashtirishni bilish.
7. T a’lim faoliyatlari didaktik tamoyil asosida tuzilishini bilish.
8. T a’lim faoliyatlari da turli analizatorlardan keng foydalanish.
9.
K o‘rgazmali
materiallardan
keng
foydalanish
eng
asosiy
shart-
sharoitlardan bin ekanligini bilish.
10. Har bir bolaning tarqatma material bilan ishlashi har bir ta'lim
laoliyatlarining asosiy sharti ekanligini bilishi kerak.
Matematikadan ta'lim faoliyati haftaning ma’Ium bir kunida o'tkazilishi
kerak.
MTT turli yosh guruhlarida matematika ta’lim faoliyatlarini o ‘tkazish
metodikasi va tashkil qilish xususiyatlari. Tarbiyachi ta'lim
faoliyatlarga
luyyorlanar ekan, dastur mazmunini sinchiklab o'rganadi. Matematik bilimlar
bolalarga qat'iy aniqlangan sistema va izchillikda beriladi, bunda yangi materiallar
bolalar o'zlashtira oladigan darajada bo'lishi kerak. Har bir vazifa bir qator kichik
lopsliiriqlarga boiinadi. Bu kichik topshiriqlar ketma-ket o ’rganiladi. Masalan.
tayyorlov guruhi bolalarini buyumlarni bo'laklarga bo'lish bilan tanishtirish
shunday ketma-ketlikda amalga oshiriladi: bolalar birinchi ta'lim faoliyatida
buyumlarni ikkita teng qismga boiish n i mashq qiladilar va yarim nima ekanini
cTzlashtiradilar; ikkinchi ta'lim faoliyatida bolalarning teng ikkiga bo'linadigan
buyumlar
haqidagi
tushunchalari
kengaytiriladi
va
shunga
mos
lug‘at
faollashtiriladi; tarbiyachi uchinchi ta'lim faoliyatida bolalarga buyumlarni teng
to 'rt
qismga
bo'lish
usullarini
tanishtiradi.
shuningdek
butunning
qism ga
munosabatini ko‘rsatadi; keyinroq bolalarga geometrik shakllarni ikki va to 'rt
qismga bo'lishning har xil usullarini ko'rsatadi, bolalar butun bilan qism orasidagi
munosabatlarni o ‘rganishadi. Shunday qilib, dasturning har bir bo‘limi ketma-ket
o‘tkaziladigan
bir necha
(uch-olti) ta ’lim
faoliyatlarida amalga oshiriladi.
Bolalarning bilimlari bir ta'lim faoliyatidan ikkinchi ta'lim faoliyatiga o ’tganda
kengayadi,
aniqlashtiriladi
va mustahkamlanadi.
Dasturning bir bo‘limidan
ikkinchi bo‘limiga o ‘tishda o'tilganlarni takrorlash, yangi bilimlarni o ‘zlashtirilgan
bilimlar bilan bog‘lashni ta’minlash katta ahamiyatga ega. Yangi materialni
o ‘rganish
jarayonida
o ‘tgan
materialni
takrorlash
bolalarning
bilimlarini
chuqurlashtiribgina qolmay, balki ular e’tiborini yangi materialga qaratish, uning
puxta o‘zlashtirilishiga imkon beradi. Odatda, yangi mavzuni uch-besh m ashg‘ulot
davomida, oldin uning birinchi qismida, keyinroq ikkinchi qismida o ‘rganiladi.
Mavzuni oradan ikki hafta, ba’zan uch hafta o ‘tgandan keyin takrorlash kerak. Eski
materialga qaytish davri borgan sari dasturning har bir o'rganilgan boMimi o ‘quv
yili oxiriga qadar tarbivachining fikr doirasida bo'lib turishi kerak.
Shu munosabat bilan bir mashg;ulotning o'zida dasturning bir bo'lim iga
yoki har xil bo‘limning, ya’ni «Miqdor», «Sanoq». «Kattalik», «Shakl» va boshqa
bo'lim lariga
oid
masalalar o'rganilishi
va
tukrorlanishi
mumkin.
Hamma
bo‘limlari bo‘yicha dasturni bolalar izchil o ’rganishini va ularda elementar
matematik bilimlar tizimini shakllantirishni shunday qilib ta’minlash mumkin
bo'ladi. Matematika o'qitishda ta'lim iy faoliyatning har xil turidan foydalaniladi.
Ta'lim iy faoliyat tun uning mazmuni bilan aniqlanadi. U vangi materialni
o’rganishga yoki o'tilganlarni takrorlashga. bir qator ta'limiy faoliyatlarning
34
miiii'iial larini
umumlashtirishga
yoki
bolalarning
bilimlarini
tekshirishga
1>.!).'' r.lilanadi.
O'qitish
tajribasida qurama mashg'ulotlar eng ko'p o'rinni egallaydi.
illuming birinchi qismida 8-10 daqiqa davomida yangi material o'rganiladi,
ikkinchi qismida (9-12 daqiqa davomida) oldingi mashg'ulotlarda olingan bilim va
ko'nikm alar mustahkamlanadi, oxirida esa bolalarga ilgari o ‘zlashtirilgan bilimlar
!-4 daqiqa takrorlatiladi. Yangi materialni o'zlashtirish bolalardan ko'proq
/.o'riqishni talab qiladi. Shu sababli ta'lim iy faoliyat oxirida tanish materialni
kiritish bir oz bo'shashish imkonini beradi. Masalan, tayyorlov guruhidagi ta'limiy
lunliyatlarning birinchi qismida 5 sonining o ‘zidan kichik ikki sondan iborat
tarkibi bilan tanishtirish, ikkinchi qismida doira va oval chiza olish malakasini
takomillashtirish o'rin oladi. 3 va 4 sonlarining ikkita kichik sondan iborat tarkibi
o'rganilishi,
bilimlar
mustahkamlanishi
mumkin.
Uchinchi
qismda
«Nima
o'zgardi?» o'yinida buyumlar to‘plamini sanash (masalan, samolyotlar guruhi
nechtaligini, har qaysi guruhda nechtadan samolyot borligini, hamma samolyotlar
nechtaligim aniqlash) ga doir mashqlar bajarilishi mumkin. Ta'lim faoliyatining
tuzilishi (strukturasi) dastur bo‘limlarining hajmi, mazmuni, ko'rgazmaliligi,
tegishli bilim va ko'nikmalarning o ‘zlashtirilish saviyasi va boshqa omillarga
bog‘liq. Chunonchi, kichik guruhda bir yoki ikki mavzu bo'yicha ta’lim
faoliyatlari o ‘tkazish maqsadga muvofiq. Shu bilan birga hamma guruhda yangi
mavzu bo'yicha birinchi mashg‘ulot, odatda, to‘liq o‘rganishga bag'ishlanadi,
takrorlash yangi materialning o‘tilishi munosabati bilan yoki ta'lim faoliyatining
oxirida o‘tkaziladi. Ikkinchi, uchinchi va undan keyingi ta'lim faoliyatlar berilgan
mavzu bo'yicha ham, oldingi mavzular bo‘yicha ham materialni mustahkamlashga
bag'ishlanadi. M ashg‘ulotlarni takroriy mashqlardan boshlash maqsadga muvofiq,
bu
mashqlar
o'ziga
yarasha
aql
gimnastikasidir,
masalan,
"Kim
qaysi
o'yinchoqlarni sanadi?”, “O'yinehoqlar nechta?77 kabi o'yin-mashqlardan boshlash
mumkin. Bulardan katta guruhda foydalanish mumkin. (Chaqirilgan bolalar
tarbiyachi
ko'rsatmasiga
binoan
o'vinchoqlarni
sanab
chiqadilar,
so'ngra
o ') inehoqlar salfetka bilan yopiladi, shundan key in bolalar u yoki bu o'yinchoqdan
35
nechtadan bo'lganini yoki kimda o'yinchoqlar borligini va o'yinchoqlar qancha
bo'lganini topadilar.) Bolalar (o'rta, katta va maktabga tayyorlash guruhlarida)
buyumlarni va geometrik shakllarni har xil alomatlari bo'yicha guruhlarga
ajratishni, o'yinchoqlar, shakllar, jadvallar to‘plamiga tayyorlov guruhlarida
«qancha» so‘zi bilan savollar o'ylab topishni mashq qiladilar. Shuningdek
«Q o‘shnilaringni top», «Men qaysi sonni o ‘tkazib yubordim?», «Kim ko‘p bilsa, u
uzoq
sanaydi»
kabi
o‘yinlar
o'tkaziladi.
Yangi
materialni
tushuntirishda
tarbiyachining yoki chaqirilgan bolaning harakatlari ham m a bolalarga ko'rinib
turishi
muhim.
Keyinroq
bilim
va
ko‘nikmalarni
mustahkamlash
uchun
topshiriqlar ham ma bolaga bir vaqtda beriladi. Bolalar o‘rinlarida yuzlari (yoki yon
tomonlari) bilan qarab o'tirishlari kerak. Chunki topshiriqlarning bajarilishini
tekshirishda
yoki
yangi
nam unaga
tortishi,
topshiriqlar
bajarilishining
berishda tarbiyachi
bolalar e'tiborini
yoki
ko‘rsatishi
u
bu
jihatini
kerak
bo‘ladi. Oiti o ‘rinli stollar mavjud bo'lganda, uning atrofiga to'rttadan ortiq bolani
o ‘tqazm aslik
kerak. Zarur bo'lsa, qo‘shimcha
1-2 ta
stol
qo‘yish
kerak.
Bolalarning bilim va ko‘nikmalari tekshiriladigan faoliyatlar tarbiyachi stoli oldida
tashkil qilinadi.
Agar ta ’limiy faoliyatning borishida yoki uning oxirida harakatli o'yinlardan
foydalaniladigan boMsa, bu o'yinlarni o‘tkazish uchun oldindan joy tayyorlab
qo‘yish
kerak.
Ta’limiy faoliyatlarni muvaffaqiyatli o ‘tkazishda ko‘rsatma-
qo‘llanmalarni to 'g 'ri tanlashning ahamiyati katta. M atematik tasavvurlarni
shakllantirishda ham, bolalarni dastlabki umumlashtirishlarga keltirish (qo'shni
sonlar orasidagi bog‘ianishlar va munosabatlar, “teng”, “ortiq”, “kam”, “butun”,
“qism ”) borasida ham ko’rsatmalilik boshlang‘ich davr bo‘lib xizmat qiladi.
Ham m a ta'lim iy
o ‘vinchoqlar.
faoliyatlarida kundalik turmushda ishlatiladigan buyumlar,
tabiiy
materiallardan
keng
foydalaniladi.
Hamma
bolalar
o'yinchoqlar bilan o'ynashlari uchun o'yinchoqlar ko‘p miqdorda tanlanadi.
M atematik
bilimlar
abstraksiyalash
turli-tuman
buyumlardan
yo'li
foydalaniladi.
bilan
o'zlashtirilishi
O 'rgatishning
m a'lum
sababli
bosqichida
jadvallar. sxemalar (olmani ikkita va to'rtta teng qismga bo'lish sxemasi)
kn'rsalmali material bo'lishi kerak. Ko'rsatmalilikning xarakteri voshdan-voshga
n'lish bilangina emas, balki joyga hamda bilimlarni o'zlashtirishning har xil
bosqichlarida konkret bilan abstrakt orasidagi munosabatlarga bog'liq holda ham
o'/.garib turadi.
Chunonchi. o'rgatishning m a:lum bosqichida buyumlar to'plamini sanash
"Sonli jadvallar”, “Sonli zinachalar” va boshqa mashqlar bilan almashtiriladi.
Ko'rsatm a-qo'llanm alarni
tanlash
va
ular kombinatsiyasi
ta'limiy
faoliyat
jarayonidagi bilim va ko'nikmalarni egallashga bog'liq. Bolalar bilimlarini
umumlashtirish,
har
xil
bog'lanishlarni.
munosabatlarni
ko'rsatish
kerak
bo'ladigan hollarda ko'rsatmalilikning bir necha turini kombinatsiyalash kerak.
Masalan, qo‘shni sonlar orasidagi bog‘lanish va munosabatlarni yoki sonlarning
birliklardan iborat miqdoriy tarkiblarini o'rganishda har xil o‘yinchoqlardan,
geometrik shakllar jadvallari va hokazolardan foydalaniladi. Bolalar matematik
obyektlarning ayrim
beigi/ari yoki xossalari haqida dastiabki tasavvuriarni
olganlaridan keyin ularning uncha ko'p bo'lmagan miqdori bilan chegaralanishi
mumkin. Shu bilan birga buyumlar, bolalarga tanish, ortiqcha detallarsiz,
qaralayotgan belgisi aniq ifodalangan va uni ko'rish nisbatan oson bo‘lishi kerak.
Masalan, to ‘plam elementlarini emas,balki uning boshqa tarkibiy qismlarini
kichkintoylarga ko‘rsatish uchun ikkiuchta rangli kubchalar (g‘isht)lar yoki uzun
va qisqa lentalar olinadi.
Matematika
ta ’limiy
faoliyatlarida,
odatda,
ko'p
turdagi
buyumlar
to‘plamidan, k o ‘rgazmalardan foydalaniladi. Shu sababli bularni joylashtirish
tartibini o'ylab ko'rish juda muhim. Kichik guruhda bolalarga material xususiy
quti (konvert) da beriladi. Katta bolalarga tarqatma sanoq materialini stolga bitta
patnisda (bitta qutida) berish mumkin. K o'p turdagi buvumlardan foydalanganda
ularni shunday joylashtirish kerakki. ta’limiy faolivatni boshlash uchun kerak
bo'ladigan material eng ustida tursin. Aloqa usullarini qanday birga qo‘shib olib
borish kerak?
Bola
tafakkurining
ko'rsatmali-harakatli
xarakterda
ekanligi
ularning
ko‘rsatm a-qo‘llanma bilan har xil harakatlarini tashkil qi 1ish orqali matematik
37
bilimlarni shakllantirish zarurligini asoslaydi, O g'zaki bayon usuli (metodi)
maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda uncha katta o 'rin olmaydi va bolalar
bilan
so'zlashuv
shaklida
foydalaniladi.
Bilim,
malaka.
ko'nikmalarni
o ‘zlashtirishga har xil usullardan foydalanish va ularni birga qo'shib ishlatish bilan
erishiJadi. Usullarni tanlash u yoki bu dastur masalasi mazmuni. shuningdek
bolalarning tegishli bilim va ko'nikm alari darajalari, nihoyat, har qaysi yosh
xususiyatlari
bilan
aniqlanadi.
O 'rgatish
uzatilishiga
keltirmasligi
matematik
bilimlarga qiziqishlarini, matematik qobiliyat, mustaqil
kerak.
kattadan
Tarbiyachi
bolaga bilimlarni oddiy
birinchi
navbatda
bolalarning
fikrlash,
umumlashtirish qobiliyatini, abstraksiyalashni, fazoviy tasavvur va hokazolarni,
shuningdek. matematik bilim, malaka va ko‘nikmalarni mustaqil egallash va
qo'llay
olish
imkonini
rivojlantirishi
kerak.
Bugun
matematika
o'rgatish
taqqoslash asosida quriladi. Taqqoslash asosida bolalarda juft, butun va qism,
uzun-qisqa.
chapga-o‘ngga
kabi
qarama-qarshi
tushunchalar
shakllanadi.
Taqqoslash sharoitini, bu aqliy harakatni rivojlantirib, sekin-asta qiyinlashtirib
borish muhim. Bolalar buyumlarni bir xil belgilari bo'yicha har xil rejada
taqqoslashni mashq qiladilar, bunda oldin buyumlarni juftlab taqqoslashni, keyin
esa bir necha buyumni birdaniga taqqoslashni va ularni u yoki bu belgilari
bo'yicha guruhlashni (masalan, geometrik figuralarning shakllari, ranglari va
hokazo
bo'yicha
taqqoslashni)
o'rganadilar.
Bolalarda
qo'llanm alar
bilan
roli
ishlashlarining
m a'lum
sistemasini
tashkil
qilishda
tarbiyachining
harakatlarning
bajarilishi
jarayonida
zarur
yordam
berish,
mustaqillikni
rag'batlantirishdan,
iborat.Tushunarli,
aniq
bolalarni
ifodalangan
vazifani
xulosalarga
qo'yish
tashabbusni,
olib
kelishdan
bolalar
tafakkurini
faollashtirishning zaruriy shartidir. Vazifa (o'yin, amaliy, bilish) qo'yish xarakteri
bolalarning yosh xususiyatlari bilan ham, matematik masala mazmuni bilan ham
aniqlanadi. Tarbiyachi bolalarga yangi harakatlarni ko'rsatadi va tushuntiradi, shu
bilan
birga. u y o 'l
harakat
qiladi.
qo*yilishi mumkin
Buning
uchun
harakat
38
bo'lgan
xatolarning oldini olishga
texnikasini
(tekshirishga.
ustiga
i|o ’yishga, voniga qo’yishga doir) sinchiklab ishiab chiqish muhiir. ahamivatga
гцн.
Tarbiyachi ta'lim iy faoliyatga tayyorlanar ekan. oldindan bolalarga nimani
ko'rsatish.
nimani
tushuntirish
va
bolalar
mustaqil
ravishda
nima
qila
olishlarini ham chuqur o ‘ylab. beriladigan savol va harakatlar rejasini tuzib oladi.
Bilim va ko‘nikmalarni puxta o ‘zlashtirish uchun bolalar bevosita yangi material
bilan tanishish jarayonida ham, undan keyingi ta’limiy faoliyatlarda ham yetarli
miqdorda mashq bajarishlari kerak.
Bir xil narsaning o ’zini ko‘p martalab takrorlayverish istalgan samarani
bermaydi va bolalarning charchashiga sabab boTadi. Ko‘rgazmali qurollarni
almashtirish va bolalar faoliyatini tobora murakkablashtirib, metodik usullarni
o ‘zgartirib turish muhimdir. Shu yo‘l bilan bolalarning qiziqisblarini, fikrlashlarini
faollashtirish, charchashning oldini olish mumkin bo'ladi. Ana shunday sharoitda
yangi bilimlar o‘zaro bir-biriga uzviy bog‘lanadi. Natijada ular kengayadi,
aniqlanadi, umumlashadi va mustahkamlanadi. Kichik guruhlarda bir ta'limiy
faoliyatda mashqlarning ikkitadan to‘rttagacha variantlaridan foydalaniladi, katta
guruhlarda esa to‘rttadan oltitagacha, ayrim hollarda bundan ham ko‘p. Bir xil
turdagi mashqlar kichik guruhlarda 2-4, katta guruhlarda 5-6 variantlaridan
foydalaniladi. Masalan, katta guruh bolalarining tartib, sanoq k o ‘nikmalarini
mustahkamlash uchun predmetning boshqa predmetlar orasidagi o‘rnini aniqlash, u
yoki bu o ‘rinni egallab turgan buyumni almashtirish taklif qilinadi, Bunda
tarqatma materialning
ikki-uch xilidan
foydalaniladi. Bilganlarni takrorlash
m ashg‘ulotlarida ular yangi bilimlarni mustahkamlash, shu bilan bir vaqtda bolalar
ilgari o‘zlashtirgan bilimlarga oid mashqlardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Buyumlar miqdori ularning kattaligiga bog‘liq bo‘lmasligini o ‘rta guruh
bolalariga ko‘rsatib, tarbiyachi katta va kichik buyumlar bilan bir qatorda uzun va
qisqa (kalta),
baland
kattaliklarini
belgilash
va
mustahkamlashi mumkin.
past buyumlardan
uchun
aniq
foydalanish va
so'zlardan
foydalanish
buyumlarning
mashqlarini
Buyumlar va geometrik shakilarning har xil belgilari bo'yicha guruhlarga
ajratishga doir mashqlar katta aham ivatga ega, bunday mashqlar shu vaqtning
o'zida bolalarning shakl, kattalik. miqdor va hokazolar haqidagi bilimlarini
mustahkamlaydi. Bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi har xil xarakterdagi,
ya’ni amaliy. o'yin, musobaqa elementlari bilan bog'liq mashqlardan. interfaol
usullardan foydalanadi. U ch-to‘rt yoshdagi bolalarni o ‘qitishda, ayniqsa, o ‘yin
elementlaridan keng foydalaniladi. Shuni esda tutish muhimki, didaktik materialni
va
usulni
almashtirish
bilim
va
ko'nikmalarni
alohida
zo‘riqishlarsiz
o'zlashtirishni ta’minlovchi vositadir. O 'yin momentlariga haddan tashqari berilib
ketmaslik kerak, chunki o'yin asosiy narsadan - matematik ishdan chalg'itishi
mumkin,
natijada
bolalar
m ashg'ulot
rejasida
nazarda
tutilgan
bilim
va
ko'nikmalarni o'zlashtira olmaydilar.
Nazorat savollari.
1.Ta’lim ining asosiy didaktik tam oyillari nim alardan iborat?
2.Matematik ta ’lim berishda qaysi usullar asosiy o'rin egallaydi?
3.Usulni tanlashga qanady pedagogik talablar qo'yiladi?
Topshiriqlar:
1. Maktabgacha yoshdlagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish
ta ’lim ining asosiy didaktik tam oyillarinini tahlil qiling.
2. ’’Nima uchun”texnologiyasi asosida mavzuni yoriting va taqdim ot
tayyorlang.
Adabiyotlar:
1. Hasanboyeva. O.U. va boshqaJar. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi. -Т .:
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., К,осимова Х.И. М актабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
У киту вч и, 1995 й.
3. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т.. 2007.
4. М ихайлова А.. Н осова Э. Д .. Столяр А. А.. П олякова М. Н..
40
lU'pbi-iH'U Л. М.Теории и технологии математического развития детей
/иниколы тго возраста. - Издателсгво «Детсво-пресс». Санкт-петербург,
.’ (1 0 ,4 .
HAYOTINING UCHINCHI VA TO RTINCH I YILfDA BOLALARDA
MIQDORIY TASAVVURLARNI RIVOJLANTIRISH
Tayanch so‘z va iboralar: maktabgacha t a ’lim, uzluksiz t a ’lim, ko'plik, son,
hisob, kattalik fazo, geometrik shakl, geometrikfigura, induktiv va deduktiv tafakkw,
aqtiy operatsiyalar, о ‘y in fao/iyati, malaka.
Ko‘plik, son, hisob, kattalik, fazo, geometrik shakl va figuralar haqidagi
tasavvurlarni shakllantirish. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni o'qitish
o ‘ziga xos xususiyatlarga ega. Maktabgacha ta'lim yoshida yechilishi kerak
bo‘lgan vazifalar hal qilinmasa, maktabda o‘qitish muvaffaqiyatli bo‘lmaydi. Bu
vazifalardan biri aniq bilimlar va tafakkur usullaridan abstrakt bilim va usullarga
o'tishdan iborat. Bu xil o'tish saviyasi, ayniqsa, matematika o ‘qitish uchun
zarurdir. Bunday saviyaning bo'lmasligi yoki yetarli bo‘lmasligi ikki tomonlama
qiyinchilikka olib keladi. Bir tomondan, maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar
ko‘pincha maktabga mavhum matematik usullarni egallagan holda keladilar,
bularni bartaraf qilish juda qiyin bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, bolalar maktabda
abstakt bilimlarni egallar ekanlar, ko‘pincha ularning asl mazmunini tushunib
yetmagan holda o ‘zlashtiradilar. Shuning uchun ham aniq shart-sharoitlarda
matematik bilimlarning qo‘llanish imkoniyati juda cheklangan boMadi. Shu sababli
maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni o ‘qitishning muhim vazifasi matematik
abstraktlashlar bilan konkret borliq orasidagi bog'lanishni ta'minlavdigan bilim va
harakatlarning
oraliq
savivasini
shakllantirishdan
iborat
bo'lishi
kerak.
Tekshirishlar shuni ko'rsatmoqdaki, maktabgacha yoshdagi bolalarga matematika
o ‘qitishda o‘tish saviyasi mazmuni quvidagilardan iborat:
Birinchidan, shunday faoliyat va masalalarni o'zlashtirish kerakki. ularda
matematik operatsiyalarni qoMlashning zarurligi bolalarga yaqqol ko’rinib turadi.
41
Bu, bir tomondan, bolaning amaliv faoliyati bilan bevosita bog'liq (tenglashtirish.
taqqoslashga
oid)
masalalar,
ikkinchi
tomondan.
ularga
shunday
shartlar
kiritiladiki. bunda mazkur masalalarni matematik vositalardan foydalanmay turib
(masalan, fazoda ajratib qo'yilgan ikki to‘plamni amalda tenglashtirish) amalga
oshirish mumkin bo'lm aydi.
Ikkinchidan, muhitning
shunday munosabatlarini ajratish kiradiki, bu
munosabatlarning qo‘Ilanishi bolaga konkret buyumlardan matematik obyektlarga
o ‘tish (masalan, buyumlarni m a’Ium belgilari bo‘yicha guruhga kiritish va shu
asosda to‘plam munosabatlarini, qism- butun munosabatlarni hosil qilish) imkonini
beradi.
Tekshirish
natijalari
shuni
ko’rsatadiki,
matematik
operatsiyalar
maktabgacha yoshda o ‘zlashtirilgan shunday masalalar va munosabatlar asosida
k iritilsav ak arta ishlansa, matematikani egallash samarali bo‘ladi. Masalan:
1. Bir necha o ‘yinchoq ichidan shunga (namunaga) o'xshashini tanlab olish.
Pedagog stol ustiga matryoshkani, qo‘g ‘irchoqni, quyonchani qo'yadi. So‘ngra
«sehrli qopcha» ichidan bitta o'yinchoqni oladi va stol ustiga huddi shunga
o'xshash o'yinchoqni topishni taklif qiladi.
2. Rangi, o ‘lchami
yoki
shakli
bir xil
bo’lgan 2-3
ta predm etlar
(matryoshkalar, kubiklar, shariklar, koptoklar) orasidan huddi shu rang, o ‘lcham,
shakldagi predmetni tanlab oladi. Bola toshpiriqni bajargach, tanlab olgan
o 'y in ch o g in in g nomini va har ikkala o ‘yinchoq uchun umumiy (mushtarak)
boMgan belgini aytishi kerak.
Agar kichkintoy xato qilsa. pedagog unga savollar beradi: “Bu nima?", “ Sen
shu 0 ‘lchamdagi (rangdagi) kubikni (matryoshkani) oldingmi?”, “Kubiklarni
ustm a-ust qo‘y!”
Pedagog olinishi lozim bo'lgan predmetni ko'rsatishi mumkin:
«Mana bu kubikni olish kerak. Ko'rdingmi, u xuddi mana shu rangda».
Namunaga o ‘xshash bir necha predmetni topish. «Shu (ko’k) rangdagi
hamma kubiklarni mana bu quiichaga sol!» Hamma kichkina matryoshkalarni
mana bu qutichaga sol! TarbKuchi ta'limiy faolivat oxirida: «Sen quiichaga
qanday matryoshkalarni solding?- - savolini beradi.
42
Bolalarga predmetlarni guruhlarga qarab ajratish topshiriladi. Predmetning
quyidagi helgilari aytiladi: predmetning nimaga kerakligi (bu qurilish materiali,
uiulan qurish mumkin; bu mo'yqalam. u bilan rasm solinadi va hokazo). rangi,
o'lchami.
Pedagog kundalik hayotiy vaziyatni tashkil qiladi yoki undan foydalanadi.
hunda bitta bola yoki bir necha bola predmetlarni tanlab oladi yoki guruhlarga
ajratadi. Masalan: qurishda ishlatilishi mumkin bo'lgan hamma materiallarni
yashikka solish, q o 'g ‘irchoqlarni esa tokchaga terib qo'yish, rasm soladigan barcha
mo"yqalamlarini yig‘ib stakanchalarga, lattaehalarni esa qutichaga solish, bitta
setkaga ham ma katta koptoklarni. boshqasiga esa kichkina koptoklarni solib
qo'yish. Oldin bolalar predmetlarni bitta belgisiga qarab, keyinroq esa ikkita
belgisiga qarab tanlab olalilar. («Barcha qizil g ‘ishtchalarni tanlab ol!»).
Hap gal kichkintoylardan biri predmetlar qanday umumiy belgi asosida
guruhga birlashtirilganligini, o'zi nima qilganligi va nima uchun shunday
qilganligini aytish muhimdir. Bunday qilish bolalarni ongli harakat qilishga
o'rgatadi. Bunday mashqlar natijasida bolalar hatto bitta umumiy belgisi boTgan
turli xil predmetlarini ham bir guruhga birlashtirish mumkinligini tushuna
boshlaydilar. Endi ular mazkur guruhga mansub predmetlarning 12 ta umumiy
belgisini ajratib ko‘rsata oladilar.
M avzuga doir o’yin texnologiyasi: “0 ‘rnini top”.
0 ‘yin qoidasi: Bolalar ikki guruhga boMinib turadilar. 0 ‘rtaga doira shakli
chizilgan bo’lib, ichiga uzun, kalta, vo‘g'on, ingichka buyumlar aralash qo'yilgan.
Tarbiyachi ko‘rsatma berish bilan 1-guruh bolalari yo‘g‘on, ingichka buyumlarni.
2-guruh bolalari esa uzun, kalta buyumlarni ajratadilar. Buyumlarning ranglari,
nechtadan yig'ganlari so'raladi.
Bir xil predmetlardan guruhlar tuzishda va guruhlarni ayrim predmetlarga
bo'lib tashlashda jam oa bo 'lib bajariladigan o'yin mashqlari miqdor haqidagi
tasavvurni yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu mashqlar davomida bolalar
har bir guruh (to'plam ) ning ayrim predmetlardan iborat ekanligini tushunishlari.
guruh ichidan ayrim predmetlarni ajratib olishni o'rganishlari. yaxlit to'plam bilan
43
lining dem enti o ’rtasidagi nisbatni aniqlashlari kerak. Bolalarni guruhlarga
birlashtirilgan predmetlarning umumiy belgilarini ko'ra bilishga va atay olishga.
guruhni yaxlit bir butun narsa deb idrok etishga o'rgatish davom ettiriladi.
Y ig'indidagi hamma predmetlarning 1-2 umumiy belgisini ajratib ko'rsatish bilan
birga bolalar shu guruhdagi predmetlarning faqat biror qismi uchungina umumiy
bo‘lgan belgilarni, ya’ni boshqa qismlarning belgisidan farq qiluvchi belgilarni
ham ko‘rishga o ‘rganadilar. Ular guruhni bir necha guruhchaga bo‘ladilar, ya'ni
to ‘plamni to'plam chalarga ajratadilar. M asalan: guldastada ko‘p gul borligini,
ularning ba’zilari qizil, ba’zilari esa oq ekanligini, qizil gullar ham, oq gullar ham
ko‘pligini aniqlaydilar. Bolalar ana shunday qilib to'plamlardagi sonlar bilan
to ‘plamehalardagi
sonlarni
taqqoslashga,
ular o'rtasidagi miqdoriy
nisbatni
aniqlashga tayyorlanadilar. Ikkinchi kichik guruhda matematik tushunchalarni
rivojlantirish yuzasidan maxsus ishlar o'tkaza boshlanadi. Bolalarni komil inson
qilib tarbiyalash aniq fanlarning miqdoriy munosabatlari va fazoviy shakllarini
birinchi marta idrok etishning qay darajada muvaffaqiyatli tashkil etilishiga
bog'liqdir.
Zamonaviy
matematikada
,.son”. „figura”
va
boshqa tushunchalarni
asoslashda to'plam lar nazariyasidan foydalaniladi. Bu o ‘z navbatida bolalarda
miqdoriy munosabatlarni shakllantirishga va natural son haqidagi tushunchani
paydo qilishga sharoit yaratadi.
Maktabgacha yoshda asosiy oddiy matematik qonuniyatlari haqida
tushuncha. Maktabgacha ta'lim uzluksiz ta’limning asosiy bo‘g‘inidir. Avvallari
bu tizim xalq xo'jaligining turli sohalarida mehnat qilayotgan ota-onalarning
ijtimoiy
faoliyati uchun
shart-sharoit yaratishgagina xizmat qilgan
bo‘lsa,
endilikda bolalar MTT ish mazmuniga qo‘yilgan talablar ham o'zgartirildi. Asosiy
vazifalardan biri kichkintoylami maktab bosqichidagi o'qishga tayyorlashdir.
Bolalar
MTT
tarbiyalanuvchilariga
dasturlariga yaqinlashtirilgan
ta’lim
berishda
maktablar o'quv
12 v o ‘nalishli yangi dasturlar ishlab chiqildi.
sinovdan o'tkazilib, joriy etishga kirishildi.
-14
\'l ITlarida bu dasturiarni ta'lim jarayonida qo’Hash orqali ijobiy natijalar
qo’lga kiritildi. Jumladan, maktab oldiga yangi maqsadlarning qo'yilishi MTTda
matematik ta'lim berish mazmunining tubdan o'zgarishiga olib keldi.
M l Г bolalariga matematikadan samarali ta'lim berish uchun boiajak
tarbiyachi
maktabgacha
«Maktabgacha
yoshdagi
ta'lim
yoshidagi
bolalarda
bolalar
matematik
uchun
ishlab
tasavvurlarni
chiqilgan
shakllantirish
nazariyasi va metodikasi» kursini chuqur 0 ‘zlashtirib olmog'i zarur,
Bolalarga real olamdagi yuz beradigan eng sodda hodisalardagi miqdoriy
nisbatlarni tushunishga va olamdagi fazoviy shakllarni (joylashishlarini): natural
son, geometrik shakl, miqdor va boshqa tushunchalar abstrakt. ammo ular real
borliqdagi predmetlarga xos bo‘lgan bog‘lanish va munosabatlarni aks ettiradigan
hajmda bilimlar berish. Bu bilimlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga mantiqiy
fikrlay bilishga yordam berishi kerak.
Matematikani o'rgatish bolalarda o‘z ona tilida xatosiz so‘zlashga, o ’z
fikrini aniq va ravon qilib bayon eta bilishga o‘rgatishda yordam berishi kerak.
Matematikani bayon etishda sergaplikka y o i qo‘yish mumkin emas, bunda har bir
so‘zni o ‘z o‘rnida ishlata bilish ayniqsa muhimdir.
1. Bolalarni
maktabda
asosiy
fanlardan
bilim
olishga
o’rgatish
(shu qatorda matematikadan ham).
2. Yosh bolalarga matematik bilim berish.
M atematikaga doir bajariladigan ishlar bolalarni boshqa oladigan bilimlariga
qaraganda ko'proq sabotlilikka, tirishqoqlikka, puxtalikka, aniqlikka o 'z fikr va
xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa, kuzatish, tajriba va fahmlash asosida
aytiladigan fikrlarining ravon boTishiga e’tibor bera bilishga odatlantirish kerak.
Bolalarda matematik bilimlarga boMgan qiziqish, matematik xarakterdagi
masalalarni sabr-toqat va tirishqoqlik bilan yechish ko‘nikmalari rivojlantiriladi.
Matematik taMim berish induktiv va deduktiv tafakkurning boshlang'ich
ko'nikmalarini, aqliy operatsivalarni, ya’ni tahlil qilish, sintez qilish, taqqoslashni.
abstraktlashtirish va umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirishga, idrok Ii Iiк va
zivraklikni. fazox i) tasavvurlarni va xayolni o ’stirishga katta yordam beradi.
45
M a te m a tik
b ilim
berishdan
kuzatilgan
am aliy
m aqsadlar
qatoriga
bolalarning nazarivani am alivotga b o g 'la y o lishi, y a ’ ni olin gan b ilim la rn i amaliy
m asalalarni hal qilisb ga q o 'lla y b ilish i. to 'p la m va son haqida, kattalik (m iqdor)
larning bir-biriga nisbati haqida, eng oddiy geom etrik shakllar haqida boshlang'ich
tasavvurga ega b o 'lis h i, jo y va vaqtni bilishi kiritilad i. B olalarda olgan b ilim la rini
o 'z la rin in g k u n d a lik m ehnat va o ‘yin faoliyatida, m aish iy hayotida uchraydigan
m atem atikaga d oir savol va m asalalarni hal qilishd a tatbiq eta bilish m alakalarini
hosil qilish kerak.
3-4 yoshli bolalar bilan ishlashda matematik mazmunga ega bo'lgan
didaktik o'yinlar va o‘yin mashqlar. A lo h id a predm etlarni, to 'p la m n i hosil
qilishga,
« k o 'p » .
va
«b itta»
tushunchalarini
ajratishga,
turli
to ‘ plam larni
solishtirishga o 'rg atish usullari m atem atik tasavvurni shakllantirishda alohida
aham iyatga ega. B u ja ra y o n d a tarbiyachi bolalarga: «B o la la r, stolda har biringizga
konvert q o 'y ilg a n , qani konvertlarni ko 'rin glarch i, n im a bor ekan? T o'gri, doiralar
bor ekan. D o ira la r qanday rangda? K o 'rsa tkic h b a rm o g in g izn i doiraning chetidan
yu rg izib chiqing . (T arbiyachi topshiriqni bajarishga q iyn algan bolalarga yordam
beradi.)
E ndi
K ic hkin asin i
doiralardan
katta
yu m alatinglar.
n im a la r
B o lalarn in g ja v o b
chiroyli
doirani
g ullar
yasash
yum alatib
ko 'rin glar.
K o 'rd in g iz m i,
ham m a
m u m k in ? ”
qaytaradilar.
yasaym iz
va
kabi
Tarbiyachi:
guldasta
hosil
Y ax sh i,
doiralar
savollar
bilan
“K e lin g lar,
y u m a la d im i?
vum alaydi.
m urojaat
bolalar,
q ila m iz ” .Tarbiyachi
Bu
qiladi.
doiralardan
va
bolalar
birgalikda doiralardan turli g u lla m i yasaydilar. " K o 'p ” va "b itta ” predmetlarni
ajratadi lar.
H ar bir bolaga bitta va k o 'p sharlar va tasvirlash uchun q o g 'o z beriladi,
bolalar sharlarni o 'z la ri xohlagan rangga bo'y ay dilar. B o lalar ishni tugatganlaridan
so'ng tarbiyachi so'raydi: "B itta sharni qaysi rangga b o 'v a d in g iz? K o 'p sharlarni
qaysi rangga b o 'v a d in g iz ? ” Shunday m ashq va m asalalar yo rd am id a bolalarda
" K o 'p ’V a B itta ” tushunchalari haqida bilim berish samarali bo'Iadi.
46
N a zo ra t savollari:
1.
3-4
yoshli
bolalarda
m iqdor
haqidagi
bilim larni
shakllantirishning
vusiisiyalluri nim alardan iborat?
2. 3-4 yoshli bolalar bilan ishlashda m atem atik m azm unga ega bo'lgan
didaktik o 'y in la r v a o ‘yin m ashqlari qatoriga nim alar kiradi?
3. Q anday did ak tik o 'y in la r xatolarni bartaraf etishda yordam beradi?
Topshiriqlar: O ’y in vaziyatini tahlil qilish: bir talaba «katta tarbiyachi»
rolida,
qolganlar
esa
«tarbiyachi»
rolida
qatnashadilar.
V azifa:
M avjud
k o ’ rgazm ali m ateriallardan foydalanib, bolalar bog’chasi «tarbiyachilariga» turli
guriih
predm etlarini
solishtirishni,
bolalarda
« к о ’р »,
«кат»,
«bitta»
tushunchalarini shakllantirishni qanday texnologiyalar asosida o ’rgatish maqsadga
m u v o fiq lig in i
tushuntiring.
Bu
jarayonda
qanday
ko'rgazm ali
qurollardan
foydalanish yaxshi samara beradi?
Adabiyotlar:
1. Б и кбаева Н .У ., И браг и м ова З.И ., К рсим ова Х .И . М актабгача тарбия
ёшидаги бол ал арда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
2. Ju m a y e v М . M a k tab g a ch a yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
shak llan tirish m eto dikasi va nazariyasi. - Т ., 2007.
3. М и хай л ова А ., Н о с о в а Э. Д ., С т ол я р А . А ., П ол я к ов а М . Н .,
Вербен ец
А.
д ош к ол ьн ого
М .Т е о р и и
и технологии
математического развития детей
в озр аст а. - Издателство «Д етсво-пресс».
2008.
47
Санкт-петербург,
ILK VA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA P R E D M E IL A R
MIQDOR1NI ID R O K Q ILISH , ESDA OLIB QOLISH VA
TAQQOSLASHNING O lZ IG A XOS XUSUSIYATLARI
Tayanch so‘z va iboralar: о yin mashqlari, passiv nutq, to'plam elementlari,
taqqoslash.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar miqdorini idrok qilish, esda
olib qolish va taqqoslashning obziga xos xususiyatlari. O 'y in lar va o ‘yin
mashqlaridan
ilk
yoshdayoq
b o lalarn ing
bir
x il
turdagi
predm etlar
haqidagi
tasavvurlari kengayib boradi: « k o ’ p qo'gM rchoqlar», «uch ta k u b ik », « q o 'ld a beshta
barm oq» kabilar. B u birinchi tasavvurlar b o la n in g passiv nutqida nam o yo n b o ‘ ladi.
Tajribaning k o ‘rsatishicha, 1 yoshu 3 o y lik b ola berilgan topshiriqlarni, y a ’ni
«k ich ik uy », yoki «katta uylar» qurishi, «v ag on » «vagonchalarni o lib kelishi»,
« g u i» yo ki «g u lia rn i» ekishi m u m k in ( K a lin in a , V .V . D a n ilo v a va boshqalar).
1 yoshu 6 o y lik g o ‘d ak faol nutqni egallaydi, otning b irlik va k o ‘ p lik
shakllaridan foydalangan holda, a lo h id a predm etlarni ajrata o ladi: «B y kubik, bu
kubiklar», «uy - uylar», “q o 'g ‘ irchoq - q o ‘g ‘ irchoqlar’\ B u yoshdagi bolalarni
k o ‘proq bir xil turdagi predm etlar q iziq tirad i, (shar, tugm acha, halqa). U lar bu
narsalarni sochadilar, у ana y ig ‘ ib o ladilar, stol ustiga gorizontal b o 'y ic h a teradilar.
B olalarda birdaniga predm etlarni qoMlariga olib, barm oqlari bilan qisib un ing
sochilishini kuzatishni yaxshi k o ‘ radilar (m asalan, tugm achalar). Predm etlarning
turli x illig in i bola turli x il sezgi a ’ zolari yordam ida qabul qiladi: eshitish, k o ‘rish
va
boshqalar.
U
o 'z i
bir
x il
turdagi
harakatlarni
bajargan:
m aketdan
1 ta
o ‘yinch o qni bir necha m arta tashlagan, koshik bilan stolini taqillatgan. K o ‘ plik
haqidagi birinchi tasavvurlar v a ularnnng a loh id alig i birlik va к о 'plikni ajrata
olishga yordam beradi. M ate m atikad a k o ‘ plik tushunchasiga quyidagicha ta’ r if
beriladi. « K o 'p lik
bu bir butun q ilib quriladigan obyektlarning y ig 'in d is id ir» .
K o 'p lik n i tugallangan va tu gallanm agan holda quriladi. K ic h ik yoshdagi bolalar
tugallangan k o 'p iik
bilan
ish ko 'radilar. G o 'd a k bolada k o ‘plik
haqidagi eng
birinchi tasavvurlarning rivojlanishi d iffu /io n : \a'ni u hali aniq chegaraga ega
4,S’
b o 'ln m v u i va elem ent ketidan element qabul qilinadi. Bunday qabul qilish noaniq
к о"plikni xarakterlaydi.
To'plamlarning
tengligi
va
teng
emasligi
haqidagi
tasavvurlani
shnkllantirish, o‘yinlar va o‘yin mashqlaridan foydalanish. M aktabgacha
yoshdagi k ic h ik g uruh bolalarini sanoqqa o'rgatishdagi bosh vazifalardan biri bir
to 'p la m elem entlarini ik kinchi to 'p lam elementlari bilan taqqoslash, solishtirish
y o 'li orqali bolalarni to 'plam larn i taqqoslashga o'rgatishdan iborat. B u dastlabki
bosqich kelgu sida sanoq faoliyatini rivojlantirishda katta aham iyatga ega. B ola
m iqd o riy taqqoslash usullarini egallaydi. B o la sanashni b ilm aydi, shu sababli u
o ld in taqqoslanayotgan to'plam larn in g qaysinisi k o ‘p, qaysinisi kam ekanini, yoki
ular teng quvvatli ekanini aniqlashni o'rganadi. B olalarda kelgusida matematik
tasavvurlarni
rivojlantirish
k o ‘p jih a td an
sanoqqa
o'rgatishning
boshlang'ich
d avriga b o g ‘ liq.
Ik k in c h i k ic h ik guruhda tarbiyachi bolalarda to 'p lam
alohida bir jin sli
elem entlar (buyum lar) m ajm ui haqidagi tasavvurni rivojlantirishi kerak.
0 ‘q itish n i buyum larning sifat va xossalarini ajratishga o id mashqlardan
boshlash
kerak.
q o 'lid a g id e k
M asalan,
o 'y in c h o q n i
bir
qancha o 'y in ch oq lar
topish . ta k lif
qilin ad i,
ichidan
«X uddi
xuddi tarbiyachi
shunday
kubchani
(bayroqchani, sharni) ber». Shundan keyin har xil rangli (o 'lc h am li, shakldagi) 2-3
ta b uy u m orasidan xuddi shu rangdagi (o 'lc h a m li, shakldagi) buyum ni tanlash
to p sh irig 'i beriladi.
N avbatdagi bosqich berilgan belgi-alomatlari bo'y icha b uyum larii tanlash va
guruhlarga ajratishga o id m ashqlardan iborat b o 'lish i kerak. M asalan: « Q iz il rangli
h am m a kubchalarni m ana bu qutiga sol, bu qutiga esa ham m a kichik ayiqchalarni
y ig ',
m ana
bunisiga esa ham m a katta ayiqchalarni y ig '» .
natijasida bolalar har xil buyum larning u m u m iy belgilari
Bunday
mashqlar
m avjud ekanini, shu
b o 'y ic h a b ir g u ru h g a birlashtirish m u m k in lig in i tushuna boshlaydilar:
« B u la r q o 'g 'irc h o q lar». «B ular koptoklar», «B ular bayroqchalar» kabi.
Tarbi\achi
u m um iv
b o'lg a n
bolalarni
guruhdagi
belgilarni
ko'ra
buyum larning
olishga
49
o'rgatadi.
biror
qism i
M asalan.
uchungina
bayroqchalar
k o 'p lig m i, am m o ularning b a 'zila ri sariq, b a'zilari esa k o ‘k ekanini k o ‘rsatadi
(Sariq bayroqchalar k o 'p, k o ‘ k bavroqchalar ham k o 'p »).
M iq d o r
haqidagi
tasavvurlarni
shakllantirishda
bir
jin s li
(bir
x il)
b uyum lardan guruhlar tuzish v a g uruhni alohida buyum larga ajratshga doir har xil
o ‘yin m ashqlar m a ’ Ium o 'rin olishi kerak. Odatda, bu o'yin-m ashqlar darsda
m a ’ Ium iz c h illik d a o ‘tkaziladi.
B irinch i
ta’ lim
fao liyatid a
o 'y in c h o q la rn in g :
sabzilar,
g uruhd a
qancha
bolalar
bir
x il
o 'lch a m
archalar, jo 'ja la rn in g
b o 'lsa,
o 'y in ch oq lar
va
rangli
m u tlaq;
aynan
m ajm ualari
tuziladi,
b un da
b o ‘ lishi
kerak.
ham
shuncha
T arbiyachi dastlab bolalarga bittadan o 'y in c h o q ulashadi, o 'z harakatlarini ushbu
so ‘zlar b ilan tushuntiradi: « M e n d a archalar ju d a k o ’ p. M e n bolalarning ham m asig a
bittadan archa berib chiqam an. M e n d a bitta ham archa qolm ayd i...» S hund an keyin
bolalarga m urojaat qiladi: «H a r biringizda nechtadan archa bor?» S hund an keyin
tarbiyachi h a m m a o ‘y in ch o qn i y ig 'ib o ladi, bunda u bitta ham y o ‘ q (bo lada), ju d a
k o ‘p (tarbiyachida) so‘zlariga u rg ‘ u beradi.
M a s h q n i boshqa o ‘yin ch o qlar bilan yana bir m arta takrorlash m u m k in . H ar
gal tarbiyachi k o ‘p, bitta, bittadan, bitta ham y o 'q , hech narsa y o ‘ q s o 'zla rin i
ishlatadi; “ Q a n c h a ?” , “ Q an c ha d a n ?” savollarini qo 'yad i. K ichkin to ylar b u y u m la rn i
va ular qanchad anlig ini (k o ‘p, bitta) aytadilar. T a’lim iy fao liyatning borishida
bolalar to ‘plam alohida buyu m larg a ajralishiga va alohida buyum lardan tu zilish i
m u m k in lig ig a ishonch hosil qiladilar. Ikkinchi m ashg 'ulo t ham shunga o'xshash
o 'tk a z ila d i. D astlab o ld in g i ta’ lim faoliyatida foydalanilgan o ‘yinchoq turlarining
biri bilan ish tashkil q ilin a d i, keyin esa o 'yin ch oq yo ki buyum larning yangi x ili
o lin a di, ular bir x il b o 'lish i shart emas: ular turlicha o 'Ic h a m li va har xil rangli
b o ‘ Iishi m u m k in . O 'y in c h o q la r guruhlarga ajratiladi, masalan, bir savatga sariq
koptoklar, ik k in c h i savatga qizil koptoklar vig 'ilad i; katta baliqchalar katta idishga,
kich ik baliqchalar kich ik idishga solinadi.
T a’ lim fao liyatin in g borishini tarbiyachi um um lashtiradi. M asalan: «S avatda
(yo k i to 'r xaltada) koptoklar k o 'p » , am m o «katta to'r xaltada katta koptoklar k o 'p ,
kich ik to 'r xaltada kichik koptoklar k o 'p » yoki «A riqda k o 'p baliq so 'zib y u rib d i».
?0
soki « Q iz il yoki sariq qayiqchalar k o 'p ». B u xil mashqlarni kam ida to ’rt marta
n 'tkazish tavsiya qilinadi. B olalar to 'p la m alohida elementlardan iborat ekanini
bilib olganlaridan keyin, ular bir xil buyum lar guruhlarini mustaqil ajratishni.
levarak-atrofdan alohida (bitta) buyum larni va buyum lar m ajm uini (k o ’ p) mustaqil
topishni o'rganadilar.
X o n a d a qanday buyum lar k o ‘ p, qaysi buyum lar bittaligini ayta olish uchun
kichkintoylar
m urakkab
fazoviy-m iqdoriy
tahlilni
am alga
oshiradilar,
qandaydir bir b u y u m n i ajratadilar. S o'n g ra unga diqqat bilan
y a ’ni
qarab qanday
b uy u m la r b o ry o 'q lig in i qarab, bir x il buyum larni yagona to 'p la m g a xayolan
birlashtirishlari kerak.
K ichk in to ylarn in g «bitta» va « к о ‘р » tushunchalarini m ustahkam lash uchun
ko'rsatilgan m iqdordagi buyum larni har x il rangli ikkita qatorga joylashtirishni
ta k lif qilish m u m kin .
T arbiyachi quyidagicha topshiriq beradi: «C hapdag i k o ‘k qatorga bitta jo 'ja ,
o ‘ngdagi yashil qatorga k o ‘ p j o ‘ja q o ‘y in g ». Q atorlarning o 'rn in i alm ashtirib yoki
har qaysi qatorga joylashtirish kerak b o ‘ lgan buyum lar soni haqidagi ko'rsatm ani
o ‘ zgartirb. tarbiyachi bolalarni buyum lar m iqdorini oldin qatorlar rangi bilan.
keyin esa ularning fazoviy joylashuvlari b ilan bogTashni o'rgatadi.
Shuningdek, kichkintoylar buyum larning chapda, o ‘ngda, yuqorida, pastda
bir-biriga nisbatan qanday joylashganliklarini aniqlashni ham o ‘rganadilar.
T opshiriqni bajarib bo'lganlaridan keyin tarbiyachi bolalardan har qaysi
qatorda qanchadan o ‘yinchoq (bitta yo ki k o ‘p) borligini so‘raydi. B u xil ishga
ka m id a ikki-uch m ashg 'ulo t ajratiladi.
Tarbiyachi «T opshiriq» o 'y in in i tashkil qilishi m u m kin , bu o ‘yinda bolalar
to ‘p la m ni aniqlashni, buyum larni m ustaqil tanlashni o ‘rganadilar. B u o ’yin uchun
buyu m lar birlik va k o ’ plikda berilmogM lozim , masalan, birinchi stolga bitta.
ikkin chi
svulga
to pshirig ’ iga
k o ’p
k o ‘ ra
o ’ rdakcha
oldin
k o 'p.
q o ‘yish
keyin
esa
m u m kin .
bitta
Bolalar
o'rdakchani
tarbiyachining
o lib
kelishadi.
Topshiriqni qivinlashtirish ham m um kin: bir stolning o ‘ ziga bitta archa va k o 'p
51
q o ‘ziqorin qo'yish m u m kin . B u galda bolalar o ‘yinchoqlarni o lib keim avdilar.
balki stolga y aqin kelib, unda n im alarni ko'rayo tg anlarini gapirib berishadi.
0 ‘yinchoq
tokchalariga,
guruhlarini
gilam g a
tobora
har
joylashtirish
x il jo y g a ,
m u m k in .
ya'n i:
stollarga.
deraza
Topshiriqni
bajarishda
o ldin
bolalarning e’tiborini x onaning alohida jo y la rig a (deraza tokchasi, g ila m n in g o ‘ng
to m o n id agi burchak va b.) qaratish kerak, shundan keyin ularning o ‘ zlari ham
yaxshi m oT jal ola boshlaydilar.
B o lalar
avval
« K o ‘p
g ullar»,
«B itta
daraxt»
kabi
sodda
gaplardan
foydalanadilar. K eyin ular ikkita sodda gapni bitta q o ‘ shm a gapga birlashtirishni
o 'rganadilar: « G u lla r k o ‘p, daraxtlar esa bitta».
«B itta » va « к о ‘р» tushunchalarini m ustahkam lash uchun har xil usullardan
foydalanish tavsiya etiladi. B o lalarga k o ‘ p m arta chapak chalishni, bir m arta
b alan d sakrashni, b olg ‘a bilan k o 'p marta taqillatishni, so'ngra tarbiyachi b o lg ‘ a
b ilan necha marta taqillatgan b o ‘ lsa (2-3 m artadan k o ‘p emas), shuncha m arta
taqillatishni
ta k lif qilish m u m k in .
R itm ik ,
b ir tovushni
ikkinchisidan
ajratib
taqillatish kerak. A gar bolalar 2-3 ta tovushni ajratishga qiynalishsa, u holda har
qaysi urishdan keyin: «B ir, yana bir, yana bir» deyish kerak.
O 'y in c h o q la r va buyum lar bilan
didaktik o ‘yin lar bajarish m a ’qul, bu
o ‘y in la r jarayo nid a bolalar «bitta» va « к о ‘р»
tushunchalarini bir-biridan farq
qilis h n i o ‘rganadilar.
«Qo‘ziqorin terish» o ‘yin i. Tarbiyachi o ld in d an guruh xonasining har xil
burchaklariga
taglikka
o'rnatilgan
archalarni
q o ‘yadi,
archalar
ostiga
esa
q o ‘ziqorinlarni qo'yadi. Shundan keyin bolalar b ila n q o 'ziq o rin terishga boradi.
H ar qaysi bolaning qo 'lid a savati bor. Tarbiyachi o 'y in syujetini rivojlantiradi:
« B o la la r o 'rm o n g a borishdi. L o la qizil qalpoqchali katta qo 'ziq o rin topdi. G 'a n i
esa jig arrang qalpoqchali kich kin a q o 'ziq o rin topdi. H a lim a ham katta q o 'ziq o rin
topdi. Shavkat esa kichkina q o 'ziro q in topdi». Shundan keyin bolalarning ham m asi
bir erga to 'pla n ib , har qaysi bola topgan q o ‘ziq orin in i stolga qo 'yad i. Tarbiyachi
yakunlaydi: «H ar qavsingizda bittadan q o 'ziq o rin bor edi, endi k o 'p qo 'ziq o rin
b o 'ld i» .
« U lo q la r b ila n e c h k i» o 'y in i. Bu o 'v in n in g maqsadi ayrim eiementlardan
to 'p la m tuzish b o 'y ic h a m ashq qildirish. O 'y in boshlanishiga qadar kichkintovlarni
« B o 'ri bilan yetti u lo q » ertagi bilan tanishtirish. echki bitta, uloqlar esa k o 'p
ekanini aniqlash, o 'y in c h o q echki bilan uloqlarni k o ‘ rish kerak. Shundan keyin
bolalardan k im d ir k o 'z in i berkitadi, tarbiyachi esa uloqlarni har xil jo y g a yashiradi.
Echki m a ’raydi: « М е е » , bola k o ‘zini oehib, uloqlarni qidira boshlaydi. Tarbiyachi
bunday
deydi:
« U lo q la r shoxdor echkidan yashirnishdi, qaydasiz uloqchalar,
qaydasiz, ja jjiv o y la r? » . B o la ulo qn i topib, bir so'zi bilan uni stolga qo'yishi
zam o noq
echki
y a n a m a ’ raydi:
«М ее».
Tarbiyachi
echki
yana
bitta
uloqni
qid irishni so'rayapti, deydi. 0 ‘yin ham m a uloq topilguncha davom etadi. Eng
o xirida echki «R a h m a t, endi uloqlar k o ‘ p, ularning ham masi to pildi», deydi.
«Jajjivoy» o 'y in i o lding i o ‘yinga o'xshash o ‘ tkaziladi. B itta m ushuk va
k o ‘p m ushukcha, bitta tovuq va k o 'p j o ‘ja , bitta o ‘rdak va k o ‘p o'rdakcha b o iis h i
m u m k in v a h. k.
« B itta » va « к о ‘ р» tushunchalarini farq qildirish uchun sharlar, halqachalar,
toshchalar va boshqa narsalar bilan o ‘yin o'tkazish m u m kin . Tarbiyachi stolga
bitta va k o ‘ p b u y u m qo 'y a d i. U bitta buyum ni ko‘ rsatnb, «B itta shar (tugma,
halqacha)» deydi. Shundan keyin buyum lar guruhlarini k o ‘ rsatadi va deydi: « K o ‘ p
narsalar (tugm alar, halqalar)». Tarbiyachi bolalarga bittadan shar olishni ta k lif
q ila d i v a shunday deydi: «N aim ada. bitta shar, Jasurda bitta shar, V o hid d a bitta
shar. Y a n a bitta shar kim da, ko'rsating. Har kim o ‘z sharini stolga savatga, qutiga
q o ‘ysin. H ar k im d a bittadan edi, endi nechta b o ‘ ldi? K o ‘p».
B olalarga xaltachalar, savatchalar, qutichalar tarqatish va ularga oldin bitta
b uyum , keyin esa k o ‘ p buyum solishni ta k lif qilish m um kin.
« B itta » va k o ‘ p tushunchalarini m ustahkam lash uchun o ‘y in m ashqlardan
foydalanish tavsiya etiladi. Tarbiyachi stolga bir varaq qog‘ozni q o ‘vadi, uning
ustiga istalgan hayvon o'yinehoqlardan, masalan, olm axonlarning bir nechtasini
(5-6 tasini) q o ‘vadi.
Shundan
keyin
bolalarga murojaat qiladi:
«M aysazorda
olm ax onlar k o :p. M e n bitia olm axonni m ehm onga chaqiraman. Sen ham chaqir
Iroda. Iroda nechta olm ax onni chaqirdi? M endagi olm axonlar nechta?»
53
B olalar navbati bilan to q o g 'o zd a bitta ham o ‘yiiehoq q o lm a g un c ha bittadan
o 'y in c h o q oladilar. T arbiyachi so'raydi:
«M aysazorda nechta o lm ax on
q o ld i?
(B itta ham q o lm ad i). M e n d a g i olm axonlar qancha? (K o 'p ). Y a n a m aysazorda
o lm ax onlar k o ’p boTishi uchun kelinglar bunday qilavlik. (O 'y in c h o q la rn i o lding i
jo y la rig a q o 'y a d i.) Said, senda nechta olm axon qo ld i? (Q o lm a d i.) M aysazorda
o lm ax onlar nechta b o ‘ ld i? (K o 'p ) » .
B unday o 'y in m ashqlarni boshqa hayvonlar to 'p la m i bilan ham o 'tk a zis h
m u m k in , bular o 'rd a k bilan o'rdakchalar, ayiq bilan ayiqchalar, quyon
bilan
quyonchalar b o 'lish n m u m k in . B u x il m ashqlarning borishida bola har bir guruh
alo h id a buyum lardan iborat ekanini tushuna boshlaydi, g uruhdan bitta b u y u m n i
ajratishni, « k o 'p » . «b itta» tushunchalarini farq qilishni o 'rg anad i. B u o 'rin d a
m a zk u r tushunchalar bir-biviga qarshi q o 'y ilm a y d i (m ana - k o 'p , m a n a - bitta),
balki bir-biriga taqqoslanadi. «B itta » guru hn in g tarkibiy qism i sifatida qatnashadi.
B u m ashqlarni o 'tk a zish d a tarbiyachi bolalarga tez-tez «Q a n c h a ?» savolini berishi
kerak; ularni k o 'p , bitta, bitta ham y o 'q so'zlarnii ishlatishga undashi kerak.
K ic h k in to y la r javob berayotganida buyum larning o 'z in i ham , ularnin g m iq d o rin i
(bitta q uyoncha, k o 'p quyoncha) ham aytishlarini talab qilish zarur.
T a’ lim iy
faoliyatga har xil
illyustratsiya m ateriallarnm g
kiritilish i
ham
bolalarn ing «b itta» va « k o 'p » tushunchalarini o 'zlashtirishlariga yordam beradi.
C h u n o n c h i, « M u s h u k m ushukcbalari bilan», « It bilan itchalar» rasm larini qarab,
bolalar b itta m u sh uk va k o 'p
m ushukchalar, bitta it v a k o 'p
kuchukchalar
deyishadi, bolalar bitta sabzavot va k o 'p mevalarni topadilar, bitta katta p o m id o r
va k o 'p kich ik po m id orlarni topadilar.
Jism o n iy
tarbiya va
m usiqa, tasviriy
faoliyatlarga oid
m a shg 'ulo tlard a
bolalar har d o im « k o 'p » va « b irlik » tushunchasi bilan uchrashadilar. M asalan,
koptoklar va c h o 'p la r k o 'p , xoda esa bitta. bayroqchalar va ro 'm o lc h a la r k o 'p , zin a
esa bitta.
Rasm solish vaqtida tarbiyachi bolalarning qalam i nechtaligini so'ravdi (har
kim d a bittadan, ham m ada esa k o 'p).
M u siqa m a sh g 'ulo tid a bolalar n og'oraning har bir taqillashiga yoki boshqa
m usiqa
asbobining
har
bir
ovoziga
stulga
yoki
stolga
bittadan
o'vin cho q
qo'yadilar.
T arbiyachi
o 'z
ishida
kun d alik
turmushdagi
vositalardan
ham
keng
foydalanishi m u m k in . U n in g to pshirig 'i bilan bola bitta. keyin yana bitta qoshiq
keltiradi yoki bitta katta va k o ‘p kich ik qoshiqlarni keltiradi. Tarbiyachi bolalarga
kitob o 'q ib berar ekan, kitobning bittalig ini, uning varaqlari esa k o 'p g in a ekanini
ta’k idla y d i. H o v lid a sayr q ilib yurganda tarbiyachi, bolalar e’tiborini bitta terak va
k o ‘ p qarag‘ ay o ‘sayotganiga, q u m li jo y bittaligiga, skameykalar esa k o ‘p ekaniga
qaratadi.
K ic h ik guruh
bolalari to ‘ plam dan alohida elementni, ajratishga va shu
elem entlarni bitta to 'p la m g a birlashtirishga, to‘ plam ni yagona butun deb qabul
q ilishg a shunday usulda o ‘rgatiladi.
M iq d o riy tasavvurlarni shakllantirishga oid ishning navbatdagi bosqichi
m aktabgacha yoshdagi bolalarni b uyum lar guruhlarini taqqoslashga o ‘rgatish,
«te n g lik» va «te n gsizlik» tushunchalari bilan tanishtirishdan iborat. Bu bosqichda
bolalarga bir g uruhning har bir b uy u m in i boshqa guruh buyum lari bilan mos
keltirish va shu y o ‘ l bilan (sanam asdan) qaysi guruhda ular k o 'p, qaysi guruhda
ular kam y o k i teng ekanini aniqlashni o'rgatish m uhim dir. Tarbiyachi bolalarga
buyum larni ustiga q o 'y ib va yoniga q o 'v ib taqqoslash usullarini o'rgatadi. Eng
sodda am aliy taqqoslash usuli - ustiga q o 'y ib taqqoslashdan boshlash kerak.
M asalan, tarbiyachi buyum larga (3-5 ta) ularning tasvirlarini qanday qoplash
kerakligini
k o ‘rsatadi.
olganlaridan
keyin
M aktabgacha
bolalarni
yoshdagi
buyum larning
bolalar
bu
kartochkadagi
usulni
egallab
tasvirlari
ostiga
q o ‘yishga, b unda ular orasidagi intervalni q a t'iy saqlagan holda (y a ’ni buyum lar
orasidagi m asofaga q a t’ iy am al qilgan holda) o'rgatish kerak.
T arbiyachi buyum larni bir-birining ustiga va yoniga qo'yish y o ‘ llari bilan
taqqoslash
usulini
bolalarga
o'rgatganidan
keyin,
to‘ piam iarning
tengligi
(tengsizligi) ni o'rnata olishga, «tengdan» (qancha bo'lsa, shuncha»). k o 'pka m »
m unosabatlarini
o'rnatishni
o'rgatadi.
Shu
maqsadlarda
buyum larning
ikki
guruhini taqqoslashga doir har xil mashqiardan foydalaniladi. M asalan. bolalar
q o ‘g ‘ irchoqlar va pivolalar, quvonchalar va sabzilarning m iqdorlari teng yoki teng
em asligini,
qaysi
b uyum lar:
chelakchalar
yoki
kurakchalar,
q izil
yo ki
k o 'k
doirachalar k o 'p y o k i k am ekanini aniqlaydilar. Taqqoslash uchun buyu m larn ing
m iqdo ri teng (2 v a 2,3 va 3,4 va 4.5 va 5) va teng emas (2 va 3, 3 va 4, 4 va 5 ta
b uyum ga ortiq y o k i k a m ) doirachalar beriladi.
T arbiyachi bolalarni buyu m lar guruhlarini taqqoslaganda qanday obyektlar
k o 'p ,
qandaylari
k am
ekanini
aytishga
o 'rgatadi
(« Q iz il
doirachalar
k o 'k
doirachalardan ... ta ortiq, k o 'k doirachalar q izil donrachalarga nisbatan ... ta kam ,
k o 'k doirachalar nechta b o'Isa. q izil doirachalar ham shuncha»).
T arbiyachi bir x il b uy u m larn ing orasidagi m iqdoriy m unosabatlarni doim
alm ashtirib turishi kerak. M asalan, shunday qilish kerakki, k o 'k donrachalar q izil
doirachalardan h a m k o 'p b o 'ls in , ham kam bo'lsin , q izil doirachalar qancha bo'lsa,
shuncha
b o 'ls in .
T aqqoslanayotgan
g uru hlam in g
fazo viy
holatlarini
ham
o'zgartirib turish kerak. M asalan, to 'p la m po lo tnosining goh ustki, goh pastki
qatoriga
k o 'p ro q
(kam roq)
m iqdorda
buyum larni joylashtirish
kerak, bolalar
kartochkada ham m os ravishda shu ishni bajarishlari kerak. B un d ay m ashqlarni
bajarish ja ra y o n id a b olalar har xil turdagi va rangdagi b uy u m la r (ayiqchalar,
m ashinachalar,
ya sh il,
sariq,
sharlar
va
h.
k.)
ortiq,
kam ,
teng
b o 'lish i
m u m k in lig in i b ilib oladilar.
O 'q u v
y ili
oxirida
bolalarga
har xil
o 'lch a m d a g i
b uy u m lar m iqd o rini
taqqoslashni (ustiga y o k i y o n ig a qo 'y ish bilan) o'rgatish kerak. C h u n o n ch i, kich ik
va katta kub chalar g u ru h la rin i taqqoslashda (har bir katta kubchaga bittadan kich ik
kubchani q o 'y ib ) k ich k in to y la r bitta kich ik kubcha ju fts iz q o lg an in i, dem ak, kich ik
kubchalar
k o 'p ,
katta kubchalar
kam
ekanini
aniqlaydilar.
S hung a o'xshash
m ashqlarda m unosabatlarning , v a 'n i katta o b ?ektlar k o 'p , kich iklari kam ; kattalari
kam , kich ik lari k o 'p ; katta v a kich ik obyektlar m iqdori teng kabi m unosabatlarning
har xil variantlarini o 'rg atish kerak. B u xil m ashqlar ja ra y o n id a bolalar har xil
analizatorlar
y o rd a m id a
idrok
qilinadigan
ikki
guruh
elem entlarini
ju ftla b
taqqoslashni o 'rg a na d ila r. K atta va kichik buyum larning tengligi ham , qator yoki
56
biror
geom etrik
shakl
(m asalan,
doira,
Kvadrat.
uchburchak)
shaklida
joylashtirilgan buyum lar tengligi ham shunday qaraladi. Tengliklarni tekshirish
uchun
bolalarga
bir
guruh
b uyu m larn i
ikkinchi
guruh
buyum lari
qarshisiga
(juftlab) joylashtirish, ularni sanab chiqish va topilgan sonlarni taqqoslashni ta k lif
qilish m u m kin .
S huningdek, tengsizliklarni taqqoslashga doir mashqlar o ‘tkazish kerak.
B unda
bolalarga
qandaydir
buyu m lar
ikknnchi
taqqoslanayotgan
guruhdagi
buyum lardan kam jo y egallashiga qaram ay (ularning joylashuvi,kattaligiga qarab),
k o 'p b o ‘ lishi m u m k in lig in i ko'rsatish kerak. B u xil mashqlar bolani buyum larning
soni ularning o ‘ lcham i va jo ylash uvlariga b o g ‘ liq bo'lm asligini tushunishga olib
keladi.
Nazorat savollari.
1. M aktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar miqdorini idrok qilish, esda olib
qolish va taqqoslashning o 'z ig a xos xususiyatlarini ayting.
2.T o‘plam larning
tengligi
va teng emasligi
haqidagi tasavvurlar qanday
shakllantiriladi?
3 . 0 ‘yinlar v a o 'y in mashqlaridan qanday foydalaniladi?
Topshiriq: A lo h id a predm etlarni, to 'p la m in i hosil qilishga, « к о ‘р», va
«b itta»
tushunchalarini
ajratishga
o'rgatish
usullarini
aniqlang
va
taqdim ot
tavyorlang.
Adabiyotlar:
1. Бикбаева Н .У ., И браг и м ова З.И ., К рси м ова Х .И . М актабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
2. Ju m a y e v М . M a k tab g a ch a y o shd a gi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
sh a k lla n tirish m etodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
3. М ихай л ова А ., Н о с о в а Э . Д ., С т ол я р А . А ., П ол я к ов а М . Н.,
Вероенец
А.
М .Т е о р и и
и технологии
матем атического развития детей
д ош к ол ьн ог о возраста. - Ичдателство «Д етсв о-и ресс». Санкт-петерб} рг ,
200К.
57
BOLALAR ONG1DA NATURAL SONLAR Q A TORI SISTEMASIN1NG
TARKIB TOPISHI
Tayanch so‘z va iboralar: son, sanoq, natural sonlar, o'nlik sanoq sislcmasi,
dyujina, tenglik, tengsizlik.
Sanash va o‘Ichash jarayonida bolalarda butun sonlar qatori haqidagi
tasavvurlarini rivojlantirish. Son va sanoqning dastlab qachon paydo b o 'lg a n lig i
n om aT um . L e kin bundan bir necha o 'n m in g yillar burun odam lar o ‘ z e htiyojlarini
qondirish uchun turli b uy u m lar yasab, m ehnat qilganlar. B u n in g natijasida sanoqqa
duch kelganlar. Shu bilan birga savdo-sotiqning yuzaga kelishi ham shuni taqozo
qiladi. O d a m la r k iy ik n in g nechta shoxi, qushning nechta qanoti b o ‘lsa, o da m nin g
shuncha q o 'li b orlig in i bilganlar. U lar ikkigacha sanashni o ‘ rganganlar. M asalan,
yan g i G vineyada, A vstraliyad a sonlar quyidagicha: «b ir» (uratun) va 2 (okoza).
U lar shunday hisoblashgan (ok oza — uratun-3) (okoza-okoza - 4 (okoza- okozauratun - 5). Shu uslubda 7 gacha sanashni bilganlar. U ndan kattalarini « к о ‘ р » deb
ataganlar. S hun ing uchun b o 'ls a kerak,
«Y e tti o ‘lchab bir kes», « B ir kishi
ishlaydi,
shu kabi
yetti
K e y in c ha lik
kishi
yeydi»
va
boshqa
boshqa sonlar paydo
m aqollar
boTdi. B uy um larn i
saqlanib
kelgan.
sanashni osonlashtirish
uchun ularni beshtalab, o ‘ntalab, d yujinalab buyum larga ajrata boshladilar.
D y u jin a (bu 12 ta buyu m d an tu zilg an uy um ) ni ikki, uch, to ‘rt va oltita teng
Ь оЧ ак к а b o ‘ lish oson b o ‘lgan. L ekin dyujinaga qaraganda 5 va 10 talab sanash
osonroq b o 'lg a n . B u barm oqlar orqali am alga oshirilgan. G orssova orollaridagi
kishilar faqat barm oqlarini emas tananing boshqa qism lar orqali tartibiy ravishda
foydalanib
33
predm etgacha
sanaganlar.
K e yin chalik
maxsus
so'zlar
paydo
b o ‘ lgan. Floridaiar «na-kua» 10 tuxum , «na-banara» 10 korzinka degan so‘z edi.
«N a » esa 10 ta degani. Pul paydo boMganda o ‘n lik sistema yuzag a keldi. B u n d a
o 'n ta o 'n yuztani. o 'nta v u z lik m in g n i tashkil qilgan. B unday holda bir necha kishi
sanagan.
B irinchi
kishi
sanagan.
Sanovchida
10
qo 'llarid a g i
ta
barm oqlarini
b arm oqning
birin-ketin
ham m asi
y u m ib
vum ilg a n d a n
b irlikni
keyin.
u
barm oqlarini ochib yuborgan. Ikkinchi sanovchi esa 6 b arm o g 'in i yum gan. U nin g
barmoqlari nechta to‘ la o 'n lik la r sanaiganini ko'rsatgan va h.k, Ana shunday o ’niik
sistemasi hindularning faktik sanashlari ham ko'rinadi. Bunda ular 10 ta predmetni
bir qatorga qo'yganlar. 2 chisi yangi qatordan boshlaganlar, B u usul uchun X l- X V I
asrlarda M eksika sonini ifodalovchi illyustratsiya usuli qabul qilingan. B ir nuqta
bilan ifodalanganlar, ik k in i 2 ta nuqta bilan, uchni esa bunday va h.k,
Q a d im g i sanoqlar yang icha b o 'lib , ular piram idalarda (ular qushlar, odam lar
va hayvonlarni ifodalovchi nerogriflar ) saqlanib qolgan. A n a shunday yozuvlar
M arkaziy A m e rika va Peruda ham b o'lg a n . B ular yozishning ilk bosqichlari
bo'lg an. B ularni 30-yillargacha n o m a ’ lu m lig i saqlanib qolli. C h un ki buning uchun
qa d im g i M isr va V a vilo n la rn in g tilin i o'rganish kerak edi. 30-yillarda Pasxi
o rolidan topilgan q azilm a u n i aniqlashga xizm at qildi. Ikkita matem atik papirus
saqlanib qolgan. B iri L o n d on d agi B ritaniya m uzeyida, biri, M oskvadagi Pushkin
m uzeyidadir. B unday tayoqcha 1 ni, qurbaqa 100.000 ni, q o 'lin i osm onga ko'tarib
turgan odam 1.000.000 ni bildirgan.
Bolalar ongida natural sonlar qatori sistemasining tarkib topishi.
B olalar 5-6 yoshga kelib. sanoq operatsiyasini o'rganib olgandan so'ng sonlarning
ketma-ketlik m unosabatini o ng li ravshda o'zlashtira boshlaydi. Bolalar uchun har
bir son, o 'zid a n o ld in kelgan sondan bitta katta va o 'zid a n keyin kelgan sondan
bitta k ich ik ekani aniq b o 'la boshlaydp. B u esa bolalarning sonlar orasidagi
m unosabatlarni tushunishi,
natural
sonlar qatorini qat’ iy bir sistema ekanini
egallashga yordam beradi. N atural son qatori qancha? Degan s a volg a jav ob beradi.
S onlarning
tarkibiy
birikm alardan
iborat
ekanligni,
sonlar
o'rtasidagi
m unosabatlarni ko'rs atadi. N atural sonlar qatori quyidagi xususiyatlarga egadir. 1.
B ir son hech qanday sondan keyin kelm aydi. 2-dan, har bir sondan keyin bittagina
son keladi. M asalan: 3 sonidan keyin 4 soni. 3. Har bir son bir-biridan birga k o 'p
yoki birga kam b o'lad i: 3 soni 4 sonidan 1 ga kam , 4 soni 3 esa ! ga ko'p.
N atijada bolalarninig fikrlash jarayo n i, aqliy taraqqiyoti m ukam m allashib,
aniq materiallar bilangina amal qilishdan abstrakt tushunchalarga o 'tila d i, va'n i
sonlarning o 'z i bilangina am al qila olish im konivati tu g'ilad i. Ilm iy
Я9
tadqiqot
natijasida, m av ju d b o ig a n
ayrim
nazariv vaziyatlarni um um lashtirib quvidagi
xulosaga kelish m um kin:
1.
Y osh
b olalarning turli to 'p la m la r bilan m ashg ‘ul b o 'lish id a g i arn
faoliyati davrida ayrim elem entlardan tashkil topgan to ‘plam larni butun bir obyekt
shaklida tasavvur qiladi. B u hoi b o lalarn ing 3 yasharligida sodir b o ‘ ladi, bu davrda
bolalar o n g id a to ‘plam lar tushunchasini tarkib toptirish vazifasi k o ‘nda)ang turadi.
B o la la r bu davrda bir to ‘p la m elem entlarini ikkinchi to ‘plam elem entlaridan bir
q iy m atli m o s lik d a q o 'yish m a la ka la rin i egallashi, to ‘plam lar elem entlari orasidagi
m iq d o riy
te n glik
yoki
te ngsizlik
bilan
tanishib,
«tenglik»
tushunchasini
o ’zlashtirishi lozim .
2. B o lalarda tarkib topgan k o 'p lik la r tushunchalari elem entlarni bir-biriga
m os m u nosabatda q o ‘ya bilish ni o ‘ rganishdagi am aliy k o ‘nikm alarig a asoslanib, 4
yoshdagi bolalar g uru hida sanoqqa o ‘rgatishda sonlarni ifodalash boshlanadi.
B u davrda bolalar ik ki to ‘p la m n i birini-biriga solishtirib k o ‘rish m alakasin i
egallaydilar v a sanoq ja ray o n id a yakunlovchi (natijaviy) sonning a ham iyatin i
tush una boshlaydilar.
3. B o lalarda to ‘plam lar tasavvuri shakllanishi turli analizatorlar ishtirokida
b o ‘ lis h in i hisob g a o lib , eshitish orqali tovushlar to ‘p lam in i, ko 'rish orqali narsalar
va hodisalar to ‘p la m in i paypaslab, m ay da m uskullar yordam ida k o ‘ rin m ayd igan
narsalar to ‘p la m in i m iqd o riy qabul qilish m alakalarini tarbiyalovchi sharoitlarni
m a v ju d q ilis h zarur. 4-5 yashar bolalar guruhida, turli analizatorlar y o rd am id a
b o la la rn ing sanoq
m alakalarini yana ham
oshirish bilan, ularga qator sonlar
orasidagi to ‘ g ‘ ri va teskari m unosabatlar tushuntiriladi. B unday q ilishg a turli
to 'p la m la rn i solishtirish orqali erishish lozim .
4.
6
yashar
bolalar
g uru hida
qo'shni
sonlar
orasida
m unosabatlarni
tushuntirish y an a ham ehuqurlashtirilib, bolalar son, funksiyani bajarishi, y a :ni
m iq d o rn i va tartibni ko'rsatishi bilan tanishadi. Bu bilan bolalar o ng ida sonlar
qatori q a t'iy bir sistemada b o 'lish i tushunchasi shakllanib, har bir sonning tarkibi
o-zidan kich ik ikki sondan iborat bo'lish i ham o'rgatiladi. Bu tariqa ber ilgan
m a 'lu m o tla r bolalarni arifm etik arnallam i tushinish va o^zlashtirishga tayyorlaydi.
6 !)
5.
B olalarga ta 'lim
berish dastursidagi bunday izch illik tartibi bolalarn
konkret narsalar b ilan b o g ‘ liq b o 'lg a n sanoq faoliyatidan sonlar bilangina ishlash,
y a 'n i hisob faoliyatiga k o 'c h is h im konini tu g ‘diradi.
Bolalar bilimini mustahkamlash uchun o‘yinlar.
B o lalar b ilim in i m ustahkam lash uchun o'yinlardan foydalanam iz.
« C halkashtirish» o 'y in i sonlarning natural qatorining tartibiga am al qilishga,
to 'g 'ri sanash m ashqlari, kuzatuvchanlik, xotira, diqqatni rivojlantirishga im kon
beradi. 0 ‘y in d a doskaga tartib bilan qo'yilgan 1 dan 15 gacha b o'lg an raqamlardan
foydalaniladi.
B o la la r k o ‘zlarin i berkitadilar, tarbiyachi raqamlardan bittasini olib qo'yadi.
B o lalar k o ‘ zlarini ochib, qaysi raqam olib q o 'y ilga n in i aytishlari kerak. Bolalar
o ‘y in qo id asini o 'zlas h tirib olganlaridan keyin trabiyachi bitta raqamni olib, qolgan
raqam larni surib q o ‘yishi, sanash tartibiga rioya qilm ay, raqam larning o'rnini
alm ashtirib q o 'y is h i, o 'y in boshida bo'lm agan raqamlarni q o 'y ib q o ‘yishi m um kin.
Sonlar qatorini o ‘zgartirm asdan qordan ldirish ham m u m kin , lekin bunda
bolalardan « n im a ehalkashtirilgani» so'raladi. B olalar bu gal ham m a sonlar tartib
bilan turganligini aytishlari kerak.
O 'y in te zlik te m p id a o 'ta d i va bolalarning unda eng k o 'p qatnashishiga
im k o n berish uch un shuncha marta qaytariladi. 0 ‘yin davom ida bolalarning 15
gacha t o 'g 'ri sanash m alakalari m ustahkam lanadi.
O ld in g i m a s h g 'u lo tim izd a yasagan soatJarimiz yordam ida «M e n soat necba
b o 'lg a n in i b ila m a n » o 'y in in i o 'y n ay m iz. M e n sizlarga topshiriq beraman, «soat 2
b o 'ld i» desam, sizlar soat k o ‘rsatkichlarini 2 ga to 'g 'rilab qo'yasizlar. B unda kalta
ko'rsatkich 2 ni, uzun ko'rsatkich 12 ni ko'rsatib turishi kerak. O 'y in shu tarzda
davom etadi, tarbiyachi necha b o'lg a n in i aytadi, bolalar soat ko'rsatkichlarini
to 'g 'rila y d ila r.
Qochib ketgan sonlar» o‘yini.
0 ‘y in n in g
mazmuni: Tarbiyachi doskaga kaiagida tushirib qoldirilgan
sonlarni qo 'y ish uchun tayyor iadvallarni navbat bilan q o ‘vadi. Jadvallarda sonlar
1 dan 20 gacha b o 'la d i.
61
B olalar sanoq tartibiga m u v o fiq kerakli sonni q o ‘yishi kerak.
T a rb iy a c h i: B olajonlar, bu erda har bir son o ‘ zin in g uvchasida yashaydi.
E 'tib o r bergan boMsangiz b a 'z i bir uychalar b o'sh. U lardagi sonlar qochib ketgan.
B ular qaysi sonlar? O 'v la b
k o 'rin g
va qo chib
ketgan
sonlarni
o ‘z
uylariga
sonlarni
teskari
qay taring.
B olalar sonlarni topib to ‘g ‘ ri tartibda q o ‘y ib chiqadilar.
B olalar b ilim in i m ustahkam lash uchun o ‘yin.
1.“Teskari sanoq”
B olalar
doira
b o ‘ lib
turadilar.
U la r
navbatma-navbat
aytishlari kerak. B irinch i o ‘y in ch i, m asalan, 5 raqam ini aytganda, ik kin c hi 4,
uchinchi 3 va boshqa bolalar shu tariqa d avom etadi. B u o ;y in da barcha bolalar
ishtirok etadilar. B olalar tarbiyachi b ila n b irgalikda bir vaqtning o 'z id a oddiy y o ‘ l
bilan 5 dan 1 gacha sanashni o ‘rganib oladilar.
2.“Keyingi sonni top”
Borishi: B olalar doira b o ‘ lib turadi tarbiyachi bir deb koptokni bir bolaga
otadi. B o la esa koptokni ilib o lad i, ’‘ik k i” , deb keyingi bolaga otadi. 0 ‘y in shu
tarzda 6 sonigacha davom etadi. B o la la r bu o ‘y in orqali 6 sonning ketma-ketligini
bilib , bu boradagi b ilim la rini m ustahkam layd i.
Nazorat savollari.
1.Sanash va o ‘ lchash ja ra y o n id a bolalarda butun sonlar qatori haqidagi
tasavvurlar qanday shakllantiriladi?
2.B o lalar o ngida natural sonlar qatori tizim i qanday tarkib toptiriladi?
3,Natural son qatori, m iqdor, tartib son xususiyatlarini tavsiflang.
T o p s h iriq :
haqidagi
Sanash va o ‘ lchash jarayo nid a bolalarda butun sonlar qatori
tasavvurlarni
m ustahkam lash
uchun
«Predm etlar
sonini
aniq lang »
m etodikasini o'tkazin g . N atijalarni tahlil qilin g .
Adabiyotlar:
1.
Бикбаева Н .У ., И б р аг и м ов а З.И ., 1^осимова Х .И . М актабгача тарб
ешидаги болаларда элементар математик тасаввурларни пгакллантириш. - Г.:
Укитувчи. 1995 й.
62
2. Ju m a y e v M . M a k ta b g a c h a yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
shakllantirish m eto dikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
3. М ихай л ова А .. Н о с о в а Э. Д ., С т ол я р А . А ., П ол я к ов а М . Н ..
В е рб ен е ц
А.
д ош кол ьного
М .Т е о р и и
и технологии математического развития детей
в озр аст а. - Издателство «Д етсво-п ресс», Санкт-петербург,
2008.
SANASH FAOLIYAT1NING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Tayanch so‘z va birikmalar: to'plam elementlari, tenglik, tengsizlik, sanoq
faoliyati, sanoqfaoliyati bosqichlari, so/ishtirish, pul birliklari, so ‘m.
Sanash natijalari, sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari. Ilm iy
tekshirishlar natijasida
aniqlanishicha,
bolalarning
sanoq
faoliyati taraqqiyoti
quyidagi b osqichlam i o ‘z ichiga oladi:
1-bosqich. B u bosqichda bolalar bir xildagi narsalar to 'plam i bilan ish
k o ‘rib, ularni ajratadilar va bir jo y dan ikkinchi jo y g a olib qo'yib, nim alarnidir
quradilar. B u vaqtda bolalar butun to 'p la m n i ayrim elementlarga ajratib, tovush
yoki harakatlar y ig ‘ indisi elem entlarning bir x ildagi takrorlanishiga aham iyat bera
boshlaydilar.
2-bosqich. B u bosqichda bolalar bir to 'plam elemetlarini ikkinchi to'plam
elementlari bilan solishtirish m alakasini am aliy egallab, elementlarning o'zaro bir
qiym atli m unosabatda b o 'lish in i aniqlay boshlaydilar. T o'plam lar elementlarini
solishtirishni m ashq qilish natijasida elementlar orasida tenglik yoki tengsizlikni
seza boshlaydilar.
3-bosqich.
solishtirilayotgan
Bu
bosqichda
to 'p la m la r
bolalar sanoq operatsiyasini egallay
elem entlarini
sanab,
sonlarni
o 'rin li
boshlab,
ishlata
boshlaydilar. B olalar o ng ida natural sonlar qatori to 'plam lushunchasining shunday
bir andozasi b o 'lib , un ing vordam ida istalgan to 'plam n in g elementar m iqdorini
aniqlash m u m k in lig in i tushuna boshlaydi.
4-bosqich.
B un d a
bolalar
q o ‘ shni
sonlar
orasidagi
to 'g 'ri
va
teskari
m unosabatlarni aniqlay di, son tushunchasini chuqurroq o ’ zlashtirib, natural sonlar
qatori m a ’ Ium bir sistema ekanini b ilib oladilar. Shunday qilib . b o lalarn ing sanoq
faoliyati jarayo nid a, avvalo, to 'p la m la r haqidagi tasavvuri tarkib to pad i, so'ngra
sonlar va sonlar qatori sistemasi tushunchasi tarkib topadi. B o la la rn in g sanoq
fa o liy a ti taraqqiyotida to 'rtin c hi bosqich ularni yangi faoliyatga tayyorlaydi, b u esa
bolalarning
aniq
to ‘p la m la r b ila n g in a emas. balki sonlar b ilan
ham
ishlashi
m u m k in lig in i ayon q ilib qo 'yad i.
Shunday q ilib , bolalar bevosita to ‘plam lar bilan ish k o 'ris h ja ra y o n id a sezib
qabul qilishd an fik rlab ongli ravshda qabul qilishga ko'chadilar.
Katta
g uruhlar
uchun
son-sanoqqa
o'rgatish
vazifalari
quyid ag icha
belgilangan:
1. 8.9,10 sonlarining hosil b o 'lish i bilan tanishtirish.
2. 10 soni ic h id a bittalab va tartib bilan sanashga o'rgatish.
3. 10 gacha b o 'lg a n sonlar yozuvi bilan tanishtirish va taqqoslashni davom
ettirish.
4. 10
tagacha
b o 'lg a n
sonlarning
nom larini,
turgan
sonlar
b o 'lg a n
predm etlarni to 'g 'ri
y o zu v larin i
farqlash
va
ayirishni o'rgatish.
5. Yonm a-yon
orasidagi
m unosabatlarni
tushunishga
o'rgatish.
6. 10 tagacha
va
teskari tartibda
sanash
m alakalarini m ustahkam alsh.
7. 6 ,7 ,8 ,... 10
sonlarining
ayrim
birikm alardan
iborat
tarkibi
bilan
tanishtirish.
8. A r ifm e tik m asala tuzilishi bilan tanishtirish.
K atta guruhda bolalarni sanoqqa o'rgatish davom ettiriladi. 10 ich id a m iqd o r
sonlarni ham , tartib sonlarni ham ishlatish malakasi m ustahkam lanadi. B olani
«Q a n d a y ? » (b u y u m n in g sifati. alom ati haqida: yashil, katta, d u m alo q); «Q a n c h a ?»
(b u y u m n in g
m iqdori
haqida):
«N echanchi?»
(b u yum n in g
boshqa
b uyum lar
orasidagi o 'm i tartib son bilan uniqianadi. masalan. beshinchi) kabi savollarni farq
64
.г -м!! uli lercnsial)
.r .b id a y i
holda
bog'lanishlarni
lushunishga
shakilantirish
o 'rg n :;v‘:
:r.ainm dir. Bo.a.arda sonlar
da\ o:r. eUiriladi:
har bir keying!
sop.
niiiiagisidan katta. oldingisi kcyingisidan kich:k. Sin: asosda yonma-yon turgan
sonlar orasidagi m unosabatlar haqidagi ta sa w uria r o '/lashtiriladi: har bir kevingi
son o ldingisidan bitta ortiq. har bir olding i son esa keyingisidan 1 ta kichik. (5. 6
dan
1 ta kichik, 6, 5 dan
1 ta katta, 6. 7 dan.l
ta kichik). Bolalar bir son
ikkinchisidan 1 ta k ich ik (yo katta) ekanini o'zlashtirganlaridan keyin. ularga agar
kichik songa 1 ni qo'shilsa, keyingi katta son hosil bo'lishini. agar katta sonni 1 ta
kam aytirilsa, kichik, y a 'n i o ldingi son hosil bo'lishi tushuntirib beriladi. Sonlar
orasidagi
bog 'lan ish
va
m unosabatlarning
hammasi
buyum lar
guruhlarini
taqqoslash asosida tushuntiriladi. B unday m ashqlar jarayonida tarbiyachi «qancha
edi?», «qancha qo'shishdi (ayirishdi)?, «qan cha b o 'ld i (qancha)?» kabi savollardan
foydalanadi.
K atta guruhda bolalarga har bir son o 'z ichiga m a 'lu m sondagi birliklarni
olishi haqida b ilim berish zarur. 5 ichidagi sonlarning birliklardan iborat tarkibi
haqidagi tasavvurlar ham aniq m isollarda shakllantiriladi.
B o lalar
buyum lar
guruhlarini,
ularning
belgilari,
sifati
bo'y icha
tahlil
qilishga, so'ngra sonning birliklarini aytishga o'rgatiladi. M asalan, tarbiyachi stol
ustiga har xil rangdagi 4 ta kubchani q o 'y ib . kublar nechta?; qanday rangdagisi
nechta?, deb so'ravdi. Oxirgi savol b uy u m la r m iqdorini ularning ranglari bo'yicha
tahlil qilishga yo'naltiradi: «Q aysi rang.dan nechta?» - 1 ta qizil, 1 ta ko'k. 1 ta
sariq, 1 ta yashil». - «H a m m a sichi?» - «H a m m a si 4 ta kub» - «D em ak, 4 - bu 1,
1.
1 va 1. Shundan keyin yana bolalardan sonning birliklarini. so'ngra sonning
o 'z in i aytish so'raladi (1.1,1 va 1 - bu 4).
M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o'qitishda buyum lar haqidagi har
xil
bilim laridan,
ularni
differensiallash
yoki
guruhlarga
birlashtirish.
alohida
alom atlari bo'y icha um um lashtirish m alakalaridan foydalanish kerak. Masalan,
ham m asi b o i ib 5 ta o 'yin ch oq bor. «Q a n c h a ?» - «1 ta quyon, 1 ta ayiqcha. I ta
ayiq, 1 ta qo 'g 'irc h o q . 1 ta tu lk i».- «D e m a k . 5 - bu 1. 1. 1. 1, va 1». Rolada butun
m iqdorini ko'rish \a uni aytish. sonning birliklarini (sonni tu z m c h i liar qaysi
65
b irlikn i)
aytish.
ularni
birlashtirib,
bir
son
bilan
avtish
malakasi
shundan
shakllantiriladi.
Sonning
birliklardan
iborat tarkibini o'rg anishd a
bolalarning geom etrik
shakllar haqidagi bilim laridan , b uyum larning kattaliklari b o 'y ic h a m unosabatlarini
b ilishlaridan va ularning nisbatan kattaliklarnii ayta olishlaridan foydalanish kerak.
M asalan, 3 sonining birlardan iborat tarkibini tah lil qilishda geom etrik shakllarni:
uchburehak, doira. kvadratni olish m u m k in ; 5 sonining birlardan iborat tarkibini
tahlil qnlish uchun har xil u zu n lik va rangdagi q o g 'o z b o 'lak la rn i olish m u m k in .
B u b o 'la k la rn in g bittasi sariq - eng qisqa, bittasi k o 'k - biroz uzunroq, bittasi
yashil - yanada uzunroq. bittasi oq - 2 ta kam uzunroq, bittasi qizil - eng uzun,
ja m n esa 5 ta - bu 1, 1, 1. 1 va 1.
B o lalar olgan b ilim larin i har x il topshiriqlar y o rd am id a m ustahkam lashi
kerak. M asalan, tarbiyachi sonli kartochka ko'rsatadi va bolalarga buyum larni,
sonda nechta birlik borligi k o 'rin n b turadigan q ilib jsylashtirishni ta k lif qiladi.
Y o k i u 3 ta doirachali, sonli kartochkani ko'rsatadi, bolalar esa doira, uchburchak
va kvadratni qo'yad ilar. B olalardan 3 ta shaklni nega ajratib sanaganini, u qaysi
shakllarni ajratib q o 'y g a n in i (1 ta doira, 1 ta uchburchak, 1 ta kvadrat), 3 sonida
nechta birlik borligini so'rash m u m k in . Shunday qilib , tarbiyachi bolalarni natural
sonlarning
hosil
b o 'lish i
bilan
tanishtiradi:
sonni
bir
b irlik
orttirish
yoki
kam aytirishga qarab, katta yoki kichik son hosil b o 'la d i.
Katta
guruhda
bolalarda
tartib
sonlardan
foydalanish
m alakasini
rnvojlantnrish davom ettiriladi. B o la shu yoshda ham k o 'p in c h a sonning tartib
q iy m atin i m iq d o r qiym ati bilan alm ashtirib vuboradi. Shu sababli bolalarga tartib
sonning m o hiyatin i o chib berish, m iqdor son har d o im ham tartib son bilan ustmaust tushaverm asligini ko'rsatish, tartib son esa har d o im b uyum larning m a 'lu m
m iqd o rini
bildirib
turishini
ko'rsatish
kerak.
Tartib
sanoqni
kiritishga
qadar
bolalarga «q a n c h a » ? degan savolga ja v o b berishda faqat chapdan o 'n g g a qarab
sanashnigina emas, balki o 'ng d a n chapga qarab ham , o'rtasidan boshlab ham
sanash m u n ik in lig in i. qator emas. boshqacha jo vlash tirilg an buyum larni nstalgan
b uyum lardan
boshlab sanash m u n ik in lig in i ham
M
ko'rsatish kerak. Agar sanoq
i o ' :ka/.ib yn'norm a}. sanashning qapsi b in uindan bos^anganip.i va
1 1>11 •-I
<|,i\■
■
11.11:11111;■ sanaiganini eslab qolib) lo 'g ’ ri olib borilsa, natiia har doim bir xil
t 1111 ], i s i ■i .:
:
Kola tarlib sanoqda «nechanchi?» savoliga javob berish talab qilinganda
liim iu ila m i
har d o im
qator qilib
joylashtirishlarini o'zlashtirib
olishi
kerak.
( Idalda. ehapdan o 'n g g a qarab sanashadi (o ‘ ngdan chapga qarab sanash ham
m u m k in . am m o bola sanoq qanday ta rtib d a o lib borilayotganini bilishi kerak).
B olalar
b uy u m n in g
boshqa
buyum lar
orasidagi
tartibini
aniqlashda
ssmoqning y o 'n a lis h i m u h im aham iyatga egaligini bilib oladilar. Tarbiyachi har
d o im «qancha?» savoliga sanab chiqilgan buyum larning ham m asi qanchaligini
aytish bilan, «qaysi?» («sanoq b o'y icha nechanchi?») savoliga bir buyum ning
boshqa buyu m lar orasidagi o 'rn in i bilib. ja v o b berish kerakligini va birinchi,
ik kinchi, uchinchi deb sanash kerakligini eslatadi va ta ’kidlaydi.
B o lalarni
«q ay si?»,
«nechanchi?»
savollarini
tushunish
va
farq
qilish
b o 'y ic h a m ashq qildirish uchun ularni buyum larning kattaligi va rangiga qarab
taqqoslash m alakalaridan foydalanish m aqsadga m uvofiq. M asalan, ularga rangli
q o g 'o z boMagi ham m asi b o ‘ lib qanchaligini; yuqoridagi birinchi b o 'la k qanday
rangda ekanini: qaysi b o ‘ lak beshinchi, yashil bo‘ lak hisob b o 'y ic ha nechanchi
ekanini, qora Ь оЧ ак hisob b o'y icha nechanchi ekanini topish topshirig‘ i beriladi.
B un d ay topshiriqlarda geom etrik shakllar - katta uchburchak, doira. uchburchak.
to'rtburchak, rangi bir xil, am m o har xil kattalikdagi katta uchburchak, katta doira,
katta to'rtburchaklardan foydalanish m u m kin . U («K atta doira sanoq bo'yicha
nechanchi?, qaysi shakl to 'rtinchi? Katta to ‘rtburchak sanoq bo'y icha nechanchi?»
K e y in gi shaklni ayting. U qanday? O ltinchi shakl nim a deb ataladi?»). «Q aysi?»
savolini tushunish malakasi hafta haqidagi bilim larni aniqlashga doir mashqlarda
ham
m ustahkam lanadi.
M asalan.
tarbiyachi
haftaning
birinchi
kuni
nim a?,
haftaning uchinchi kuni qanday atal ish ini, haftaning nechanchi kuni payshanba? va
h. k. savollarni har xil ifodalashi kerak. B u ham diqqatni to ‘ plash. ham bilim larni
yanada chuqur o'zlashtirishga
im kon
beradi. O 'y in
usul lari ham
samaralidir.
C h un on e hi. o'qituvchi gapiradi va u o '/ nutqini llanelegrafda nam oyish qilish
ft 7
biian kuzatib boradi. O 'tlo q d a qanday hayvoniar borligini ayting. Hav\'onIarni
narigi q irg ’ oqqa o'tkazish kerak. K o 'p r ik tor b o 'lg a n i uchun ular bir-birining
orqasidan ketma-ket ketishadi. D iq q a t bnlan qarang. n im a birinchi ketm oqda?
N im a ik kin chi bo*lib ketm oqda? S ig irnin g orqasidan n im a ketm oqda? ... Q o 'y d a n
oldin
n im a
ketm oqda?
N im a
oxirida
ke tm oqda?
Q o 'z ic h o q
hisob
b o'y icha
nechanchi? H am m asi b o 'lib nechta hayvon k o 'p rik d a n o 'tm o qd a? M aktabgacha
ta 'lim yoshidagi bolalarning katta g uru hida turlicha kattalikdagi har xil joylashgan
b uyum lardan
ikkitadan,
beshtadan,
to 'q q iztad a n
kabi
ifodalarni
qo 'lla b ,
tengliklarni aytishga o'rgatish davom ettiriladi.
D astlabki m a 'lu m o tla rn i d id a ktik tarqatm a m ateriallar bilan bajariladigan
m ashqlarda berish m aqsadga m u vofiq. B o la g a 4 ta uchburchakni ajratib sanash va
ularni qator q ilib qo 'yishn i; shuncha doirachani ajratib sanab, ularni uchburchaklar
ostiga joylashtirish; doiralar ostiga ularga teng m iqd o rd a kvadratlarni qo 'yish,
uchburchaklar,
dopralar,
kvadratlar
nech talig in i
qayta
sanashni
ta k lif qilish
m u m k in . N ihoyat, ushbu savolni ham berish kerak, «H a r bir qatorda nechtadan
geom etrik shakl bor?». B u savolga har x il ja v o b berishga y o 'l qo'yish m u m kin :
ix cham ja v o b — «T o'rttadan»; to 'liq ja v o b : «T o 'rttadan geom etrik shakl» yoki
«H a r bir qatorga to'rttadan geom etrik shakl jo y la sh tirilg an ».
B un d ay
topshiriqlar
bolalarning
b ilim la rin i
m ustahkam lashga
yordam
beradi. T arbiyachi sonli kartochkani ko'rsatadi va kartochkada nechta doiracha
b o ’ lsa, shuncha b uyu m n i ajratib sanab qo 'y is h n i ta k lif q iladi. Kartochkani yana bir
m arta
ko'rsatadi
qo'yishada.
va
sonni
aytadi,
bolalar
Shundan
keyin
tarbiyachi
shuncha
so'raydi.
buyum ni
« S iz
ajratib
nechtadan
sanab
o 'y in c h o q
q o 'y d in g iz ? » yoki «S tolda nechta o 'y in c h o q va kartochkada nechta doira bor?»
B olani o 'z tevarak-atrofidan tengliklarni topish b o'y icha mashq qildirish
zarur. (B o lalar stol atrofida 2 tadan, 4 tadan o 'tirish ib d i, stollar qatorga bittadan
q o 'y ilg a n , har qaysi stol yonida 2 tadan kursi (stul) turibdi. H ar qaysi shkafchada 5
tadan sochiq bor va h. k.)
Katta guruhda bolalarning biri ko'proq. biri kam roq jo y olganda ham
b uyum lar
guruhlari
leng
b o 'lish i
m u m k in lig i
haqidagi
lasax \uilari
>ii I
i ur/m aehi
....и- ;.m.uii.
ilaneiegrafga
(dcskuua,
ischburenukiar
va
I.' ,i. h .r. i.и in hir-birining lagiga qo'yadi. bolalar ularning m iix b rin i aniqlavdi (5 \a
‘ i
*. 11ч ■
i, I.:: ] кon in larbiyachi uchburchaklarni boshiiaeha q o ’yadi: ularni sanab
i 111111 11 va dasllabki m iqdor o'zgargan yoki o'zgarm aganligini aytish ni so'raydi:
rndi k\adratlar va uchburchaklar nechtadan b o 'ld i; nim a o'zgardi (uchburchaklarni
liic.liqacha q o 'y d in g iz , endi ular ko'proq jo y oldi).
«K\adratlar o'shancha - 5 ta ekani k o 'rin ib turishi uchun ularni qanday
q o ’yish (ustiga qo 'yish yoki yoniga qo 'yish) m u m k in ?» - deb so'raydi tarbiyachi
<i\iiida.
Boshqacha
vaziyatdan
ham
foydalanish
m um kin:
kvadratlarni
uchburchaklar tagiga bittadan oralatib qo 'yish va bolalarga bunday savollarni
berish
m u m kin :
U
yoki
bu
uchburchaklar nechtadan?
shaklning
m iqdori
U lar 5 tadan ekanini
o 'zgardim i?
Kvadratlar
qanday tekshirish
va
m um kin?
(Sanash, bir-birining ostiga q o 'y ib chiqish). Bolalarga to 'g 'ri usullardan foydalanib
3. 4. 5 sonlarining hosil bo'lish i bilan tanishtirish va bu sonlar doirasida sanashni
o'rgatish: bir qator qo 'yilgan predmetlarni sanab, sonni tartib bilan aytish, sonni ot
bilan
m oslashtirib,
oxirgi
sonni
sanalgan
predmetlarga taaluqli
q ilib
aytish.
m asalan. "B ir. ikki, uch, - ham m asi b o 'lib uchta qa la m ”, "B ir, ikki, uch, to'rt
- ham m asi
b o 'lib
to'rtta
qalam ”
tarzida.
3,
4,
5 sonlari
doirasidagi
sonli
kartochkalar bilan tanishtirish. B olalarga 3, 4, 5 gacha bo'lgan sanoq va tartib
sonlarni
o'rgatish,
"Q a n c h a ?” .
ilQ ay si?” ,
“N echanchisi?”,
"S anoq
bo'yicha
n e chanchi?” . "N echanchi o 'rind a ?”, "H am m asi b o 'lib nechta?” savollariga javob
berib,
sanoq
va
tartib
sonlardan
to 'g 'ri
foydalanishni
o'rgatish.
Bolalarga
predm etlarning ikki guruhini qivoslashni m ashq qildirish va taqqoslashni o'rgatish.
masalan (''Bir. ikki, uch, to'rt, besh - ham m asi b o 'lib beshta koptok", '"Bir. ikki.
uch. to'rt - ham m asi b o 'lib to'rtta kubik. Beshta k o 'p. to'rtta kam. Koptoklar
kubiklardan bitta k o 'p ekan"). 5 gacha bo'lg an sonni o 'zid a n kichik bo'lgan ikkita
songa (buyum lar m isolida) ajratish. M asalan, “ Senda 5 ta o lm a bor, ikkitasini
ukangga berding. O 'z in g d a nechta q o ld i?” degan sa\ol bilan m urojaat qilish.
Predm etlarning
kam
guruhiga
etishniagan
predmelni
qo'shishni
yoki
ko'p
guruhdan bitta ortiqcha predmelni olishni va guruhlar o rtasida bir xil miqdordagi
69
har xil predm etlardan
iborat tenglik hosil qilishn i o'rgatish. C 'K artochkaning
yuqori qatorida uchta anor, pastki qatorida to'rtta olm a, anorlar olm alardan bitta
kam . A g ar yana bitta anor qo 'ysak anorlar va o lm alar soni teng b o 'la d i"). 4 yoshli
bolalarni o 'q itis h n in g asosiy vazifasi ularni to 'g 'ri usullardan foydalanib, 5 ichida
b uyu m larn i.
tovushlarni,
harakatlarni
sanashga
o'rgatishdir.
D astlabki
m a s h g ‘ulotlarda tarbiyachi sanash nam un asin i k o ‘ rsatib o ‘ zi sanaydi, bolalar esa u
sanagan b uy u m la rn ing u m u m iy m iq d o rin ig in a aytadilar, y a ’ni sanoq jarayo n in i
tarbiyachi o ‘z
o 'rg atish
zim m a sig a
bir-birining
o ladi.
ostiga
sanoq
natijasini
paralel jo ylash gan
bolalar aytishadi.
2
qator
buyum lar
Sanoqqa
g uruhini
taqqoslash asosida tuziladi. T aqqoslanuvchi g uruhlar yonma-yon turgan sonlarni
ifodalashi kerak: 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4.4 va 5. B u natural qatorning har bir keyin
(o ld in ) keladigan sonining hosil b o 'lish prinsipini o'zlashtirish uchun ko'rsatm ali
asos hosil q iladi, bolan in g bir to 'p la m bir son bilan, ikkinchi to 'p la m boshqa son
bilan atalishini tushunishga yordam
beradi. M asalan, tarbiyachi sanoq zinasi
(n arvo n i)n in g pastki p o g 'o n a sig a 2 ta buyum (2 ta archa) qo 'y a d i, ular ni qayta
sanaydi, b u n d a bolalar e’ tibo rin i natijaviy songa qaratadi. Shundan keyin ustki
po g 'o n a g a archalar ustiga aniq m os keltirib boshqa buyum larni (2 ta olm ax onni)
q o 'y a d i. U larni sanaydi, bolalarga m iqdoriy m unosabatlarni (2 ta olm axon va 2 ta
archa, archalar va o lm ax onlar m iqdo ri tengdan) nam oyish qiladi. S hundan keyin
tarbiyachi
ustki p o g 'o n a g a
m unosabatlarni
aniqlay di:
yana
bitta o lm ax on
« O lm a x o n la r
qo 'y a d i va darhol
k o 'p a y d im i
yoki
m iqdoriy
k a m a y d im i?»
-
« K o 'p a y d i» . B o la la r « k o 'p n i» ju d a yaxshi ko 'radilar. «B itta o lm ax onning ju fti
y o 'q , o lm a x o n la r k o 'p , archalar esa kam . A rch alar 2 ta, olm axonlar nechta? Sanab
chiqish kerak». T arbiyachi sanaydi: "B ir, ikki, ...". Shundan keyin yangi s o 'z - u c h
sonini aytadi. (H a m m a si b o 'lib , 3 ta o lm ax on ) Tarbiyachi q o 'lin i aylantirib ishora
q iladi, bu ishora - uch soni sanab chiqilg an uchala o lm ax on n in g ham m asiga
tegishli ekanini bild iradi, shundan
keyin xulosa chiqaradi: "Jam i
olm axonlar
uchta’". B o lalardan o lm ax onlar qanchaligini takrorlashni so'raydi, darhol ularning
e'tib o rlarini sonlardan qaysi lari katta. qaysi lari kich ik ekaniga qaratadi: "U c h
ikkidan katta. ikki uchdan kichik. Uch katta. ikki esa kich ik". Bolalar bunga
7()
I > rin .iii
isnonch hosil qiiauiiar. L 'iar. aga:' guruh.urJagi huyum lar iengcian
11 m1,i\.иcl.in) Iw is a . ularning m iqdori
Im i.u IiI.ii
bir xii sonr.ir.g o 'zi bilan belgilanishini
(2 la olm axon va 2 ta archa). agar 1 la buyum olinsa (qo'shilsa).
I’liw im hir kam (k o 'p ) qo lishini va guruh yangi son - uch bilan belgilanishini
knTaililar.
B olalar har bir son b uyum larning
m a 'lum
m iqdorini
belgilashini
Hi'.luma boshlaydilar. Dasturda m aktadga tayyorlov guruhlari uchun son-sanoqqa
n 'lg a tish vazifalari quyidagicha belgilangan:
1.
10 gacha b o 'lg a n sonlarni to 'g 'ri aytish. to 'g 'ri va teskarisiga sanash
m alakalarini m ustahkam lash.
2.
10 gacha b o 'lg an sonlarda o ldin va keyin keladigan sonni topish va
larqlash.
3.
S onlarning
narsalarni joylashishiga,
o'lcham iga, masofaga. shakliga
b o g 'liq em asligini bilish.
4.
Ikkita k ich ik sonlardan katta sonni hosil qilishni o'rgatish.
5.
100, 200,500 s o 'm lik tangalarning qiym ati bilan tanishtirish.
6.
M iso llarni raqam lar yo zilg a n q o g 'ozlar yordam ida ifodalab vechishga
o'rgatish.
7.
N arsalarni 15 tagacha sanashga o'rgatish.
8.
1 dan 10 gacha b o 'lg a n raqam larning yozilishini o'rgatish.
9.
Narsalarni 20 tagacha sanashni o'rgatish.
10. Ik kin c hi o 'n lik sonlarning hosil b o 'lish in i ko'rsatish.
11. 20 gacha b o 'lg a n
har bir sonni
bittaga orttirish va kamaytirishga
o'rgatish.
12. Q o 'shish
va
ayrishga
doir
sodda
ariftnetik
masalalar
tuzish
va
o'rgatishni davom ettirish.
13. 500 so'm . 1000 so"m. 5000 so‘m , 10000 so'm qiym atga ega bo'lgan pul
birligi bilan tanishtirish.
M aktabga tavyorlash
ajratib
sanash
guruhida
k o 'n ik m ala rin i
tarbiyachi
takom illashtiradi.
bolalarning
Bolani
20 gacha sanash.
har
xil
yo'nalishda
sanashtia. qaysi b m u m la r sanalganini. sanash qa\si buxumlardan boshlanganini
71
eslab qo lib , hech bir buvum ni ikkp marta sanam ay, oitta ham b uyu m n i o 'tk azib
yuborm ay
sanashga
tushunchalarini
shakllantirpsh
o ’ rgatiladi.
o 'zlashtirish.
k o 'p
m iqdordagi
«T e ngd an»,
«b aravardan»,
shuningdek
sanoq
rang-barang
« к о 'р » .
«kam »
k o 'n ik m ala rin i
puxta
m ashqlardan
va
ko'rsatm ali
q o 'lla n m a la rd a n foyd alan ilgan d ag ina m u m k in b o 'Ia d i. T arbiyachi buyum larni har
xil kom binatsivalarda: bir guruhni qator qilib , ik kin c hi guruhni doira bo'y icha,
boshqasini esa bir nechta (2-3 qism ) guruh q ilib jo y lash tirad i va h. k. Tarbiyachi
bolalarni shunday usullarni izlashga u n d a y d iki, ular y o rd a m id a b uyum larning
jo y la sh ishla rig a nisbatan qulay va tez hisoblash m u m k in b o 'la d i.
B olalarga tovushlarni, harakatlarni sanashga, b u y u m la r m iq d o rin i sezish
b o 'y ic h a aniqlashga doir topshiriqlar berish zarur.
M a z k u r yosh bosqichida bolalarni tartib sanoq b o 'y ic h a m ashq qildirish
davom
ettiriladi.
M asalan, tarbiyachi
5-8 ta b u y u m
tasvirlangan
kartochkani
bolalarga ko'rsatadi. H a m m a buyum lar qancha e kanini, u y o k i bu buyum sanoq
b o 'y ic h a nechanchi ekanini so'raydi. (D aftar o ld id a nechta b u y u m turibdi? Qaysi
buy u m la r? K ito b bilan ruchka orasida qaysi buyu m lar tu rib d i? R uch ka sanoq
b o 'y ic h a nechanchi? v a h. k.)
M a ktab g a
b o 'y ic h a
tayyorlash
sanashga
guruhida
o 'rg a tila d i.
bolalar sonlarning
D astlab
bunday
teskari
m ashqlar
kelish tartibi
aniq
m aterialda
o 'tk a z ila d i. B unday m ashqlarni uncha katta b o 'lm a g a n sonlardan boshlash tavsiya
etiladi. M asalan, tarbiyachi stoliga 5 ta o 'n in c h o q (b u y u m ) q o 'y ilg a n . B olalar bu
buyu m larn i sanab b o'Ig an idan keyin tarbiyachi ularni bittadan olishni aytadi,
bolalar esa qo lg an o 'y in c h o q la r sonini (... beshta ... to'rtta .., uchta..,ikkita ..., bitta
.., hech n im a ) aytishlari kerak.
M ashqdan m ashqqa o 'tilg a n i sari b uyum lar m iq d o ri ko 'p a y tirib boriladi.
Shundan keyin bolalarda sonlarni teskari tartibda k o 'rg a zm a li m aterialsiz ayta
o lish m alakasi asta-sekin hosil q ilin a boradi. Shu m aqsadda «K e v in g i (oldingi)
sonni ayt». «S anashni davom ettir». «K ic h ik sonni ayt», « K im katta?», «K o ptokni
ushla»
kabi
yoshidagi
o g 'z a k i
bolalar
didaktik
raqam lar
o 'y in lar
bilan
tavsiya
q ilin a d i.
tanishganlaridan
72
M aktabgacha
keyin.
bunday
tarbiya
o 'yin lar
11111,1n 11iI! 1 111[) lovcia.anib o 'lk azila d i. Bolalar ra q a m ii kartochkaiarni na:.;;:'a! qa'.o:
-.i>nLit iiiiny. kclishi la r lib id a jo y la s h lir a d ila r . S o ’ ngra tarbiyachining to p s h ir ig 'ig a
lunoan sonlarni leskari ta rlib d a (b e sh d an boshlab. yetti dan boshlab. to 'q q iz d a n
boshlab va h. k. dan boshlab) aytadilar.
M a s h g 'u lo tla r m a zm un ig a 10 ichida sonlarning birlardan iborat tarkibini
m ustahkam lashga y o 'n a ltirilg a n mashqlarni kiritish zarur.
7
yoshga qadam qo 'yg an bolalarni o 'qitishda raqamlar bilan tanishtirish
katta o 'rin ajratiladi. T arbiyachi buyum lar m iqdori haqida tushunchani ularni
sanash
b ila n g in a
m u m k in lig in i
emas.
aytadi.
balki
R asm dan
kattalardek
samolyotni
raqamlarga
qarab
ham
bilish
ko'rsatadi va
darhol
1 raqam ini
qo 'y a d i. Shundan keyin qator mashqlar bajariladi. Masalan. tarbiyachi 1 raqamini
nam oyish q iladi, bolalar esa shuncha buyum ni ko'rsatishadi. Tarbiyachi nechta
buyum ni ko'rsatsa, bolalar qanday raqarn kerakligini aytishadi va uni o 'z o ldilariga
q o 'yishadi. 1 raqam i haqidagi bolalarning tasavvurlarini m ustahkam lash uchun
ularga 1 dan qancha katta, 1 2 dan qancha kichik va h. k. ni raqamlar bilan
ko'rsatish so'raladi.
M aktabgacha yoshdagi bolalarni 2 raqam i bilan tanishtirish uchun yuqorida
tavsiflangan usullardan ham , yangi usullardan ham foydalanish m u m kin . M asalan,
tarbiyachi xonadagi b uyum larning qaysilari haqida «ikkita» yoki «ikkitadan»
deyish m u m k in lig in i so'raydi. (B uyum lar oldindan tayyorlab q o ’ nilgan b o 'lish i
kerak), yoki flanelegrafga 2-3 ju ft buyum ni qo'yadi va ularning nechtaligini raqam
bilan belgilash m u m k in lig in i aytadi va uni ko'rsatadi. Bolalar beshta raqam ning
ham m asi bilan sekin-asta ana shunday tanishtiriladi. B ilim larni m ustahkam lash har
xil am aliy m ashqlar ja ra y o n id a am alga oshiriladi. Bunday mashqlar asosida bolalar
qaysi son katta ekanini faqatgina real buyum larda emas, balki raqamlarda ham
ko'rsata oladi.
Tarbiyachi
bolalarga
ko'rsatgan
raqamga
mos
keladigan
m iqdordagi
buyum larni ajratib sanashni; buyum larni qayta sanab, natijasini o voz chiqarib
avtm aslikni, uni raqamlar yordam ida ko'rsatishni; raqamii kartochkalarga nisbatan
mo'Tjal olib. qaysi son qaysi sondan katta va qancha katta (kich ik) lig in i aniqlash
(raqam ni ko'rsatish bilan) to pshiriqlarini bajarish m u m kin .
R aqam larni o'zlashtirish k ic h ik sonlarning hosil b o 'lish ig a doir m ashqlar
orqali am alga oshiriladi.T arbiyachi 5 ta buvum qo 'y ad i, so'ngra 1 ta buyum ni olib.
qancha qolganini raqam b ila n ko'rsatishni so'raydi. 1 tadan b uy u m n i olish to 0
raqam ini ko'rsatguncha d a v o m ettiriladi.
R aqam lar yo rd am id a bolalar keyingi (o ld in g i) sonni aniqlash v a aytishga
o 'rgatiladi. M asalan, bolalarga 6 raqam i beriladi va keyingi sonni raqam bilan
ko'rsatish so'raladi? 7 raqam ini ko'rsatib. o ld in g i sonni ko'rsatishni so'raladi va h.
k. M aktabg a tayyorlov g u ru h id a b olalarning sonning 2 ta kich ik sondan iborat
tarkibi haqidagi tasavvurlari shakllantiriladi. Sonni 2 ta kich ik songa ajra tish va 2
ta kich ik sondan bitta katta son hosil qilish g a o 'rg atilad i. M aktab g ach a ta 'lim
yoshidagi bolalarni sonlarni 10 ic h id a hosil qilish va yoyish (ajratish) ning m u m k in
b o 'lg a n
ham m a
hollari
b ila n
tanishtirish
kerak.
Bu
bilan
b o g 'liq
bo'lgan
m ashqlarni 3 sonidan boshlash m aqsadga m u v o fiq . Tarbiyachi tlanelegrafga 3ta
eman y a p ro g 'in i joylashtiradi, yaproqlar nechta va ular qanday rangda ekanligini
so'raydi. S o 'n g ra 1 ta yashil yaproqni 1 ta sariq yaproq bilan alm ashtiradi. N im a
o 'zg a rg a n lig in i, yashil yaproqlar nechtaligini va sariqlari nechtaligini so'raydi (2 ta
yashil va 1 ta sariq, ja m i 3 ta, dem ak, 3 — bu 2 va I). Y a n a sariq yaproq o 'rn in i
alm ashtirib,
uni
yashil
yaproqlardan
o lding a
qo 'y ad i
va
ja m i
yaproqlar
qan chaligin i, qaysi yaproqlar qan chaligin i so'raydi (1 ta sariq va 1 ta yashil.
dem ak, 1 va 2 yana 3).
Boshqa sonlarning tarkibi bilan ham bolalarni shunga o'xshash tanishtirish
kerak:
4 — bu 3 v a 1; 1 va 3; 2 va 2;
5 — bu 4 v a l; 1 va 4; 3 va 2; 2 va 3;
6 — bu 5 va I; 1 va 5; 4va 2; 2 va 4; 3 va 3;
7—
bu 6 va 1; 1 va 6; 5 va 2; 2 va 5: 4 va 3,3 va 4:
8—
bu 7 va 1; 1 va 7; 6 va 2; 2 va 6; 3 va 5; 4 va 4:
9 — bu 8 va 1: 1 va 8; 7 va 2: 2 va 7: 6 va3: 3 va 6:
74
li,
in: '> va i : 1 \a S>: 8 va 2; 2 \a 8: 7 va 3: 3 va
(i \a
4 va 6: 5 va 5.
Sonlarning 2 la k ic h ik sondan iborat tarkibini o'rganlshda b o lala rn i faqai
katta bilan kich ik n i (7 v a 1 - bu 8) birlashtirish emas. balki kichik b ila n katta sonni
birlashtirishga
doir
(1
va
7 - bu
8)
ham
mashq
qildirish
tavsiya etiladi.
M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning sonning 2 ta kichik sondan iborat
larkihiga doir b ilim la rin i mustahkamlash uchun kartochkalar. buyum lar bilan.
keyinroq esa raqam lar bilan har xil mashqlardan, «Topchi, ikkinchi q o 'lim d a
nechta?»,
«S an o q
lotosi».
«Senda
qancha?»,
« Q o 's h ,
ol»
kabi
o'yinlardan
foydalanish kerak. S onning tarkibi bilan tanishtirish bolani qo'shish va ayirishga
doir sodda m asalalarni vechishga o lib keladi.
Bolalarni butun predmetni teng bo‘laklarga bo‘lishga o'rgatish. Butun
b uy u m n i qism larga b o ’ lish. B olalarga butunni qism larga bcrlishni qo g 'o z varag'ini
(kvadrat shaklida
boMishi m u m kin ) teng
ikki qism ga boMishni
o'rgatishdan
boshlash kerak. B olalarga q o g 'o z varag‘ ining o ‘rtasidan buklab teng ik kig a bo'lish
vazifasi beriladi. B olalar dastlab qo g ‘o z varag 'in i 2 ta teng qism ga bo'lg anliklari
uchun tarbiyachi birinchi qism ni butun varaq ustiga q o ‘yib taqqoslash va qaysinisi
katta, yo ki kich ik ekanini gapirib berishni (butun varaq yarim dan katta, bitta bo'lak
butun varaqdan kich ik ) ta k lif qiladi. Shundan keyin yarim varaqlarni birlashtirib,
bitta b o 'la k qo 'y ilsa . butun varaqqa teng varaq hosil b o 'lish i ko'rsatiladi.
B o lalar yarim ta so‘zin i yaxshi tushunm oqlari uchun tarbiyachi bir varaq
q o g ‘o zni 2 ta teng b o 'la k k a b o 'la d i va bitta b o'Iakn i yarim varaq, deb atash
m u m k in lig in i va agar m u m k in bo'lm asa, nega atab b o 'lm aslig ini so'raydi. («B u —
kichik b o ‘laginichi. ... nega m u m kin em as?») Bolalarga yarim ni ikkidan bir deb
aytish ham m u m k in lig in i tushuntirish kerak. Shundan keyin ikkidan bir qism ni
ko'rsatish va uni butun kvadrat ustiga q o 'vish n i, qolgan yarim lar ustida ham shu
ishni bajarish zarur. (« B iz bitta ikkidan birga yana bitta ikkidan birni qo 'shd ik va
bitta
butun
kvadrat
hosil
qild ik ».)
Butun
bilan
uning
bo'laklari
orasidagi
m unosabatlar haqidagi bilim larni m ustahkam lashni doirani ikkiga bo'lish m isolida
am alga oshirish m u m kin . Shundan keyin m aktabgacha ta'lim soshidagi bolalar
75
butunni
teng
to'rt
b o 'la k k a
b o 'lish
bilan
tanishtiriladi.
T a 'lim
faoliyati
boshlangandan keyin, buni bolalardan kim lar bilish-bilm asliklarini aniqlab, qanday
bajarish kerakligini so'rash kerak. A g a r ja v o b to 'g 'ri boTsa. u holda tarbiyachi uni
qisqa va aniq q ilib takrorlaydi. A g a r ja v o b n o to 'g 'ri b o'lsa, qo g ‘o z varag ‘ ini bir
buklash, keyin yana bir buklash kerak. deb tushuntiradi. Batartib ishlasli, boT aklar
teng
b o 'lish i
uchun
tekis
buklash
kerakligini
uqdiradi.
Q o g ‘o z
b u k la n ib
b o 'lin g a n id a n keyn, u n i yo)rish va h am m a qanday bajarganini tekshirish va nechta
teng b o ‘ lak hosil b o 'lg a n in i sanab chiqib aytish talab q ilin ad i. S hund an keyin
bolalarga bu ishlarni m ustaqil bajarish; n im a hosil b o ‘ lg anini va qanday hosil
b o 'lg a n in i gapirib berish; q o g 'o z n i 4 b o 'la k q ilib qirqish; bitta b o 'la k n i butun
varaq ustiga q o ‘yish va taqqoslab n im a kattaligini aniqlash; yana bir b o 'la k n i
q o 'y ib ,
n im a
kattaligini;
b utun
varaq
yoki
2 ta
b o 'la k
kattaligini
aniqlash
topshirig‘ i beriladi. S hundan keyin navbati bilan 3 ta b o 'la k bilan, 4 ta b o 'la k bilan
taqqoslanadi.
B olalardan to ‘rt b o ‘ la k n in g har birini n im a deb atash m u m k in lig in i so‘ rab,
ularni to ‘rtdan bir, chorak so'zlari bilan tanishtirish kerak. B o la la r to 'rtdan bir
qism n im a ekanini — shunday to'rtta qism dan biri ekanini tushunishlari kerak.
T arbiyachi quyid ag id ek m ashqlarni o 'tkazishi m u m kin : bitta qism n i o lib , stolda
nechta to'rtdan bir qism q o lg an in i, so‘ ngra 2 ta qism ni olib, bularning qaysinisi
katta, qaysinisi k ich ik degan savollarni beradi. D oira, q o g 'o z bo'lakchasi bilan
ham shunday m ashqlarni o 'tka zish m u m kin .
B olalar b uy u m larn i 2 va 4 ta teng qism larga b o 'lish m alakasini egallab
o lganlaridan keyin, ular qism lari b o ‘yicha butunni va butun b o 'y ic h a u n in g qism in i
topishga
o 'rg a tila d i.
m u m k in . T arbiyachi
T a 'lim iy
faoliyatlarni
m ana
bunday
tashkil
qilish
ham
bolalarga kvadrat shaklidagi q o g 'o z va rag 'in i 4 qism ga
b o'lish n i ta k lif q iladi. K atta o 'lch a m d a g i kvadratni olib, uni qism larga b o 'lad i.
H am m adan
varaq n in g
to 'rtdan
bir qism ini
ko'rsatishni
so'raydi va o 'zid a g i
nam unani ko'rsatadi. B o la la rn in g e'tiborini o'lcham lardagi farqqa tortadi. sababi
haqida o 'y la b k o 'rish ga im kon beradi.
76
\L4ir
iw laiar
qism larning
o ic h a m ia r i
orassuag:
farqni
pa\qamasa'.ar.
la rlm ac h i f.anclegrafga kichkina va katla k\adrallami m ahkam laydi. Bolalarga
q n ’ llarida kichik varaq qism lari turganini tushuntiradi. Bolalarni bunday xulosaga
ulib kcladi: agar buyum katta o 'lch a m li bo'lsa. uning bo'lagi ham katta bo'ladi.
kichik buyu m n in g b o 'la g i katta buyu m n in g bo'lagidan kichik bo'lad i. Shundan
keyin har qaysi varaqqa mos choraklar (to'rtdan bir qismlar)ni q o ‘vishni taklif
qiladi. Shunday qilib , bolalar o ‘zaro bog'lanishlarni o'rnatishni o'rganadilar. Bu
ishning m antiqiy tafakkurni rivojlantirishdagi aham iyati katta.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni pul birliklari bilan tanishtirish.
M aktabga tayyorlash guruhida bolalarni pul birliklari bilan tanishtirish vazifasi
qo 'y ila d i.
Tarbiyachi
bolalarga
100,
200.
500
va
1000
s o 'm lik
pullarning
kartondan qirqilgan nam unalarini tarqatadi. U larni qarab chiqishni ta k lif qiladi.
(« T o 'g 'ri, bular p ullar deyiladi»). "Qaranglarchi, u erda qanday raqamlar turibdi? deydi tarbiyachi: - Q aradinglarm i? B ir s o 'm lik n i toping, ko'rsating (o ‘zi tcgishli
chaqani ko'rsatadi). 200 so 'm lik n i toping, unda 2 raqam i bo'lishi kerak. Besh yuz
so 'm lik n i, toping, 100 so‘m lik n i, toping. H o zir « D o 'k o n » o 'y in in i o'ynaym iz.
H a m m a so‘m larni o ld in g izg a qo 'y in g . (Tarbiyachi oldindan qim m atlari (qancha
turishi) m a ’ lum b o 'lg a n buyum larni tayyorlab qo 'yad i, bir varaq oq qo g 'oz—
lOOsom. bir varaq rangli qo g 'o z — 200 so‘m , qora qalam - 300 so'm . daftar 300
so'm , rasm - 500 so'm ). D o 'k o n ochiq, n im a qancha turishini bilish kerak. Bir
varaq oq q o g 'o z 100 som turadi. Bir varaq oq q o g 'o z uchun toMash kerak bo'lgan
pulni ko'rsating. B u rangli q o g 'o z varag‘ i esa - 200 so'm turadi. Shunday pulni
ko'rsating. B u erda daftar ham sotiladi. U - 300 so'm turadi. 300 so‘m lik pulni
toping, b un in g uchun lt a 100 so'm va Ita 200 so'm kerak bo'lad i. Rasm 500 so'm
turadi. 500 so 'm lik n i toping va ko'rsating» va h. k.
« D o 'k o n »
o 'y in in i, 2-3 m ashg'ulotda. har xil
buyutnlardan
loydalanib,
takrorlash m u m kin .
K evingi
m ashg'ulotlarda
bolalar
egallagan
bilim larini
hisobga
olib.
mashqlar tashkil qilish kerak. M asalan, 5 ta 100 so 'm lik , 2 ta 200 s o'm lik. 1 la 500
s o 'm lik
lardan
iborat pul birliklaridan
77
foydalanish m um kin. Boialar sonning
birlildardan. 2 la kichik sondan iborat tarkibini o ‘rganishgan. Oldiri bolalarga 500
so 'm lik k a c h a b o 'lg a n pullar bilan, keyin 1000 so'm likkacha bo'lg an pullar bilan
ish k o'radigan m ashqlarni berish tavsiya etiladi.
Q u yid ag id ek o ‘yin-topshiriqlar m aqsadga m uvofiq:
1. « B ir varaq oq q o g 'o z 100 s o 'm . bir varaq qizil q o g 'o z esa 200 s o 'm
turadi. B ir varaq qizil q o g 'o z uch un haqni qanday to 'lash m u m k in lig in i o 'v la b
k o 'rin g (100 so'm + 100 so'm );
2. D aftar 300 so'm turadi. U n in g uchun haqni qanday pullar b ila n to 'lash
m u m k in ? (100 s o 'm + 100 s o 'm +100 so'm );
3. Q a la m 5 00 s o 'm turadi. U ni qanday to'lash m u m k in ? (100 s o 'm + 100
s o 'm +100 so'm + 100 s o 'm +100 s o'm ; 2 0 0 so 'm +200so'm+100 so'm ;).
S o'n g ra qiym atlari 1000 s o 'm lik k a c h a b o 'lg a n pu l birliklari b ila n shunga
o'xshash m ashqlar o 'tk a zila d i. T opshiriqni kim to 'g 'ri bajarsa, unga fishka yoki
bayroqcha berish m u m k in . M a s h g 'u lo t oxirida bolalar k im necha m arta to 'g 'ri
ja v o b berganini hisoblaydilar.
A g ar bolalar « p u l b irliklari» tushunchalarini o 'zlash tirib o iishgan bo'lsa.
ushbu xild agi m ashqlardan foydalanish m u m k in : « B ir varaq oq q o g 'o z 100 s o 'm
turadi, bir varaq rangli q o g 'o z uchun esa undan 100 s o 'm ortiq to 'la sh kerak. B ir
varaq rangli q o g 'o z
qancha tu rad i?», « N im a qancha turadi?»
o 'y in i
bolalar
o'zlash tirgan b ilim la rn i m ustahkam lashga yordam beradi. Bolalarga pul birliklari
beriladi. T arbiyachi o 'z stoliga har x il buyum larni y o y ib qo 'y a d i va ularning
bahosini aniqlab qo 'y is h n i ta k lif qiladi.
« B u ruchka 200 s o 'm turadi, bir varaq oq q o g 'o z esa undan lO O so'm arzon
turadi. B ir varaq oq q o g 'o z qancha turadi?» - deb so'ravdi tarbiyachi. (B o lalar
o 'zlarid a n kerakli pullarni topishlari, uni yuqoriga ko'tarishlari, so'ngra oq q o g 'o z
varag 'i o ldiga qo 'yishlari kerak). R uch ka 200 so'm turadi, daftar esa undan 100
s o 'm ortiq turadi. D aftar qancha turadi? Q anday pulni ko'tarish va daftar oldiga
q o 'y is h kerak? va h. k, Shunday qilib , bolalar tarbiyachi bilan birgalikda har qaysi
b u y u m n in g qancha lurishini topadilar, shundan keyin ularni sotish boshlanadi.
78
I arbiyachi boladan so‘ ra\ J i. «Ayt-chi. sen niniu sr'.ib chiroqchisan. i; qasidav
nai'sa. u qancha turadi?».
N a zo rat savollari:
1.Sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlarini sanab bering.
2.Sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari bir-biridan qanday farq qiladi?
3.
«T engdan». «baravardan». « к о 'р » , «kam » tushunchalarini o ‘zlashtiris
shuningdek, sanoq k o 'n ik m a la rin i puxta shakllantirpsh qanday am alga oshiriladi?
Topshiriq:
Sanash
faoliyatining
rivojlanish
bosqichlarini
“Zinama-zina”
metodi asosida yoriting va taqdim ot tayyorlang.
A d a b iy o tJa r:
1.H asanboyeva.O .U . va boshqalar. M aktabgacha ta'lim pedagogikasi. -Т.:
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н .У ., И браг и м ова З.И ., К осим ова Х .И . М актабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
3. Jum a y e v М . M a k ta b g a c h a yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
shakllantirish m e to d ikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
4. М ихай л ова А ., Н о с о в а Э . Д ., С т ол я р А . А ., П ол я к ов а М . Н .,
В е р б ен е ц
А.
М .Т е о р и и
и технологии
математического развития детей
д ош кол ьного в озр аст а. - Издателство «Д етсво-пресс». Санкт-петербург,
2008.
0 ‘LCHASH HAQIDA TUSHUNCHA
T ayanch
so ‘z
va
ib o r a la r :
o'lcham, matematik tasavvurlar, o'lchov
birliklari, kattalik, miqdor, taqqoslash, nisbiylik.
0 ‘ lc h a m n in g
toptirishda
m u 'lu m
bolalarni
asosiy
xususiyatlari.
predm etlarning
M atem atik
kattaliklari
bilan
tasavvurlarni
tarkib
tanishtiruvchi masalalar
o 'rin egallaydi. Har qanday predmetga to 'g 'ri va to 'la xarakteristika
ncushda predmet kattaligining aham iyati uning boshqa asosiy xususiyatlarining
74
aham iyatidan kam emas. Taqqoslash asosidagina predm etning katlaligini ta’ri flash
m u m k in . "K a tta lik " tushunchasining m a ’ nosini o chib berar ekan. m atem atika
m etodisti
D .G a la n in i
bunday
ko'rsatadi:
"K a tta lik "
deb
predmetlar
va
harakatlarning shunday xususiyatiga a y tiladiki, bu xususiyat bo'y icha predmetlarni
bir-biri bilan taqqoslay o lam iz, bu xususiyat har xil predm etlarda har xil m iqdorda
b o 'lish i
m u m k in ” .
Predmetlarni
taqqoslashning
m a ’ lum
niezonlariga
ko 'ra
predm etlarning kattaliklari tengligi yo ki tengsizligi m unosabati o'rnatiladi. A m m o
har d o im
ham
bevosita
taqqoslashga
duchor
qilinaverm aydi.
B iz
k o 'p in c h a
berilgan predm etni tanish predm etlarning kattaliklari haqidagi o 'z im iz d a hosil
b o 'lg a n
u m u m iy
tasavvurlarda
(Fikrda)
taqqo slaym iz.
Bu
o 'rin d a
idrok
q ilin ayo tg an predm etning kattaligi um um la sh tirilg an obraz bilan taqqoslanadi, bu
borada predm etlarni am alda farqlash tajribasi tugallangandek b o 'la d i. K attalik,
shuningdek, o 'zgaruvchanlig i
yozadi: « O 'le h a m la r —
bilan ham
xarakterlanadi. V .V .D a v id o v
bunday
bu obyektning shunday h o latiki, m a ’lu m chegaralargacha
o 'z g a ra borib, aqalli berilgan aloh id a obyektni o 'zgartirsa ham , am m o uning tur,
b o sh la n g 'ic h sifatini o'zgartirm ay di. B erilgan stol u z u n lig in ig o'zgarishi un ing
k attaligin ig in a o'zgartiradi. am m o u n ing m a zm u n i va sifatini o'zgartirm aydi. stol
stolligicha qolaveradi”.
K attalik n ing
uchinchi
xossasi
un ing
n isb iy lig id ir.
H aqiqatan
ham ,
bir
predm etning o 'z i kattaligi b o 'y ic h a qanday predm et bilan taqqoslanayotganiga
qarab katta yoki kichik deb aniqlanishi m u m k in . S huni ham ta ’kidlab o'tish
kerakki, kattalik predm etning shunday xossasiki, uni predm etdan ajratib, alohida
tasavvur q ilib b o 'lm ay d i, kattalikni predm etdan ajratib b o 'lm ay d i. Predm etning
katlalig ini idrok qilib , biz predmet borasida butun tasavvur (oriyentir) o lam iz (va
shundagina
uni
"katta,
kich ik ”
so'zlari
bilan
a n iq lay m iz)
yoki
alohida
u zu nlik la rn in g ( o 'z kengligi, b alanddigi) nisbati haqida m a ’ lum otga ega b o 'la m iz.
B und ay subyekt uchun har bir konkret holda am aliy aham iyatga ega bo'lg an uchun
k o 'p
holda
kattalikni
aniqlash
uchun
asos
kattalikning
«b a la n d ».
« u zu n ».
« y o 'g 'o n »
b o 'lib
va
h.k.
hizm at
qiladi.
kabi
aniq
Bu
holda
ta'riflaridan
foydalanadilar («bo laga past stul kerak». "m ash inalar keng y o 'ld a n borm oqda".
8d
"H nlanu archa sotib olishdi» va h.k.) . Bir qator predmetlar borki. ular uchun
•• katla-kichik” atam alarini ishlatib bo'lm aydi. Masalan: lenta uzun. qisqa. keng
\oki ingichka (tor b o 'lish i m um kin:
m u m kin
va
h.k.
ko 'rsatm oqdaki.
Shu
6ilan
m aktabgacha
sakragich esa uzun yoki qisqa bo'lishi
birga
kuzatishlar
yoshdagi
bolalar
va
maxsus
tekshirishlar
predmetlarning
kattalikiarini
uniqlashda «katta-kichik», «ortiq-каш» so'zlaridan foydalanishni afzal ko'radilar.
B uning sababi, b irinchidan. bolalarni predmetlarni alohida uzunliklarini (uzunligi.
kengligi,
b a la n d lig i,
differensiallashtira
olm asliklari,
ular
orasida
o 'lch a m lik
m unosabatlarini o 'rn a ta olm asliklari va ularning har birini.. so'zlar bilan aniqlay
olm asliklari, ik kin chidan , o 'zlari k o 'pinc h a kattalikning aniq ta’rifi o'rn ig a jud a
u m u m iy b o 'lg a n katta-kichiklik terminlarini ishlatadilar.
K atta-kichiklik narsalarning fazoviy belgilaridan eng um um iysi, ularning
bir-biridan farqlanuvchi belgisidir. Har bir hajm li narsa haqida gapirganim izda, biz
katta yoki k ic h ik narsa to 'g 'risid a so'zlaym iz. B undan tashqari, narsaning uchta
o 'lc h a m i - b o 'y i, u z u n lig i, eni (qalinligi, balandligi) bo'ladi. A n a shu o'lcham larni
bilgan h o ld ag ina narsani uzun yoki qisqa, keng yoki tor, baland yoki past deyish
m u m k in . L ekin shuni ham aytib o'tish kerakki, buyum larning hajm i (balandligi,
rangi, pastligi, eni) o'zgargani bilan stol yo ki stulniig nom i o'zgarm aydi, Stol
stolligicha, stul stulligicha qoladi. Agar b iz sonlarni oladigan bo'lsak 6 soni 5
sonidan katta, faqat 5 dan emas balki 4,3,2,1 dan ham katta. 3 soni esa faqat 4
sonidan k ich ik emas balki, undan yuqori sonlarning ham m asidan kichik. Boialrni
narsalarning kata-kichikligi bilan tanishtirish ularni maktabga tayyorlashda ju d a
zarur b o 'lib , bolalarn ing aqliy, matematik jihatdan o'sishida, xususan, matematik
qo biliy atlarning o 'sis h id a m u h im aham iyatga ega.
Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarda predmetlar olchamini idrok
qilishining
o'ziga
xosligi.
Dastlabki
vozuv,
matem atika,
rasm.
mehnat
darslaridavoq bolalardan narsalarning katta- kich ikligin i farqlash, ularni taqqoslash
va o g 'za k i aytib berishni talab qiladi. B oshlang'ich maktabda o 'lc h o v birliklarini
o'rganish narsalarning k ich iklik belgilarini ajrata olish bilan b o g 'liq d ir
kichiklik
haqida
to 'g 'ri
tasavvurga
ega
f!!
bo'lish
geografiya.
Katta-
tabialshunoslik.
geom etriya, chi/.m achilikni o ’ rganishda к alia aham iyatga egadir. B o sh la n g ’ ieh
m aktabga po litex n ik ta 'iim
e lcm entiarining k iritilib borilishi m unosabali bilan
narsalarning katta yoki k ich ikligi haqidagi b ilim la r alohida aham iyat kasb etadi.
S hun ing
uch un
m aktabgacha
voshdayoq
bolalarda
katta-kichiklik
haqida
tasavvurni tarkib toptirish zarurdir. M asalan , katta garuh uchun m iqdorga doir
“Ajoyib qopcha” o vini
B o rishi: B o la la r doira b o ’ylab turadilar tarbiyachi har bir bolaga bittadan
qalam berib chiqadi, qalam lar turli uzu nlik la rd a g i qalam lar b o 'la d i. Tarbiyachi
doira
o 'rta sida
turadi
tarbiyachining
q o 'lid a ,
“ ajoyib
qopchada”
da
turli
u z u n lik d a g i qalam lar b o 'la d i. B olalar bittadan kelib qopchadan bitta qalam n i
ushlab u n in g qanday(uzun, kalta) ligini aytishad i.H am d a qo 'lid a g i qalam bilan
oT chab u n d an uzun yo ki kalta ekanligini aytadi.
K atta-kichiklik haqidagi b ilim la r narsalarni bevosita idrok qilish ja ra y o n id a
a n iq lan ad i. N arsalarning katta-kichikligini idrok qilish m urakkab jarayo n b o 'lib , u
ko 'rish , sezish va harakat an alizatorlarining faoliyati asosida am alga oshiriladi.
K atta-kichiklikni idrok qilish
и haqidagi s o 'zn i ham o 'z ichiga oladi. Y a ’ni
narsalarning
ikki
katta-kichikligi
tom onlam a:
narsalarining
idrok
qilayotgan
haq iq iy katta-kichikligi va s o 'z bilan aytiladigan katta-kichiklikni aytish orqali
baho lanadi. Katta-kichikligi turlich a b o 'lg a n narsalarni bolalar ilk y o s hlig id an oq
ajratib
olishi
m u m k in .
Bu
yoshdagi
bolalar
«katta»
va
«k ic h ik »
degan
tushunchalarni o 'zlash tirib oladilar, lekin katta-kichiklikning boshqa belgilarini
hali
ajrata
olm ayd ilar.
«K atta»
yoki
«k ic h ik »
degan
um u m iy
nom
ostida
narsalarning eni. u zu n lig i, baland lig i. qa lin lig ig a tegishli b o 'lg a n barcha narsa
tush unilad i.
U ch
yoshli bolalar o 'q itis h
ta'sirida
narsalarning katta-kichikligi
(b o 'y i, eni va boshqalar) ni, agar narsaning shu belgisi aniq ko 'rin ib turgan bo'lsa,
osongina aniqlay dilar. Ular bir xil narsalar ichidan ularning eng katta yoki eng
k ich ig in i xatosiz topadilar. A m m o bir necha narsani ularning katta-kichikligiga
qarab tartib bilan jovlashtirishga, bir necha narsa ichidan bir xil kattalikdagilarni
topishga
ancha
qivnaladilar.
U ch
yoshli
82
bolalarning
ko 'p c h ilig i
turli
katta-
k ich ik likd ag i narsalardan birinchi satar eng kattasidan boshlab tartib bilan terib
piram idu tuza olm avdilar.
T o 'rt yoshli bolalar bir necha narsaning katta-kichikligini taqqoslash asosida
«eng katta» (eng uzun), «kich ikro q» (ingiehkaroq), «juda kichik (eng qisqa) kabi
yangi n o m la rin i b iladilar. Shu bilan birga, narsalarning kattaligini baholashning
nisb iyligi tushuna boshlaydilar: birgina narsa boshqa narsalarga nisbatan b a ’ zan
katta, b a ’ zan esa k ic h ik deb aytilishini bola anglaydi. Tarbiyachi stol ustiga lentalar
solingan savatni q o 'y a d i. Stol yoniga ikki bolani chaqiradi va o 'zi ushlagan
lentalarning ik k in c h i uchini ushlashni ta k lif kiladi, bu lentalarni ulchab uzunq isqalig in i an iq lay dilar. X u d d i shunday qilib, lentalarni ulchash uchun bolalar 7 xil
rangdagi lentalar yo rd am id a 3 kish ilik guruhlarga b o'linadilar va savatchadan lenta
olib o 'z la rid a g i lentalar bilan taqqoslab o 'lch ab ko'radilar. Q o 'lla rid a g i lentadan
uzun v a k alta lentalarni topishlari kerak. Tarbiyachi eng uzun lentani ko'taring,
desa, har bir guruh o'zlarid ag i eng uzun lentani, eng kalta lentani ko'taring, desa,
eng kalta lentalarni ko'taradilar. Tarbiyachi: “ Bolalar, oldingizdagi lentalarni
olinglar. B u la r g o 'y o k i y o 'l. Q aysi y o 'l uzunroq ekanligini qanday bilsa b o 'lad i?
Lentalarni yonm a-yon qo 'y a m iz, ularning chapdan oxirini teng q ilam iz. Endi qaysi
yul
uzunroq,
q o 'g 'irc h o k n i
qaysinisi
o lib
kaltaroq
y o 'llard a
ekanligini
sayr qildiram iz.
ayta
olam iz.
Qaysi y o 'l
O 'n g
q o 'l
qisqaroq?
bilan
Shundan
q o 'g 'irc h o q n i yu rg izin g. Qaysi y o 'l uzunroq? Shundan qo 'g 'ircho q yurib o 'ts in ” .
T arbiyachi bolalarning topshiriqni qanday bajarayotganligini kuzatib turadi va
ulardan so'raydi: “ B u y o 'l uzunroqm i yoki qisqaroqm i?’’
B u vaqtda shu yoshdagi b olalardam a'lum bir narsaga uning o 'lch a m in i
anglatuvchi s o 'z n i q o 's h ib aytish kuzatiladi.
M a sa lan , bir sharoitda bola bir nccha quti ichidan bittasini eng
uzun deb
olsa, boshqa sharoitda ham , quti bu gal bosbqalariga qaraganda baland bo'lsada,
uni
«uzun»
deb atayveradi.
Xuddi
shu narsa ancha kattaroq bolalarda ham
kuzatiladi. 5-6 yoshli bolalar katta-kichiklik haqidagi tushuncha (tasavvur) ancha
keng. U faqat k o 'rin ib turgan narsalarni emas, balki ko'rinm aydigan narsalarni
ham taqqoslay oladilar: « B iz n in g uy iniiz ho g'cham izdan katta. u qa\atli” . Biroq bu
yoshdagi bolalarda ham o 'zig a xos \ i ; s j s 1 > u '. bor. M asaian bola'.ar bo'y i baland
о dam degan gapni tcz tushunadilar va n utqiarida ishlatadilar, lekin « B o 'y i baland
q o 'g 'irc h o q » yoki « b o 'y i past ayiq» degan tushunchalarni ishiatm aydilar. bu у erda
ular
faqat
«katta»
va
« k ic h ik "
so 'zin i
ishlatadilar.
Bolalar
«chu qur»,
«yuza»tushunchalarini q iy in c h ilik bilan o'zlashtiradilar. Shunday qilib. narsalar
turli o ‘ lcham larini ajratishda
m o baynida
katta-kichik
bolalar qivnalad ilar.
haqidagi
tushunchalarni
Bolalar sonlarni taqqoslash
oson
o'zlashtiradilar.
K atta
m aktabgacha yoshdagi bolalar an iq narsalarni taqqoslab, ularning o ‘ lcham larini
ajratishlari m u m kin . lekin bu har bir narsaning o 'ic h a m n n i alohida holda ajrata
o lm aydilar.
M asalan,
bolalar
narsaning
yuqori
tekisligini
k o 'pinc h a
undan
b aland lig i deb biladilar, uzu nligi o ‘ rniga esa odatda narsa balandligini yoki un ing
enini k o ‘ rsatadilar. K atta m aktabgacha yoshdagi bolalar hatto aniq doim iy fazoviy
holatni egallab turadigan narsalarda, m asalan, yo zuv stolnning o 'lch am i (u zu n lig i,
eni, b alandligi) ni aniq ajrata o lm ayd ilar. B o la k o 'p in c h a bu uchta o 'lch a m o 'rn ig a
narsaning
uchta
narsalarning
to m o n in i
katta-kichikligi
ko'rsatadi.
M aktabgacha
yoshdagi
bolalarning
haqidagi
tushunchani
o'zlashtirib
olishlari
im koniyatlari va o 'z ig a xos xususiyatlarini ilm iy tekshirishlar natijasida ochib
berish bolalar bog 'chasidagi har bir yosh guruhi uchun dasturda berilgan b o 'lim
b o 'y ic h a kerak b o 'lg a n zarur b ilim va m alakalar h a jm in i aniqlashga im kon beradi.
Nazorat uchun savollar:
1.
Predm etlarning
o 'lc h o v i
haqidagi
katta-kichiklikni
o 'lchashga
tasavvurlarning
xususiyatlari
nim alardan iborat?
2.
Bolalarni
o'rgatishda
nim alarga
e ’tibor
qaratish lo zim ?
3. B olalarda o'lchash a m a llarin in g xususiyatlari qanday?
Topshiriqlar: Bolalarni katta-kichiklikni o'lchashga o'rgatish haqidagi
tasavvurlarni
m ustahkam lash
uchun
««N am unaga
m etodikasini o'tk azin g . N atijalarn i tahlil qiling.
84
qarab
ja dv aln i
to 'Idirin g»
A d a b iy o tla r:
1. B ikbayeva N .U ., Ibrohim ova Z .I., Q osim ova X .I. M aktabgacha yoshdagi
bolukirda m atem atik tasavvurlarni shakllantirish. - Т.: O 'qituvchi. 1995.
2. B ikbayeva N .U . M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matem atik
tiisavvurlarni rivojlantirish. - Т.: 1996.
3.H asanboyeva.O .U . va boshqalar. M aktabgacha ta’lim pedagogikasi. -Т.:
Ilm ziyo, 2006.
4 .Ju m ay e v M . M a k ta b g a ch a yo shd agi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
sh a k lla n tiris h m etodikasi va nazariyasi. - Т ., 2007.
5. М ихай л ова А ., Н о с о в а Э . Д .. С т ол я р А . А ., П ол я к ов а М . Н .,
Вербен ец
А.
М .Т е о р и и
и технологии
математического развития детей
д ош к ол ьн ог о в озраст а. - Издателство «Д етсво-п ресс». Санкт-петербург,
2008.
BOLALARDA SHARTLI 0 ‘LCH0V YORDAMIDA TURLI
O'LCHAMLARNI 0 ‘LCHASH HAQIDAGI TASAVVURLARNI
SHAKLLANTIRISH
Tayanch so‘z va iboralar: o'lchov, shartli o'lchov, uzunhkni o'lchash,
og 'irlikni о ‘Ichash, suyuq/ikni о ‘Ichash.
Predmetlar o‘lchamini idrok qilish va taqqoslash. Bolalarga shartli
o 'lch o v la rn i o'rgatishdan o ldin o 'lc h o v n in g aniq chiqishiga yordam beradigan
quyidagi qoidalarni tushuntirish lozim :
1. H ap doim o 'Ic h o v n i eng chekkadan boshlash kerakligi haqida.
2. O 'lc h o v n in g oxirini belgilab qo 'yish kerakligi haqida.
3. Predm etning uzu n lig in i o'lch ash vaqtida o ’ lchov chapdan o 'ng a qarab. eni
bilan b o 'v in i o 'lch agan vaqt o 'lc h o v yuqoridan pastga qarab olinishi haqida.
4. K eyingi
o 'lch o v n i
oxirgi beigi
qo 'yilgan joydan boshlash kerakligi
haqida.
5. O 'lchov oluyotgan vaqtda albatta uning sonini sanash kerakligi haqida.
BoiaJarn: uzuniikni o ’ .'chashga o ’rgatish vaqtida o ’ichovning soniga qarab.
ienlachaiarning u zu nligin i o ’ lchash yo ki chiziqchaiurda ramka chizishni la k iiГ
qilin ad i.
B o lalar rasmdagi predm etlarning o ’ lcham larini olishga qaraganda. tayvor
predm etlarning o ’ lcham larini olish vaqtida uncha qiynalm aydilar. S huning uchun
bolalarga
to’g ’ ri
o ’ lcham
o lishni
o ’rgatish
vaqtid a
tayyor
predm etlardan
foydalanish kerak. Shuningdek m a ’ lum sondagi o ’ lchovlar k o 'p b o ’ lm asligi. y a ’ ni
5-6 ta b o ’ lishi kerak.
K u n d a lik hayotda o lib borilgan maxsus m a s h g ’ulotlar davom ida bolalar
u z u n lik o 'lch a sh n in g turli usullarini o ’rganib oladilar. E n in i o'lchashga o'rgatish
vaqtid a
bolalarga
o ’ lchovni
predm etning
k o 'n d a la n g ig a
qarab
q o 'y g a n lig in i
tushuntirishning o 'z i kifoya. Predm etning u z u n lig i va enini o'lchash vaqtida olgan
k o 'n ik m a la rn i
balandlikni
o 'lch ash
vaqtida
q o 'lla y d ila r,
shuning
uchun
bu
o 'lc h o v n i olishda qiynalm aydilar v a birinchi m a sh g 'ulo td a y o q o 'lch o v n i to 'g 'ri ola
boshlaydilar.
Tajriba
va
kuzatishlar
shuni
ko 'rsatd iki,
6-7 yoshli
bolalar
uzu n lik n i
o 'lch a sh n i to 'la egallash qo b iliy atig a egadirlar.
O g 'ir lik o 'lc h a m in i bolalar qanday tushunadiiar? K uzatish va b olalarning
ja v o b i
shuni ko'rsatadiki, 6-7 yoshli bolalar o g 'irlik n i tarozi orqali o'lch ash
kerak ligin i biladiiar.
X a lta c h a (qop)larda qancha shakar bor degan savolga bolalar « U n i tarozida
tortish kerak» deb ja v o b beradilar.
Bu
savolga m aishiy
uy tajribasini
ifodalovchi javob lar
ham
beradilar.
M asalan: «S takan bilan o'lchash kerak». B olalar shu narsalarning o g 'irlig i un ing
toshi ekan ligin i b ilm aydi. Toshlar katta va kichik, o g 'ir va yengil b o 'la d i. A g ar
bolalarning u z u n lik va o g 'irlik haqidagi b ilim la ri taqqoslansa, ularning o g 'irlik
haq id agi b ilim la ri k o 'p ekaniga ishonch hosil qila m iz. B o lalarn in g suyuqliklar
s ig 'im i haqidagi bilim lari ju d a past ekanligi aniqlangan. B olalarning ko 'p c h ilig i
k o 'za d a g i sutni qanday o 'lchashni b ilm ay di. U larni «santim etr» bilan, lineyka
bilan.
gradusnik
bilan
den
ja v o b
beradilar.
86
B olalarning
javoblari
ularning
•nivm iiiklam i.
ko'rsatadi.
sochiluvchi
Bolalar
jis m la rn i
suyuqliklam i
o ‘ lchash
o'lehash
haqidagi
qoidalarini.
biiim lari
v o 'qiig in i
suyuqlikning
o ic h a m i
m m a lig in i bilm aydi. B olalarning hikoyalarida ularning onalari bilan bir litr sut
olganliklarini aytadilar, lekin ular litr suyuqliklarning o 'lch o v birligi ekanligini
bilm ay dilar. Turli narsalarni o 'lch a v olishga o'rgatish bolaning aqliy taraqqiyotiga
katta ta ’ sir qiladi. Shuning uchun b o g 'c h a n in g katta tayyorlov guruhlarida olib
borgan ta’ lim-tarbiyalari natijasida ularga u zu nlikn i o ic h a s h , o g “irlikni o'lehash,
suyuqliklarning s ig 'im in i o'lehash v a ularning o 'lch o v birliklari bilan tanishtirib
borish kerak.
T a’ lim berish natijasida:
1. O 'lehash, bolaga o'lchanayotgan obyekt haqida aniq b ilim beradi.
2. O 'lchashlarning soni u n ing katta-kichikligiga b o g 'liq boTadi.
3. O T chashlarning soni va ularnin g o 'lc h a m i o'rtasida funksion b o g 'liq lik
b o rlig in i ko'rsatadi.
Shunday
qilib ,
bolalarning
shartli o 'lch o v
haqidagi
biiim lari
ularning
u m u m iy o 'lc h o v haqidagi b ilim ia rin i kengaytirishga o lib keladi.
B ilim la rn i m ustahkam lash uchun o 'y in : “Yaqin - uzoq” .
0 ‘yin qoidasi: 4 xil: yaqin, yaqinroq. uzoqroq, uzoq masofeda savatchalar
tayyorlab q o 'y iladi. Bolalar ikki qator b o 'lib ikki tom onga saflanadilar.
Tarbiyachi aytga n m asofaga har bir qatordan bir bola kelib turadi va
koptokni tarbiyachi aytgan
m asofadagi
savatchaga uloqtirib
tushirishi kerak.
K o ptok qaysi m asofaga tushsa, bolalar o 'sh a masofani yaqin, uzoq, yaqinroq,
uzoqroq deb aytadilar va navbatni ke ying i bolaga beradilar. O ’yin shu tarzda
d avom etib, 2-3 marotaba takrorlanishi m u m k in .
M ashq natijasida bola
"y a q in ” va "u z o q ” so'zlarini tushunadi va nutqda
to ’g 'ri qo 'llayd i.
Tarbiyachi: Bolalar, hozir sizlar y o n in g izd agi qutichadan doira shaklini
olinglar. Bu shaklni o ’ zingizga nisbatan uzoq joylashtiring (stol ustiga). Endi
kvadrat
shaklini
o 'zin g izg a
nisbatan
yaqin
jo y g a joylashtiring.
Uchburchak
shaklini olib o 'zin g izg a nisbatan yaqinroq jo y g a qo'yinglar. T o 'g 'ri to'rtburchak
87
s h a k iin i uzoq ro ucia io v '.a s n liriiig la r. T a rb iy a c h i bolalar ishini k u z a tih "D o ir a sizJa n
u zo q d a m i
v a q in d a m i? ” .
"U c h b u rc h a k
s iz d a n
uzoqroqm i
, y a q in ro q m i?"
deb
s o 'ra y d i.
“ S c h rli q o p c h a ” o 'v in i.
B olalar
doira
b o 'lib
turadilar.
tarbiyachi
doira
o'rtasida
turadi.
tarbiyachining q o 'lid a “sehrli qopcha". qopchada turli qalinlikda va u zu n lik d ag i
m atolar, qalam lar b o 'la d i. B o lalar bittadan kelib qopchadan bir narsani ushlab
un in g n im a lig in i va qan d aylig in i aytadilar, ham da qopchadan chiqarab rangini ham
aytadilar. B olalar t o 'g 'ri topgan b uyum lar o lib q o 'y ila di.
“Y a q in ’' va
M ak tab g ach a
"u z o q ”
yoshdagi
s o'zla rin i
tushunadi
bolalarn ing
va
narsalarning
nutqda
to 'g 'ri
q o 'lla y d i.
katta-kichikligi
haqidagi
tushunchani o ’zlashtirib olishlari im koniyatlari va o ’ziga xos xususiyatlarini ilm iy
tekshirishlar natijasida o chib berish bolalar b o g ’ chasidagi har bir yosh gruppasi
uchun dasturda berilgan b o ’ lim b o 'y ic h a kerak b o ’ lgan zarur b ilim v a m alakalar
h a jm in i aniqlashga im ko n
beradi. A trofdagi h am m a narsani m iqd o r jih a tid a n
kuzatishlarni uyushtirishga, bolalarn ing o 'z faoliyatlarining xilma-xil turlarida
m atem atik m a zm un d a g i b ilim va ko 'n ik m ala rid a n qanday foydalanishlariga katta
aham iyat beriladi. T a’ lim iy faoliyatlarda va k u n d a lik hayotda didaktik o 'y in la rd a n
ham da o'yin-m ashqlardan
vaqtlarda
o 'y in la r
m ustahkam lanadi,
keng
tashkil
foydlaniladi.
qilib .
chuqurlashtiriladi
T a’ lim iy
bolalarning
va
faoliyatlardan
m atem atik
kengaytiriladi.
T a’lim iy
tashqari
tasavvurlari
faoliyatlarda
bolalarning faol faoliyati birinchi navbatda yangi material ustida ishlashni ham da
ilgari o 'tilg a n m aterialni takrorlashni birga to 'g 'ri qo 'shib olib borish bilan ish
turlarini va uni tashkil etish usullarini alm ashtirib turish bilan, y a ’ ni ta ’lim iy
faoliyat tuzilm asi bilan ta 'm in la n a d i.
N a z o r a t u c h u n savollar:
1. Predmetlar o 'lc h a m in i
idrok qilish va taqqoslashda qanday didaktik
o'yin lardan foydalaniladi?
2. B o lalarnii shartli oTchov birliklari bilan qanday tanishtiriladi?
Topshiriqlar:
o'lch ash
haqidagi
Bolalarda
shartli
tasavvurlarini
o 'lc h o v
yordam ida
mustahkamlash
8S
turli
o 'lch a m la rn i
u c h un «B o'laklarni
top»
ini'loilikasini o 'tka zin g . K atijalarn i tahlil qiling.
A d a b iy o tla r:
1.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. M aktabgacha ta 'lim pedagogikasi. -Т.:
Ilm /iv o . 2006.
2. Бикбаева Н .У .. И браг и м ов а З.И ., К оси м ова Х .И . М актабгача тарбия
с'шидаги болаларда элеыентар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
3 .Jum ay ev М . M a k ta b g a c h a yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
sh a k lla n tirish m eto dikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
4. М ихай л ова А ., Н о с о в а Э . Д ., С т ол я р А . А ., П ол я к ов а М . П .,
В ербен ец
А.
д ош к ол ьн ого
М .Т е о р и и
и технологии
математического развития детей
в озр аст а. - Издателство «Д етсво-п ресс», Санкт-петербург.
2008.
HAR BIR YOSH GURUHIDAGI BOLALARNI PREDMETLAR
SHAKLI BILAN TANISHTIRISH METODIKASI
Tayanch so‘z va iboralar: geometrik figuralar, geometrik etalonlar, oval,
konus, to'g'ri to'tburchak, doira, uchburchak.
Bolalarning
predmetlar
shakli
va
geometrik
figuralarni
idrok
qilishidagi o‘ziga xos xususiyatlar. M atem atika m ashg‘ulotlarida bolalar eng
sodda geom etrik
figuralar
bilan,
ularning
ba?zi
xossalari bilan
tanishadilar.
buyum larni geom etrik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning (buyum larni)
shaklini tahlil qilish va baholashni o 'rganadilar.B olalarda asta-sekin shakl haqidagi
u m u m iy tasavvur shakllanadi. bunday tasavvur m aktabda geometriya, chizm achilik
kabi
fanlarni
o'zlashtirish
uchun
asos
b o ‘ ladi.
T ug ‘ilgan
bolalar
geometrik
figuralarni his eta boshlaydilar. M asalan, bir nechta turli butilkalarni bolaning
o ldiga terib qo'ysak, bola ovqat yeydigan butilkasini k o 'zi bilan, labi bilan teshib
yuboray deydi. B o la biroz ulg 'ayg an d an so’ ng o 'yinchoqlarini geometrik figuralar
bilan solishtira boshlaydi. M asalan: M ana bu tayoq stolbaga o'xshaydi. mana bu
tarvuzga o'xshaydi, y a 'n i ham m a narsalarni bir-biriga o'xshatish. Predmctlarning
shaklini aniqlashda geom etrik figuralar etalon b o 'lib xizm at qiladi. Shakl xuddi
o 'lc h a m g a o'xshab bir predm etni ikkinchi predmetdan farqlashga j'ordam beradi.
89
Bolalarda
shakl
haqidagi
lasavvi.r.ariir.
snaKi;ant:nsh
sensor
taroiyaning
r>!:'
m uam m osi deb hisoblanadi. K a m tanish b o ’ lgan predmetlar shakiini hech narsa
bilan
o'xshata
o lm ayd i.
shuning
uchun
shaklning
bclgisiga
k o 'ra
ularni
um um lashtira o lm aydilar. Predmet. shakiini aniqlashda geom etrik figu ralarn ing rol
katta. 2-3 yashar bolalar geom etrik figuralarni oddiy o 'yin ch oq deb his etadilar.
M asalan: silindr - stakan, stolba; konus - stakan. stoJba; konus - m inora. S hun ing
uchun geom etrik figuralar bilan tanishtirish katta aham iyatga ega (doira, kvadrat.
uchburchak). B olalar m aish iy x izm a t qiluvchi predmetlarni etalon (k o ‘rgazm a deb
hisoblangan geom etrik figuralarni his eta boshlashadi. Shaklni k o ’ rish va his qilish
orqali. harakat tu yg ’ula ri orqali
idrok etishni tashkil etish, u n ing xossalarini
nam oyon q iluv c hi x ilm a x il ishlardan foydalanish. figuralar n o m in i, ularnin g
xossalarini,
harakat
usullari
n om in i
aytish
bolalarning
figuralar
haq id agi
tasavvurlarini aniqlash im k o n in i beradi. K ichkintoylar predm etlarni taqat k o ’ z
bilan
ko 'rib g in a
qolm asdan,
balki
q o 'lig a
oladi
va
o g 'zig a
solib
k o ’radi.
K e v in ch alik esa so’zlashga harakat qiladi. B olalarga uchburchak, doira va kvadrat
shakllari tasvirlangan kartochkalar tarqatiladi va quyidagicha topshiriq beriladi:
R asm dagi
uchburchak
shakllarini
birlashtirib
chiqing.
B o lalar
uchburchak
shakllarini qalam y o rd am id a birlashtirib chiqadilar. Tarbiyachi bilan bolalar g ila m
ustida doira qurib o’ tiradilar. G ila m d a katta klyonka ustida plakat v a geom etrik
shakllar (doira, uchburchak, kvadrat) to 'p la m i. Tarbiyachi b oshchiligida geom etrik
shakllardan turli narsalarni applikatsiya usulida yopishtiradilar. B u n in g uchun
g 'o y an i bolalardan so'rash m u m k in . M asalan: «B olajonlar, m ana shu geom etrik
shakllardan
turli
narsalarni
yasash
m u m kin .
hozirgi
nim alar
yasashni
xohlashingizni aytasizlar. M e n y o zib olam an va birgalikda vasaym iz.
S h a k l h a q id a g i t a s a v v u r la r n i id r o k q ilis h va s h a k lla n tiris h d a so‘z n in g
o ‘ rni.
B ilim la rn i m ustahkam lash uchun o 'y in : “ O v a ln i to p ” .
Bolalar doira shaklida turadilar.
K artondan qirqilgan doira. kvadrat, uchburchak. to 'g 'ri to'rtburchak va oval
shakllaridan 8 tasi aralashtirib q o 'y ila d i.
40
4 ta boia doira ichiga chaqirilib. ko'zlari n n n o l bilan bog'lanadi. Bolalar
к о ’ /.lari b o g 'liq holatda shakliar ichidan oval shaklini topib olishlari kerak, Qaysi
liola ko'proq oval shaklini to ‘ plasa. unga yulduzcha shaklidagi medalon m ukofot
sifatida beriladi. B o la la r navbat bilan 4 tadan b o 'lib almashib o 'y in n i davom
ettiradilar.
O 'y in : “Shakl yasa”.
Tarbiyachi b olalarn i 4 guruhga b o 'lib 4 jo y g a joylashtiradi. 1-guruhga 10 ta
tayoqcha, 2-guruhga 8 ta tayoqcha, 3-guruhga 6 ta tayoqcha, 4-guruhga 4 ta
tayoqcha beradi.
H ar
bir guruh
tarbiyachining
topshirig'idan
so'ng oldidagi
tayoqchalardan kvadrat shaklini yasaydi. N atijada to'rt xil katta-kichik shakliar
paydo b o 'la d i. B o lalarni to 'g 'ri yoki n oto'g 'ri bajarganliklari tekshirib chiqiladi.
G uruhlar o 'rn i o 'zg a rtirilib o 'y in yana shu shart bilan davom etadi.
“Postlar qo‘yish” o 'y in i
M aqsad:
O 'y in
bolalarni
tinchlantiradi
va
uyushqoqlikni
ta’m inlaydi.
B olalarning geom etrik shakliar to 'g 'risid a g i tasavvurlarini mustahkamlaydi.
0 ‘yinning borishi: B o lalar ketma-ket turib marsh qilib yuradi. Boshlovchi
o lding a boradi. B o sh lovc h i qarsak chalib signal berganda oxirida ketayotgan bola
to'xtab qim irlam ay postda turadi, qolganlari yurishda davom etadi. M an a shunday
qilib boshlovchi h a m m a bolalarni o 'z i belgilangan tartibga postga q o 'y ib chiqadi,
natijada biror geom etrik shakl hosil bo'lad i ( katta va kichik kvadrat, uchburchak,
doira va hakozo), s o 'n g bolalardan ular qanday shakl yasaganlari so'raladi. O ld in
boshlovchi saylanadi va har bir bola boshlovchi b o'lgunicha o 'y in davom etadi. 56 yoshli bolalar, odatda, albatta q o 'l bilan ushlab ko'radi. Dem ak, shunday xulosa
qilam iz: bolalarni yo shlig id an geometrik figuralar shaklini q o 'lig a ushlab k o ’ rib,
eshitib. k o 'zlari bilan k o 'rib , to 'g 'ri xulosa chiqarishga o'rgatishim iz kerak.
Nazorat uchun savollar:
1. B o lalarn in g predm etlar shakli va geometrik figuralarni idrok qilishining
o 'z ig a xos x ususiy atlari n im a la rd a n iborat?
2. Shakl h a q id a g i tasavvurlarni idrok qilish va shakllantirishda so'zning
o'rni qanday?
9!
3.Bv)iaiarning predm etlar shak'i va geometrik figuralam : ic!:'o.< qilishida
qanday didaktik o ’yiniardan fa o v d a la n ila d i?
Topshiriqlar: B o la la rn in g predm etlar sbakli va geom etrik figuralarni idrok
qilish
haqidagi
tasaw urlarini
mustahkamlash
uchun«Shakllarni
birlashtir»
m etodikasini o 'tkazing. .N atijalarni tahlil qiling.
Adabiyotlar:
1.Hasanboyeva.O .U. va boshqalar. M aktabgacha ta’ lim pedagogikasi. -Т.:
Ilm ziyo. 2006.
2. Бикбаева Н .У ., И б р а г и м о в а З .И .. К рси м ов а Х .И . М акт абгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи. 1995 й.
3. Ju m a y e v М . M a k ta b g a c h a yo shd agi b o la la rd a m a te m a tik tasavvurlarni
s h a klla n tirish m etodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
4. М ихай л ова А .. Н о с о в а Э . Д ., С т ол я р А . А ., П о л я к о в а М . Н .,
Вербен ец
А.
д ош к ол ьн ого
М .Т е о р и и
и технологии
м атем атического
возраста. - И зд ателство «Д ет св о- п ресс».
развития
детей
Санкт-петербург,
2008.
GEOM ETRIK FIGURALARNI TURLI BELGILARI BO'YICH A
GURUHLASH
Tayanch so‘z va iboralar: geometrik shakl, tengyonli uchburchak, predmet
konturi, kichik guruh, o'rta gutuh, tayyorlov guruhi.
Geometrik
figuralarni
burchaklari,
taqqoslash.
Ikkinchi
predmetlarni
va burchaklari bor predm etlarni
kich ik
guruh
uch
tomonlari,
soni
bo'yicha
kichkintovlarni
d um alo q
larq qilishga, y a ’ ni
predm etlar
yoshli
shakllarini elementar tahlil q ilishg a o'rgatadilar. Qarash uchun geom etrik shaklga
ega b o 'lg a n . delallari y o 'q . odd iy shakldagi predmetlarni tanlashadi. B oshdagi har
xil rangdagi. am m o bir xil shakldagi bir xil predmetlarni. masalan: uchburchak,
kvadrat. to 'g 'ri to'rtburchak shaklidagi bayroqchalardan fo\dalanish m aqsadga
42
in m o fiq . bu kiehkintoyjarga shakl alom atini ajratishga yordam beradi. Shundan
key in har xil rangli bir x il predm etlarni, sodda shakldagi istalgan predmetlarni,
koptok. ip. koptok, banka, rul, g 'ildiraklarni berish m um kin. Tarbiyachi bolalarga
predm etlarning shakllarini payqash — harakat y o 'li bilan, «shakl» so'ziga urg'u
bcrgan holda tahlil qilishn i o'rgatadi. U predmet konturi ustidan ko'rsatkichni
yuritib chiqadi, oxirida u predmet ustidan q o 'lin i yurgazib «d um aloq» (g ‘ ildirak)
deydi.
Bolalarni
birgalikda
harakat
qilishga ja lb
qilish
m uhim .
Tarbiyachi
q o ‘ llarining harakatini kuzatib, kichkintoylarga xuddi shunday harakatni havoda
bajarishga «yo rd am » berishadi. Predmet konturi ustidan q o ‘ l yoki ko'rsatkich
aylantirib chiqilad i. Har gal harakat predmet ustidan qulni tekkazib chiqish bilan
tugaydi, shunday qiiin m asa shakl haqidagi tasavvur kontur chizig 'i bilan bogTanib
qo lishi m u m kin . T arbiyachi bolalarda predm etlar konturini oTab olish, ularni q o ‘l
bilan qam rab olish, qoT ni sirt b o 'y ic h a siypalab chiqish, predmetlarni dumalatish,
ularni har xil holatda q o 'y is h istagini uy g'o tad i. N atijada dum aloq
va burchakli
predm etlarning xossalarini (turg'un, tu rg 'un emas va h.k.) topadilar. «Shakli
b o 'y ic h a o'xshashlarini
tanla»
kabi o 'y in
m ashqlardan
foydalanish m um kin.
C haqirilgan b ola o 'z predm etini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi predmetlar
turgan stolga o 'tk a z ib qo 'y is h i kerak. K eyinroq bolalar buni m ustaqil bajaradilar,
masalan: o 'z stollari yo nida o 'tirg an hollarida har xil shakldagi predmetlarni ajratib
qutilarga solishadi:
bir qutiga d um alo q (doiraviy), ikkinchi
qutiga burchakli
(burchaklari b o 'lg a n ) predmetlarni solishadi. Ikkinchi kichik guruhda bolalarni
doira v a kvadrat bilan tanishtiradilar.
Geometrik
figuralarni
o'lehash,
umumlashgan
tushunchalami
shakllantirish. O ’ rta guruh o 'q itis h n in g dastlabki ovlarida m aktabgacha yoshdagi
bolalarning o 'z la rig a tanish geometrik figuralar: doira va kvadratlarni farq qilish
ham da to 'g ’ ri aytish m alakalarini
m ustahkam lash
kerak, Bu ishni guruhlarni
m iqdoriy taqqoslash mashqlari va sanoqqa o'rgatish mashqlari bilan bir vaqtda
o ’tkazish
maqsadga
m uvofiq.
Tarbiyachi
bolalarni
sodda
masalalar
- bosh
qotirgichlar (cho'plardan-har xil geometrik figuralar m zish) bilan tanishtirishi
m u m kin . 7 ta cho'pdan 2 ta kvadrat tuz: 6 ta cho'pdan to 'g 'ri to riburchak tuz: 7 ta
93
cho 'pd an 3 ta u c h b ’j r c jjik V.r/: 5 :а cho'pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat luzish
m u m k in m i? B u m ashqlar b olaning topqirligini. xotirasini. lafakkurins. rivojlanish
im ko nin i beradi. Butun ish m a ’ lum izch illik da tuzilishi kerakligi tushunarli. O 'q u v
y ili boshida tarbiyachi b olalarning shakl haqidagi b iiim la ri darajasini aniqlaydi.
G eom etrik figuralar haqidagi b ilim larn i m usahkam lash v a aniqlash. shuningdek
bolalarni kataklar b o 'y ic h a o 'lch ash ga m ashq qildirish uch un katakli q o g 'o zd a
kvadratlar, to 'g 'ri to'rtburchaklar. doiralar, ovallar chizish
o 'tk a zila d i,
G eom etrik
figuralar,
shuningdek
sodda
b o 'y ic h a
shakldagi
m ashqlar
predm etlar
(bayroqchalar, o lx o 'rila r, o lm alar va h.k.) ning rasm ini chizishg a m atem atikadan
10-12 ta ta lim iy faoliyat ajratiladi. Figuralarni guruhlashda b olalar bitta belgi
b o 'y ic h a m o 'lja l olib. boshqa belgilarga e'tibor bermaydilar.
G uru hlashg a
doir
m ashqlar
o'tkazganda
b ilim la rin i
sistemalashtirish
m aqsadga
m uvofiq.
guruhlarga
ajratish,
y u m alo q
figuralar
k o ‘ pburchaklar
so'ngra
orasidan
to'rtburchaklar
va
bolalarn ing
figura
M asalan ,
o ld in
orasidan
doira
uchburchaklarni
va
haqidagi
figuralarni
ovallarni,
ajratish
kerak.
N ih o y a t, to'rtburchak lar orasidan to 'g 'ri to'rtburchaklar va kvadratlarni topish
kerak. B o la la r ayrim shakliar orasida bog'lanishlar o'rnatadilar. Figuralar ju ftin i
tanlashga
doir
m ashqlar
shu
maqsadda
x izm at
q ila d i:
uchburchaklar.
to'rtburchaklar va h.k. har x il rang va o'lch am d agi, am m o bir xil proporsiyadagi
figuralar, m asalan, teng yo nli uchburchaklar ju ft tashkil q ila d i. B o la la rd a har xil
proporsiyadagi bir jin s li figuralarni taqqoslashadi. B olalarga m aish iy m ashqlarni
ta k lif
qilish
foydali,
m asalan,
«S h a k lla rn i
tanlashda
qanday
uchburchak
orasidan
bitta
«T opingchi,
xato
qatorda
qilishgan?»
to'rtburchak
qaysi
qator
q o 'y ilga n
va
shakl
ortiqcha»,
q ilib
q o 'y ilg a n
h.k.).
Q a n d ay
6
ta
shakl
yetishm aydi?» (uch to'rt xil o 'lch a m d a g i uchburchaklar, to 'rtburch ak lar qatorlarga
jo ylash tirilg an . har qaysi qatorga predmetlar kattaliklari k ich ikla shib boradigan
tartibda
jo y lash tirilg an ,
bir
qatorda
bitta
figura
vetm aydi).
B ir
guruhdagi
shakilarning ikkinchi guruhdagi shakllardan farq qilishi alom atlarini topishga doir
m asalalar
uchburchaklar.
to'rtburchaklar
va
boshqa
shakliar
haqidagi
lasavvurlarini m ustahkam lash im ko nin i beradi. D oiralar va ovallar. uchburchaklar
44
v (I to'i lliurchaklar tasvirlangan juftlashgan jadvallardan foydalanish mumkin.
Shakllar ikki-uch xil o'lcham da va rangda berilgan. Katta guruh uchun "Postlar
qo'yish" o'yini bolalar ketma-ket mashq qilib turadilar. Boshlovchi oldinga boradi.
l)oshlovchi(qarsak chaladi) signal berganda oxirgi ketavotgan bola darhol to'xtab
qimirlamay postda turadi qolganlari yurishda davom etadi. Mana shunday qilib
boshlovchi hamma bolalarni o'zi belgilagan tartibda portga qo'yib chiqadi .
Natijada bir geometrik shakl hosil bo'ladi (katta, kichik to'rtburchak qilib,
uchburchak aylana) so'ng
bolalardan ular qanday shaklni yasaganliklarini
so'raladi. Oldin boshlovchi tarbiyachi bo'ladi. Keyin yangi boshlovchi saylanadi
va har bir bola boshlovchi bo'lguncha qadar davom etadi.
T ayyorlov g u ru h i dasturida geometrik figuralar ko‘rinishini o'zgartirish, bir
xil figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan. Tarbiyachi bolalarga
o 'z ixtiyorlaridagi figuralarga qarashni, ularni shakl bo'yicha taqsimlash, ular
qanday atalishini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi, so'ngra esa
qandaydir ikki-uchta figura olib, ularni birlashtirish yo'li bilan qanday yangi figura
tuzish mumkinligini o'ylab ko'rishni taklif qiladi. Bolalar figuralarni tuzganlaridan
keyin, qanday yangi figuralar hosil bo'lganini va ular qanday figuralardan
tuzilganligini gapirib berishni taklif qiladi. Qismlardan butun figuralar tuzib,
bolalar ikkita yarimta, to'rtta yarimta. sakkizdan bir qismdan, doiraning to'rtdan
biriga teng qismdan va h.k. dan nechta doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar.
Geometrik shakllarni o'rganishda o'yin texnologiyalaridan foydalanish
samarali
sanaladi.
Masalan,
“Topgan
topaloq”
didaktik
o'yini
M aqsad: Bolalarda geometrik shakllarni ajratib va uni to 'g 'ri aytish ko'nikmasini
hosil qilish. Fikrlash, tinglash va to'g'ri javob berishga o'rgatish.
1. Uchta uch-u uchta burchak
V ayana uchta tomon,
Uchovi qo ‘shilib,
Yashaydi omon-omon. (Uchburchak)
2. To 'rt burchagi to 'g 'n burchak.
O 'zi to ftta tomoni bor.
sh
Нат т а tom oni teng lining
Bu nim adir, a y tin g la r-ch i n o m in i? (To 'rtburchak)
3. B oshi bo/11 o x iri y o 'q .
K etaverasan b ir у о 'Ida.
O x irig a yetay dema,
Yetolm aysan m illio n yilda. ( D o ira )
Endi bu shakllardan kuchukcha uyini yasab beramiz.
Maktab yoshidagi katta bolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli
qiziqarli o'yinlar va mashqlar katta foyda keltiradi. Ular bolalarning matematik
bilimlarga qiziqishini rivojlantiradi, aqliy qobiliyatlarining o'sishiga yordam
beradi.
N azorat uchun savollar:
1.Geometrik
figuralar
burchaklari,
tomonlari,
soni
bo'yicha
qanday
taqqoslanadi?
2.Geometrik figuralarni o'lehash tushunchasi qanday usulda shakllantiriladi?
3.Bolalarga geom etrik figuralarni burchaklari, tomonlari. soni bo'yicha
taqqoslashni o ’rgatishda qanday didaktik oyinlardan foydalaniladi?
T o p sh iriq lar: Geometrik figuralarni burchaklari, tomonlari, soni bo'yicha
"Ikki qismli kundalik” metodi asosida taqqoslang va taqdimot tayyorlang.
A dabiyotlar:
1.Hasanboveva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. -Т .:
Ilm zivo. 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Косимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи. 1995 й.
3. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va na^ariyasi. - Т.. 2007.
1AZODA M O 'L J A L OLISH HAQIDA TUSHUNCHA
h iyanch so'z va ibo ralar: fazoviy tasavvur, real obyekt, model,
chiziqli
kattaliklar, burchakli kattaliklar, tevarak-atrof, chizmachilik, fazoviy faraz, fazoviy
tushuncha.
B olalard a fazoda m o 'lja l olishni riv o jlan tirish . Fazoviy tasavvur I'a/.odagi obyektlarni ongimizda aslidagidek idrok etish jarayonida narsa va hodisa
to'g'risidagi mantiqiy fikrlab, xulosa qilingan bilimlar yig'indisi asosida aks
ettirilgan obrazdir.
Talabalarning fazoviy tasavvurlarini shakllantirish va u bilan bog‘liq bo'lgan
malakani oshirish grafik faoliyatning eng muhim tarkibiy qismidir. Zero, hech bir
o'quv fani fazoviy tasavvur va fazoviy farazni chizmachilikday rivojlantirolmaydi.
Ilmiy- metodik adabiyotlarda fazoviy tasavvur, fazoviy faraz, fazoviy tushuncha,
fazoviy tafakkur kabi so‘zlarni ko'p uchratish mumkin. Ammo bu so'zlar
mazmuniga ko'ra har xil mohiyat kasb etadi, chunki tasavvur tafakkurdan,tafakkur
esa tushunchadan keskin farq qiladi. Chizmachilik darslarida bu atamalarni
qo'llashda proyeksiyani qurish bilan narsaning fazoviy qiyofasini tasavvur etishni
tushunamiz. Buyumlar va ularning fazoviy munosabat va xususiyatlarini anglatish
bilan bog;liq bo'lgan bu tushunchalar talabalarda tasodifan sodir bo'lmay, balki
grafik savodni o'rgatish jarayonida chizmachilik o'qituvchilarining yordami bilan
hosil bo'ladi.
Fazoviy tasavvur real obyekt yoki model asosida u haqida sezgi organlari
orqali kelib tushuvchi m a’lumotlarni tahlil qilish, idrok etish natijasida olingan
bilimlar birliklari va ularning obrazlaridir.
Tasavvurning chuqurligi idrokning yaxlitligi. ya'ni obvektni yaxlitligicha
ko'rish hamda uning tuzilmasini, elementlari orasidagi aloqadorlikni, boshqa
obyekt bilan o'zaro munosabatlarini aniqlash, u yoki bu figuraning hosil bo'lish
usulini tushunish, uning keyingi harakatini oldindan ko'ra bilib qobilvatlarini
belgilaydi. Fazoviy tasavvurning bunday sifati tasvirli axborotni tahlil qilish,
standartlarni o'zgarmas obrazlarni aniqlash, qo'shim cha ma'lumotlarni to'plash va
97
hosil bo‘igan fazoviy obrazlarni yangi aloqadoiiikda ko'rish bosqichida namoyon
bo'ladi.
Fazoviy
tasavvur
kcngligi
xususiy
vaziyatlarida
qo'llaniladigan
harakatlarning umumlashgan usullarini shakllantirish qobilvati bilan tavsiflanadi.
Y a’ni bu sifat tanish vaziyatlarda yangi maMumotlarni e’tiborga olishga tayyor
turishda namoyon bo‘ladi. Bu sifat muhandislik grafikasi fanlarini o ‘qitishda grafik
axborotni tahlil qilish bosqichida. standartlarni o'zgarm as obrazlarini aniqlash,
ayniqsa, yangi qo‘shimcha m a’lumotlar olish jarayonida, fazoviy tasavvurlarni
shakllantirish va rivojlantirishda qatnashadi.
Fazoviy
tasavvurning
egiluvchanligi harakatlar usullarning variativlik
xossasi bilan xarakterlanadi. Harakat sharoitlari o'zgarganda qayta qurishning
yengilligi, bir harakat turidan boshqasiga oson o'tish. bir predmet sifatini
boshqasiga oson ko'chirish, qabul qilingan an’anaviy grafik am allar chegarasidan
tashqarisiga chiqish, obyektning o'zgartirilganda uning asosiy xususiyatlarini
saqlab qolish mumkin bo'lgan bir nechta vaziyatlarni ko'rish qobilyatlari bilan
xarakterlanadi. Tasavvurning bu sifati muhandislik grafikasini o'qitisftda fazoviy
tasavvurlarni shakllantirish va rivojlantirishning barcha bosqichlarda namoyon
bo'ladi.
Fazoviy tasavvurning barqarorligi dastlab yaratilgan obrazning ko'rgazmali
asosini inobatga olgan holda obraz ustida amallar bajarishda erkinlik darajasi bilan
belgilanadi. Bu erkinlik yaqqollikning bir ko'rinishidan boshqasiga o'tishda, uning
mazmunini o 'zig a xos tarzda esda saqlab qolgan holda, obyektda o'zgarishlarni
qayd etish, fazoviy obyekt obrazini tahlil qila olish malakasida namoyon bo'ladi.
Geometrik shaklning turli xil tasvirlarini solishtirish, tahlil qila olish,
sintezlash malakalarni egallash fazoviy tasavvurning rivojlanishiga yordam beradi.
Fazoviy tasavvurlarning to'liqligi fazoviy obrazning tarkibiv tuzilmasi, y a’ni
elementlar to'plam i,
ular orasidagi aloqadorlik, ularning dinamik nisbatini
ongimizda ekrin idrok etish bilan xarakterlanadi. Hosil qilingan obrazda nafaqat
obyektning tarkibiv tuzilmasiga kirgan elementlar. balki uning fazoviy joylashuvi
h a m a k s e t t i r i l a d i . S h u n d a . o n g i m i z d a h osil q i l i n g a n g e o m e t r i k o b y e k t l a r o b r a z i d a
ЧК
illuming
shakli,
i|lsmlnrining
kattaligi,
uning boshqa obyektlarga nisbatan yoki uning
bir-biriga nisbatan
o'zaro joylashuvi haqidagi tasavvurlar va
m.Г linnotlar o 'z ifodasini topadi.
Fazoviy tasavvur to'liq bo'lishi uchun quyidagi malakalarga ega bo'lish
kerak:
- geometrik obyekt obrazini qismlarga ajrata olish;
- geometrik obyekt obrazinining o'cham qiymatlarini aniqlay olish;
- geometrik obyekt obrazini boshqa obrazlarga nisbatan o'zaro joylashuv
nisbatini aniqlay olish;
- geometrik obraz elementlarining bir-biriga nisbatan o'zaro joylashishini
aniqlay olish;
- chiziqli va burchakli kattaliklarni ko'rib baholay olish;
- shakllangan obrazda unnig hususiyatlarini va elementlarning o'zaro
joylashuvi haqida tasavvurini yetarli bo'lishi.
Quyidagi
malakalarni
egallash
fazoviy
tasavvur
dinamikligini
rivojlantirishga yordam beradi:
- kuzatish, qarash nuqtasini tanlay olish va o'zgartira olish;
- geometrik figuralar obrazi mazmundagi o'zgarishlarni qayd eta olish.
Dinamiklik sifati proyeksiya tushunchasini shakllantirish asosida yotadi,
fazoviy tasavvurlarni rivojlanish jarayonida tekis va fazoviy shakllarni birgalikda
o'rganish imkonini beradi. Bu ko'rsatkich ko'proq kuzatish nuqtasini hayolan
o'zgartirishni talab qiladigan masalalarni hal qilishda namoyon bo'ladi. Obvektga
turli kuzatish nuqtasidan qaray olish malakasi geometrik vazifalarni hal qilishda:
fazoviy shakllarning qirqimi, kesimini qurish, geometrik qayta tuzish amallarini,
proyeksion vazifalarini bajarish va hokazolarda muhim ahamiyatga ega.
Bu sifatlarning to'liq egallanishi fazoviy tasavvurlar ustida amallar bajarish,
murakkab
fazoviy
obyektlarni qiyinchiliksiz osongina tasavvur eta olishni
ta'minlaydi hamda fazoviy tafakkurning to'liq, barqaror shakllanganini ifodalaydi.
Id ro k qilish va fazoda m o'ljal olishda so'zning o 'rn i. T e v a r a k - a t r o f
t u s h u n c h a s i k e n g m a ' n o d a g i . m u r a k k a b . s e r q i r r a t u s h u n c h a d i r . B iz . t e v a r a k - a t r o f
99
m a’nosida. bizni o ‘rab turuvchi obyektiv olam xarakteristikasini anglaymiz. Biz
tevarak-atrof haqidagi bilim va malakalarni egallash uchun, shuningdek uning
shakli. belgilari haqida, ularning tuzilishi, balandligi, uzunligi, kengligi haqida,
predmetlarning joylashuvi, ularning orasidagi masofani aniqlashdagi va belgilay
olishni
o ‘rganish
uchun,
tevarak-atrof
haqidagi
tushunchalarini
yanada
mustahkamlash uchun- turli tevarak-atrof kategoriyalariga murojaat qilamiz.
Bunda biz avval predmetlarning belgilariga qarab (ya’ni shakli va o ‘lchovtga, har
xil o ‘lchovligiga) va tevarak atrofdagi belgilarga qarab (ya’ni tevarak-atrofni
yaxlitligicha tushintirish, predmetlarning bir biridan farqi yoki o ‘xshashligi
(tabiatda) va h.k. farqlay olishga o‘rganishimiz va o ‘rgatishimiz kerak. Tevarakatrofni chamalash, m o'ljal olish tushunchasi, masalasi murakkab masaladir.
Tevarak-atrofni m o'ljal olish turgan yoki belgilangan joy taxm inga olinadi.
Masalan: kishi tevarak-atrofni yaxshilab kuzatib « 0 ‘zi turgan nuqta» haqida
m a’lumot bera olish; yon atrofidagi obyektni tushuntira bilishi kerak: o ’zi qo’yib
ketgan predmet yoki insonni qayta tevarak-atrofni chamalash orqali topib kelishi
yoki aniq m a’lumot bera olishi kerak; inson tevarak atrofni obyektlicha
tushuntirayotganda, chalkashtirmay, predmetlarning bir xil yoki har xilligini
tushintira olishi, shuningdek qaysi predmet qaysinisining ortida, oldida, orosida,
uzoq, yaqinligi. xullas orasidagi masofa haqida toTa m a’lumot bepa olishi kerak.
Tevarak-atrof haqidagi, uni aniq m o'ljal
qila olish haqidagi belgilarga har bir
inson ega bo'lishi kerak. Bu bilimlar esa ularga yoshlikdan beriladi. M o'ljal olishni
yaxshi
bilgan
har qanday y o ‘lovchi
adashmaydi, adashganni y o ‘lga solib
yuboradi.Kattalar misolida ko‘rsak: Men turgan kenglikda dala bo'lib, 20 qadam
oldinda, 15 qadam o ‘ng tarafimda terak daraxti bor.Terakning uzunligi taxminan
20-25 m, yo'g'onligi taxminan 35 sm. Pastki shoxlarida barglari y o 'q . Tepa
shoxlari serbarg, terak ustida qora qarg'alar uchib yuribdi. Yoki biror bir uy,
ko‘cha, xonada m a’lumot berish. Inson faol harakatini davom ettirishi uchun
koordinatsiyani va m o'ljal olishni yaxshi bilishi kerak. K o‘pchilik bu usuldan faqat
bir joydan ikkinchi bir joyga adashmasdan borib kelishi uchungina foydalanadi.
M o'ljalni
aniq belgilay olish. jovlarni yaxshi o'zlashtirish uchun. shu «damning
I'sliili (|olish qobiliyati, xotirasi, diqqat-e'tibori, o'ylash. esga tushirish. ko'z oldiga
krltini olish kabi qobiliyatlari ancha mustahkam bo'lishi kerak. Aks holda, bu
(|oltili>allari zaif odamlar m o'ljal olishni yaxshi belgilay olmaydilar. Tevaraknliolni chamalash har bir odamning o'ziga qulayligini tanlab olishiga bog'liq.
«O ’/ini» yoki boshqa birovni, o'ng qo‘l, chap qo4, tushunchalari bilan. yoki
prcilrnctlarning shakliga qarab, joylashuviga qarab ham mo'ljal ola bilishi
mumkin. Masalan: ba’zilar uy yoki magazinning nomini, nomerini, manzilini
bilmaydilar-ku lekin qaysi transport bilan, qanday qilib borishni shunday aniq qilib
tushuntaridilarki, hatto «ko'z yumib» borib topish mumkin.
M ak tabgacha
ta rb iy a
yoshidagi
b o lalar
bilan
tevarak-atrofni
kuzatishning aham iyati. B a:zi maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar hali tevarakatrofni kuzatishni, uni m o'ljal olishni yaxshi o'zlashtira olmagan bo'lishlari ham
mumkin bo'ladi. Masalan: o 'z uylariga borishni bilmaydi. Lekin, aksincha bog'da
bolalar bilan u o'ynaladigan o'yinlarning kamchiligi, mashg'ulotlar va boshqa
ko'pgina bolalar ijodi tevarak-atrof bilan bog'liq.
Masalan:
Boshlang'ich
sinf (1-sinf)
o'quvchisidan
talab
qilinadigan
narsalardan biri-daftar yoki kitob varaqlarning farq qila bilishi.
O 'ng varaq, chap varaq va h.k. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni
aslida tevarak-atrof bilan tanishtirishning bu borasi shu bet yoki varag'idagi
chizilgan, aks etgan rasmlar yordamida tushuntiriladi. Maktabgacha ta'lim
yoshidagi bolalarni tevarak-atrofni bilishda ega bo'lgan
barcha bilimlarini
puxtalash, uni kuzatish, mo'ljal olish malakalari hamda uni belgilay olishlari kabi
ko'nikmalarini mustahkamlash va tevarak-atrofhaqida o 'z fikrlarini to'la bildira
oladigan terminlarning bolada yaxshi o'zlashtirilishini o 'z vaqtida ta'minlab borish
zarur. Bu bilim malaka va ko'nikmalarning barchasi
1-sinf o'quvchisining
materialini muvaffaqiyatli o'zlashtirishdagi yutug'i bo'lib hisoblanadi. Tevarak
atrofni anglashda psixo-fiziologik mexanizmga ham bog'liqdir, u nison ongidagi
ko‘rish,eshitish. so'zlash. eslab qolish, xotira kabi qobiliyatlar (analizatorlar)
yordamida dinamik sistemadek saqlanib qoladi. Ayniqsa bunda harakatlanuvchi
analizatorlar va ichki his-tuyg'ularining roli ahamiyatlidir. Bolalarning tevarak101
atrofhaqidagi lug'atlarining boyib boi'ishi. Ularning tevarak-atrofni tushunishida
ikkinchi signal sistemasining tenglashuvini ta ’minlaydi. Chet eliarda bolalarni
yoshligidan, maktabgacha ta'lim
yoshidan boshlab. sekin-asta tevarak-atrofii
o'rgatishda, umumiy tushunchalam i ikkinchi signal sistemasiga bog'lab olib
boriladi. Bu esa bolaning tevarak-atrofni o ‘zlashtirishdagi yangi bosqichning
boshlanishidir.Tevarak-atrofni idrok qilish biror bir mo4jal asosida foydalana
bilishni talab qiladi, bola ilk yoshidan boshlab o‘zining sezgilari orqali idrok
qiladi, y a’ni tanasining tomonlari bilan m o‘ljal qiladi. Bog‘cha yoshida bola
tevarak-atrof tushunchalarini so'zlarda ifodalanishini egallaydi: oldinda- orqada,
yuqoriga- pastga, chapga-o‘ngra. Yosh bolada tevarak atrofni idrok qilishda
bolaning shaxsiy tanasi asosiy m arkaz bo‘lib hisoblanadi va u o ‘zining tanasiga
nisbatan sezgi organlari orqali m o‘ljalga oladi. Keyinroq borib unga yana bir
sistema qo‘shiladi. Bu nutqda ifodalashdir ya’ni so‘zlar bilan. Bu narsa bolalarda
tomonlarni
o ‘ziga
tegishlilarni
sezgi,
farqlash,
aniqlash
xususiyatlarini
mustahkamlash natijasida b o ‘Iadi, qaysiki bu tomonlar: yuqoriga, pastga, oldinga,
orqaga,
o‘ngga,
chapga.
Shunday
qilib
bog‘cha
yoshi
tevarak-atrofning
tomonlarini, nomlarini so‘z bilan belgilash sistemasi davridir. Bola qanday qilib
bundan foydalanadi? Kuzatishlardan shu narsa ayon bo‘Idiki yuqorida degan
so‘zda bola — boshi turgan tomonni, pastda esa — oyoqlari turgan joyni, oldinda
— yuzi tomonni, orqasida esa — orqasini, o ‘ngda — o'ng qo‘li qaepda bo‘lsa
o ‘sha tomonni, chapda — chap qo‘li qayerda bo‘lsa o'sha yerni idrok qilgan. O cz
tanasi bo'yicha tevarak — atrofni idrok qilish bu boshlang;ich idrok bo‘lib xizmat
qiladi. Asosiy tomonlarni 3 ta guruhi, qaysiki odam tanasining turli qismlari
bo‘vicha eng birinchi bo'lib yuqori farqlanadi. Bunda bola. tanasi vertikal holatida
aniqlaydi. Qolganlari esa kechroq aniqlanadi va farqlanadi bola tomonidan. Bola
tomonlarining juft, qarama qarshi tomonlarini guruhini o'zlashtirsa ham, hali u
uning aniqligida yanglishadi. Bolalar uchun asosiy qiyinchiliklar o’ng va chapni
ajratishdir. Kuzatishlardan bola bu qarama-qarshi tomonlarni asta-sekin egallab
boradi. qaysiki ularni tajribalari orqali egallab boradilar.
B ilim larni m u s ta h k a m la s h u c h u n o 'y i n l a n
102
1. « 0 ‘ng va chap» o ‘yini.
Bolalar xona bo'ylab harakat qiladilar. Tarbiyachi o'ng va chap so'zlari
bilan boshlasa bo'ladigan tana a’zolaridan birining nomini aytadi, masalan, “o‘ng
i|o 'l" deydi. Shunda bolalar o ‘zlariga juft topib, bir-birlarining o'ng qo'llarini
uslilashi kerak. Tarbiyachi o'yinni davom ettirish uchun o'ng va chap qo'l so'zlari
bilan boshlasa bo'ladigan tana a’zolarinirig nomini aytadi (Masalan. chap qo'l,
o'ng qo'l bosh barm og'i, o'ng va chap qo'l).
2. “H a ra k a tn i o 'z g a rtir” o'yini.
Bu o'yinda piktogramma usulida tomonlarni shartli belgilar bilan belgilab
olinadi va musiqa ostida ko'rsatilgan belgi bo'yicha harakat qilinadi. Bolalarga
qaysi belgida qanqay harakatlanishi oldindan o'rgatiladi.
t-oldinga <— o'ngga
[- orqaga <-> - sakrash
—>- chapga о -jo y id a aylanish
Oldinga belgisi ko'rsatilganda bolalar oldinga bir qadam yurishadi, orqaga
belgisi ko'rsatilganda bolalar orqaga bir qadam yurishadi. Chap va o'ng belgisi
ko'rsatilganda bolalar chapga va o'ngga bir qadam yurishadi. Sakrash belgisida 3-4
marta sakrashadi, doira ko'rsatilganda turgan joy da 1 aylanib olishadi. Harakatlar
bir necha marta takrorlanadi.
3. “O 'yinehoqni to p ” o'yini.
Bolalarga harakat paytida yo'nalishni o'zgarishini o'rgatishga qaratilgan.
Uyda xonaning turli joylariga berkitgan o'yinchoqlarni topishga tavyorlangan
‘‘xatdan”foydalanish.Tarbiyachi: Bolajonlar kechqurun guruhimizga Karlson uchib
kelibdi. Karlson sizlarga atalgan sovg'alarni olib kelgan.Korlson hazilni yaxshi
ko'radi
shuning
uchun
o'yinchoqlarni
yashirib
qo'ygan.M ana
bu
xatda
o'yinchoqlarni qanday topishni yozilgan. Tarbiyachi konvertni ochib qo'ydi.
Derazani oldiga borib chapga burildi va 5 qadam yurib o'yinehoqni topasan.
Bolalardan biri topshiriqni bajaradi va o'yinehoqni topadi. Boshqa bola quyidagi
topshiriqni bajaruvchi stolni oldiga turib oldinga 3 qadam yur, uyga burilib 4
qadam yur o ‘vinchoqni topasan. Iloji boneha bolalarning o'yinda ishtirok etishiga
sharoit yaratiladi.
N az o ra t u chun savollar:
1.Bolalarda fazoda m o'ljal olish qanday rivojlantiriladi?
2.Idrok qilish va fazoda m o‘ljal olishda so‘zning ahamiyati qanday?
3.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak-atrofni kuzatishning
ahamiyatini ayting.
4.Bolalarda fazoviy tasavvurning rivojlanishiga nimalar yordam beradi?
T o psh iriq lar:
B olalarda fazoda m o‘ljal olish haqidagi tasavvurlarini
mustahkamlash uchun «“Predmetlarning joyini top” metodikasini o ‘tkazing.
Natijalarni tahlil qiling.
A dabiyotlar:
1.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. M aktabgacha ta’lim pedagogikasi. -Т .:
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Косимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
3. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т.. 2007.
4. М ихайлова А.. Н осова Э. Д ., Столяр А. А., П олякова М. Н.,
В ербенец А. М .Теории и технологии математического развития детей
дош кольного возраста. - Издателство «Детсво-пресс». Санкт-петербург,
2008.
H A R B IR Y O SH G U R U H ID A F A Z O N I ID R O K E T IS H N IN G
O ZIG A X O S XUSU SIY A TLA RI
T ayanch so‘z va ib o ralar: oriyentirovka qilish, tevarak-atrof, ikkinchi
signal sistemasi.ko 'rib idrok qilish. fazoviy idrok etish.
B olalarning tevarak-atrofidagi fazoda m o‘ljal olishni o‘zlashtirishi.
M a k t a b g a c h a ta r b iy a y o sh id a g i b o la la r bilan o 'tk a z ilg a n ta jrib a la rd an sh u n i k o 'r i s h
104
iiHimkinki, bolalar tevarak-atrofni m o’ljal olishga o‘rganayotganlaridayoq oddiy
lutlium.-luilardan murakkabroq, tevarak-atrof tushunchalariga o‘ta boshlaydilar.
Illuming nutqlaridagi «shu yerda», «u yerda», «mana» kabi so'zlari (biror
ptalm clni ko'rsatib, aytib) «yonida», «yaqinda», «yonma-yon» kabi yangi
Icrminlar bilan. almashinishi buning yaqqol guvohi bo'la oladi.
Ularning bu terminlardan foydalana boshlashi, predmetlar oralig'ini aniqlay
bilishi boshlang'ich bilimlarning rivojlanishidir. Bolaning tabiatni, atrofni yanada
ko'proq o'rganishi natijasida sekin-asta bu terminlar yana ham boyib boradi va u
«oldinda», «oldin», «orasida», «orqada» va h.k. larni tushuna boshlaydi. Bolaning
bulardan foydalanishining hammasi «yonida», «yaqinida», «yonma-yon» kabi
tushunchalarni yaxshi egalianishining natijasidir. Predmetlarning «birin-ketin»,
«ketma-ket»
qo'shilishi
bolalarda
bir
guruh
predmetlarning
joylashuvini
aniqlashga yordam beradi. Masalan, hamma o'yinchoqlar ketma-ket turibdi, lekin
quyon oldinda, matryoshkalar o'rtada, qo'g'irchoq esa oxirgi o'rinda turibdi.
Bola tevarak-atrofda joylashgan obyektlar o'rnini aniqlashga (oriyentirovka
qilishga) o'rganayotganida «yonma-yon» so'zining m a’nosiga keyinroq tushunadi,
yoki «o'rtada», «orasida» kabilarni o'rganib bo'lgach, keyinroq «atrofida»,
«chetida», yoki «yonidan», yana keyinroq borib bola bu so'zlarni atroflicha
tushuna boshlaydi va chap tarafdami yoki o'ng tarafdami, farqlay boshlaydi. Lekin
bolalarga tevarak-atrofni
m o'ljal
olishga o'rgatish
ishini turli
yo'llar va
yo'llanm alar bilan tushintirish kerakligini unutmaslik kerak. Tevarak-atrofni
anglash psixo-fiziologik mexanizmga ham bog'liqdir, u inson ongidagi ko'rish,
eshitish, so'zlash, eslab qolish, xotira kabi qobiliyatlar (analizatorlar) yordamida
dinamik sistemadek saqlanib qoladi. Avniqsa, bunda harakatlanuvchi analizatorlar
va ichki his-tuyg'ularining roli ahamiyatlidir. Bolalarning tevarak-atrof haqidagi
lug'atlarining boyib borishi ularning tevarak-atrofni tushunishida ikkinchi signal
sistemasining tenglashuvini ta’minlaydi. Chet ellarda bolalarni yoshligidan,
maktabgacha ta'lim yoshidan boshlab, sekin-asta tevarak-atrofii o'rgatishda,
umumiy tushunchalarni ikkinchi signal sistemasiga bog'lab olib boriladi. Bu esa
bolaning tevarak-atrofni o ’zlashtirishdagi yangi bosqichning boshlanishidir.
105
K o 'rib idrok qilish va o‘lchash asosida fazoni idrok etish. Tevarak-atrofni
idrok qilish biror bir m o'ljal asosida foydalana bilishni talab qiladi, bola ilk
yoshidan boshlab o'zining sezgilari orqali idrok qiladi. y a’ni tanasining tomonlari
bilan m o'ljal qiladi. Maktabgacha ta'lim yoshida bola tevarak-atrof tushunchalarini
so'zlarda ifodalanishini egallaydi: oldinda - orqada, yuqoriga - pastga. chapga o ‘ngga kabi. Yosh bolada tevarak-atrofni idrok qilishda bolaning o‘z tanasi asosiy
m arkaz boTib hisoblanadi va u o ‘zining tanasiga nisbatan sezgi organlari orqali
m o‘ljal oladi. Keyinroq borib unga yana bir sistema qo‘shiladi. Bu nutqda
ifodalashdir, y a’ni so‘zlar bilan. Bu narsa bolalarda tomonlarni o'ziga tegishlilarni
sezgi,
farqlash,
aniqlash
xususiyatlarini
mustahkamlash
natijasida
bo'ladi,
yuqoriga, pastga, oldinga. orqaga, o ‘ngga, chapga kabi. Shunday qilib, bog‘cha
yoshi tevarak-atrofning tomonlarini, nomlarini so‘z bilan belgilash sistemasi
davridir. Masalan, “ B ayroqchaga q a ra b y u r ” o‘yini.
M aqsad: Bu o'yin bolaning xotirasini, diqqatini rivojlantiradi. Bolalarning
fazoviy tasavvurlari mustahkamlanadi.
0 ‘yinning borishi: Tarbiyachi mashg‘ulotni boshlashdan oldin xonaning
turli joylariga bayroqchalarni qo‘yib chiqadi. Tarbiyachi bir bolaga topshiriq
beradi. “Shkafga borib, chapga, chapga 6 qadam yur va uchburchak shaklidagi
bayroqchani ol” bola topshiriqni bajarib, bayroqchani topadi. Bolalar bunday
topshiriqni osongina bajarsalar, topshiriqlar murakkablashtiriladi. Masalan "8
qadam oldinga yur, o'ngga buril, 4 qadam yur, chapga buril. U yerda to‘rtburchak
shakldagi bayroqchani topasan. O 'yin bir necha marta takrorlanadi.
Yana bir o ‘yin «K unduzi kim q ay erd a ishlaydi?» o ‘yinini boshlagach,
tarbiyachi: ’’Kunduz - shunday vaqtki, bunda hamma kishilar ishlaydi. B a'zilar
chiroyli buyumlar qiladilar, uy quradilar, meva va sabzavot yetishtiradilar, fabrika
va zavodlarda ishlaydilar. Yaxshi mehnat kishini go'zal qiladi va xursand qiladi.
Mana, biz ham shahar ko'chalariga boramiz, kim qanday ishlayotganini ko;ramiz.
Kunduzi ko‘chalarda odamlar. mashinalar ko‘p, ko‘cha harakati qoidalariga rioya
qilish kerak. Qani. eslab ko'ringlar, ko'chadan o'tavogganda qanday qoidalarga
riova qilish kerak? K o'chada o'zini qanday tutish kerak?’’deb aytadi. Shahar
106
f
I
ko'chalari bo'ylab
sayohatdan so‘ng tarbiyachi illyustratsivadan foydalanib,
bolalar olgan bilimlari va tasavvurlarini kengaytiradi.
N azorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Har bir yosh guruhida fazoni idrok etishning o'ziga xos xususiyatlarini
misollar asosida tushuntiring.
2. K o‘rib idrok qilish va o’lchash asosida fazoni idrok etishda qanday
o’yinlardan foydalaniladi?
3.M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak-atrofni o‘rganishning
ahamiyati qanday?
T o p sh iriq la r: Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak-atrofni
o ‘rganishni “Q anday’’ texnologiyasi asosida taqqoslang va taqdimot tayyorlang.
A dabiyotlar:
1. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Касимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
2. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda matem atik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
VAQT HAQIDA TUSHUNCHA
T ayanch so‘z va iboralar: vaqt tushunchasi, analizator, vaqtni his qilish,
sutka qism lari, vaqtning xususiyatlari, vaqtni his qilish, yil fasllari.
V aq t va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Vaqt so‘zi yuz berib turuvchi
voqea-hodisa, narsalarning asrlar, yillar, soatlar, minutlar va shu kabilar bilan
o’lchanadigan davomiyligi, shunday oMchov belgisiga ega bo'lgan obyektiv
hodisani ifodalaydi. Vaqtning qaytmas xususiyatlari shuki, vaqtning bir tomonga
yo'nalib o'tishi, u tabiat va jamiyatning harakatlanish yo’nalishini ifodalaydi.
Vaqtning asosiy qabul qilinishi bu sezish qobilivatidir. Har xil kompleks analizator
vaqtni sezish qobiliyatining cho'zilishiga ta'sir qiladi, lekin asosiy xususivati deb
l.M. Secheno\ eshitish va tananing sezgi qobiliyatlariga e'tibor bergan «Vaqt
107
tovush va tananing sezish qobiliyati insonga vaqt haqida tushuncha beradi, shunda
ham to ‘la o ‘z mazmuni bilan emas balki vaqt bir tomonlama tovushning tortilishi
va tananing sezishini tortilishi. Shuning uchun I.M .Sechenov eshitish va sezish
xususiyatidan
bu
vaqt
bcrshlig'ining
analizatorlari
degan
edi.
I.P.Pavlov
ko‘rsatgan ediki,vaqtning hisoblanishi nerv sistemasining har bir elementiga, uning
har bir hujayrasiga xos u buni eksperimental asosda isbotladi. Har qanday
analizator «vaqtni
hisoblashi»
mumkin.
I.P.Pavlov
aytgan
ediki, vaqtning
fiziologik qabul qilinishi bu kishining tormozlanishi va ta’sirlanishidir, bu esa
vaqtni hisoblashga yo‘l beradi. Bu fikrlar qator izlanishlar orqali ko‘rsatilgan.
Ikkinchi signal sistem asida ta’sirlanish vaqtning yetarli hisobga olinmasligidan
kelib chiqadi, tormozlanish jarayonida unga ko'proq baholash xususiyatidandir.
Shunday qilib, aniq vaqt intervallarini vaqtinchalik baholash ta’sirlanish va
tormozlanish dinamik jarayonida aniqlanadi. Vaqt intervalida differensirovka bu
vaqtga nisbatan shartli reflekslarning xosligidir.
T u rli yosh g u ru h la rid a b o la lard a v aq tn i his qilishni rivojlantirish. 2kichik g uruh. 2-kichik guruhda bolalarning ertalab, kunduzi, kechqurun va
kechasi
vaqt
oraliqlari
haqidagi
tasavvuri
aniqlanadi.
Sutka
qismlarini
kichkintoylar o ‘z faoliyatlari mazmunining o ‘zgarishiga hamda shu vaqt oralig‘ida
o ‘z atroflarida bo‘lgan katta yoshli kishilar faoliyatiga qarab farq qiladilar. Avval
kundalik tartib, bolalarning uyqudan turish, ertalabki gimnastika, nonushta,
m ashg'ulot vaqtlari qat'iy belgilab qo‘yilganligi va sutkaning bo‘laklari haqida
tasavvur hosil qilish uchun real sharoitlar yaratadi. Pedagog vaqt bo‘lagining
nomini aytadi va bolalarning shu vaqtta mos boMgan faoliyat turlarini sanab
chiqadi. «Hozir ertalab, biz gimnastika qildik, yuvindik, endi esa nonushta
qilamiz». Yoki allaqachon nonushta qilib boMdik, shug‘ullanib ham bo‘ldik. Hozir
kunduz kun. Tez orada tushki ovqatni yeymiz. Masalan, boladan quyidagilar
so‘raladi: «Hozir ertalab. Sen ertalab nima qilasan? Sen o'm ingdan qachon
turasan?» va shu kabilar. Kun davomida bolalar bilan birgalikda kunning turli
boMaklarida bolalar va kaltalarning faolivatini tasvirlavdigan rasmlar ko’rib
chiqiladi.Rasmlar shunday bo'lishi kcrakki. ularning vaqt bo'lagi uchun xarakterli
108
hoMagi belgilar aniq ko‘rinib tursin. Tarbiyachi rasmda tasvirlangan bolalar nima
ish qilayotganliklarini va bu harakat qaysi vaqtda bajarilayotganligini aytadi. U
bolalarga savollar beradi: «Sen erta bilan nima qilding? Kunduzi-chi?» Yoki «sen
qachon o'ynaysan? Qaysi vaqtda sayr qilasan? Sen qachon uxlaysan?» Keyin
bolalar, masalan, erta bilan, kunduzi yoki kechkurun kattalar yoki bolalar nima
qilayotganliklari tasvirlangan rasmni tanlab oladilar. Bolalar asta sekin erta bilan,
kunduzi, kechqurun, kechasi so‘zlarining aniq mazmunini tushinib oladilar, ularga
emotsional rang beradilar. Bolalar o‘z nutqlarida ulardan foydalana boshlaydilar.
0 ‘y i n : “Zakovat”.
0 ‘yin qoidalari: Bolalar ikki guruhga bo‘linadilar. Har bir guruh berilgan
uchta topshiriq va shartlarni bajaradilar.
1-
topshiriq. Kun va tun tasvirlangan rasmlar aralash holda ikkita sto
bitta qilib qo’yiladi. Bolalar kun va tun tasvirlangan rasmlarni berilgan vaqt ichida
alohida- alohida qilib yig‘ishadi. So'ng ko‘rsatib, izohlab berishadi.
2- topshiriq. Kun va tun rasmlarini chizishadi va izohlab berishadi.
3- topshiriq. “Topgan-topaloq” 0‘yini. Bolalar kun va tun haqidagi
topishmoqlarini topishadi.
T opishm oqlar
1. Ikki yo‘rg 'a yiroqda,
Biri kunda, biri tunda.
(Quyosh va oy).
2. Yopilsa ochilmaydi,
Ochilsa yopilmaydi,
Nusxasi topilmaydi.
(Kun va tun).
3. Oltin kelsa, kumush ketar,
Kumush kelsa, oltin ketar.
(Ovyosh va oy).
4. Har kun verga tushadi
! (W
Ikkita sara parda.
Ikki rangda ikkovi,
Oq parda. qora parda.
Tushganda qora parda
Oq parda berkinadi.
Oqi tushsa agarda,
Qorasi chekinadi (Kurt va Tun).
0 ‘rta gu ru h . Kichik guruh singari bu guruhda ham vaqtni bilish bolalarni,
asosan, kundalik hayotida o‘stirib boriladi muhimi bu o ‘rgatishining puxta hissiyot
asosida amalga oshirilishidir. Pedagog sutka qismlarining nomini bolalar va ularga
yaqin katta yoshli kishilarning ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi nim a qilishlari
bilan
bog‘liq,
bolalarning
sutka
qismlari
haqidagi
tasavvurlarini
aniqladi.
Bolalarning sutka haqidagi tasavvurini aniqlash maqsadida ular bilan suhbat olib
boriladi. Suhbat taxminan m ana bunday o ‘tkazilishi mumkin: avval tarbiyachi
bolalardan ular bolalar bog‘chasiga kelishdan oldin nima ish qilganliklarini, ertalab
bolalar bog‘chasida nim a qilganliklarini, bolalar bog‘chasida kunduzi nima
qilishlarini gapirib berishlarini so'raydi. U bolalarning sutkaning har bir qismida
nima qilayottanliklarini aniqlaydi va umumlashtiradi. U suhbat oxirida ertalab,
kuduz va tun — bular sutkaning qismlari ekanligini aytadi. «Bugun», «kecha» kabi
vaqt tushunchalari nisbiy xarakterga ega. Bolalarning ularni o'zlashtirishlari qiyin.
Buning
uchun
imkoni
boricha
bugun,
ertaga,
kecha
so'zlaridan
ko'proq
foydalanish va bolalarni bu so'zlarni ishlatishga undab turish zarur. Tarbiyachi
muntazam ravishda ularga biz qachon rasm soldik? Biz bugun nima ko'rdik?
Ertaga qayerga boramiz? Savollari bilan murojaat qilib turishi lozim. Tez sekin
so‘zlarining m a’nosi konkret misollar bilan ochib boriladi. Tarbiyachi bolalar
diqqatini o'yin davom ida ular bajaravotgan harakatlarning tezlik darajasiga jalb
etadi. Kivinish vaqtida u tez kiyinayotganlarni maqtaydi. Imillab kiyingan
bolalarga tushuntiradi, savr vaqtida vayov kishi bilan velosipedchining, avtomobil
bilan poyezdning, qurt bilan qo;ng'izning harakat tezligini taqqoslavdi.
Tarbiyachi bolalarga kecha nima ishlar qilganliklarini gapirib berishlarini
;iyladi.
Bolalar kechagi kunlari qanday o'tganligini gapirib beradilar.
Tarbiyachi yana bolalarga: “Bugun ertalab yuz-qo‘lingizni yuvdingizmi?”.
‘‘Bugun
bog'chaga
kim
bilan
keldingiz?”,
“Bugun
ertalab
badantarbiya
qildingizmi?”, “Ertaga nima qilmoqchisiz?” kabi savollar beradi va bolalar javob
berishadi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun o ‘yin: “K echa, bugun, ertag a” .
T arbiyachi: Men sizlarga bo‘lgan voqealarni tasviriab gapirib beraman.
Sizlar mening tasviriab gapirgan gaplarimga e'tibor berib, bu qaysi vaqtda
bo‘lganini topasizlar. Agar kecha bo‘lib o'tgan voqealarni gapirsam “kecha” deb
qoTlaringizni ko‘tarib chapak chalasizlar, bugungi kunni gapirsam qoTlaringizni
pastga tushirib chapak chalib “bugun” deysizlar. ertangi kun haqida gapirsam
sakraysizlar.
1. Biz tushlikka karam sho‘rva va osh edik (kecha).
2. Ertaiab tursam quyosh chiqib ketibdi (kecha).
3.
Sumkamni ko‘tarib bog‘chaga keldim (bugun).
4. Men juda charchab uyga bordim (kecha).
5. Bugungiday erta kelinglar-a bolalar (ertaga).
Hafta kunlari haqida bilimlarni mustahkamlash uchun o‘yin: “ H afta”.
K erakli jihozlar: Hafta kunlarini ifodalovchi (shartli ravishda) 1 dan 7
gacha son bilan ko'rsatilgan kartochkalar jadvali.
0 ‘yin m azm uni: Tarbiyachi 1 raqami yoziJgan kartochka dushanbani
bildirishini, 2 raqami yozilgan kartochka -seshanbani bildirishini va nihoyat 7
raqami yozilgan kartochka yakshanbani bildirishini tushuntiradi.
Bolalar birgalikda hafta kunlarining nomini takrorlaydilar. Tarbiyachi 7 ta
bolani chaqiradi va ularga kartochkalarni beradi. 7 ta bolaning har biri haftaning
qaysi kuni bo‘lganligini aytadi.
S o 'n g r a tarb iy a c h i h a f ta n in g istagan k u n in i aytadi. m asalan: " C h o r s h a n b a ” .
O 'z in i
“C h o r s h a n b a "
deb aytgan
bola
b i r in c h i
b o ' l i b turadi.
"H afta, sa flan!”
signaliga muvofiq bolalar chors’hanbadan oldin va keyin to 'g 'ri ketma-ketlikda
saflanishlari kerak. Agar safda xato bo'lsa, boshqa bolalar to'g'rilaydilar va hafta
kunlarini tartib bilan aytadilar. 0 ‘yin shu tarzda davom etadi.
“ F asllar” o'yini
Bolalar doira bo'lib o'tiradilar va navbat bilan “qish”, "bahor”. “yoz’’, "kuz”
deb fasllarni aytib chiqadilar. Tarbiyachi boshlovchi bo'ladi. Boshlovchi "bahor’’
desa, “bahor” so'zini aytgan bolalar o'rnidan turib, joylarini almashtiradilar.
Boshlovchi turganlarning bittasini o'rniga o'tirib olishi lozim. O 'tira olmagan bola
boshlovchi bo'ladi va boshqa faslning nomini aytadi. O 'yin shu tarzda davom
etadi. Sutka qismlari(ertalab,kunduzi, kechqurun,tush)ni farqlaydi.
“Z ak o v at” o'yini
O'yin qoidalari: Bolalar ikki guruhga bo'linishadi. Har bir guruh berilgan
o 'n ta topshiriq va shartlarni baja radilar. 1-topshiriq. Kun va tun tasvirlangan
rasmlar aralash holda ikkita stolga bitta qilib qo'yishadi. Bolalar kun va tun
tasvirlangan rasmlarni berilgan vaqt ichida alohida-alohida qilib qo'yishadi. 2to p sh iriq : Kun vat un rasmlarini chizishadi va izohlab berishadi. 3 -topshiriq:
“topgan-topaloq” o'yini.Bolalar kun va tun haqidagi topishmoqlarni topishadi.
T opishm oq
1.Ikki qarg'a yiroqda
Biri kunda, biri tunda.(quyosh va oy)
2,Yopilsa ochilmaydi,
Ochilsa yopilmavdi.
“ T o 'g 'ri jo y la sh tir” o'yini.
M aqsad:
Bolalarning
vaqt
haqidagi
tushunchalarini
mustahkamlash.
Bolalarning nutqlarida sutka qismlari: ertalab, kunduzi, kechqurun. tun so'zlarini
m a’nosini tushungan holda to 'g 'ri qo'llashga o'rgatish.
112
КсгикН jihoz: sulka qism lari surati.
O 'y in n in g
borishi:
Bolalar yoniga Bilmasvov
keladi. Bolalar bilan
salomlashadi. Tarbiyachi nega u g‘amgin ekanligini so'raydi. Bilmasvov rasmlar
olib kelganini. bolalarga tartibi bilan sutka qismlarini ko'rsatmoqchi ekanini.
ammo hammasini aralashtirib yuborganini aytadi.Tarbiyachi rasmlarni tartibga
solishda Bilm asvoyga yordam berishini taklif qiladi. Bolalardan rasmlarni qanday
joylashtirish kerakligini so'raydi. Sutka qismlari tasvirlangan rasmlar to'plami
ichidan bolalar bir sutkaga terishi qismlarni tartib bilan yig'adilar.
Tarbiyachi bolalarning juda aqlli ekanligini takidlab, sutka qismlari ketmaketligini, ularning istalganidan boshlab tartib bilan qo'yib tushuntirib bera olishini
aytadi.
“ H afta k u n la ri” o'yini.
M aqsadi: Bollalarning hafta kunlarini ketma-ketligini bilishi, ajratishi va
ularni sanab berishi.
0 ‘yinning borishi: Tarbiyachi rangli doirachalarni har xil joyga qo'yib,
bolalarga signal chaladi va rangni aytadi, bolalar rangni eshitib, shu rangdagi doira
oldiga turadi. Adashgan bola o'yindan chiqib turadi.
Dushanba - qizil rangda.
Seshanba - ko 'k rangda,
Chorshanba - yashil rangda,
Payshanba -sariq rangda,
Juma - siyohrangda,
Shanba -jigarrangda,
Yakshanba - qora rangda.
N azorat uchun savollar:
1.Vaqtning qanday xususiyatlari bor?
2. Bolalarda vaqtni his qilish qanday y o ‘llar bilan rivojlantiriladi?
3. Bolalarni vaqtni idrok qilishga o'rgatishda qanday didaktik o ’yinlardan
foydalaniladi?
T o p sh iriq lar: M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan bolalarda vaqtni
idrok qilishga o'rgatishni “Nim a uchun?'’ texnologiyasi asosida taqqoslang va
taqdimot tayyorlang.
A dabiyotlar:
1. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., К,осимова Х.И. М актабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
2. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
shakllantirish m etodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
BOLALARNING HAR BIR YOSH GURUH1DA
VAQTNI IDRO K Q1LISHI
T ayanch so‘z va ibo ralar: vaqt qismlari, tabiat hodisalari, sutka qismlari,
vaqt ко 'rsatkichlari, hafta kunlari, yil fasUari.
B olalarda vaqtni idrok qilish qobiliyatining shakllanishi. 0 ‘quv yilining
boshida katta guruh bolalarida ertalab, kunduzi, kechqurun va kechasi kabi vaqt
qismlari haqidagi tasavvurlar mustahkamlanib, ular vaqtni atrofidagi kattalar
bilangina emas, balki vaqtning obyektivroq ko‘rsatkichlari - tabiat hodisalari
(quyosh chiqishi) bilan bog'laydilar. Tarbiyachi bolalar bilan ularning atrofidagi
kattalar bilan kun davomida nima ish qiladilar, ularni qanday izchillikda, qachon
bajaradilar, erta tong, kunduz, kechqurun haqidagi taassurotlari to ‘g‘risida
suhbatlashadi. Bolalarga mavzuga doir she’r va hikoyalar aytib beriladi. K o‘rsatma
material sifatida bolalarning kun davomida xilma-xil faoliyat turlari aks ettirilgan
rasm
va
fotosuratlardan
foydalaniladi:
o‘rin ko‘rpalami yig‘ish, ertalabki
gimnastika, yuvinish, ertalabki nonushta. Sutka qismlari haqida tasavvurlarni
aniqlashda didaktik o'yinlar, masalan, bizning kun o‘yini yordam beradi. «Kecha»,
«bugun»,
«ertaga»
kabi
vaqt
belgilarining
o‘zgaruvchanligi
bolalarining ularni o ‘zlashtirishlarida qiyinchilik tug‘diradi.
va
nisbiyligi
Besh yoshli bolalar
bu so‘zlarni yanglishtiradilar. Pedagog muayyan so'zlarning mazmun ahamiyatini
ochib berish uchun bolalarga quyidagi savollarni beradi: «Biz siz bilan kecha
qayerda b o ‘ldik?», «Istirohat bog‘iga qachon borgan edik?». Bolalarni vaqt
terminlari ustida mashq qildirish uchun katta guruhda so'zli didaktik o'yinlar
hamda o‘yin mashqlaridan, masalan, «Davom ettir!» o ‘yinidan foydalaniladi. Bu
mashqni koptok bilan o‘ynaladigan o'yin shaklsida o ‘tkazish mumkin. Bolalar
doira bo ‘lib turadilar. Tarbiyachi qisqa jum la aytib, koptokni tashlaydi. Kim
koptokni ushlab olsa, o'sha bola tegishli vaqtni aytadi. Masalan: tarbiyachi
koptokni tashlab: «Biz pochtaga bordik», - deydi. Bola esa koptokni ushlab olib
«kecha» - deb jumlani tugatadi. Bolalar hafta kunlarining nomini faoliyatining
aniq mazmuni bilan bog'laydilar. Hndilikda bolalar har kuni ertalab hafta
115
kunlarining nomini shuningdek, kecha haftaning qaysi kuni ertaga qaysi kuni
ekanligini aytadilar. M atem atika ta'lim iy faoliyatlarida vaqti-vaqti bilan bolalarga
hafta kunlarini tartibi bilan aytish taklif etiladi. Aytilgan kundan oldin va keyin
qanday kun kelishini aytish muhim. Pedagog «Qaysi kunlari rasm chizish
m ashg'ulotim iz bor? M usiqa m ashg'ulotichi? deb savollarni almashtirib turadi.
Bolalar tartib bilan sanashni, hafta kunlarini tartib bilan aytishni o'rganib
olganlaridan keyin kunni tartib raqami bilan bog‘laydilar. Hafta kunlarining
izchilligi haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun “Hafta kunlari” so'zli didaktik
o ‘yinidan foydalanish mumkin. Hafta kunlarining alamashinishini kuzatib borish
bolalarda takrorli vaqtning o'zgaruvchanligi haqida tushuncha hosil bo‘lishiga,
uning ketidan hafta kelishini ochib berishga imkon yaratadi.
K atta m a k tab yoshidagi b o la lard a vaq tn i his qilishning rivojlanishi.
Insonnig kundalik ish faoliyatida vaqt juda muhim o‘rin tutadi. Har bir kishi
vaqtiga qarab o 'z ish faoliyatini rejalashtiradi, boshlaydi, harakatlarini tezlashtiradi
yoki sekinlashtiradi, vaqtga moslashishga harakat qiladi. Vaqtni sezish insonni
vaqtini tejashga, undan unumli foydalanishga harakat qilishga undaydi. Vaqt
o'quvchining o'quv hayotida boshqaruvchanlik rolini o ‘taydi. B.G.Ananeva
rahbarligida psixologik-pedagogik tekshirishlar o ‘tkazilib, unda bolalarning aqliy
taraqqiyoti o'quv yili jarayonida kuzatiladi. Bu tekshirish shuni ko'rsatadiki,
bolalarning har birida vaqtga moslashish, bilimlarni o ‘zlashtirishning vaqtga
bog'liqligi, qobiliyatlarining rivojlanishi ko‘rinadi. Maktabga kelgan ko'pchilik
bolalarda vaqtni
o ‘zlashtirmaganlik
bir qancha qo'shim cha
qiyinchiliklarni
tug'diradi. Birinchi sinf o'quvchilari darsga kechikmasliklari, o 'z vaqtida uviga
berilgan topshiriqlarni bajarib borishlari kerak, bularning hammasiga ulgurishlari
kerak. Bu talablarning hammasiga to'liq javob berish uchun bolalarni bog'cha
yoshidan
tarbiyalangan
va
tayyorlangan
bo'lishi
kerak.
Kuzatuvlar
shuni
ko'rsatadiki, katta maktab yoshidagi bolalar vaqt intervallari, vaqt qismlarini, o 'z
harakatlari bilan b o g iiq holda olib bora oladilar. Ular o'zlari mustaqil vaqt
oraliqlarini baholav oladilar. O 'z harakatlarini ma'lum harakatda boshlab, m a’Ium
vaqtda tugata oladilar. Vaqtni bilishning eng muhim omillan:
! 16
1. Bola qaysi vaqt haqida gap ketayotganini. mustaqil vaqt oralig'ini bilishi.
vaql haqida, soatdan foydalanishni bilishi kerak.
2. Bolalarning turli harakatlarida ularga ma'lum vaqt bo'laklari haqida,
berilgan topshiriqni m a'lum vaqtda bajarishga ulgurish mumkinligini tushuntirish.
Bolalarda
soatga
qaramasdan
o 'z
sezgilariga
qarab
vaqtni
sezish
rivojlanadi. Kattalar bu malakalarning o ‘zlashtirilishida yordam berdilar. Katta va
tayyorlov guruh bolalari bilan vaqtni sezishni 1,3.5.10 daqiqa oraliqlari bilan
tanishtirishdan boshlaymiz, 1 daqiqa
bu birinchi vaqt boshlanish haqidagi birlik
hisoblanadi. Hayotda ko‘pincha «bir daqiqaga», «bir daqiqadan so‘ng», «bir
daqiqa kutib turing» kabi iboralar tez-tez ishlatilib turiladi. Bunda ishni uyushtirish
va metodika ishlari quyidagicha bo'ladi:
1. Bolalarni 1,3,5 va 10 daqiqa o'tishi bilan tanishtirish bunda sekundomer,
qum soatlardan foydalaniladi.
2. Bu vaqtlarning o ‘tishini turli harakatlarga bog'liq holda o‘tkazish.
3. Bolalarni ko‘rsatilgan, belgilangan vaqtacha berilgan topshiriqlarni
bajarishga o'rgatish.
Ishlar bir necha bosqichda o'tkaziladi:
1-bosqichda belgilangan vaqt ichida berilgan topshiriqni bajarish, bunda
qum soatlarda bajariladi. Tarbiyachi doimo bolalarga baho berib boradi, ularning
o ‘zlashtirishlariga qarab, baholanadi.
2-bosqichda vaqtning o ‘tish oraliqlarini baholash, tarbiyachi bunda ham
baholab boradi.
3-bosqichda oldindan vaqt oraliqlarini, uning o'tishlarini rejalashtirish.
Bunda ham qum soatlaridan foydalaniladi.
4-bosqichda esa vaqtni baholash, uning davomiyligini hayot bilan bog'liq
holda olib borishni o'rgatish.
Dastur materiali quyidagi mashg'ulotni o 'z ichiga olib, quyidagi topshiriqlar
qo'yiladi:
1.Bolalarni 1 daqiqa o'tish da\'omi bilan tanishtirish.
2.Turli ish faoliyatlari davomida qum soati bilan vaqt o ‘tishini nazorat
qilish.
3. Berilgan topshiriqni o 'z vaqtida bajarish ko'nikmasini hosil qilish.
Masalan:
Eksperiment uchun tayyorlov guruhiga matematika ta’limiy faoliyatida
tarbiyachi «Bilmasvoy»ni olib kiradi va unga yordam berishni bolalarga aytadi.
«Bilmasvoy» birinchi marta maktabga keldi. Tarbiyachi undan so'radi: “Hafta
kunlarini tartib bilan ayta olasanmi? U kulib yubordi va «Avval yakshanba — dam
olish kuni, keyin - chorshanba, keyin sh a n b a -o 'y n a s h kerak - Mana boTdi!”
Sizlar nima deb o'ylaysizlar, savollarga to 'g 'ri javob berdimi? Xuddi
shunday asosda bolalar Bilmasvoyning oylar. yil fasllari nomini aytishdagi
xatolarini tuzatadilar. Ta’limiy faoliyat yakunida bolalar «Bilmasvoy»ga hafta
kunlarining oylar va yil fasllarining ketma-ketligini aks ettirgan xat yozadilar.
N azo rat u ch u n savollar:
1.Bolalarda vaqtni idrok qilish qobiliyati qanday shakllantiriladi?
2.Katta maktab yoshidagi bolalarda vaqtni his qilishni rivojlantirishda qanday
usullardan foydalaniladi?
T o psh iriq lar: Bolalarda vaqtni idrok qilish qobiliyatini shakllantirish va
mustahkamlash uchun «Kunning qaysi vaqti ekanligini aniqlash» metodikasini
o'tkazing. Natijalarni tahlil qiling.
A dabiyotlar:
1. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
2. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda matem atik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
A R IFM E T IK M1SOLLARNI YECHISH. BO SHLANG'ICH
MAKTABDA M A L E M A T IK A FANINI O 'R G A N ISH G A TA YYORLASH
T ayanch so‘z va ib o ralar: son, raqam, arifmetik amallar, qo'shish va
ayrishga о 'rgatish, katta son, kichik son, hisoblash, katta guruh.
O lti yoshli bolalarga m atem atikani o'rgatish metodikasi. Maktabgacha
yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo'yiladigan davlat talablarini hayotga joriy
etish keng ko'lam li ish bo'lib, bu jarayon bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Tulablarda belgilangan ko'rsatkichlarga erishish uchun davlat tomonidan zaruriy
shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratiladi. Xalq ta’limi vazirligi hamda joylardagi
lu'Iim-tarbiyaga tegishli bo'lgan tashkilotlar va muassasalar talablarni hayotga
joriy
etish yuzasidan o 'z
faoliyatini
maqsadli yo'nalishda olib boradilar.
Bolalarning bilim, ko'nikm a va malakalari har o'quv yilining 9-kunida tayanch
dasturda keltirilgan talablar asosida nazorat mashg'ulotlari orqali tekshirib boriladi.
6-7 yoshdagi bolalarning maktabga tayyorlik darajasi ushbu davlat talablari,
ko'rsatkichlari asosida o'quvchilarni kasb-hunarga yo'naltirish va pedagogikpsixologik tashxis markazi mutaxassislari tomonidan tekshiriladi. Davlat talablari
ko'rsatkichlariga erishish «Bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash tayanch
dasturi» asosida bolalarning ilk va 6-7 yoshga yetgunga qadar amalga oshiriladi.
Bolalarning bilim, ko'nikm a va malakalari har o'quv yili yakunida tayanch
dasturda keltirilgan talablar asosida nazorat mashg'ulotlari orqali tekshirib boriladi.
6-7 yoshli bolalarning maktabga tayvorgarlik darajasi ushbu Davlat talablari
ko'rsatkichlari asosida tekshiriladi.
Bolalar bog'chasining tayyorlov guruhida bir haftada ikkita, bir yilda 72-74
ta'lim faoliyati o'tkazish rejalashtiriladi. Ta'lim faoliyati sentabrdan may oyining
oxirigacha har biri 25-30 daqiqadan o'tkaziladi. Ta'lim
faoliyati kompleks
rejalashtiriladi, y a’ni 2-3 dastur vazifasi olinadi. Ta’lim faoliyatlarida didaktik
o'yinlar, ko'rgazmali materiallardan keng foydalaniladi.
Bolalar 30 daqiqa davomida ta'lim faoliyatiga qiziqib qatnashishlari uchun
l.irbiyachilar quyidagi talablarga rioya qi 1ishlari lozim:
114
1. Dastur materialini yaxshi cfzlashtirib olishi;
2. Puxta material (namoyish qiluvchi va tarqatma) tayyorlashi;
3. Butun ta'lim faoliyati davomida bolalarning qiziqishini «ushlab turishga»
e’tibor berishi;
4. Bolalar faoliyatini o ‘zgartirib turishga e ’tibor berishi;
5. T a’lim faoliyati o ‘rtasida jism oniy masq daqiqasi yoki harakatli o‘yinlar
o ‘tkazishni rejalashtirishi;
6. T a’lim faoliyatida bolalarning mustaqil xulosa chiqarishlariga erishishi;
7. Bolalarning xilma-xil javoblarini rag‘batlantirishi;
8. T o‘g ‘ri javoblarga bolalarning diqqatini qaratib, butun guruh bolalari
kerakli materialni o ‘zlashtirshlariga yordam berishi;
9. Har bir bolaning mustaqil ishlashiga erishishi lozim.
Dastur materialini ta’lim faoliyatlariga taqsimlashda bolalarning bilim va
ko‘nikmalariga, ularning tayyorligiga e’tibor berish lozim. Tarbiyachi o ‘z nutqiga
alohida e'tibor berishi kerak. Maxsus terminlami to‘g ‘ri qo‘llay bilish katta
ahamiyatga ega. Masalan: son va raqam tushunchalarini aralashtirib yubormaslik
kerak. «Qaysi son katta, qaysinisi kichik» deb so‘raladi (qaysi raqam katta» deyish mumkin emas). Shartli oTehovlardan foydalanishda «Bu yerda necha
oTchov» emas, «Necha oMchovni qo‘yib olishga teng» - deyish kerak. Metodik
ko’rsatm alarda
uchraydigan
ayrim
maxsus
terminlarni
(«klassifikatsiya»,
sonlarning miqdoriy tarkibi) tarbiyachi bolalarga tushintirishda ishlatmasligi,
tarbiyachining nutqi bolalarga tushunarli bo‘lishi, tushuntirish hissi mazmunli,
ifodali bo'lishi kerak. T a’limiy faoliyatda hamma bolalarning faol ishtirok
etishlariga erishish maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar bilan bir
qatorda signalli kartochkalar boMishi tavsiya etiladi. Agar o‘rtog"ining javobi
to 'g 'ri boTsa, yashil kartochka, no to 'g 'ri bo'lsa qizil kartochka, o ‘rtog4ning javobi
uni qoniqtirmasa (o‘rtog‘ining javobini to'ldirmoqchi bo'ulsa) ko'k kartochkani
ko'rsatishlari lozim. Bunda hamma bolalar o'rtoqlarining javoblarini diqqat bilan
eshitishga harakat qiladilar. intizom ham buzilma_\di. («Men javob beray».
«noto'g'ri» degan qichqiriqlar bo'lm aydi). Tavyorlov guruhida ishni tayyorlashdan
120
hmhlash lo/.im. Tarbiyachi bolalarni 40 gacha sanashga o'rgatishni davom ettiradi,
Ikii' bir sonni tegishli raqam bilan ifodalashga, har bir sonning qatordagi o ’rnini
iiniqkishga. har bir son qaysi sondan keyin va qaysi sondan oldin aytilishi,
miqdoriy va tartib sonlarni farq qilishga. son elementlarining katta kichikligiga.
vaqin-uzoq masofasiga. joylanishiga bog'liq emasligini o'rgatadi. Shunday qilib
natural son qatori haqidagi muhim vazifa hal qilindi. Sanash, sanab ajratishda
bolalar
o'yinchoqlarni,
predmetlarni,
geometrik
figuralarni,
tovushlarni,
harakatlarni sanaydilar. Sanashni mashq qilishda bolalar predmetlarni sanab
tushirib qoidirilishi yoki predmetni bir necha marta qayta sanamasligi kerakligini
tushunib oladilar. Son sanash y o ‘nalishiga bogTiq emasligini, sanashda miqdor va
tartib sondan foydalanish mumkinligini tushunadilar. To'plamlarni sanash orqali
va bir-birining tagiga qo'yib taqqoslash orqali aniqlash mumkinligini ko'radilar
(masalan, yuqori qatorda 6 ta olma, pastki qatorda 7 ta nok bor. Ularni son shakli
va raqam bilan belgilanadi). Bu tushunchalar o‘yinlarda mustahkamlanadi:
«Adashma», «Xatoni tuzat», «Nimaning o'rni o'zgardi?», Tovushlarni sanaydilar
va uni sonli shakl raqam bilan ko'rsatadilar. Ayniqsa, 10 sonini raqam bilan
yozishda alohida e’tibor berish kerak. Buning uchun «0» ni tushintirish kerak.
Doskaga 10 ta kvadrat qo'yiladi, birma - bir kvadratlarni olib qo'yib nechta qoldi, deb so‘rab turiladi, oxirgi kvadratni olib qo‘ygach, bolalar «1 ta ham kvadrat
qolmadi» - deyishadi. Bitta ham qolmaganligini «0» bilan belgilanadi. «0» sonini 1
sonidan nechta kam, qo‘shuv 1 soni «0» sonidan nechta ko'p? — deb so'raladi.
Buni aniqlab «0» sonining qatordagi o'm ini tushunadilar.
B olalarni m a salalar yechishga o‘rgatish. Oldingi olib borilgan ishlar
bolalarning yangi faoliyatga, hisoblashga o'gishlariga imkon beradi. Qo'shish va
ayrishga o'rgatish — birinchi sinfda matematika o'qitishning asoslaridan biridir.
Bolalar bog'chasida asosiy tayyorlov ishlari olib boriladi. Bolalr arifmetik
masalalarni
vechib
hisoblash
malakalarini
egallab boradilar. Bu
arifmetik
amallarning m a’nosini tushinishga hamda unga ongli suratda yondashishga.
kattaliklar. natija hamda amallar kumponenti o'rtasidagi o'zaro bog'lanishlarni
aniqlashga imkon beradi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar bir amalli oddiy
>") !
masalalarni, yani narsalar ustida ish bajarishdan (qo‘shish, ayirish) bevosita kelib
chiqadigan (qo‘shdik -
ko'paydi, ayirdik -
kamavdi) arifmetik masalalarni
yechadilar. Bular yig‘indi va qoldiqni topishga qaratilgan masalalardir. Bolalarni
katta songa kichik sonlarni qo‘shish hollari bilan tanishtiriladi: ularni avval bir
sonini qo'shish va ayirish, keyinroq 2 va 3 sonlarini qo'shish va ayirishga o ‘rgatib
boriladi.
M a sala la rn i yechishga
o 'rg a tish
bosqichlari.
Maktabgacha
ta’lim
yoshidagi bolalarni hisoblash faoliyatiga o ‘rgatish va masalalar bilan tanishtirish,
ularga kichik-kichik hajmda bosqichma-bosqich bilimlar berish bilan amalga
oshiriladi. Birinchi bosqichda bolalarga masalalar tuzishni o'rgatish hamda ularga
masalalar mazmunida tevarak-atrofdagi hayotda o 'z aksini topishini anglab
olishlarida yordam berish zarur. Ular masala strukturasi (tuzilishi)ni o'rganib,
masalaning shart va savollarini aniqlaydilar, berilgan sonlarni muhim ahamiyatga
ega ekanligini anglab oladilar. Bundan tashqari, ular masalalar yechishga, qo'shish
va ayirish amallarini ongli tanlash va ifodalashga, masalada aytilgan narsalar bilan
bajarilgan amallar qanday miqdoriy o'zgarishlarga olib kelishini aniqlashga
harakat qiladilar.
N azorat savollari va to p sh iriq lar:
1.Olti yoshli bolalarga matematikani o'rgatish yo'llarini ayting .
2. Bolalarni arifmetik amallarni ifodalashga o'rgatishda nimalarga ahamiyat
berish kerak?
3. Masalalarni yechishga o'rgatish bosqichlarini izohlang.
T o p sh iriq la r:
Bolalarni arifmetik masalalar yechishga o'rgatishga oid
didaktik o'yinlardan misollar keltiring va masalalar tuzing.
A dabiyotlar:
1
.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta'lim pedagogikasi. -Т
11m zivo, 2006.
2.
Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И.. К,осимова Х.И. Мактабгача тарб
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитунчи. 1995 й.
122
M A K TABGA CHA YOSHDAGI BOLALARNI M A TEM A TIK
R IV O JL A N T IR ISH JARAYONIDA M ANTIQIY FIKRLASHNI
LOYIHALASH
T ayanch
so ‘z
va
kompetensiyaviy yondashuv,
b irikm alar:
shaxsga
yo'nahirilgan
kommunikativ
savodxon/ik,
mantiqiy
ta'lim,
masala,
matematik masala, fanlararo integratsiya, mantiqiy tafakkur.
M ak tab g ach a
sh ak llan tirish n in g
zamonaviy
o'qitish
yoshdagi
aham iyati.
bolalarning
Bugungi
usullaridan,
m antiqiy
kunda
pedagogika
o'quv
fanining
tafak k u rin i
tarbiya
jarayonida
ilg'or
yutuqlaridan
foydalanish, shaxsga yo'naltirilgan ta’lim hamda kompetensiyaviy yondashuvga
asoslangan maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratish kabi vazifalar dolzarb bo'lib
qolmoqda. Maktabgacha ta’limning asosiy vazifalari bolalarning ijodiy va
mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini, dunyoqarashini,
kommunikativ savodxonligini va o'z-o'zini anglash xususiyatini shakllantirishdan
iborat. Belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda maktabgacha yoshdagi
bolalarning mantiqiy tafakkurini shakllantirishning ahamiyati to'g'risida fikr
yuritmoqchimiz.
Maktabgacha ta’limning o'ziga xos jihatlari shundan iboratki, bolalar
ta’lim olish uchun turli tayyorgarlik darajasiga, har xil ijtimoiy tajribaga ega
bo'lgan holda maktabga tayyorlanadi. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda,
shaxslarga ta’lim-tarbiya berish, barkamol avlod sifatida voyaga yetkazishda
bolalarda mantiqiy bilishni shakllantirish, ya’ni mantiqiy fikrlashni o'stirish
samarali usul hisoblanadi. Shu o'rinda ta’kidlash joizki, mantiqiy fikrlash tug'm a
iste'dod emas, shu m a’noda uni shakllantirish hamda o'stirish mumkin va zarur.
Doimiy tarzda mantiq fanini o'rganish, unga murojaat qilish bolalarning abstrakt
mantiqiy fikrlashini o'stirishning sinalgan usullari hisoblanadi.
M a ktabgacha
tu sh u nchalarni
yoshdagi
o 'rg a tish d a
b o lalarga
didaktik
predm etlar
m ateriallarga
to 'p la m i
b ilan
asoslangan
b o g 'liq
«m antiqiy
b l o k l a r d a n » f o v d a l a n i s h quia} dir. B u b l o k l a r n i n g « m a n t i q i y » d e b a t a lish i s h u n i n g
uchunki, ularning turli xilini modellashtirish, aniq tashkil qilingan holatlar
yordamida mantiqiy masalalarni yechish, ya'ni 4-6 yoshdagi bolalarni erta
mantiqiy fikrlash usulida ishlatish mumkin. Masalan. mantiqiy masalalarda
fikrlash qobiliyatini o ‘stirishning o'ziga xosligi mavjud. Shu masalalardan birini
yodga olaylik: “Q irg‘oqning bir tomonidan ikkinchi tomoniga bo'ri, echki va
karamni olib o‘tish kerak. Lekin bo‘ri bilan echkini, echki bilan karamni birgalikda
qirg'oqda qoldirib ham, qayiqda birga olib o'tib ham bo'lm aydi, faqatgina
birgalikda bo'ri bilan karamni yoki ularning har birini alohida o'tkazish mumkin.
Qirg‘oqlarga borib kelish chegaralanmagan. Ularni qanday qilib sog'-om on
o'tkazish mumkin?” Bu masalani har birimiz bir necha bor yechgan yoki yechimini
rasmlar orqali bolalarga tushuntirganmiz. Bu bo'ridan echkini, echkidan bo‘rini
asrash lozim bo'lgan hazilom uz ushbu misolda jiddiy matematik tahlilning
dastlabki ko‘rinishi shakllanadi. Bunga o'xshash misollarni bugungi kunda
maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ham ko'plab qo‘llanmoqda. M aktabgacha
ta’limda bolalarning mantiqiy tafakkurini o'stirishga qaratilgan masalalar bilan bir
qatorda ularga mantiqiy fikrlay oladigan shaxs sifatida yondashish lozim. Bolalar
masalalarni yechishi uchun tarqatma materiallardan kehg foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Xulosa o ‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, berilgan misol va
masalalar bolalarning tafakkuri, zehni, yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
maktabgacha ta ’limda mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish maqsadida
tuzilgan
bo'lsa,
bolalarning
mantiqiy
fikrlashini
rivojlantirish
uchun
m ashg'ulotlararo integratsiyaga alohida e ’tibor qaratish lozim bo'ladi. Zero, aqlni
charxlash doimiy mashqlar yordamida amalga oshadi. Har bir ta’limiy faoliyat
bo'yicha nostandart mantiqiy masalalar berish nafaqat zaruriy balki majburiydir.
Quyidagi masalalarni e'tiboringizga havola etamiz:
1. Uch dugona - Zebo, R a’no va Shahlo turli rangdagi: ko'k, sariq va oq
ko'ylaklar kiyib olishgan. Zeboning ko'ylagi oq emas, R a’noniki esa oq ham, sariq
ham
emas.
ayting-chi,
har
bir
qizchaning
ko'ylaklari
qanaqa
rangda?
Javob: Zebo - sariq, Shahlo - oq, Ra'no esa ko'k rangdagi ko'vlakda.
2. M u h a y y o n i n g M a f t u n a g a n i s b a t a n b o ' v i p a s t r o q , I r o d a n i n g e s a Z a m i r a g a
nisbatan bo'yi balandroq.
Quyidagi savollarga javob bering:
Kimning
bo'yi
balandroq
-
Muhayyonikimi
yoki
Mattunanikimi?
Qizchalarni bo'yiga qarab yozib chiqing.
Yechimi: Muhayyo, Maftuna, Jroda. Zamira.
3.Tarozining bir pallasida katta karam, ikkinchi pallasida esa 2 kilogramli
tosh va kichik karam. Tarozi pallalari muvozanatda. Katta karam og‘irligi kichik
karam og'irligiga nisbatan qanchaga ko‘p?
Javob: 2 kilogrammga.
4. Ikki litrlik bankadan va 5 litr suv sig'adigan choynakdan foydalanib, qaysi
yo‘l bilan suv krani jo'm ragidan 6 litr suv olish mumkin?
Javob: Bankaga 2 litr suv olib, choynakka quyamiz, yana bankaga 2 litr suv
olib, choynakka quyamiz va bankaga yana 2 litr suv olamiz.
M antiqiy m a salalar
ijodiy fikrlashni rivojlantiruvclii omil sifatida.
Uzoq yillar davomida bolalarni o'rgangan taniqli psixolog N.S.Leytes ularda
yaqqol farq qiluvchi qobiliyatlar mavjudligini aniqladi. Bular, birinchidan,
mehnatga qobiliyat, ikkinchidan, doimiy ravishda yangi bilimlar va yangi
m a’lumotlarni egallashga bo'lgan intilishlarida namoyon bo'ladi. Bu ehtiyoj
gumanitar, texnik, matematik, biologiya bo'yicha turli xarakter va temperamentga
ega bo'lgan iste'dodli bolalarda bir xil kuchda namoyon bo'ladi. Keyinchalik
tadqiqotlar bolaning ay nan bilishga intilishi, bilish ehtiyojlari uning aqliy
qobiliyatlari darajasining rivojlanishiga eng ko'p aloqador ekanligini ko'rsatdi.
M atem atika
darslarida
boshlang'ich
sinf
o'quvchisining
individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda mantiqiy o'quv topshiriqlardan foydalanish
o'quvchining o'quv-biluv va ijodiy faolivatini oshiradi, bolada mustaqil tikr
yuritish, xulosa chiqarish kabi hislatlami tarbiyalaydi.
Bolalarga matematik ta’lim berish maktabgacha Ja’limdagi o'quv-tarbiya
jarayonini
takomillashtirishning maqsadluridan biri bu bolalarda matematik
tushunchalarni rivojlantirishdir.
M a n tiq iy
m asalalarni
\ech ish
bolalarga
П5
taqqoslash.
kuzatishga
do ir
tajribalarni
to‘plashga,
murakkab
bo‘lmagan
matematik
qonuniyatlami
aniqlashga.isbot talab etadigan farazlarni o ‘rtaga tashlashga imkon beradi. Shu
munosabat bilan bolalarda deduktiv mulohaza yuritishga ehtiyoj tug‘ilishi uchun
sharoit yaratiladi. Bunday masalalar tarbiyachiga bolalardagi niehnatsevarlik,
maqsadga erishishda tirishqoqlik kabi shaxsiy axloqiy hislatlarni tarbiyalashga
yordam beradi.
M antiqiy masalalarni yechish ta’limiy faoliyatda hamda ta'lim iy faoliyatdan
tashqari ishlarda amalga oshirilishi mumkin, tarbiyachi o ‘zining kasbiga qiziqsa va
bu qiziqishni o 'z bolalarida ham tarbiyalay olsa, ularda mehnatsevarlik, masalaga
qiziqish, masalani yechishga bo'lgan xohish, masalaning yechimini topishga
ishonch kabi xislatlarni tarkib toptiradi.
Xulosa qilib aytganda, mantiqiy masalalar bolalarning bilishga bo‘lgan
qiziqishini faollashtiradigan, ijodiy qobiliyatni shakllantiradigan kuchli vositadir.
Bu jarayonda o'yin texnologiyalari alohida ahamiyatga ega. Quyida o’yin
texnologiyalaridan namunalar keltirib o ’tamiz.
“ Besh b a rm o q ” o‘yini
Didaktik topshiriq: raqamlarning turgan o'rnini, nomlanishini o'rganish.
sanashni ko'nikm asini mustahkamlash.
O'yin topshirig'i: raqamlarni barmoqlar yordamida sanash malakasini
shakllantirish.
0 ‘yin mazmuni: Dastlab bu o'yin quyidagicha o'ynaladi deb. qo‘l harakati
bilan tushuntiriladi. O 'ng qo'lim da besh barmoq: 1. 2, 3, 4, 5; chap qo‘limda besh
barmoq: 6, 7, 8, 9, 10 deb ikki qo‘lni bir-biriga urib qarsak chalinadi. So'ngra
ikkalasi 10 barmoq deb aytiladi. Har bir barmoqning o 'z nomi bor:
О ‘ng qo ‘limda besh barmoq,
Chap qo 'limda besh barmoq.
Ikkalasi esh barmoq,
Har binning о
nomi bor,
О ‘г о rnida joyi bor
Boshbarmoq, barmaldoq.
() 'via lerak, ho ji mirak,
Kenja buva, hammasi bo 'lib
о 'n barmoq (qarsak chalinadi).
Bu o‘yin qayta-qayta takrorlansa, o'quvchilarning 10 soni ichida qo'shish va
ayirish haqidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
“ M ening o‘rnim q a y e rd a ? ” o'yini
Didaktik topshiriq: I dan 10 gacha bo'lgan raqamlarning tartib bilan
joylashishi haqidagi bilimni mustahkamlash.
O'yin topshirig‘i: o'quvchilarga 1 dan 10 gacha raqamlarning tartib bilan
joylashuvini. ularni bir-biri bilan taqqoslashni o'rgatish.
O'yin mazmuni: O 'quvchilar o'yin qoidasi bilan tanishtiriladi. Sinfdagi
u*quvchilaming qo'liga 1 dan 10 gacha bo'lgan sonlar yozilgan sonli kartochka
turqatib chiqiladi. So'ngra ularga shunday topshiriq beriladi: qo'liga kartochka
lekkan bolalar doska oldiga kelib, o 'z o'rnini bilib saflanadilar. Bolalar qo'llaridagi
sonli kartochkaga qarab safdagi o 'z o'rinlarini to 'g 'ri topa olishlari kerak. 1
ruqamli bola birinchi o'rinda, 2 raqamli bola 1 raqamli bola keyin, 3 raqamli bola
usa 2 raqamli boladan keyin kelib turishi kerak. Shunday qilib, bolalar safda
quyidagi tartibda turib olgan b o '1ishlari kerak: ( 1 ) 2 3 4 1 5 ] 6 8 (9) 10.
Tarbiyachi bolalarga quyidagi topshiriqlarni beradi:
1-topshiriq.
1 soni 2 dan nechta kam? O'rtoqlaringizning qo'lidagi
ruqamlarga qarab, taqqoslab aytib bering.
2-topshiriq. 5 soni 4 dan nechta ortiq?
O rtog'ingizning
qo'lidagi
kartochkaga qarab. taqqoslab aytib bering.
3-topshiriq. 9 sonining oidi qo'shnisi nechta? (qaysi son?) 8, 6 sonining orqa
qo'shnisi necha? 7 ekanini aytib bera olishlari kerak.
4-topshiriq. 8 soni qaysi sondan keyin, qaysi sondan oldin keladi.
Hit o'yinda hamma bolalarning qo'llaridagi kartochkalarga qarab to 'g 'ri va
teskari tartibda sanashga o'rgatiladi. Yana bu o'yinda safda o 'z o'rnini adashtirib
bo lalarning
xatosi
tushuntirilib, o 'z
o 'rn id a
t u r ib o l i s h l a r i
u q t i ri l a d i .
M . i s a l a n . 6 s o n i n i n g o ' r n i g a 7 so n i t u r m a y d i . 7 so ni 6 s o n i d a n k e y i n k elish i
127
tushuntiriladi yoki 9 sonidan oldin 10 soni kelmaydi, 10 soni 9 sonidan keyin
kelishi tushuntiriladi. Demak, bu o ‘yin orqali bolalar har bir raqamning o 'z o'rni
bor ekanligini o'zlashtirib oladilar.
Zamonaviy
matematikada
„son”, „figura” va
boshqa
tushunchalami
asoslashda to'plam lar nazariyasidan foydalaniladi. Bu o 'z navbatida bolalarda
miqdoriy munosabatlarni shakllantirishga va natural son haqidagi tushunchani
paydo qilishga sharoit yaratadi. Misol tariqasida mantiqiy harakatli o'yinlardan
birini olish mumkin. Bunda bolalar ikki guruhga bo'linadilar va guruh sardorini
saylaydilar. Tarbiyachi bolalarga o'y in qoidasini tushuntiradi, bunda sardor borib,
belgilangan doira ichiga shaklning bir qismini chizib qaytadi, navbatdagi bola
boshqa qismini, o'yin so'ngida berilgan namunadagi shakl chizilishi lozim, o'yinni
shunday tashkil qilish kerakki, shaklning har bir detali guruhdagi bolalarga yetarli
tarzda bo'lishi va oxirgi bola oxirgi detalni chizib tugatishi lozim. Qaysi guruh
oldinroq chizib tugatsa, u guruh g'olib hisoblanadi va bunda shaklning sifatiga
ham baho beriladi. O 'yinda «quyon» shakli tanlanishi mumkin.
M ana shu shaklni chizishda 2 ta guruhda 14 ta bola, y a’ni 7 tadan bola
ishtirok etadi. O 'yin oxirida suhbat uyushtiriladi. Savol-javob tashkil etilib, mana
shu quyon haqida qisqacha ertak yoki hikoya tuziladi. O 'yinni boshqacha tashkil
etish ham mumkin. M asalan, "m evalar” va “sabzavotlar”dan iborat tarqatma
rasmlar orasidan guruhlar ularga topshirilgan ko'rsatm aga binoan "m eva” yoki
•'sabzavot”ni topib, “doira” ichiga joylashtirib qaytishlari lozim bo'ladi va har
safargidek har bir bola bittadan rasm qo'yib kelishi kerak, bu rasmlarda harflar
yoki sonlarni ifodalash ham mumkin. Bunday o'yinlar uchun tanlagan u yoki bu
mavzu bola uchun aTimiy faoliyat davomida o'rganilgan, o'zlashtirilgan bo'lishi
kerak.
Sog'lomlashtirish oylarida qo'llash
ham mumkin. Bunday mantiqiy
harakatli o'yinlarni o'ynash bola uchun faqatgina ijobiy samara beradi va nafaqat
aqlan, jismonan, ruhan rivojlanadi, balki bog'lanishli nutqi ham shakllanib boradi.
Ta'lim iy faoliyat sifatini oshirishda mantiqiy masalalardan foydalanish
yaxshi natija beradi. Masalan:
1-masala: Besh kishi o'rtasida beshta olmani bo'lish kerak. Ammo baribir
128
siivaldu bitta olma qolishi kerak. Buni qanday amalga oshirish rnutnkin?
Javob: Bir kishiga olma savati bilan beriladi
2-m asala: Spektaklda to‘rt kishi qatnashdi. Birinchi pardada uch kishi.
ikkinchi pardada esa ikki kishi qatnashdi. Bu qanday bolishi mumkin edi?
Javob: Birinchi va ikkinchi pardalarda ham bir kishi o'ynagan.
M antiqiy o‘yinlar bolalarni katta yoshlilar olamiga kirib borishiga yordam
beradi. Hayotida ko‘rgan narsalarini amalda qo‘llash ko’nikmasini shakllantiradi.
Agar mantiqiy o ’yinlar she’riy shaklda bo‘lsa, bolalarning tasaw urlari, fikrlash
doiralari kengayib. she'riy ohangda to 'g 'ri javob qaytarishga o‘rgatib boriladi.
Masalan:
Dadam-u oyim,
Bor ikkita singlim.
Sanab ко 'r chaqqon,
Bizlar nechta jon? Javob: 5 jon.
Yoki:
Savol:
- O'n tup terak bor edi qo 'shnim bog‘ida.
Sakkiztasini kesdi kerak chog ‘ida.
Bog ‘da yana qoldi, qancha daraxt?
To ‘g 'ri javob topolmay, boshim karaxt.
Javob:
- O' n tup terak bor bo ‘Isa.
Qo 'snim bog ‘ida
Sakkiztasini kessalar, kerak chog ‘ida
Bog ‘da qoldi yana ikki tup terak
Yoki:
Oppoq tovuq don cho ‘qir,
Suv ichadi qorasi,
Necha lovuq bo ‘ladi
Oo 'shi/ganda bolasi. (3 ta)
129
О 'ynar uchta qiz bola
Go 'yo ochilgan lola.
Do ‘stlari kelishdi beshta
Ayt, ular bo ‘Idi nechta? (8 ta)
Mana shunday matematik topishmoqlardan bolalarning o ‘zlariga ham topib
kelish topshirig‘i beriladi.
N az o ra t savollari va to pshiriq lar:
1.M aktabgacha yoshdagi bolalarning mantiqiy tafakkurini shakllantirish
mazmunini izohlang.
2.Mantiqiy masalalar ijodiy fikrlashni rivojlantiruvclii omil ekanligini
izohlang.
T o p sh iriq la r:
Bolalarni mantiqiy masalalar yechishga o ‘rgatishga oid
didaktik o‘yinlarga misollar keltiring va mantiqiy masalalar tuzing.
A dabiyotlar:
1. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. М актабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укигуичи. 1995 й.
2. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
BO LA LA R N IN G MAKTABGA TA Y Y O RLIK DARAJASIGA
Q O ‘Y ILA D IG A N M IN IM A L TALABLAR
Tayanch so ‘z va ib o ra la r: shaxs, maktabgacha yoshdagi bolalar, ta'lim-
tarbiya mazmuni, maktabga tayyorlik darajasi, minimal talablar, davlat talablari,
ijtimoiy buyurtma, sanash.
0 ‘zbekiston R espublikasi “T a ’lim to ‘g ‘risid a ” gi Q onuni n u q tay i
n azarid an m a k tab g ach a t a ’lim tashkilotida bolalarni m a k tab g a tayyorlashga
q o 'yiladigan
ta la b la r.
O 'zbekiston
Respublikasining «Ta'lim
to 'g ‘risida»gi
Qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida maktabgacha
130
Noslulagi bolalarga ta’lim -tarbiya berishning asosiy maqsadi yosh avlod istiqlol
mnlkui'Hsi asosida sog‘lom, har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida tarbiyalash
vn maktab ta’limiga tayyorlashdan iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga
lit’lim-larbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va m a’naviy
jihatdan
rivojlantirishda,
ularning
tug'm a
layoqati,
qiziqishi,
ehtiyoji
va
imkoniyatlarini hisobga olgan holda, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida
immtazam ta’lim olishga, m aktabga tayyorlashdan iborat. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni rivojlantirish va m aktabga tayyorlash jarayoni, oldiga qo‘yilgan maqsad
va vazi (alarming bajarilishi ushbu maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga
qo'yiladigan davlat talablari, m aktabgacha yoshdagi bolalarga beriladigan ta’limtarbiya mazmunining asosiy y o ‘naJish(ari hamda ularning maktabga tayyorlik
darajasiga qo‘yiladigan minimal talablar belgilab berilgan bo‘lib, u davlat hujjati
sifatida e’tirof etiladi. D avlat talablari ko‘rsatkichlarini belgilashda davlat va
jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi, maktabgacha yoshdagi bolalarning jismonan
sog‘lomligi,
qobiliyati,
ehtiyoji
va
imkoniyatlari,
ya’ni
bola
shaxsining
ustuvorligidan kelib chiqildi. M aktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga
qo'yiladigan davlat talablarini bajarish 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat
ko'rsatayoggan mulkchilik shakli va idoraviy bo‘lishidan qatiy nazar barcha ta’lim
muassasalari uchun majburiydir.
B olalarni m aktabga ta y y o rlik d ara jasig a q o ‘yiladigan m inim al talablar.
Maktabgacha yoshdagi bola ta ’limini bola o‘rganayotganini tushuna oladigan
darajada qilish kerak. Bu fikrni tushuntirish uchun sodda misol keltiramiz. Bola
oldiga gurunch solingan tog‘orachani qo'yam iz. Bolaga shu tog‘orachadan 5
qoshiq gurunch olishni taklif qilamiz. 5-6 yoshdagi bola uchun bu vazifa qiyinlik
qilmaydi. U 5 qoshiq gurunchni xato qilmay oladi. Shundan keyin unga «Endi
olgan gurunchingni tog‘orachaga qaytarib sol va Sana» dcymiz. Maktabgacha
yoshdagi bola gurunchni harakatlarini sanab qaytarib soladi. u qoshiqlarning qay
darajada to‘laligiga mutlaqo e'tibor bermaydi. Bola to‘rtgacha sanagandan keyin
«Necha qoshiq gurunch qoldi?» - deb so'rayniiz. «Bir qoshiq. - deb javob beradi u.
Tekshirib ko‘rishni taklif qilamiz: Bola bilan birga gurunchni qoshiqqa (toMdirib)
131
solamiz. Gurunch 3 qoshiq chiqadi. N ega bunday bo‘ldi, degan savol bolani
boshini berk ko‘chaga tiqib qo'yadi, chunki u mazkur faoliyatni bajarishda
majburiy bo'lgan m a’lum qonuniyatlarga amal qilamiz-da.
Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni shunday o'qitish kerakki, uni o'rab
olgan tabiat (borliq) u uchun tushunarli bo'lsin. Ota-onalar bunda unga yordam
berib, muhim o'zaro aloqalarni va o'zaro bog'ianishlarni ko'rsatish, mulohaza
yuritishga, solishtirishga o'rgatishi kerak. K o'pchilik ota-onalar bolalarini eng
oldin o'ngacha, yigirmagacha va hatto yuzgacha sanashga o'rgatadilar. Ularni
ranjitishga to 'g 'ri keladi. Juda k o 'p holda bolalarning ota-onalari g'ururlanadigan
bunday «bilim» lari foydasiz bo'ladi, chunki bola bunda sonning nomini va
qatordagi taptibini mexanik ravishda yodlab oladi, odatda, bunda bolalarda sonlar
haqida tasavvurlar mavjud bo'lm aydi. Bolani sanashga qanday o'rgatish kerak?
Sanoq bola uchun m a’lum tartibda yodlab olingan so'zlar majmuasi bo'lmay, balki
sanash sonning mazmunini bilganlikka asoslanadigan bo'lishiga qanday erishish
mumkin? Eng sodda va samarali metod predmetlarni qayta sanashdir. Buning
uchun maxsus m ashg'ulotlarni tashkil qilishning hojati yo'q. Bolaning kattalar
bilan muloqoti vaqtida, bolalar o'yinlari vaqtida sanoq bo'yicha mashqlar uchun
imkoniyatlar ko'p. «Uy oldida nechta daraxt o'sm oqda? Gulpushtada nechta gul
ochilgan? Mashinalar turadigan joydagi qizil mashinalar nechta? Qutidagi qalamlar
nechta? Beshta tarelka, beshta qoshiq keltir. Nechta odam choy ichsa, shuncha
piyola keltir (qo'y)». Istalgancha kattalar bolalarga shunga o'xshagan ko'plab
savollar berishlari mumkin yoki shunday topshiriqlar berish mumkinki, ularni
bajarganda bolalar sanoq bo'yicha mashq qilishsin. Ammo bolalarni predmetlarni
qayta sanashga o'rgatishda m a’lum qoidalarga amal qilishga to 'g 'ri keladi: qayta
sanash vaqtida bola sonni tartibi bilan aytishi, har qaysi sonni bir predmetga mos
keltirishi, qayta sanashda ham birorta ham predmetni qoldirmasligi va bir
predmetni ikki marta qayta sanamasligi kekrak. Qayta sanashda sonni predmet
surib quyilganda yoki qo'l tekkandan keyingina aytish kerak. Aks holda bola
predmetni emas, balki o 'z harakatlarini sanashi mumkin. Shu qoidalarni yaxshi
o'zlashtirib olganidan keyingina predmetlarni ularga qo'l tekkizmay sanashi
132
Mimnkin.
Sanash
malaka’sini
bola
uchun
qiziqarli
bo'lgan
o'yin
bilan
musinlikamlash mumkin. Boladan ko'zlarini yumishini so'rang, o'zingiz esa bip
iiit Iu marta chapak chaling yoki bolg'acha bilan stolni bir necha marta uring. Bola
kn’/ini ochib, siz necha marta chapak chalganingizni aytishi, miqdorini sanashi,
4lolda qancha predmet turgan bo'lsa, shuncha marta chapak chalishi, bolaning o‘zi
ncchani o'ylagan bo'lsa, shuncha marta o‘tirishi yoki sakrashi, so'ngra shu sonni
aytishi,
ular
oldiga
qo'ygan
predmetlaringizni
sanashi,
xonadagi
bir xil
predmetlarni (stullarni, pardalarni, piyolalar, gullarni va boshqalarni) sanashi
mumkin.
Bola sanash ko'nikm alarini o'zlashtirganligini, sanash operatsiyalarini u
qanchalik asosli bajarilishini qanday bilish mumkin? Buni amalga oshirish juda
oson. Masalan, tugmalarni, yong'oqlarni yoki boshqa predmetlarni qatorga qo'yish
yoki biror aniq rasm, geometrik figura shaklida yoyish va ular nechta ekanligini
sanashni so'rash. Sanashni yaxshi o'zlashtirgan bola uchun bu topshiriq hech ham
qiyinchilik tug'dirmaydi. Chunki u bu sonni tashkil qiluvchi predmetlarning
qanday joylashganligiga bog'liq emasligini biladi.
N azorat savollari va topshiriqlar:
1.
M aktabgacha ta’lim
tashkilotida
bolalarni
maktabga tayyorlashga
darajasiga
qo'yiladigan
qo'yiladigan talablarni ayting.
2.
Bolalarning
maktabga
tayyorlik
minimal
talablarni bajarishning ahamiyatini izohlang.
T opshiriq: Bolalarning maktabga tayyorlik darajasiga qo'yiladigan minimal
talablarni tahlil qiling har biryo'nalish bo'yicha qoyilgan talablarni izohlang.
A dabiyotlar:
1.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. -Т.:
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи. 1995 й.
133
3.
Jum ayev M. M aktabgacha yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurl
shakllantirish m etodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
OILADA VA M A K TA B G A C H A T A ’L IM T A SH K IL O T L A R ID A OLIB
BO R ILA D IG A N M ETO D IK ISH LA RN I RE JA L A SH T IR ISH
T ayanch so ‘z va ib o ralar: elementar matematik tasavvurlar, metodik
usullar, rejalashtirish, ta ’lim, tarbiya, matematika mashg'ulotlari.
S h a rq m u ta fa k k irla rin in g ilm iy m erosida t a ’lim -tarb iy a m asalalari.
Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida ta'lim -tarbiya masalalari muhim o ‘rin
egallaydi. Ayniqsa, ular oilada farzand tarbiyasiga katta e’tibor berganlar. Abu
Nasr Forobiy, A bu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Mahmud K oshg‘ariy,
Y usuf Xos H ojib, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asarlarida
oilada bola tarbiyasi masalari va ularni hal etish vo' 1lari ko‘rsatib berilgan. Abu
Nasr Forobiy fikricha, bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda olib borilm og‘i
va u aqliy ham da axloqiy tarbiya birligidan iborat bo'lm og'i lozim, degan xulosaga
kelgan. M aktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berish masalalari Abu
Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino merosida yoritganligini ko‘rishimiz mumkin.
Beruniy ota-onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli o‘yinlar
uyushtirishlari, ular bilan o'zaro suhbatlar o ‘tkazishlari maqsadga muvofiq, deb
maslahat beradi. Beruniyning tarbiya maqsadi va vazifalari, shaxsning rivojlanishi
to'g'risidagi fikrlari zamirida insonparvarlik g ‘oyasi yotadi. U har bir ota-ona o 'z
farzandlariga ana shu g‘oyani singdirishi zarur xulosaga keladi.
M aktabgacha yoshdagi bolalar hayotini to 'g 'ri tashkil qilish ularning
vaqtdan to 'g 'ri va unumli foydalanishi garovi ekanligini ota-onalar hamisha yodda
tutishlari lozim. Bola tarbiyasi masalalari bo'yicha Abu Ali ibn Sino “Tadbir AlM anoziF nomli asarini yozgan. Unda olim ota-onaning bola tarbiyalashdagi
vazifalarini
yoritib,
oiladagi
munosabatlarga
to'xtalar
ekan,
ayniqsa.
ota-
onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga
o'rgatish borasida muhim fikrlar bavon etadi. Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila
134
wi oikiviy masalaiarga keng o'rin berilgan. Ota oilada o 'z farzandlariga har
Itiimmlama: yurish-turishda, nutq odobida, o'zaro muomala jarayonida, eng
nuihimi, amaliy ish faoliyatida to'g'rilik va haqqoniylik, samimiylikda namuna
ho'lm og'i kerak. Oilada farzand tarbiyasini to 'g 'ri yo'lga qo'yishning asosiy
vosilasi uning m a’naviy olamida e’tiqodni shakllantirish, deb hisoblagan edi olim.
Y usuf Xos Hojib "Q utadg'u bilig” asarida oilaviy, maishiy turmush
muammolariga ham katta e’tibor qaratgan. U kishilarning uylanib , oila qurishidan
boshlab, farzand tarbiya etishi, oilaning moddiy ta’minotini yuritishigacha bo'lgan
eng zaruriy vazifalarini birma-bir bayon etadi. Ota-onalar nazoratida bo'lgan
bolaning m as’uliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida otaonaning
mavqei
alohida
ahamiyatga
egadir.
Ular
tanlagan
to 'g 'ri
yo'l
farzandlarining kelajagi, kamoloti uchun nihoyatda muhimdir, deb hisoblaydi.
Jamiyatda farzandlarining xulq-atvoriga qarab ota-onalariga baho berilishini aytib
o'tadi.
Davlat arbobi va buyuk olim Mirzo Ulug'bekning qarashlarida bolaning
bilim olishiga bo'lgan qiziqishi, havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit
muhim o 'rin egallashini ta’kidlanadi. Shunday ekan, avvalambor, bola tarbiyasida
oila muhitini to 'g 'ri tashkil qilish darkor.
Kaykovus
“Qobusnoma”
pandnomasida
“O 'z
farzandingning
sening
haqingda qanday bo'lishini tilasang, sen ham ota-onang haqida shunday bo'lgil,
nedinkim sen ota-onang haqida ne ish qilsang, farzanding ham sening haqingda
shundoq ish qilur, chunki farzand mevaga , ota-ona mevali daraxtga o'xshaydir, “
deb yoshlarni ota-onasini hurmat qilishga, e’zozlashga, mehr oqibatli bo'lishga
da’vat etadi.
Ota-ona o 'z farzandi uchun hatto o'lim ga ham tayyorligini
ta’kidlaydi.
Bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosida ham
munosib o 'rin egallaydi. Uning fikricha, jamiyatning yetukligi, uning taqdiri va
kelajagi yoshlar kamoloti bilan bog'liqdir. shunga ko'ra bola tarbiyasi ota-onalar
oldidagi oliyjanob vazifadir.
Y.A.Kamenskiy "Onalar maktabi’" kitobining “M aktabga tayyorlash’' bobida
shunday yozadi: Barcha insonlar bajaradigan ishlar m a'lum bir tayyorgarliklarni
talab qiladi. Ota-onalar shuni o'ylab, o 'z bolalarini maktabga tayyorlashadi”.
Maktabga har tomonlama tayyorgarlikning mazmunidan tashqari, Kamenskiy otaonalar uchun quyidagilarni tavsiyalarni ko'rsatadi:
1'.Bolalar maktabga borganda, o ‘z tengdoshlari bilan o'qigan va o'ynagan
vaqtida xursandchilik hissini tug‘dirish kerak.
2.Bolalarga maktabdagi ta’limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi
faoliyat turlari bilan tanishish lozim.
3.Bolalar
bo'Iajak
o'qituvchilarga
nisbatan
hurmat
va
ishonchni
shakllantirish.
E le m en ta r m a te m a tik ta s a w u rla rin i riv o jlan tirish . Pedagoglar va otaonalar har bir bola ruhiy rivojlanishida o ‘ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi va
bu xususiyatlar u yoki bu faoliyat turlarini egallashda namoyon bo‘lishini yodda
tutishlari lozim. M aktabgacha ta’lim tashkilotlarida ilk matematik tasavvurlarni
shakllantirishda bolalar yoshiga mos ravishda ko‘rgazmali qurollar tanlanishi
yaxshi natija berishi tajribalarida sinalgan. Bolalardagi m atem atik bilim hayotdan
ajralmagan holda dunyoni chuqurroq, to'laroq o'rganishga imkoniyat yaratadi.
Matematik tushunchalarni rivojlantirish darajasi turli insonlarda turlicha bo'ladi .
Uning shakllanishi doimiy mashq qilinishini talab qiladi. Bu mashqlar oilada va
maktabgacha ta ’limda am alga oshiriladi. Tushuncha bu predmetlar va hodisalarni
ba’zi bir muhim alomatlariga ko'ra farqlash yoki umumlashtirish natijasidir.
Masalan, son, miqdor, kesma, to 'g 'ri chiziq va boshqalar.
M aktabgacha katta yoshdagi bolalarni matematikani o'rganishga tayyorlash
maktabning zarur predmetlaridan biri sifatida tan olingan. Bolalarda elementar
matematik
tushunchalarni
shakllantirish
nazariyasi
va metodikasining
bosh
masalasi bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishning didaktik asoslarini
ishlab chiqishdan iborat.
Bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishning nazariv jihatlari
psixologik . pedagogik va boshqa fundamental fanlar asosida yaratiladi. Jumladan:
136
- ko'rgazm ali dasturli hujjatlar;
- metodik adabiyotlar;
- jam oa va yakka tartibda ish olib borish;
- elementar matematik tushunchalami shakllantirish;
- inson ijodiy faoliyatining butun maqsadli ko'rinishlari asosida amalga
oshiriladigan pedagogik jarayondir.
M atem atik tushunchalami shakllantirishning maqsadi - bolalarga faqat
matematikani o‘rgatishdan emas, balki ularni hayotga tayyorlash, o‘zlarining
hayotdagi o'rinlarini topishga yordam berishdan iborat. Zamonaviy matematikada
“son” , “figura” va boshqa tushunchalami asoslashda to'plam lar nazariyasidan
foydalaniladi. Bolalar bilan ishlash narsalarning umumiy belgilariga qarab tanlash,
guruhlarga birlashtirishni o‘rgatishdan boshlanadi. Bolalarni maktabga tayyorlash
son-sanoqni,
geometrik
shakllarni,
fazo
va
vaqt
haqidagi
tasavvurlarini
shakllantirishdan iborat bo‘ladi. Matematik adabiyotlarda qiziqarli masalalarga
keng o ‘rin berilganligi bejiz emas. Negaki o'yin orqali yondashuv ta’lim jarayonini
osonlashtiradi, deb hisoblashgan. Nafaqat osonlashtiradi, balki bu fanga qiziqishni
kuchaytirib, bolani chuqurroq bilim olishga undaydi. Shuning bilan birga
m atem atik quvnoq va M TTga bormaydigan bolalar uchun ham qiziqarli bo'lishi
kerak. Boshqa tomondan qaraganda, eng oddiy matematik misol va masalalar
oddiy bilish ko'nikm asigagina emas, tez fikrlash, tasvirlash, o'qish malakasini ham
rivojlantirish lozim. Olimlarning fikricha, tarbiyachi ilk matematik ko'nikmalarni
shakillantirish ilk iqtisodiy ta’lim bilan uzviy holda olib borish maqsadga
muvofiqdir. Bundan kelib chiqadiki, matematikani turmush materiali asosida yoki
yoshga mos ravishda o'rgatish maqsadga muvofiq.
M ak tab g a ch a t a ’lim m uassasasi va oilada ilk m atem atik tasav v u rlarin i
riv o jla n tirish n i tashkil qilish. Tarbiyachi va ota-onaning pedagogik madaniyati,
bolalar tarbiyasiga m a’sul hammaning ular taqdiri uchun yetuk shaxs mas’uliyatini
anglab etishi eng to 'g 'ri va ishonchli vositadir.
0 ‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to'g'risidagi Nizomga
muvofiq bola maktabgacha ta’limni uvda ota-onalarning mustaqil ta’lim berishi
137
orqali yoki doimiy faoliyat k o ‘rsatadigan maktabgacha ta'lim tashkilotlarida,
shuningdek qisqa muddatli guruhlar yoki markazlarda oladi.
Bolalar tarbiyasidagi muntazamlik va izchillikning asosiy sharti oila va
m aktabgacha ta’lim tashkilotlari o ‘rtasida muntazam aloqa o ‘rnatishdir.
Bola tarbiyasida oilaning barcha a’zolaridan nafaqat bolalarga nisbatan
to ‘g ‘ri munosabatni, balki ularning takdiri uchun yuksak m a’suliyat hissini ham
talab kiluvchi kiyin va murakkab ishdir. Oilada tarbiyani har tomonlama, jum ladan
m a’naviy, axloqiy, aqliy, estetik, jism oniy va mehnat tarbiyalarini birgalikda olib
borish yaxshi samara beradi.
M a’naviy tarbiyani bolaga o‘tmishda Vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi va
farovonligi
y o ‘lida
kurashgan
xalq
qahramonlari
haqida
gapirib
berish,
davlatimizning ramziy belgilari bilan tanishtirish, mustaqillik, Vatan haqidagi she’r
va qo‘shiqlarni yod oldirish, qadriyat va an’analarimizni o‘rgatish orqali singdirish
mumkin.
Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadiki,
boshqa hech qaysi tarbiya obyekti oiladagidek yuqori natija bermaydi. Ularga
insonparvarlik, mehr-muruvvat, rahm-shafqat, hamdardlik, muomala madaniyati,
burchi va sadoqat minnatdorchilik kabi insoniy fazilatlar turadi.
Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o‘rni bor. Oiia
davrasida qo'shiqlar kuylanishi, biror ertak yoki asarni oila davrasida o‘qish, birga
spektakl va kino ko‘rish va tahlil qilish, qiyinish madaniyatini shakllantirish, uyda
gullar parvarish qilish, rasm solish va hokazolar bolaning estetik tarbiyasini
shakllantirishdagi jihatlardir.
Ota-onalar voyaga etayotgan farzandlarining jismoniy barkamolligiga o‘ta
m as’uliyat bilan qarashlari lozim. Masalan: ertalabki badantarbiya masbqlarini
bolalar bilan birgalikda bajarish, to‘g ‘ri va vitaminlashtirilgan ovqat berish, dam
olishni, uyquni to‘g ‘ri tashkil etish vaqtida shifokor nazoratidan o'tkazishlari zarur.
Bola hayotida mehnat tarbiyasi muhim sanaladi. Bolalarni mehnatga muhabbat
ruhida tarbivalash, ularda mehnat qilish odobini shakllantirish. ko'nikm alar hosil
qilishda ularning qiziqishlari hisobga olingandagina yaxshi nalijaga erishiladi. Ota-
unalar bolani maktabga tayyorlaslida unda mehnat ko‘nikma va malakalarini hosil
qilishga, mehnatga ehtiyojni tarbiyalashga, boshqalarning mehnatini qadiiashga,
nicliiuit natijalarini ehtiyot qilishga o'rgatisbga jiddiy e’tibor berishlari lozim.
Mehnat
bolalarda
uyushqoqlik,
diqqat,
saranjom-sarishtalikni
tarbiyalash,
shuningdek, maqsadga erishishda sabot va matonat kabi iroda xususiyatlarini
rivojlantirish vositasidir.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni oilada tarbiyalashni, ota-onalar
bilan
hamkorlikni
yanada
takomilishtirish
y o ‘llarini
izlab
topish,
oilaviy
tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan aloqasini mustahkamlash maktabgacha ta'lim
tashkilotlari
xodimlari,
pedagoglar,
bu
sohada
ilmiy
ish
olib
boruvchi
tadqiqotchilar va uslubchilarning muhim vazifasidir. Bolalarni tarbiyasi davlat
ahamiyatidagi vazifadir. Uning to‘g‘ri hal qilinishi tarbiya ishining qo‘yilishiga
kompleks yondashishga tarbiyaviy muassasalarning, oila va jamiyatchilikning
to ‘liq o ‘z aro ta’siri va harakatlarning birligiga bogliq.
Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o ‘tishi hamisha uning
hayoti, axloqi, qiziqishi va munosabtalarida anchayin jiddiy o ‘zgarishlarni yuzaga
chiqaradi. Shuning uchun bolani bog‘chadayoq yoki uydayoq, maktab ta’limiga
tayyorlash, uni uncha qiyin bo‘lmagan bilim, tushuncha, ko‘nikma va malakalar
bilan tanishtirish lozim.
O ilada tarbiyani har tom onlam a, jum ladan m afkuraviy, axloqiy, estetik,
jismoniy va mehnat tarbiyasini birgalikda olib borish yaxshi samara beradi.
Masalan: mafkuraviy tarbiyani bolaga o ‘tmishimizda vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi
va farovonligi yoMida kurashgan xalq qahramonlari haqida gapirib berish,
davlatim izning ramziy belgilari bilan tanishtirish, m ustaqillik, vatan haqidagi
sh e’r va q o ‘shiqlarni yod oldirish orqali singdirish mumkin. Shuningdek,
farzandlarimizda Vatan himoyasiga har doim tayyorlik tuyg'usini shakllantirishdan
iborat.
Oilaviy tarbiya jarayonida shaxsning bir qator axloqiy jihatlari shakllanadiki,
boshqa hech qaysi tarbiya obyekti oiladagidek yuqori natija berolmaydi. Bularga
insonparvarlik.
m ehr-muruvvat.
rahm -shafqat,
139
ham dardlik,
muomala
m adaniyati, burch va sadoqat, m innatdorchilik kabi ajoyib insoniy fazilatlar
kiradi.
Kelajak avlodga estetik tarbiya berishda ham oilaning muhim o'rni bor. O ila
davrasida q o ‘shiqlar kuylanishi, biror ertak yoki asarni oi)a davrasida o ‘qish,
birga spektakl va kino ko'rish va tahlil qilish, kiyinish madaniyatini shakllantirish,
uyda gullar parvarish qilish, rasm solish bolada estetik tarbiyani shakllanishidagi
jihatlardir. Ota-onalar voyaga etayotgan farzandlarining jismoniy barkamolligiga
o‘ta m as’uliyat bilan karashlari lozim. Masalan: Ertalabki badantarbiya mashqlarini
bola bilan birgalikda bajarish, to 'g 'ri va vitaminlashtirilgan ovqat berish, dam
olishni, uyquni to‘g‘ri tashkil etish va hokazolar. Ota-onalarni maktabgacha
yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash masalasi qiziqtiradi. Bu tushunarli, chunki
bu tinimsiz harakatni, qat’iylikni, natijaga erisha bilishni talab qiladi. Maktabgacha
yoshdagi
bola
mehnatning
bu
yangi
turiga
faqat
ta'lim iy
faoliyatlar
jarayonidagina emas, balki istalgan mehnat topshiriqlarini bajarish vaqtida
tayyorlanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining oila bilan ishlash tizimida aniq
maqsad, mazmun bo'lishi kerak. M aktabgacha ta ’lim tashkilotlarining ota-onalar
bilan ishlashidan jam oa tarzida va yakkama-yakka holda ishlash shakllarini
mohirlik bilan qo'shib olib borish, keng aholi ommasi orasida pedagogik tashviqot
ishlarini tashkil qilish tufayli bolalarni ta rb iy a la s h d a
ijo b iy
n a tija la rg a
e rish ish m um kin.
Quyida maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodim larining ota-onalar va oila
bilan ham korlikdagi ishlaridan eng keng tarqalgan shakl va usullarini keltiramiz.
O ta -o n a
va
oila
b ila n
y a k k a m a -y a k k a
ish lash .
Bunda
o ilaga
tarbiyachining borishi, ota-onalar uchun suhbat o'tkazish, ularga maslahat berish,
ota-onalarni bolaning maktabgacha ta ’lim tashkilotiaridagi hayoti bilan tanishtirish
kabilar kiradi.
O ta-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar. Bular otaonalarning guruhiy va umumiy majlislari, ota-onalar maktabi. anjumanlar,
shanbaliklar, savol-javob kechalari.
K o'rsatm ali ishlar. Ishning bu turi: ko'rgazm alar uyushtirish. bolalarning
140
ishkirini namoyish qilish, ochiq eshiklar kuni, ota-onalar burchagi. ota-onalar uchun
kulubxonalar tashkil qilishni o 'z ichiga oladi.
Bolaning oilasini borib ko'rish va oila a ’zolari bilan vaqindan tanishish.
Ota-onalar pedagogik ta’lim berish va boshqalarni ko'rsatish mumkin.
Xulosa
qilib
shuni
aytish
kerakki,
bolalarning
maktab
ta’limiga
(ayyorgarligiga ta’sir etuvchi omillar haqida gapirar ekanmiz, oilaviy tarbiyaning
ijtim oiy tarbiya bilan aloqasini m ustahkam lash masalasi maktabgacha ta’lim
tashkilotlari xodimlari, pedagoglar, olimlar, bu sohada ilmiy ish olib boruvchi
tadqiqotchilar va uslubchilar oldiga dolzarb vazifalarni qo'ymoqda.
N azorat savollari:
l.Sharq
mutaffakkirlarining
matematik bilimlar to‘g ‘risidagi
fikrlarini
ayting.
2.M aktabgacha ta’lim tashkiloti va oilada ilk matematik tasavvurlarini
rivojlantirishni tashkil qilish shakllarini izohlang.
T o p sh iriq la r: Sharq mutaffakkirlarining matematik bilimlar to ‘g ‘risidagi
fikrlarini “Venn diagrammasi” asosida taqqoslang va taqdimot tayyorlang.
A dabiyotlar:
1
.Hasanboyeva O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. -Т .:
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.:
Укитувчи, 1995 й.
3. Jum ayev М. M aktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
141
M A K TA B G A C H A T A ’L IM MUASSASALARIDA M A TEM A TIK
TU SH U N C H A LA RN I SH A K LLA N TIRISH YUZASIDAN M E T O D IK
ISH LA RN IN G M AZM UNI
T ayanch so‘z va ib o ra la r: elementar matematik tasavvurlar, metodik
usullar, rejalashtirish, qaydqilish, matematika mashg'ulotlari.
T u rli m ak tab g ach a
yoshdagi
bolalarda
m atem atik
tushunchalarini
shakllantirishda tu z atish ish larin i olib borish. M aktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishni amalga oshirish
muvaffaqiyati tarbiyachi ixtisosiga, uning kasbga oid tayyorgarligiga bog‘liq.
Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish masalalarini ishni
rejalashtirish va tashkil qilishsiz
hal etibbo'lmaydi. Matematika ta’limiy
faoliyatlari ham boshqa predmet ta'lim iy faoliyatlari kabi kalendar rejada
ko’rsatiladi. B a’zi paytlarda tarbiyachining kalendar rejasidan tashqari, reja
konspekt ham tuziladi. Qanday paytlarda? Qanday maqsad bilan?
Tarbiyachilar matem atika mashg'ulotlarni faqat o 'z guruhidagina emas,
balki boshqa guruhlarda o'tkaziladigan ta’limiy faoliyatlarning ham dastur
mazmunini bilishlari kerak. Yilning boshida ikkala tarbiyachi ham matematikadan
ta'lim iy faoliyatlarni rejalashtirishi juda muhim.
I.
T a’limiy faoliyatning nomi.
II.
Dastur mazmuni.
III. Oldindan olib boriladigan ish. Bolalarning bilim darajalarini bilish.
IV. T a’limiy faoliyatlarga tayyorlanish.
V.
Ta'lim iy faoliyatning borishi, metodik usullar, bolalarni bu faoliyatga
jalb etish, bular hammasi birgalikda yoziladi.
Shuningdek, tarbiyachilarning nutqi bu yerda juda katta ahamiyatga ega.
Uning nutqi ravon, muloyim, sodda, aniq, qisqa, tushunarli, madaniy nutq
talablariga to'liq javob beradigan bo'lishi kerak.
Har bir bola bilan ta’limiy faoliyatdan tashqari vaqtlarda ham yakkamayakka ish olib borishi zarur. Matematika ta'lim iy faoliyatlarida olgan bilimlarini
142
boshqa ta'lim iy faoliyatlarda mustahkamlab borishi kerak. MTT dasturi. malakali
laibiyaehilarga moslab tuzilgan. Ammo dastur bu darslik emas. U bilan ishlashni
o ’rganish va bilish kerak. Undan keyin shu rejaga qarab 2 haftalik ta'limiy
liioliyatlar rejasi tuziladi. Lekin shunday narsalarga e’tibor qilish kerak:
1. Hamma va ayrim bolalarning bilish darajalariga.
2. Dastur vazifalariga.
3. Ko'rgazm ali qurollar qancha borligini bilish va qanday materiallarni
tayyorlash kerakligini e'tiborga olish kerak bo‘ladi. Lekin aniq ta’limiy faoliyat
rejasini umumiy sxemaga aylantirish, unda faqat metodik usullarni eslatib o'tib.
ta’limiy faoliyatning qismlarini ko‘rsatishi noto‘g ‘ri. Ta’limiy faoliyat
rejasini
ta ’limiy faoliyat konspektiga o ‘xshatish ham kerak emas.
M ak tab g ach a ta rb iy a ta sh k ilo tlarid a m atem atika b o ‘yicha ishlarni
reja lash tirish va qayd qilish. Matematikadan ta’limiy faoliyatlar rejasi aniq
tuzilishi kerak. Metodika va nazariyani biladigan boshqa tarbiyachi ham bu rejadan
foydalanib ta’limiy faoliyat o‘tkazishi mumkin bo‘lishi kerak.
Ish tajribasida ayrim tarbiyachilar boshqa odam tayyorlagan rejalarni,
konspektlarni ko‘chirish bilan shug‘ullanadilar. Bu, albatta, unga katta zarar
keltiradi. Bunday tarbiyachi hech qanday ijodiy ish olib bormaydi va bolani
tarbiyalashda juda katta, vomon xatoga y o ‘l qo'yadi.
1. Ta’limiy faoliyatning nomi: Bu qismda uchraydigan xatolar:
ta’limiy faoliyat nomi o‘rniga uning raqami yoki didaktik o'yin nomini
yozib qo‘yadilar, bu noto‘g‘ri hisoblanadi.
2. Ta'lim iy faoliyat mazmuni:
Bu bandda biz nimalarni o ‘rganish, qanday tushunchalami qanday hajmlarda
berilishini yozamiz. Undan keyin ishimizga qo'yilgan vazifalarni, maqsadimizni
yozamiz.
Bundagi xatolar:
a) o ‘z oldiga qo'ygan vazifalarni ifodalashda aniq so‘z topa olmaslik,
ko‘pincha tarbiyachilar «o'rganishi» deb yozadilar, bu noto'g'ri, chunki faqat bir
ta'lim iy faoliyatda bolani o'rgatib boMmaydi. Shuning uchun boshqa so'zlarni
143
ishlatish lozim . Y a ’ni, tanishtirish. k o 'rsatish , m ustahkam lash, rnashq qilish
kabilar.
3. K o'rg azm ali m ateriallar:
Bu qism da m etodik u su llar yozilm aydi. R ejada ta 'lim iy faoliyatda kerakli
k o ‘rgazm ali qurollar, tarqatm a m ateriallar.
4. T a’lim iy faoliyatning borishi.
B u qism da ham m eto d ik usullar yozilm aydi, faqat m a sh g 'u lo t haqida
batafsil yoziladi.
T a ’lim iy faoliyatning borishi qism larga b o 'lin ad i. S hulam ing ham m asini
qisqa, aniq va k o 'c h irm a gap larsiz y o zish kerak.
1. T a’lim iy faoliyatning nom i: m atem atika.
M aqsad:
B olalar
n u tq id a
" k o 'p ”,
“b itta-bittadan”,
“biro rta
h am ”
so 'zlarin in g q o 'llan ilish in i shakllantirish v a faollashtirish.
2. T a’lim iy faoliyat m azm uni:
B olalarni
ayrim
predm etlarni
guruhdan
ajratib
olish g a
va
ayrim
predm etlardan guruh tuzish g a o 'rg atish n i davom ettirish, guruhdagi, barcha
predm etlar uchun um um iy b o 'lg a n 1-2 belgini topishga bolalarni o 'rg a tish ; bolalar
n utqida
" k o 'p ”,
"b itta”,
''b itta d an ”,
"birorta
h am ”
so 'z la m i
q o 'llan ilish in i
faollashtirish, bir soni gapda o t v azifasid a kelganida turlash.
III. K o 'rg azm ali m aterial:
O 'y in ch o q lar:
guruhdagi
bolalar
soniga
teng
m iqdorda
arch ach a
va
quyoncha.
IV. T a ’lim iy faoliyatning borishi:
1-qism : B olalarni archachalarning ko'p lig ig a ja lb qilam an. K eyin esa bitta
archacha olib bolalardan m en d a n echta archacha borligini so 'ra y m an , ulardan
jav o b bergan har bir bolani bittadan archacha olishga ta k lif etam an va ularning har
biridan nechta archacha olganligini so'raym an. H am m alari archachalarni olib
b o 'lganlaridan so 'n g stolda bitta ham archacha qolm aganligini ta ’kidlaym an va
bolalarga
archachani
k o 'z d a n
kechirishni
144
ta k lif
qilam an.
B olalardan
m vhaehalarning rangini, har birida nechtadan archacha borligini savollar berib
so 'ray m an , so 'n g um um lashtiram an.
H am m a b olalarda bittadan archacha borligini stol ustida bitta ham archacha
qolm aganligini ta ’kidlaym an va bolalarga ham m alari birgalikda birorta ham
archacha qolm aganligini aytishni ta k lif qilam an. Shundan so 'n g ham m a bolalarga
bittadan archachani stol ustiga olib kelib q o'yishlarini aytam an va bolalarning har
biridan nech ta archacha q o 'y g an lig in i so'raym an. Shundan so 'n g archalar k o 'p ay ib
qolganligini
u larg a
tushuntiram an.
O xirida
esa
archalar
k o 'p lig in i
aytib
yakunlaym an.
2 -q ism : B unda huddi shunday m ashqni quyonchalar bilan o 'tq azib , bolalarni
guruhdagi predm etlarning ham m asi uchun umum iy bilishlarni k o 'ra bilishga
o 'rg atam an . U lardan archacha v a quyonchalar rangini so'raym an. U larning
javo b larid an xulosa qilam an.
P edagogik ishning hisoboti va tahlili.
H ayot guruhdagi ta ’lim -tarbiyaviy jarayonni analiz qilishni, uning sifat va
sam aradorligini aniqlashni talab qiladi. T a'lim iy faoliyat aniq bolalar va alohida
o lingan har bir b ola dastur m aterialini qanday egallaganligi (topshiriqlarni ham m a
uddaladim i,
kim
uddalay
olm adi,
sababi
nim ada,
bu
bolalarga
tatbiqan
harakatlam ing qanday individual dastursini m o ija lla sh , y o ‘q b o 'lg an va orqada
qolgan
bolalarga yetishib
olishlarida
qanday
yordam
berish, m ash g 'u lo td a
boallarning faolligi qanday b o 'lg an lig i) qayd etiladi, bolalar intellektlari, xotiralari,
idroklarida
qanday
siljishlar
tashlanganligi,
ularning
m uvaffaqiyatsizliklari
nim alarda
ifodalanganligi,
ta ’lim
yutuqlari
tarbiya
va
jarayonini
o 'stiru v ch i ham da tarbivalovchi aham iyat kasb etgan-etm aganligi aks ettiriladi.
B olalarning yutuqlari m aksim al darajada obyektiv baholanishi kerak, chunki
haqiqiy ahvolni tahlil qilishgina m aktabgacha yoshdagi bolalarga bundan keyin
ta ’lim va tarbiya berish usullarini aniqlash uchun asos bera oladi. Shuning uchun
tarbiyachi faqat o 'zin in g taassurotlariga asoslanm asligi, balki bolalar faoliyati
(rasm ,
yasalgan
narsa,
bolalar hikoyalari
va shu kabilar)ning
natijalaridan
fovdalanishi lozim . N im alar egailanm aganligi. kim lar tom onidan egallanm aganligi
albatta hisobga olinishi kerak. M asalan, kichkinloylarning nutqlarnni o 'stirish va
u larga savod o 'rg a tish m ash g 'u lo tlarid ag i faoliyatlarini tahlil qilishda bolalarning
predm et va h o disalar haqidagi bilim va tasavvurlarining sifati, u larning nutqiy
k o 'n ikm alari, ifoda vositalaridan foydalanish, so ‘z yasash, so ‘zni o 'zg a rtirish
m alakalari, so ‘zning tovush strukturasini farqlashning rivojlanganligi v a shu
kabilarga e 'tib o r berish zarur.
B olaning
ta ’lim da
o rq ad a
qolish
sabablari
analiz
q ilinar
ekan,
tarbiyachilarning ishlarini kuzatish, u larga bu h odisalar sabablarini aniqlashlarida
k o 'm aklashish, alohida-alohida o 'q itish n i u y ushtirishda v a bolalarga individual
yondashishni am alga o shirish d a foydali m aslahatlar berishi kerak.
U m um iy ta ’lim va hunar m aktabining islohoti m ehnat ta ’lim iga do ir ishlarni
yaxshilashni nazard a tutadi. Y angi dasturda bolalarning m ehnati birinchi m arta
bolalar faoliyatining m ustaqil turi sifatida ikkinchi kichik guruhdan boshlaboq
alohida b o ‘lim ga ajratilgan. S huning uchun h isobotda bolalarda m ehnat k o 'n ik m a
v a m alakalari, ja m o a m eh n at m alakalarining rivojlanish darajasini q ayd etish
lozim . B unday analiz tarb iy ach ig a pedagogik jaray o n n in g tafsilotini k o 'rish ,
ijobiylik va kam chiliklarni obyektiv baholash, asosli xu lo salar chiqarish, o 'z
m ehnati m ahsulini k o 'rish va uning istiqbolini belgilash im konini beradi.
M asalan:
M T T m udirasi ertalab guruhlarning ishga tayyorgarligini tek sh ira turib, bitta
tarbiyachida m atem atika ta ’lim iy faoliyati uchun ham m a m aterialnm g stol ustida
turganini k o 'rd i. N avbatch ilar geom etrik shakllarni k o nvertlarga solayaptilar,
rangli qalam va daftarlarning b o r-y o 'q lig in i tekshirdilar.
Ikkinchi tarbiyachi o 'z o 'rn id a y o 'q edi, u m etodik kabinetda sanash uchun
o 'y in ch o q lar tanlavotgan edi, keyin esa guruhda sanoq
zinachasini qidirdi.
U chinchi tarbiyachi esa ta 'lim iy faoliyat uchun m aterialni taxlayotgan edi, bolalar
bu vaqtda o 'y in bilan m ash g 'u l b o 'ldilar.
N azorat savollari:
1.Turli
m aktabgacha
yoshdagi
bolalarda
m atem atik
tushunchalarini
shakllantirishda tuzatish ishlarini olib borish qanday am alga oshiriladi?
146
2.M aktabgacha
ta ’lim
tashkilotida
m atem atika
b o 'y ich a
ishlarni
m atem atika
b o 'y ich a
rejalashtirish qanday am alga oshiriladi?
T o p shiriqlar:
M ak tab g ach a
ta ’lim
tashkilotida
ishlarni rejalashtirishga oid pedagogik m asalalar tuzing, izohlang
A dabiyotlar:
l.H asanboyeva.O .U . v a boshqalar. M aktabgacha ta ’lim pedagogikasi. -Т .:
Ilm ziyo, 2006.
2. Б и кбаева Н .У ., И бр аги м о ва З.И ., К осим ова Х.И. М актабгача тарбия
ёш идаги болаларда элем ентар м атем атик тасаввурларни ш акллантириш . - Т.:
У китувчи, 1995 й.
3. Jum ayev М . M a k tab g ac h a y o sh d ag i b o lalard a m atem atik tasav v u rlarn i
sh ak llan tirish m etodikasi v a n azariy asi. - Т., 2007.
4. М и х ай л о в а А ., Н о с о в а Э . Д ., С т о л я р А. А ., П о л я к о в а М . Н .,
В ер б ен ец А . М .Т еори и и тех н о ло ги и м атем ати ческого развития детей
дош кольн ого возраста. -И з д а т е л с т в о « Д етсво-п ресс». С анкт-петербург ,
2008.
М Т М M UASSASASI M U D IRASI VA КАТТА
T A R B IY A C H IN IN G 0 ‘RNI
T ayanch so‘z va ib o ra la r: mudira, kata tarbiyachi, ta 'lim-tarbiyaviy ish,
m etodik rahbarlik, faollashtirish,
m aqsadga y o 'Hash,
о ‘z -o ‘z ini boshqarish,
m etodik ish shakllari.
M TM
m udirasi
va
k a tta
tarbiyachisiga
qo‘yiladigan
talablar.
O 'zbekiston bolalar bog 'ch asin in g m udira va katta tarbiyachilarining, tarbiyachilar
ham da bolalar bilan
ishlashdagi
roli ju d a
katta aham iyatga egadir.
K atta
tarbiyachining lavozim va vazifalari «B olalarning m aktabgacha va maktabdan
tashqari m uassasalari. rahbar va pedagogik xodim lar lavozim larining m alaka
xarakteristikalari» va «M aktabgacha bolalar m uassasalari haqidagi N izom »da
belgilab berilgan.
147
K atta tarbiyachi m ak tab g ach a ta 'lim tashkilotidagi ta 'lim -tarb iy av iy ish g a
m etodik
rahbarlikni
am alga
oshiradi.
B olalarni
ta ’lim -tarbiyasiga
q oyilgan
m inim al talablarni bajarilishini ta ’m inlaydi v a nazorat qiladi, ta ’lim -tarbiyaviy
ishning to 'g 'r i uyushtirilishi u chun jav o b g ar, ilg 'o r p edagogik tajribani o 'rg a n a d i,
um um lashtiradi v a tarqatadi, p edagogik kengashda k o 'rib chiqish uchun zaru r
m ateriallarni tayyorlaydi, m ak tab gach a ta 'lim tashkilotidagi m etodik kabinet ishini
tashkil
qiladi,
bolalarning
y o sh larig a
m uvofiq
pedagogik
q o 'lla n m ala r
va
o 'y in ch o q larn i tanlaydi.
O ta-onalar o 'rta sid a p ed ag o g ik bilim larni ta rg 'ib qilish, turli y osh gu ru h lari
tarbiyachilari, shuningdek m aktab g ach a ta 'lim tashkiloti v a m aktab ishida ketm aketlilikni ta ’m inlash b o 'y ich a ishni uyushtiradi.
K atta tarbiyachi oliy ped ag o g ik m a’lum otga (m ak tab g ach a p ed ag o g ik a
fakulteti) eg a b o 'lg a n yoki o 'rta p edagogik (m aktabgacha b o 'lim i) m a’lu m o tg a v a
kam ida 3 yil
tayinlanadi.
pedagoglik
O 'z
kasbining
stajig a
ega
b o 'lg an
eng yaxshi tarb iy ach ilard an
hurm atini
qozonishi
va
m uvaffaqiyatli bajarishlarida yordam
u larg a o 'z
v azifalarin i
berish
uchun
k atta tarbiyachi
qanday
nazariy
tay yorgarlikkagina em as,
rahbarlik sifatlariga ega b o 'lish i kerak?
K atta tarbiyachi
bilim larni
am alda
faqat yax sh i
q o 'llash
k o 'n ik m a sig a
ham
ega
b o 'lish i
zarur.
b alki
B un d ay
k o 'n ik m asiz butun ish q a l'iy ilm iy asosda qurilgan, bola psixologiyasini ch u q u r
bilishni nazarda tutadigan zam onaviy m aktabgacha ta ’lim tashk ilo tid a ishlab
bo'lm aydi. U fanning turli sohalari, m adaniyat, san 'at, etikadan keng x a b ard o r
b o 'lish i kerak.
T ajribali k atta tarbiyach in in g tashabbuskorligi va ishga ijodiy y o n d ash ish i
g 'o y alarn i um um lashtira bilish, m aqsadga m uvofiq ishlash, h ar b ir tarb iy ach in in g
im koniyat va qobiliyatlarini hiso b g a olishga qarab farqlanadi. U ped ag o g lar bilan
m aslahatlashadi, jam o atch ilik fikri, ham kasblarining tanqidiy m ulohazalari v a
takliflariga
hushyorlik
bilan
quloq
soladi.
ularning tajriba
va
b ilim laridan
foydalanadi, tarbiyachi ishidagi m uvaffaqiyatni o 'z vaqtida q o 'llab -q u v v atlay d i.
U ning yutuqlarini om m alashtiradi. M aqtov va m a’qullash p edagoglarning o 'z
148
lajribalari, fikr va hissiyotlarini ham kasbiari bilan o ’rtoqlashish
ishtiyoqini
lug'diradi.
K atta tarbiyachi talablarni q o 'y ish d a talabchan v a qat'iy bo'lishi kerak.
R ahbarning
tom onini
o ‘ziga
ifodalovchi
b o ‘ysunuvchilar
bu
sifatlar
bilan
m uloqotning
rahbarlik
uslubining
em otsional-irodaviy
muhim
xislati
—
talabchanlikni hosil qiladi. Y uksak talabchanlikni sezgirlik, xayrixohlik, odam larga
hurm at bilan b irg a q o ‘shib olib borish zarur. T alabchanlik — bu qattiq o 'llik degan
gap em as. B uyruqlar, qattiq tanbehlar, hayfsanlarning foydasidan k o 'ra zarari
k o 'p ro q va bu, odatda, rahbarning kuchliligidan em as, balki zaifligidan dalolat
bepadi. K atta tarbiyachining m uhim sifatlardan biri tadbirkorlikni har xil tipdagi
kishilarga
ularning
bilim lari,
m adaniyati,
tarbiyalanganlik
darajalarini,
tem peram ent va xarakterlarini hisobga olib yondasha bilishidir. M aktabgacha
ta 'lim tashkilotining qandayligini uning tarbiyachilari jam oasi ko'rsatib turadi.
Jam oani yaratadigan, uni jipslashtiradigan, ishga layoqatli kuchga aylantiradiganlar
m udira v a katta tarbiyachidir. Y axshi jam o ad a nizoli vaziyatlar ishbilarm onlik
bilan, takabburona tanbehlarsiz hal qilinadi. M a’lum ki, odoblilik shaxsning o ‘zini
tuta bilishi, em otsional vazm inligi bilan b o g ‘liqdir. R ahbarning o b ro ‘sini hech bir
narsa m anm anlik, bag'ritosh lik , m a ’naviy, etik m adaniyatning tanqisligi, o 'zig a va
q o 'l ostidigilarga talabchanlik, so ‘z bilan ish o'rtasid ag i uzilish to'kkandek
to'kolm aydi.
H ap qanday talab — k o 'rsatm a yoki m aslahat, m ulohaza yoki xatti-harakat
tajribali rahbarda doim o am aliy xarakter kasb etadi. U xatto jahli chiqqan vaqtda
ham ovozini k o 'tarish d an o 'z in i tiyadi. T alabchanlik har bir kishiga hurm at bilan
olib borilgan, v a o 'z ig a talabchan b o 'lish nam unasi bilan m ustahkam langan
hollardagina sam arali bo'lad i.
X ushm uom ala, nazokatli rahbar boshchilik qilgan pedagoglar jam oasida
uning baholari, k o 'rsatm alari, m uom ala ohangida alohida sezgirlik tarkib topishi
qayd etilgan.
M aktabgacha ta ’lim tashkiloti ta'lim -tarbiyaviy faoliyatining sam aradorligi,
uning o b ro 'si k o 'p jih a td a n pedagoglar jam oasining jipslashganligiga, eng avvalo
149
butun
m aktabgacha
ta ’lim
tashkiloti
rahbar
yad ro sid a
birlik
va
o ‘zaro
tushunishning m av judligiga bogMiq bo'lad i.
M udir va k atta tarbiy ach in in g boshqaruvchilik vazifasi um um iy va o 'z ig a
xos vazifalarga b o 'lin ad i.
M asalan,
rahbarning
asosiy v a um um iy vazifasi
m aktabgacha ta 'lim tashkilo tid a ta ’lim -tarbiya jaray o n in i tashkil etishdir. U m um iy
v azifalarga tarbiyachilar ja m o asin i uyushtirish, jip slash tirish , uning faoliyatini
faollashtirish,
m aq sadga
y o ‘llash,
o ‘z -o ‘zini
boshqarish,
nazorat
qilishni
rivojlantirish kiradi. 0 ‘zig a xos v azifalarga esa tarbiyachi lam ing kasb-hunar
m alakalarini oshirish, m eto d ik ishni tashkil qilish, p edagogik hujjatlarni y uritish
kiradi.
Bu vazifalarni bajarish k atta tarbiyachi va M T T ning m udiri o ‘rtasid a aniq
taqsim langan v a kelishib olingan b o ‘lishi kerak.
K elishilgan h arakatlar m a ’Ium m asaalalarni hal qilishda duch kelinadigan
qiyinchiliklarni b a rta ra f etish d a barchaga yordam beradi. A m aliyot k o ‘rsatishicha,
operativ m asalalar: ishni rejalashtirish, nazoratni am alga oshirish, pedagogik
kengash, konsultatsiyalarni o ‘gkazish, buyruqlar, k o ‘rsatm alar berish v a h okazolar
osonroq hal qilinadi, takkabburlik, yengillik va ta ’sirchanlik, insoniy xattiharakatlar sabablarini tushu n a bilm aslik, kishilardagi afzalliklardan k o ‘ra ularning
nuqsonlarini sezishga m oyillik — bularning barchasi rahbarlikdagi qoralanadigan
uslubning asosiy belgilaridir. M ana shuning uchun ham pedagogik eruditsiya,
yuksak m a’suliyat hissi, g 'o y a v iy m a ’naviy e ’tiqod haqiqiy rahbarning qim m atli
xislatlari hisoblanadi.
Yosh ta rb iy a c h ila rg a m etodik yordam .
Y osh tarbiyachining dastlabki ish kunlari eng o g 'ir ish k unlar hisoblanadi.
B olalarda ularning yangi tarbiyachilari qanday ilk taassurot u y g ‘otishi ham katta
aham iyatga egadir. A garda u ikkilansa, q at’iyatsizlik k o 'rsatsa, kichkintoylar
oldida m uvaffaqiyatsizlikka duch kelishdan ch o 'ch isa, bolalar buni tezda anglab
oladilar va ularni boshqarish oson b o ‘lm aydi, «guruhni eplolm aydi» deyishadi,
bunday tarbiyachi haqida. Y osh m utaxassis o ‘z m u v aflaqiyatsizliklaridan chuqur
tashvishga tushadi. hatto o 'z in in g kasbiga yaroqliligiga gum onsiraydi. Y osh
ISO
tiiibiyachilarga yordam ni qanday uyushtirish kerak? Eng a w a lo , uni tajribali,
bilim don, bolalarii va o ‘z ishini sevadigan pedagog ishlaydigan guruhga yo'llash
kerak. E ng yaxshi yordam pedagogga bolalar bilan qanday ishlash kerakligini
ko’rsatishdir. H ech qanday m aslahat, gapirib berish, tushuntirishlar k o ‘rsatishdek
yordam berm aydi.
M ana,
yosh
tarbiyachi
bolalarning
m ustaqil
faoliyatlarini
uyushtira
bilm ayapti. B olalar nim a bilan shug‘ullanishni bilm aydilar, pedagog esa guruhda
intizom ni, tartibni o ‘rnata olm aydi. K atta tarbiyachi yoki M T T ning mudiri
bolalarning
bunday
xatti-harakatlari
sababini
aniqlaydi:
agarda
bolalar
bekorchilikdan to ‘polon qilayotgan b o ‘lsalar, unda darhol ularga m a’qul keladigan
m ashg‘ulotlarni topish haqida o ‘ylash kerak b o ‘ladi.
B unday vaziyatlarda katta tarbiyachi tarbiyachiga bolalarning xilm a-xil
faoliyatiga m os keluvchi sharoitlarni qanday tashkil qilishni, bolalarni turli xil
o ‘yinlar, ta 'iim iy faoliyatlarga jalb qilishni k o ‘rsatadi. U stalik bilan, bolalarning
fikrlarini buzm ay, bolalarga individual yondashuvni am alga oshirishga yordam
beradi, qiynalayotgan va ishini yarim y o 'ld a tashlab ketm oqchi b o ‘lganlarga
m aslahatlar beradi, tushuntiradi, k o ‘m aklashadi, bolalarga o ‘z faoliyatlarini ham m a
narsani oldindan tayyorlab, q o 'sh ib uyushtirishni o ‘rgatadi; o ‘yin uchun sherik
topishda yordam lashadi.
Bunday k o ‘rgazm ali m isol tarbiyachiga bolalarning
faoliyatlarini to ‘g ‘ri uyushtirishda yordam beradi.
H ar bir yosh m utaxassis ishni endi boshlayotgan paytda yosh tarbiyachi
k onsultatsiyalar olib turishi uchun unga m urabbiy sifatida tajribaliroq v a obroMiroq
tarbiyachini biriktirish lozim.
Y osh m utaxassisning kasb m ahoratini egallab olishi osonlik bilan boMmaydi.
M ana shuning uchun ham yosh pedagogni ishning ilg ‘or metodlari va usullarini
egallashga, o ‘z bilim larini doim o to ‘ldirib borishga, erishilgailar bilan chetlanm ay,
tarbiya sirlarini egallash ishtivoqini singdirishga y o 'llash katta tarbiyachining
vazifasi hisoblanadi.
D astlabki kundan boshlab katta tarbiyachi yosh pedagogga bolalarni diqqat
bilan kuzatishni. ularning fikrlariga quloq so Iishni. xatti - harakatlarini o'rganishni
o'rgatadi. H ar bir bolaning kim ligini, qandayligini, uni nim alar qiziqiirishini,
nim alar
bilan
yashashi,
nim alar
quvontirishi,
tengqurlarinig
unga
qanday
m unosabatda b o 'lish in i bilgan taqdird ag in a har bir bolannng qalbiga y o 'l topish
m um kinligi ham m aga m a ’lum . P edagogning, unda kasb m ahoratinig shakllanishi
tarbiyachi bolani, uning x u susiyatlarini, xatti-harakatlarining sabablarini tush u n a
bilganda, har bir bolaga e 'tib o rli v a sezgir b o ‘lganda, x ayrixohlik bildirib,
k o ‘nglini k o ‘tarib, erkalata o lganda, guruhdagi bolalar o 'zla rin i uylarid ag id ek his
qiladigan vaziyatni yarata olish id an boshlanadi.
Y osh m utaxassisni iliqlik bilan kutib olish v a o ‘z jam o asig a qabul qilish,
uning kasbga «kirishida» v a u n g a m eh r q o ‘yish id a yordam lashish m uhim dir.
A yrim y osh tarbiyachilarn in g ishdan hafsalasi p ir b o 'lish i v a q oniqm asliklari
haqidagi m avjud faktlarga b a ’zan to 'liq darajada m a ’m uriyat v a birinchi navbatda,
k atta tarbiyachi sababchi b o 'la d i. T arbiyachi, ayniqsa y osh tarbiyachi m ehnatin in g
o 'z vaqtida, adolatli bah olan sh ig a ehtiyoj sezadi. B iz k o 'p in c h a tarbiy ach in in g
ishini faqat
tashqi belg ilarig a k o 'ra baholaym iz. G uruhda osoyishtalikm i —
dem ak, ham m asi jo y id a. B uning o rtid a nim a bor? A sosiy m aqsad tashqi intizom
em as, balki pedagog bolalarni x ushm uom ala qilib tarbiyalay o lg an-olm aganligi,
atrofdagilarga hurm at bilan m unosabatda b o 'lish n i o 'rg atg a n -o 'rg a tm a g a n lig i,
bolalarning yordam ga m uhtoj o 'rto q la rig a o 'z vaqtida yordam k o 'rsa tish n i bilishb ilm asliklarida em asm i?
M aqtov kayfiyatni k o 'tara d i, faoliyatni rag 'b atlan tirad i, ishga qiziqishini
oshiradi.
T arbiyachi shaxsidagi ijobiylikka tayanish asosida unga q o 'y ilad ig an yu k sak
talabchanlik bilan birgalikda am alga oshiriladigan ja m o alard a yaxshi a n ’analar,
yuksak m a’suliyat ruhi, d o 'sto n a o 'z a ro yordam , ijodiy tashabbuskorlik yashaydi.
B unday sharoitlarda ishni endi boshlayotgan tarbiyachi p edagoglar ja m o asig a tez
v a osonlik bilan singib ketadi.
K asbga oid sifatlar k o 'p jih atd an tarbiy achining o 'z ig a xosligi, xarakteri va
tem peram entining xususiy atlarig a b o g 'liq bo'lad i. Pedagoglik faoliyatiga m a 'lu m
152
irsiy m oyilliklari b o 'lg an talantli kishigina chinakam va om ilkor tarbiyachi bo'lishi
m um kin degan fikrlar mavjud.
M ak tab g ach a ta ’lim tashkilotlarida m etodik ish shakllari. M etodik ishga
rahbarlik vazifalarini am alga oshirish kadrlar bilan jam o a va individual ish
shakllari orqali am alga oshiriladi. Jam oa ish shakliga pedagogik y ig ‘ilishlar kiradi.
M aktabgacha ta 'lim
tashkilotida pedagogik kengash haqida N izom ga asosan
quyidagi m asalalarni k o 'rib chiqish m um kin: «М ТТ ta ’lim — tarbiya dasturi» ning
bajarilishi
haqida
tarbiyachilarning
hisobotlari,
tajriba
alm ashish,
tem atik
tekshirish natijalarining bahosi, ilg 'o r pedagogik tajribani va fandagi yangi
yutuqlarni am aliyotda q o’llash va boshqalar. Pedagogik kengashlarning aniq
m avzusi m aktabgacha ta ’lim tashkilotlarining holati va yillik rejada k o ‘zda tutilgan
v azifalarga b o g 'liq holda quyidagicha m avzularni keltirish mum kin:
1.
M atem atika
ta ’lim iy
faoliyatlarida
bolalarning
fikrlash
jarayonini
faollashtirish ish tajribasi bilan alm ashish.
2. E lem entar m atem atik tasavvurlarni shakllantirishda o ‘yin usullari va
qiziqarli m ashqlardan foydalanish ish tajribasi bilan almashish.
3. B olalar tom onidan o ‘zlashtiriladigan m atem atik bilim larning individual
xususiyatlari.
4. M atem atika ta ’lim iy faoliyatlarida bolalarga individual yondashish.
5. B olalarning m aktabda m atem atikani o'rg an ish g a tayyorgarligi holati.
N azorat savollari va topshiriqlar:
1.M aktabgacha ta ’lim tashkiloti m udirasiga qo'yiladigan talablarni sanab
bering.
2.T arbiyachilar bilim darajasini va m ahoratini oshirish shakllarini ayting.
3. M aktabgacha ta ’lim tashkilotida m atematik m ashg‘ulotlarni o'tkazishda
kasbiy tayyorgarlik nim alardan iborat?
T o p sh iriq lar:
M aktabgacha
yoshdagi
bolalarni
m aktab
ta ’limiga
tayyorlashda elem entar m atem atika m ash g 'u lo tlarin in g aham iyati” m avzusida esse
yozing.
A dabiyotlar:
1.H asanboyeva.O .U . v a boshqalar. M ak tab g ach a ta ’lim pedagogikasi. -Т .:
Iim ziyo, 2006.
2. Б и кбаева Н .У ., И брагим ова З.И ., Ь^осимова Х.И. М актабгача тар би я
ёш и даги болал ар д а эл ем ентар м атем ати к тасаввурларни ш акллантириш . - Т.:
У ки тувч и, 1995 й.
3. Ju m ay ev М . M a k ta b g a c h a y o sh d ag i b o la la rd a m atem atik ta sa v v u rla rn i
sh a k lla n tirish m etodikasi v a n azariy asi. - Т., 2007.
M A K T A B G A C H A T A R B IY A K O L L E JID A «M A K T A B G A C H A
Y O SH D A G I BO LA LA RD A E L E M E N T A R M A T E M A TIK
TA SA V V U R LA R N I SH A K L A N T IR ISH M E T O D IK A SI» K U R SIN I
O Q IT I S H
T ay an ch
so‘z
va
ib o ralar:
p ed a g o g ik
texnologiyalar,
p ed a g o g ik a
nazariyasi, ко 'rgazmali shakllar, muammoli ta lim , information vositalar, tem atik
shakllar.
M a k tab g a ch a
t a ’lim
kollejida
“ M ak tab g ach a
yoshdagj
b o la lard a
elem en tar m atem atik ta sav v u rla rn i sh ak llantirish m etodikasi” kursini o ‘qitish
v azifalari va
p ed agogik
uning o ‘quv
texnologiyalarni
rejasid ag i
ta ’lim
o‘rni.
am aliyotiga
M am lakatim izda
tatbiq
etish
zam onaviy
asosida
ta ’lim
jaray o n in in g potensial im koniyatlarini yu zag a chiqarish bosqichi davom etm oqda.
P ed ag o g lar ayni paytda innovatsion texnologiyalarni ta ’lim -tarbiya jara y o n ig a
kiritish
orqali
o ‘quv
sam aradorligi
va
sifatini
oshirishni
k o ‘zlam oqdalar.
A vvalam bor, shuni ta ’kidlash kerakki, ta ’lim -tarbiya sohasida m ehnat qilayotgan
har b ir kishi pedagogikaning falsafiy jab h alarid an , ilm -fan v a texnika sohasidagi
o ‘zgarishlardan. yangi paydo b o ‘lgan dunyoqarash va ilm iy oqim lardan x abardor
b o 'lish lari kerak. Ikkinchidan, har bir pedagog bolaga ta ’lim -tarbiya berish
m asalasi bilan sh u g ‘ullanar ekan. pedagogika nazariyasi va o ‘qitishning zam onaviy
pedagogik
texnologiyaJari ham da milliy
154
istiqlol g 'o y alari
bilan qurollangan
bo‘lishlari kerak. U chinchidan,. nazariy jihatdan to ‘la asoslangan zam onaviy
pedagogik texnologiyalarni bugungi kunda ta ’lim jaray o n ig a qo'llash eng dolzarb
m asalaga aylangan.U shbu
q o 'lla n m a
“M atem atik tasavvurlarni
shakllantirish
nazariyasi va m etodikasi” fanining um um iy m asalalari uchun m o ijallan g an ,
o 'q itish jarayonini loyihalash algoritm i m avjud bo'lib, katta m odullar va o 'rta
m odullarga ham da o ‘quv soatlarining um um iy soniga qarab o ‘quv reja asosida
taqsim langan. 0 ‘rta m odul tarkibidagi kichik m odullarga aniq m aqsadlarning
qo‘yilishi
va
ularga
ajratilg an
vaqtning
chegaralanganligi
pedagogik
texnologiyalarni jo riy etilganligining eng m uhim belgisidir. M odullardagi tayanch
tushunchalarning va nazo rat savollarining aniqlanishi ham da test savollarining
tuzilishi
egallangan
bilim larni
m alakaga
aylantirish
uchun zam in yaratadi.
M a’ruzada o ‘rta m oduld a q o 'llan ilad ig an dars turi, tipi ham da q o ia n ilad ig a n
pedagogik usul va uslublarni aniqlab, ishlatadigan joylarini belgilash m uhim
aham iyatga ega bo‘lib, bu esa q o 'lla n m a d a o ‘z aksini topgan. T a’lim jaray o n id a
o'qitishning texnik vositalarid an unum li foydalanish dars sam aradorligini oshiradi.
M uayyan m odulda o ‘qitishning texnik vositalarini topib, qo'llanish joylarini
aniqlash m azkur qo‘llanm ad a o 'z aksini topgan.
T a ’lim -tarbiya sohasid a m ehnat qilayotgan har bir kishi bugungi kunda
yuzaga kelayotgan yangi tu shu n ch alam i anglashi, shuningdek, darslarni loyihalash
asosida m odulli o 'q itish texnologiyalardan ham xabardor bo'lishlari kerak. Ushbu
q o 'llan m a kam kuch va kam vaqt sarflab, chuqur va puxta bilim lar berish uchun
keng im koniyatlar yaratadi. L oyihalash asosida m odulli o 'q itish nazariy jihatdan
to 'la asoslangan boTib, bugungi kunda uni ta ’lim jarayoniga tatbiq etish eng
dolzarb m asalaga aylangan.
B erilgan bilim ning yakuniy natijasi k o 'n ik m a shaklida nam oyon bo'lishi
deganda, talabalarning eg allagan biiim lari asosida qandaydir am aliy faoliyatlarni
bajara olishlari tushuniladi. “M atem atik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va
m etodikasi” o 'q u v predm eti b o 'y ic h a ta ’lim texnologiyasi m a’ruza va amaliy
m ashg'ulotlarni
pedagogik
o 'q itish n in g
texnologiya
xorijiy
qoidalari
m am lakatlarda
asosida
ishlab
keng
tarqalgan
ilg 'o r
ehiqilgan.
Fanni
o'qitish
texnologiyasi quyidagi tartibda ishlab chiqilgan. M a ’ruza m ashg 'u lo tlarin i olib
borishda k o ‘proq ko'rgazm ali, m uam m oli, inform atsion v a tem atik shakllarga
e 'tib o r qaratilgan. A m aliy m ash g 'u lo tlarn i o lib b o rish d a m uam m oli savollarni
g uru h larg a b o 'lin g a n holda m uhokam a qilish, individual tarzda ishlash, m uam m oli
vaziyatni keys-stadi usulidan foydalanib nazariy b ilim larni am aliyotga q o 'llash
b o ‘y ich a k o ‘nikm alar va bilim larni ch uqurlashtirishga qaratilgan.
0 ‘quv fani bo'yicha m a ’ru za va am aliy m a sh g 'u lo tla rd a o 'q itish
texnologiyalarini ishlab chiqishning k o n tse p tu a l asoslari. 0 ‘zbekiston jah o n
h am jam iyatida o 'z in in g m unosib o 'rn in i topm oqda. D avlatim izning iqtisodiy
taraqqiyotini ta ’m inlash uchun ijtim oiy-siyosiy, iqtisodiy, m adaniy v a m a ’rifiy
sohalarda
tarkibiy
islohotlar
iqtisodiy
taraqqiyoti
yuqori
m ustaqillikning
dastlabki
tayyorlash ning
m illiy
R espublikasining
“T a ’lim
am alga
sifatli
oshirilm oqda.
k adrlar
salo h iy atig a b o g 'liq .
k u nlaridanoq ja h o n
tizim ini
yaratish
to ‘g ‘risida”gi
M am lakatning
andozalari
v azifasi
qonuni,
ijtim oiyShu
darajasida
q o 'y ild i.
bois,
kadrlar
0 ‘zbekiston
“K ad rlar tayyorlash
M illiy
d asturi” v a bosh q a m e 'riy hujjatlar nafaq at m illiy ta ’lim taraqqiyoti v a kadrlar
tayyorlash
tizim ini
istiqbolini
belgilovchi
h ujjat,
balki,
ijtim oiy-iqtisodiy
taraqqiyot kafolati sifatida m uhim aham iyat kasb etm oqda. K adrlar tayyorlash
M illiy dasturining birinchi bosqichida am alg a oshirilg an islohotlar sohani yangi
sifat bosq ichiga k o 'tarish g a zam in hozirladi. Ikkinchi bosqich - ta ’lim jarayonidagi
sifat k o 'rsatk ich larin i yaxshilash, y a ’ni ja h o n an d o zalarig a m os, raqobatbardosh,
yuqori saviyaga ega b o 'lg an m utaxassislar tayyorlashdan iborat. U shbu m urakkab
m uam m olarning yechim ini topib, ularni am ald a keng q o 'llash oliy ta ’lim tizim i
xodim lari oldiga katta vazifalar qo'y m o q d i. Bu aniq vazifalar sifatida bevosita
o 'q u v
jaray o n in i
yaxshilash,
o 'q u v
dasturlarini
y an ad a
takom illashtirish,
o 'q itish n in g zam onaviy pedagogik texnologiyalarini am aliy o tg a jo riy qilish, texnik
vositalardan keng foydalanishdan iboratdir. T a ’lim ning sifati va uni tashkil etish
usuli o 'q itu v c h in in g m ahoratiga, talabaning x o hish-istagiga, qobiliyati va bilim
d arajasiga b o g 'liq . T a'lim n in g natijasi bilim bilan belgilanadi. Bilim obvektiv
borliqdagi
voqea-hodisalarning
in’ikosi,
156
inson
m iyasidagi
m ushohada
va
tasavvurlar natijasida hosil b o ‘ladigan tushunchalar yig'indisi sifatida namoyon
bo'ladi. X ulosa qilib aytganda, ta ’lim ning sifati uni berishda ishtirok etadigan
kishilar salohiyati va o 'q u v jarayonining darajasiga bog'liq . O 'quv jarayoni bilan
b o g 'liq ta 'lim sifatini belgilovchi holatlar - yuqori ilm iy-pedagogik darajada dars
berish, m uam m oli m a’ruzalar o ‘qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil
qilish,
ilg ‘or
pedagogik
texnologiyaiardan
va
m ultim edia
vositalaridan
foydalanish, tinglovchilam i fikrlashga undaydigan, o ‘ylantiradigan m uam m olarni
ular
oldiga
q o ‘yish,
talabchanlik,
tinglovchilar
bilan
individual
ishlash,
ijodkorlikka undash, erkin m uloqot yuritishga, ijodiy fikrlashga o'rgatish, ilmiy
izlanishga ja lb
qilishdan
iborat b o 'lib , ushbu tadbirlar ta’lim ustuvorligini
ta ’m inlaydi. B unda har bir fanning o 'z ig a xos xususiyatlari, m aqsad va vazifalari
ham da spetsifikasiga asoslanish m aqsadga m uvofiq.
N azorat savollari:
1 .M aktabgacha ta ’lim kollejida “M aktabgacha yoshdagj bolalarda elem entar
m atem atik tasavvurlarni shakllantirish m etodikasi” kursini o'qitish qanday amalga
oshiriladi?
2.O 'q u v
fani
b o 'y ic h a
m a’ruza
va
am aliy
m ashg'ulotlarga
qanday
m azm unga ega?
T opshiriq: M aktabgacha ta ’lim kollejida “M aktabgacha yoshdagi bolalarda
elem entar m atem atik tasavvurlarni shakllantirish m etodikasi” kursini o'qitish
m azm unini “Q anday”texnologiyasi asosida yoriting.
A dabiyotlar:
1.H asanboyeva O.U. va boshqalar. M aktabgacha ta ’lim pedagogikasi. -Т .:
Ilm ziyo, 2006.
2. Б и кбаева Н.У., И брагимова З.И., К рсим ова Х.И. М актабгача тарбия
ёш идаги болаларда элементар математик тасаввурларни ш акллантириш . - Т.:
У китувчи, 1995 й.
3. Jum ayev М. M aktab g ach a yoshdagi b o lalard a m atem atik tasavvurlarni
sh ak llan tirish m etodikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
DARS JARAYONIDA YANGI PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
T ayanch so‘z va ib o ralar: konseptual yondashuv, shaxsga yo'n altirilgan
t a ’lim, tizim liyondashuv, fa o liy a tg a y o ‘n altirilganyondashuv, dialogikyondashuv,
o'qitish usullari, o'qitish texn ikasi, ham korlikdagi t a ’lim.
Y angi
pedagogik
texnologiya
tu rlari.
“M atem atik
tasavvurlarni
shakllantirish nazariyasi v a m eto d ik asi” kursini o 'q itish y uqorida ta ’kidlangan
ta ’lim
tex n o lo g iy alarig a asoslanishi
v a quyidagi
konseptual yondash u v larg a
asoslanishi кегак:
S haxsga y o 'n a ltirilg a n ta ’lim. B u ta ’lim o 'z m ohiyatiga k o 'ra ta ’lim jaray o n i
barcha ishtirokchilarining to 'la q o n li rivojlanishlarini k o 'z d a tutadi. Bu esa ta ’lim ni
Ioyihalashtirilayotganda, albatta, m a ’lum bir ta ’lim oluvchining shaxsini em as,
avvalo, k elgusidagi m utax assislik faoliyati bilan b o g 'liq o 'q ish m aqsadlaridan
kelib chiqqan h o ld a yondashilishni n azard a tutadi.
T izim li y o ndashuv. T a ’lim texnologiyasi tizim ning barcha belgilarini o 'z id a
m ujassam etm o g 'i lozim : jary o n n in g m antiqiyligi, uning barcha b o 'g 'in la rin i
o 'z a ro b o g 'lan g an lig i, yaxlitligi.
F ao liy atg a
y o 'n a ltirilg a n
y o n d ash u v .
Shaxsning
jarayonli
sifatlarini
shakllantirishga, ta ’lim oluvchining faoliyatni faollashtirish va intensivlashtirish,
o 'q u v ja ry o n id a uning barcha qobiliyati v a im koniyatlari, tashabbuskorligini
o ch ish g a y o 'n a ltirilg a n ta ’lim ni ifodalaydi.
D ialo g ik
y o n d a sh u v . Bu
yondashuv
o 'q u v jaray o n i
ishtirokchilarning
psixologik birligi va o 'z a ro m unosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. U ning
n atijasida sh ax sn in g o 'z -o 'z in i faollashtirishi va o 'z -o 'z in i k o 'rsa ta olishi kabi
ijodiy faoliyati kuchayadi.
F lam korlikdagi ta ’lim ni tashkil etish . D em okratliiik, tenglik, ta ’lim beruvchi
va ta ’lim o lu v ch i o 'rtasid a g i subektiv m unosabatlarda ham korlikni, m aqsad va
faoliyat m azm unini shakllan tirish d a va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda
ishlashni joriy etish g a e'tib o rn i qaratish zarurligini bildiradi.
158
M uam m oli ta ’lim . T a’lim m azm unini m uam m oli tarzda taqdim qilish orqali
ta'lim oluvchi faolligini oshirish usullaridan biri. Bunda muam m o va uni hal etish
usullari, dialektik m ushohadani shakllantirish va rivojlantirish, amaliy faoliyatga
ularni ijodiy tarzda qoTlashning m ustaqil ijodiy faoliyati ta ’m inlanadi.
A xborotni taqdim qilishning zam onaviv vositalari va usullarini qo'llash yangi
kom pyuter
va
axborot
texnologiyalarini
o ‘quv jaray o n ig a
qo'llash.
K eltirilgan kontseptual y o ‘riqlarga asoslangan holda, “M atem atik tasavvurlarni
shakllantirish nazariyasi va m etodikasi” kursining m aqsad v a vazifasi, tarkibiy
tuzilishi va ta ’lim jaray o n id a tutgan o 'rn i, o 'q u v axborotining m azm uni va
hajm idan kelib chiqib, m a’lum sharoit v a o ‘quv rejasida belgilangan vaqtda
o ‘qitish,
kom m unikatsiya,
axborot
va
ularni
birgalikdagi
boshqarishni
kafolatlaydigan usullar va vositalar tanlovi am alga oshiriladi.
0 ‘qitish usullari va texnikasi. M a ’ruza (kirish, m avzuga oid, vizuallash),
m uam m oviy usul, keys-stadi, pinbord, paradokslar va loyihalar usullari, am aliy
ishlash usuli, o ‘qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, m uloqot ham korligi
va o ‘zaro o 'rg an ish g a asolangan frontal, ja m o a v a guruh. 0 ‘qitish vositalari
o ‘qitishning
an’anaviy shakllari (darslik, m a ’ruza m atni) bilan bir qatorda
kom pyuter va axborot texnologiyalarini o ‘z ichiga oladi.
K om m unikatsiya usullari sifatida quyidagilar qayd etiladi: tinglovchilar
bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o ‘zaro m unosabatlar. Teskari
aloqa usullari va vositalari: kuzatish, b lits-so 'ro v , oraliq, jo riy va yakunlovchi
nazorat natijalarini tahlili asosida o 'q itish diagnostikasi. Boshqarish usullari va
vositalari: o 'q u v m ash g ‘uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta
k o 'rinishidagi o 'q u v m ash g ‘ulotlarini rejalashtirish, qo 'y ilg an m aqsadga erishishda
o ‘qituvchi
va
m ashg'ulotlari,
tinglovchining
balki
birgalikdagi
auditoriyadan
tashqari
harakati,
nafaqat
auditoriya
m ustaqil
ishlarning
nazorati.
M onitoring va baholash: o 'q u v m ash g 'u lo tid a ham butun kurs davom ida ham
o 'q itish n in g natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. K urs oxirida test topshiriqlari
yordam ida
tinglovchilarning
biiim lari
baholanadi. M aktabgacha ta'lim
yosh
avlodga ta'lim -tarbiya berishning poydevori hisoblanadi. Shu bois. biz pedagogik
texnologiyalarning - zam o n av iy o 'z b e k m odelini m aktabgacha ta ’Iim da o 'q itish
m etodikasi m isolida am aliy o tg a q o 'llash n i rejalashtirdik.
M odul ifodalovchi
pedagogik texnologiyani tashkil qiluvchi tarkibiy bo'Jaklarni
tushuncha.
Bu
tarkibiy
b o 'lak lar,
y a 'n i
m odullar
eng
kichik
m odullardan ham da ularnin g turli m iqdordagi to 'p lam larid an iborat b o 'lad i. B unda
eng kichik tarkibiy b o 'la k n i en g k ich ik m odul, boshqalarini esa o 'z ich ig a q ancha
shunday m odulni o lishiga qarab o 'r ta v a k atta m odullar deb atadik. M odulli
o 'q itish texnologiyasi, m ajm uali yondashuvni ifodalaydi. M ajm ualar nazariy asig a
asoslangan m odulli o 'q itish tex nologiyasi o 'z xususiyatlariga eg a b o 'lib , ta 'lim
sohasida m ehnat qilayotgan h a r b ir xodim ning ijodiy faoliyatiga, d u n yoqarashiga
sam arali ta ’sirini k o 'rsatad i. C hunki m ajm ualar nazariyasi ilm iy jih atd a n to 'la
asoslangan didaktik tam oyil v a q onun-qoidalarga tayanadi.
N azorat savollari:
1. Y angi pedagogik texnologiya turlarini ayting?
2.M atem atik
tasavvu rlarn i
shakllantirish
m etodikasini
o 'q itish d a
qaysi
usullardan faoydalanishni tav siy a etasiz?
T o p sh iriq lar:
M atem atik
tasavvurlarni
shakllantirish
m etodikasini
o 'q itish d a foydalaniladigan m eto d va usullarni "Ikki qism li k u n d alik ’'m etodi
asosida yoriting.
A dabiyotlar:
1. “И лк кддам ” дав л ат укув дастури. Т узувчилар: Г рош ева И .В.,
Е встаф ева Л .Г., М ах,мудова Д .Т ., ва бош калар. Т ош кент, 2018 йил.
2. H asanboyeva.O .U . v a boshqalar. M aktabgacha taMim pedagogikasi. -Т .:
Ilm ziyo, 2006.
160
G LOSSARIY
A lgebra - 1) m atem atikaning m iqdorlar ustida bajariladigan aniallarining
um um iy qonunlari haqidagi o 'q u v fani; 2) «Hozirgi zamon algebrasining olasi»
A l-X orazm iy nom i bilan b o g 'liq tushuncha. Olim ning «A l-Jabr val-m uqobala»
risolasi keyinchalik Y evropada «A lgebra» deb ataladigan bo'ldi.
A lgoritm
-
k o 'rsa tilg a n
m aqsadga
erishish
yoki
qo'yilgan
topshiriq
(m asala) ni yechishga qaratilgan v a z if a(am al ) lar ketm a-ketligini baj arish
borasida ijrochiga tushunarli va aniq k o 'rsatm alar berish.
A m aliy ish lar m etodi - o 'zlashtirilgan bilim larni am aliyotda qo'llash
k o 'nikm alarini shakllantiruvcbi usuJ.
Aqliy ta rb iy a - shaxsga tabiat v a jam iy at taraqqiyoti to 'g 'risid a g i bilim larni
berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkuri va dunyoqarashini shakllantirishga
y o 'n altirilg an pedagogik jaray o n ; ijtim oiy tarbiyaning m uhim tarkibiy qismi.
A b strak tlash -
m avhum lashtirish orqali nazariy um um lashm alar hosil
qilishdan iborat ta ’lim m etodi.
A rifm e tik a -o 'q u v c h ila rg a m atem atik son lam ing oddiy xossalarini ham da
ular ustida bajariladigan am allarni o'rgatad ig an o 'q u v fani.
B a k alav riat - m utaxassisliklar y o 'n alish i b o 'y ich a fundam ental va amaliy
bilim beradigan, ta ’lim olish m uddati kainida to 'rt yil davom etadigan tayanch oliy
ta ’lim.
B ashoratlash -
b o 'la ja k
darsni tashkil
qilishining
turli
variantlarini
baholash v a ulardan qabul qilingan m ezonlarga m uvofiq eng m a’qulini tanlab
olish.
Baho - ta ’lim oluvch ilarg a ularning ta ’lim olishi, bilim larni o'zlash tirish g a
nisbatan ijodiy yondashishini rag'b atlan tirish m aqsadida ta ’sir k o 'rsatish vositasi.
“ B um eran g ” texnologiyasi - o 'q u v ch in i m ash g 'u lo t v a m ashg'ulotdan
tashqari jaray o n lard a turli o ' quv adabiyotlari, m uam m oli tajriba bajarish m azm uni
bilan tanishtirish, fikrni erkin bayon etish ham da m uayyan tajribani bajarish
davom ida uni baholashga qaratilgan texnologiya.
161
Bilim
-
shaxsning
o n g id a
tushuncnaiar.
sxem alar,
m a'lu m
o b razlar
k o 'rin ish id a aks etuvchi borliq haqidagi Vizimlashtirilgan ilmiv m a'lu m o lla r
m ajm ui.
Bilish - obyektiv borliqning inson o n g id a aks etish shakli; ilmiy bilim larni
o 'z la sh tirish jarayoni.
B oshlang'ich t a ’lim - o ‘quvchilarga m urakkab b o ‘lm agan ilm iy bilim larni
berish asosida ularda o 'q ish , y o zish Va h iso b lash g a oid dastlabki bilim , k o 'n ik m a
h am d a m alakalarni shakllantirish asosida u la rd a shaxsiy gigiyena v a so g 'lo m
turm ush tarzi elem entlarini hosil qilish bosqichi.
D astu rla sh tirilg an
ta ’lim
b erish
(P ro g ram m ed
learning)
-
d asturlashtirilgan ta ’lim berish asosini, tartib g a keltirilgan topshiriqlarni nam o y o n
q iluvchi, o 'rg a tu v i dastur tashkil etadi. U b u tu n o 'q itish jaray o n in i boshqaradi.
D ram alash tirilg an m a salala r - bu bolalarning kuzatgan, k o 'p in c h a o 'z la ri
bev o sita bajargan harakatlarini aks ettiradigan jaray o n .
D avlat t a ’lim s ta n d a rd - 1) ta ’lim olish shaklidan q at’iynazar, b itiruvchilar
erishishlari zarur b o 'lg a n ta ’lim darajasini belg ilo v ch i asosiy hujjat; 2) o 'q u v fani
b o 'y ic h a ta ’lim ning yakuniy natijalarini belgilovchi asosiy hujjat; 3) ta ’lim
dasturlari m azm unining m inim um i, o 'q u v ch ila r tom onidan bajariladigan o 'q u v
ishlarining m aksim al hajm i, shuningdek, b itiruvchilarning tayyorgarlik d arajalariga
q o 'y ilu v eh i talablar.
D ars - bevosita o 'q itu v c h i rahbarligida m uayyan o 'q u v ch ilar guruhi bilan
olib boriladigan ta ’lim jaray o n in in g asosiy shakli.
D arslik - m uayyan fan b o 'y ic h a ta ’lim m aqsadi, o 'q u v dasturi va d idaktik
talab larg a m uvofiq belgilangan ilm iy bilim lar to 'g 'risid a g i m a’lum otlarni beruvchi
m anba.
D idaktika (ta ’lim nazariyasi) - (yunoncha «didaktikos» « o 'rg atu v ch i» ,
«didasko» - «o'rg an u v ch i» ) - ta ’lim ning nazariy jih atlari (ta'lim jaray o n in in g
m ohiyati, tam oyillari, qonunivatlari. o ’qituvchi va o 'q u v ch i faoliyati m azm uni,
ta 'lim m aqsadi, shakl, metod, vositalari. natijasi, ta ’lim jaravonini takom illashtirish
vo'Ilari va hokazo m uam m olari) ni o 'rg an u v ch i fan.
162
D id a k tik
o 'y in
Mimliilashlirisli
asosida
-
o 'rganilayotgan
o'q u v ch in in g
obyckt,
bilishga
hodisa
b o'lgan
va
jaravonlarni
qiziqishi
va
faollik
il.najasini rag'batlantiruvchi o 'q u v faoliyati turi.
D y u jin a - bu 12 ta buvum dan tuzilgan uvum.
D is-kom fort-noqulaylik.
E sse - bu m uallifning shaxsiy nuqtayi nazarini yozm a ravishda erkin ifoda
rlish shakli; u qandaydir predm et b o 'y ic h a um um iy yoki dastlabki dunyoqarashni
o' / ichiga oladi.
E lem entar m atem atika - m atem atikaga oid b o'lgan bilim larning eng
soddalashtirilgan qismi.
Jism oniy
tarb iy a
-
o 'q u v ch ilard a
jism oniy
va
irodaviy
sifatlarni
shakllantirish, ularni aqliy v a jism oniy jih atd an m ehnat ham da V atan m udofaasiga
tayyorlashga y o 'n altirilg an pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiya tizim ining muhim
tarkibiy qismi.
F antaziya - xayol, hayotda inson tom onidan idrok etilm agan tasavvur va
xayoliy xotiralarning vujudga kelishidan iborat psixik jarayon.
F aoliyat - shaxs tom onidan tabiiy v a ijtim oiy m aqsadga m uvofiq tashkil
etiluvchi kundalik, ijtimoiy yoki kasbiy harakatlarning m uayyan shakli, ko'rinishi.
Subyektning olam bilan faol o 'z aro m unosabati.
G eo m etrik shakl - uchburchak, kvadrat, to 'g 'r i to'rtburchak, shar, kub,
silindr, oval, ko'pburchak.
In d ividual o‘qitish - o 'q u v ch i shaxsiga alohida yondashgan holda ta ’ limtarbiya berish.
Innovatsiya
-
yangidan
kiritilgan
tushunchalar,
tartib-qoidalar,
texnologiyalar v a yangiliklar.
In terfaol usul - ta ’lim beruvchi v a ta ’lim oluvchi o'rtasid ag i faol hamkorlik
m uloqoti.
Jo riy n az o rat - ta ’lim jaray o n id a o 'q u v c h ila r tom onidan o 'q u v dasturida
b elgi'angan m uayvan m avzularni o 'zlash tirilish b o 'y ich a : ;!iin, ko'nikm a va
m a b - : a l a r i darajasini aniijla^h. b a h o l a s h s ha k l i .
163
H isobot - kundalik ish yakunidagi yo zm a axborot.
Ijod - yaratish, yangilikni k a sh f etish degan m anolarini anglatadi va
insondagi shu jarayonni ifodalaydi.
Ijo d k o rlik (kreativlik) - bolalarni m aksim al d arajada ijodiy ibtidoga. o ‘z
ijodiy faoliyati tajribasini egallashga y o ‘naltirish
Ilm iy d u n y o q ara sh - uzluksiz, izchil rav ish d a m avjud fanlar asoslarini
p uxta o 'zlash tirib borish, ijtim oiy m u n o sab atlar jara y o n id a faol ishtirok etish
natijasida barqarorlashgan dunyoqarash shakli.
Illy ustratsiyali m a salala r - rangli rasm lar v a o ‘yinchoqlardan foydalanib
b ajariladigan m asalalar.
In d iv id u al
qobiliyatlarini,
chiqadigan
yondashish
psixologiyasini
tam oyili
-
hiso b g a olish
bolalarning
k erak
yosh
xususiyatini,
degan talablardan kelib
tam oyil va bu tam oyil m atem atikani o 'q itish
davom ida am alga
oshirilishi shart.
Ilm iy ta fa k k u r - inson aqliy faoliyatining y u k sak shakli sanalib, ijtim oiy
voqea-hodisalar, jaray o n larg a n isbatan ilm iy yondashuv.
Ilm iy q a ra sh (yunoncha «idea» - g ‘oya, tasavvur, tushunchalar y ig 'in d isi) m uayyan hodisa, jaray o n n in g m ohiyatini yorituvchi, ilm iy jih atdan asoslangan
fikr, g ‘oya.
In d ivid -
(lotincha
«individium »
b o ‘linm as,
yagona,
alohida degan
m a ’nolarni anglatadi) - xatti-harakatlarini shartli refleks yordam idagina tashkil eta
oluvchi biologik m avjudot.
In d iv id u allik - shaxsning o 'z ig a xos xususiyatlari.
In stitu t - bilim larning b itta sohasi doirasida aniq y o 'n a lish la r b o 'y ich a oliy
v a qoidaga k o 'ra oliy o 'q u v y urtidan keyingi ta ’lim d asturlarini am alga oshiruvchi,
y u ridik m aqom ga ega ta ’lim m uassasasi.
Iq tiso diy
ta rb iy a
- o 'q u v ch ila rg a
iqtisodiy
bilim larni
berish,
ularda
iqtisodiy faoliyat (oila budjetini shakllantirish, x o 'ja lik n i yuritish, m avjud m oddiv
b o \lik !arn i asrash. ku'paytirish . sax do-sotiq m unosabatlarini to 'g 'ri tashkil etish va
Iiitkii/oliit I m lashkil etish k o'nikm a \ a m alakalarini shakllantirishdan iborat
| 4'iliHJuj.'ik |.n as on.
11| t I s i m I i . v
t n ’lim
-
o 'q u v chilarg a x o 'jalik yuritish tizimi (oila budjetini
•■linkIInnlitish. xo-jalikni yuritish, m avjud m oddiy boyliklarni asrash. k o ‘paytirish,
tiiH'ilti-siiliq m uim sabatlarini to 'g T i tashkil etish va hokazolar) to ‘g ‘risidagi nazariy
I'lliinlai ni berishga y o ‘naltirilgan pedagogik jarayon.
« K a d rla r tayyorlash milliy dastu ri» - «T a’lim to" g ‘risida»gi 0 ‘zbekiston
K cspiiblikasi Q onunining qoidalariga m uvofiq, m illiy tajribaning tahlili ham da
lu'lim li/im id ag i ja h o n m iqyosidagi y utuqlar asosida tayyorlangan ham da yuksak
um um iy va kasb-hunar m adaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy
Imyotdu m ustaqil ravishda m oT jalni to ‘g ‘ri ola bilish m ahoratiga ega bo‘lgan,
i‘.lii|lol vazifalarini ilgari surish v a hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini
shiiklluntirish m azm unini belgilab beruvchi yuridik hujjat.
K asb -h u n ar kolleji - o ‘quvchilarning kasb-hunarga m oyilligi, bilim va
k o 'n ik m alarin i ehuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar b o ‘yicha bir
yoki bir necha ixtisosni egallash im konini yaratish m aqsadida tegishli davlat ta’lim
sUmdartlari
doirasida
o ‘rta
m axsus,
kasb-hunar ta ’limini
beruvchi, yuridik
m aqom ga eg a ta ’lim m uassasasi.
K atta-kichiklik - 3 ta oT cham (uzunlik, en, balandlik) ga ega hajm.
K ategoriya - fanning m ohiyatini ochib beruvchi eng m uhim, asosiy
tushuncha.
K om pensatsiya
(yunoncha
«com pensatio»
-
o 'rn in i
to ‘ldirish,
tenglashtirish) - oliy nerv faoliyatining zahira im koniyatlariga tayangan holda
organizm ning buzilgan yoki rivojlanm agan funksiyalarining o 'rn in i toT dirish yoki
qayta qurish.
K o ‘rgazm ali m e to d lar - predm et, hodisa yoki jaray o n lar m ohiyatini tabiiy
holalda nam oyish qilish, ularning m aketlarini k o ‘rsatishda q o 'llaniluvchi usullar.
K o ‘p l i k - bu bir butun qilib k o ‘riladigan obyektlar y ig ‘indisidir.
K asb - bu m ehnat faoliyatining barqaror turi b o ‘lib, u nafaqat aniq bilim va
k o ‘nikm alarni, balki bir xil b o ‘lgan um um kasbiy bilim larni ham talab qiladi.
165
K o m p o z itsiy a - t u z i l i s h. b i r l a s h i s h . b o g ' l a n i s b d e g a n m a ' n o n i b i l d i r u v e b i
tushuncha.
K e y s-sta d i - C ase stu d y - (inglizcha case - t o ' p l a m . aniq v aziyat. stadi - t a '
lim) k ey sd a bavon qilingan v a ta ’lim o lu vchilarni m uam m oni ifodalash ham da
uning m aqsadga m uvofiq tarzdagi yechim i v ariantlarini izlashga y o ' naltiradigan
aniq,
real
yoki
su n ’iy
ravishda
yaratilgan
m uam m oli
vaziyatning
tahlil
etilish iga asoslanadigan ta ’lim uslubi.
K onsepsiya tushuncha,
um um iy g ‘oya yoki b iror n arsa to 1 g ‘risida tasavvur,
fikrlar tizim i. M atem atik m odel -
m atem atik tim sollar, belgilar
v a h odisalar sinfm ing taxm iniy nam unasi, bayoni.
L o y ih alash tirish
(rejalashtirish)
-
o ‘q u vchilarning
o ‘quv
faoliyatini
b oshqarish dasturini yaratish.
M a ’ru z a - o ‘quv m aterialini o ‘q u vchilarning idrok etish faoliyatlarini
faollashtirish uslublari biian birgalikda davom li o g ‘zaki bayon etish (80— 90
daqiqa), berilayotgan m aterialning sxem atik m odelini tuzish (asosiy fikrni tezis
y oki loyih a k o ‘rinishida yozib olish) va boshqalar.
M e’y o r - lotincha so ‘z bolib, o ‘lchov m ay o r s o ‘zlaridan o linga b o ‘lib,
n am una degan m a ’noni bildiradi.
M odulli o 'q itish - o ’qitishning istiqbolli tizim laridan biri hisoblanadi,
chunki u ta ’lim oluvchilarning bilim im koniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish tizim ig a eng yaxshi m oslashgandir.
M u am m o - o ’quv jaray o n id a hal qilinishi lozim b o ‘ lgan m asala, vazifa.
M uam m oli t a ’lim - m uam m oni hal etish g ‘oyasi yotuvchi yaxlit tizim .
M uam m oli o ’qitish ham am aliy, ham nazariy bilish xususivatidagi m uam m oli
v aziyatlarni hal etish orqali yangi bilim larni eg allashga asoslangan.
M u staqil
t a ’lim
-
insonning
o ‘zi
tanlagan
v o sitalar va
adabiyotlar
y o rdam ida ajlo d lar tajribasini, fan va texnika yutuqlarini o ’rganishga y o ’naltirilgan
shaxsiv harakatlari.
166
M iiC is lia lm a - aniq m uiaxassislik b o 'y ich a fundam ental va am aliy bilim
|iri,nli(Mii. bakalavriat negi/.ida ta'lim muddati kam ida ikki yil davom etadigan oliy
lii'lmi
M a d a n iy a l (« c u ltu ra » so'zidan olingan boiib. parvarish qilish. ishlov
lifii'.h m a'n o sin i bildiradi) - ijtimoiy taraqqiyot davom ida insonlarning faoliyati
luliiyli 40‘lga kiritilib. ularning ijtim oiy ehtiyojlarini qondirishga xizm at qiluvchi
moildiy va m a’naviy boyliklar tizimi.
V lazim m
(ta ’lim
(bilim
olish)
m azm uni) -
ta ’lim jaray o n id a
shaxs
lom niiidan o'zlash tirilish i zarur b o'lgan ilm iy bilim , amaliy ko'n ik m a, malaka,
Iiкilash ham da faoliyat usullari tizimi.
M a k tab g a ch a t a ’lim - bolaning sog'lom , har tom onlam a kamol topib
shakllanishini
ta ’m inlovchi, unda
o 'q ish g a
intilish
hissini u yg'otuvchi,
uni
m im tazam ta ’lim olishga tayyorlovchi ham da bola olti-yetti yoshga yetguncha
davlat va nodavlat m aktabgacha ta ’lim tashkilotlari ham da oilalarda am alga
o shiriluvchi ta ’lim bosqichi.
M a k ta b d a n ta sh q ari t a ’lim - m adaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va
boshqa y o 'n a lish la rd a y o 'lg a qo'y ilu v ch i, bolalar ham da o 'sm irlam in g ta ’limga
b o 'lg an . yak k a tartibdagi, ortib boruvchi talab-ehtiyojlarini qondirish, ularning
b o 'sh vaqti va dam olishini tashkil etish m aqsadida tashkil etiladigan ta ’lim
bosqichi.
M alak a - ongli xatti-harakatning avtom atlashtirilgan tarkibiy qismi.
M a ’lu m o t - ta ’lim -tarbiya natijasida o 'zlashtirilgan va tizim lashtirilgan
bilim , hosil qilingan k o 'n ik m a va m alakalar ham da tarkib topgan dunyoqarash
m ajm ui.
M en ejm en t -
m avjud m inim al
im koniyatiardan m aksim al natijalarga
erishish uchun shaxs (xodim ) yoki guruhga ta ’sir o 'tk azish asosida ularning
faoliyatini tashkil etish tam oyillari, shakllari, m etodlari va usullari.
M etod - yunoncha tarjim asi «tadqiqot, usul, m aqsadga erishish y o 'li» kabi
m a ’no larn i anglatadi.
167
M etodika
(fan
sifatid a)
-
x u sasiy
fanlami
c'‘qi!ishn:ng
o 'z ig a
xos
xususiyatlarini o ‘rganadi.
M u n o z a ra (tarbiya m etodi sifatida) - tarbiyalanuvchilarga h issiy -o g 'zak i
ta 's ir
ko’rsatish
asosida
u lard a
m a'n av iy -ax lo q iy
sifatlarni
shakllantirishga
y o 'naltirilgan bahs-m unozara usuli.
N azo rat ( ta ’lim ja ra y o n id a ) - ta ’lim oluvchining bilim , k o 'n ik m a va
m alakalari darajasini aniqlash, o ‘lchash v a baholash jarayoni.
N azariya va am aliy o tn in g birligi tam oyili - nazariy b ilim larning hayotga,
am aliyotga bog‘lanishini k en g ay tira borishni talab qiluvchi tam oyil.
N atu ra l son - q an ch a d egan savolga jav o b beradi. Sonlarning tarkibi
birikm alardan iborat ekanligini, so n lar o 'rtasid a g i m unosabatlarni k o 'rsatad i.
O lam h aq id a s h a rtli ta sa v v u r - dunyoning y axlit m anzarasi, bolaning
olingan biJim larga shaxsiy m u n o sab ati, shuningdek, ularnni o 'z am aliy faoliyatida
q o 'llash m alakalarini shakllan tirish .
O ila ta rb iy asi - o ta-o n alar (yoki bola kam oloti uchun m as’ul shaxslar)
tom onidan tashkil etiluvchi h a m d a farzandlarni har tom onlam a yetuk, so g 'lo m etib
tarbiyalashga y o 'n a ltirilg a n p ed ag o g ik jarayon.
O ligofreniya (yu n o n ch a «olygos» - kam , «phren» - aql) - bu natal (tu g 'ilish
payti) yoki postnatal (h ay o tiy riv ojlanishning erta bosqichi) davrlarda m arkaziy
nerv
tizim ining
zararlanish i
n atijasida y uzaga
keladigan
aqliy
yoki
psixik
rivojlanm aslik.
O liy t a ’lim - o 'r ta m axsus, kasb-hunar ta ’limi negiziga asoslanib, ikki
bosqich
(bakalavriat
ham da
m agistratura)
da
tashkil
ctiladigan
ham da
m utaxassisliklar y o 'n a lish la ri b o 'y ic h a xalq x o 'jalig in in g turli sohalariga oliy
m a ’lum otli m utaxassislarni tay y o rlab beruvchi ta ’lim bosqichi. .
Oliy o 'q u v y u rtid a n keyingi t a ’lim - jam iy atn in g oliy m alakali ilm iy va
ilmiy pedagog kadrlarga b o 'lg a n ehtiyojlarini qondirish, shaxsning ijodiy ta ’lim k asb-hunar m anfaatlarini qan o atlan tirish g a qaratilib, oliy o 'q u v yurtlari va ilm ivtadqiqot m uassasafarida tayanch doktorantura va doktoranturada ta'lim olish.
168
м1|ннмц 1<1г 1, . 11и ]st.uiiI ladqiqotchilik
luoliyatini tashkil etish asosida amalga
m l i l i l a ' l i m bosqichi.
<>tit Ii<| n a /o n it
o ’quvchilar tom onidan o ’quv m aterialining muayyan bob
^и к i lin 'lin ilaii bo’yicha o'zlash tirilg an bilim , k o ‘nikm a va m alakalar darajasini
iinli|liish, b a h o l a s l i s h a k l i .
I’l-dagog k a d r l a r ta r k ib i - o ‘qituvchi, m etodist, tarbiyachi, psixolog,
tlrlcklolog. logopcd, sport instruktori. m usiqa, badiiy ijodiyot, radiotexnika. sport
vii Kisliqa y o ’nalishlarda faoliyat k o ’rsatuvchi to ‘garaklam ing rahbarlaridan iborat
imilitMtssislar.
I’cd a g o g ik ta la b - turli harakatlarni bajarish. m uayyan faoliyat jarayonida
filitim k
ctishda
o ’quvchi
amal
qilishi
zarur
b o 'lg an
ijtimoiy
xulq-atvor
tm -'yorlarini ifodalovchi vazifa; tarbiyaning eng m uhim usuli.
R a g 'b a tla n tirish - tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy
Imho berish asosida unga ishonch bildirish, k o'nglini k o ’tarish va uni qo'llabijuvvatlash usuli.
R iv o jla n ish -
shaxsning fiziologik v a intellektual o 'sish id a nam oyon
boiadigan m iqdor va sifat o ‘zgarishlar m ohiyatini ifoda etuvchi m urakkab jarayon.
R ivojlantiruvchi vazifa - o ‘qitish jaray o nid a shaxsning aqliy, hissiy va
irodaviy rivojlanishi, bilishga b o 'lg a n intilishlarini v a ijodiy faollikni shakllantirish
va rivojlantirishni ta ’ m inlashdan iborat b o 'lg a n vazifa.
R eyting (baholash, ta rtib g a keltirish, klassifikatsiyalash) - muayyan
hodisani oldindan belgilangan shkala b o ’y ich a baholash.
S in f - yoshi va bilim i jih atid an bir xil b o ‘lgan m a’lum o 'q u v ch ilar guruhi.
T am oyil (yunoncha «principium ») - biror-bir nazariyaning asosi, negizi,
asosiy b o sh lan g 'ich qoidasi; boshqaruvchi g ‘oya, faoliyatning asosiy qoidasi;
u m um lashtirilgan talab.
T a rb iy a - m uayyan, aniq m aqsad ham da ijtim oiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tom onlam a o 'stirish , uning ongi, xulq-atvori v a dunyoqarashini tarkib
toptirish jaray o n i.
169
T a rb iy a
ja r a v o n i
-
o 'q itu vchi
va
o 'q u v cb :
(tarbiyachi
va
tarbiyalanuvehi)lar o 'rta sid a tashkil etiluvchi ham da aniq m aqsadga y o 'n a ltirilg an
sam arali ham korlik jaravoni.
T a ’lim ja ra y o n i - o 'q itu v ch i va o 'q u v c h ila r o 'rta sid a tashkil etiluvchi
ham da ilm iy bilim larni o 'zlash tirish g a y o 'n altirilg an pedagogik jaray o n .
T a ’lim m uassasasi U stavi - ta ’lim m uassasasiga rah b arlik m ohiyatini
yorituvchi ham d a uning faoliyatini boshqarish tizim ini aniqlovchi hujjat.
T a ’lim konsep siy alari (lotin tilidan «conceptio» - tizim ) - ta ’lim -tarbiya
m azm uni, istiqbolini yorituvchi y axlit qarashlar tizim i; u zluksiz ta ’lim tizim ining
turli bosqichlarida ta ’lim m uassasalari faoliyati y o 'n a lish i, m aq sad v a vazifalarini
b elgilashning alohida usuli.
T e v a ra k -a tro f - cham alash, m o ’ljal olish, o 'z i turg an n uqta, y o n atrofdagi
o byektning o 'n g , chap, oJdi, orqa, yuqori, past, yonm a-yon, y aqin tom oni.
T o 'p lam - ta ’riflanm aydigan tushuncha b o 'lib , m isollar aso sid a izohlanadi,
m asalan, b o g 'ch ad ag i bolalar to 'p la m i, q o 'ld ag i barm oqlar to 'p la m i yoki gapdagi
so 'z la r to 'p lam i kabi.
T o 'r tb u r c h a k - to 'rtta b u rchakka ega b o 'lg a n v a h ar b ir tom oni o 'z a ro teng
b o 'lg an geom etrik shakl.
T o 'g 'ri to 'r tb u r c h a k - to 'rtta burchakka ega b o 'lg a n v a ikki tom oni o 'z a ro
teng b o 'lg a n geom etrik shakl .
U ch b u rch a k - uchta burchakka ega b o 'lg an , uchta tom oni ham bir-biriga
o 'z a ro teng b o 'lg a n geom etrik shakl.
U m um iy o 'r ta t a ’lim - o 'q u v ch ilarn in g fan asoslari b o 'y ic h a m untazam
bilim olishlarini, ularda bilim o 'ziash tirish ehtiyojini, asosiy o 'q u v -ilm iy va
um um m adaniy
bilim larni,
m illiy va um um bashariy
qadriy atlarg a asoslangan
m a ’naviy-axloqiy fazilatlarni, m ehnat k o 'nikm alarini, ijodiy fikrlash va atrofm uhitga ongli m unosabatda b o 'lish n i va kasb tanlash k o 'n ik m alarin i shakllantirish
bosqichi.
170
I
\ ,i u l n
ulvcrsiU 't
o'quv
yurlidan
ki i drl ar tayyorlash v a b i l i m l a r n i n g k e n g sohalari b o ' y i c h a o
keyingi
ta'lim
dasturlarini
a m a l g a oshi ruvchi . yuri dik
n u i | n m ) M e g a t a ’l i m m u a s s a s a s i .
IK ul
m uayyan o 'q u v m aterialini o'zlash tirish d a qo'llanilayotgan asosiy
In’lint metodi bilan birga ikkinchi bir ta ’lim m etodining ayrim elem entlaridan
Ion ilitlanish.
V aqt xususiyatlari - bu vaqtning b ir tom onga y o ‘nalib o ‘tishi, u tabiat va
jitm ivatning chiqishi y o ‘nalishini ifodalaydi.
V a/.iyat - (lotinchadagi situation -ahvol) - m uayyan vaziy at, ahvolni hosil
qilailigan sliartsharoitlar va holatlar uyushm asi
V erbal ifoda - bilim (m a ’lum ot, axborot)larni so ‘z yordam ida (o g'zaki)
y e lk a/ib berish, ifoda etish.
Z ij - yil hisobi jad v allari, trigonom etrik jadvallar, sayyoralar harakati
jadvali va yulduzlar ro‘yxatini aks ettiruvchi jadval.
S h ax s - psixologik jih atd an taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xattiharakallari
bilan
bosbqalardan
ajralib
turuvehi,
m uayyan
xulq-atvor
va
dim yoqarashga ega bo‘lgan ja m iy a t a ’zosi.
S h artli o‘lchov - uzunlikni o ‘lchash, ogMrlikni o'lehash.
S hkalalash - aniq jaray o n larn i raqam lar tizim i yordam ida m odellashtirish.
Y akuniy n az o rat - ta ’lim oluvch ilarn in g chorak yoki yarim yillik uchun
belgilangan
o ‘quv
m ateriallari
b o 'y ic h a
o ‘zlashtirilgan ’ bilim ,
k o ‘nikm a va
m alakalari darajasini aniqlash, baholash shakli.
O ‘z-o‘zini baholash - m avjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil
qilish asosida o ‘z shaxsiga baho b erishga y o 'n altirilg an faoliyat usuli.
O ‘z - o ‘zin i tahlil (n a zo ra t) q ilish - o ‘z shaxsi, m avjud fazilatlari, xattiharakati, xulq-atvorini tahlil qilish, m avjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni
b artaraf etishga qaratilgan faoliyat usuli.
0 ‘zlashtirish - ta ’lim ja ra y o n id a ustuvor o ‘rin tutuvchi ijtim oiy talablarga
m uvofiq shaxs tom onidan m uayyan xatti-h arak at va xulq usullarining egallanishi.
171
O 'r g a tis h - tarb iy alan u v ch iiar ijtim oiy xulq-atvor k c n ik m a ia ri, odatlarini
shakllantirish m aqsadida rejali v a izehil tashkil qilinadigan turli harakatlar. am aliy
ishlar.
O 'q u v
m alakalar
d a s tu r i -
m azm uni,
m uayyan
um u m iy
o 'q u v
fani b o 'y ic h a
v aqtning
m avzular
bilim , k o 'n ik m a va
o'rg an ilish i
b o 'y ic h a
taqsim lanishi, m avzularning ketm a-k etlig in i belgilash ham da ularning o 'rg a n ilish
darajasini yorituvchi m e’y o riy hujjat.
O 'q u v reja si - ta ’lim m u assa sa sid a o 'q itilad ig an o 'q u v fanlarining tartibi,
ularning o 'q u v yili b o 'y ic h a taq sim lan ish i, har bir o 'q u v faniga ajratiladigan
h aftalik va yillik o 'q u v soatlari, shuningdek, o 'q u v yili tuzilishini b elgilovchi
m e’yoriy hujjat.
O 'q u v fani - ta ’lim m u assasalarid a o 'q u v ch ilarn in g yosh, id rok etish
im koniyatlariga m uvofiq u la rg a m uayyan fan sohasi b o 'y ic h a um um iy yoki
m utaxassislik
bilim larini
berish,
k o 'n ik m a
va
m alakalarni
shakllantirishni
ta ’m inlovchi m anba.
O 'q u v qollanm asi - 1) m a ’lum o 'q u v fanlari b o 'y ich a m etodik m ateriallar,
tushuntirishlar, tavsiyalarni y o ritu v ch i ham d a o 'q itu v ch i yoki o 'q u v c h ila r uchun
m o'ljallangan m anba; 2) m u ay y an fan b o 'y ic h a tayyorlangan ham da m etodik
jih atid an o 'q u v -tarb iy av iy ja ra y o n d a
bevosita foydalanish
q o 'sh im ch a o 'q u v m ateriallari.
17.1
im konini beruvchi
w
IL O V A L A R
ГЕОМЕТРИК ШАКЛЛАР
Шеър ва топишмоклар
Мен мушукман эпчил чаккон
мендан кочади сичцон
менга беринг сут каймок
Буламиз калин урток
173
Бу робот темир одам.
Киш аёзи тобида
кор еринмай буралар
шох-шабба орасида
овчи сергак муралар
У т л o ig
дикир
бури i
аста ы
Жужаларимни патлари
сарик
Каранг кузлари мисоли
тарик
Хар кун уларга дон
-д ун бераман
йуколмасин деб санаб
кураман
Бгф парча патмр
On а м га татар.
Саёз сувда: курбаца
И т б ал и кл ар сузади
176
To’pim to:p-to’p etasan,
Ursam uchib ketasan.
Hakkalanib nariga
Do’stlarimga etasan.
Je
Боши тарок ■
Дум и уроц.
'■ /У
V'
Х уроз
jfW
iu
:■ t,
.л и
177
A iM
-
- I;?
1Ш )
Tegirmonning kepagi.
To'rt dedim, qush keldi,
O’yirН ш У т besh keldi.
Bir gulning yaprog'i,
Ikki gulning УШЮЭ’'.
11
Д
.
.
.«Ж .
Г • V fc ; i’ f e . ; .-ч К
v.-\*
Ona- Vatan,dano Vatan
Hammamizga hona Vatan
Quchog’iingda yayrab o’sdtm
Yoq birorta karriu-kostim.
Payvandingman.diibandingman
Ona Vatan farzandiman
PKI.DMITI.ARM
( ) I . C H A M L ARI N1
O ’RCiAMSHGA DOIR MISOLLAR
ш » ! *•
и » - '-
Ф ИЛ KATTA
179
Сички-;; jU'-s-л .л
Сабзи куп,
к;ллАМПИР КАМ
Я ш и . I . I N I I л кии k ,
k i n i i .
i
. 11
111 л
-
:
i:
i i
Ш
МУ1НУК TOP
ЙУЛАКДАН ,
КУЧУКЧА
КЕНГ
ЙУЛАКДАН
ЮРИБДИ
181
К^уёнчани
узун,
мушукни
кулоклари к ал та
Куёнчани думи
- калта,
мушукни
дум и -узун ,
Баланд
Узун
Узун
у .../" "
-.JU- +*ss£il---
Кенг
1X5
F O Y D A L A N IL G A N A D A B IY O T L A R R O ‘Y X A T I
1. 0 ‘zbekiston R espublikasining K o nsitutsiyasi. -Т .: 0 ‘zbekiston. 2012.
2.
0 ‘zbekiston
R espublikasining
« T a 'lim
to ‘g ‘risida»gi
Q onuni.
-Т .:
0 ‘zbekiston, 1997.
3. У збекистон Респ убли каси н ин г K adrlar tayyorlash M illiy dasturi. - Т.:
0 ‘zbekiston, 1997.
4. У збекистон
м актабгача таълим
Р есп убли каси
ти зим ини
П резид енти н ин г
я н ад а
“ 2 0 1 7 -2 0 2 1-йилларда
таком и ллаш ти ри ш
чора-тадбирлари
тугри си да”™ 2707-сонли Кдрори. 2016 йил, 29 декабрь.
5. У збекистон Р есп убли каси В ази р лар М ахкам аси н ин г “М актабгача
таълим м уассасалари ф аолиятин и таком и ллаш ти ри ш тугр и си да” ги 528сонли Кдрори. 2017 йил, 19 ию ль.
6 . У збекистон Р есп убли каси П резиденти н ин г «М актабгача таълим
ти зим и
бош карувини
тубдан
так ом и ллаш ти ри ш
чора-тадбирлари
тугриси да»ги П Ф -5198-сонли Ф ар м о н и . 2017 йил 30 сентябрь.
7.“У збекистон
йилгача
Р есп у бл и каси
ри вож ланти риш
м ак табгача
К он ц еп ц и яси .
таълим
У збекистон
тизим ини
2030
Р еспубликаси
П резиденти н ин г “У збекистон Р есп убли каси м актабгача таълим ти зим ин и
2030 й илгача ривож ланти риш к онц еп ци яси н и тасдиклаш тугриси да” ги 2019
йил 8 м айдаги ГГК-4312- сон К ар о р и га 1-илова.
8 .“У м ум ий
таш ки лотлари
ти пдаги
д ав л ат
ва
тугри си да”
Н изом .
У зб екистон
М ах,камасининг
2019
йил
таш ки лотлари
ф аолиятин и
13
м ай даги
я н ад а
нодавлат
м актабгача
Р еспубликаси
391-сонли
таълим
В ази рлар
“М актабгача
таком и ллаш ти ри ш
чора
таъ л и м
тадбирлар
ту гри си да”ги К дрори га 1-илова.
9. У збекистон Респ у бл и каси н и н г и лк в а м актабгача ёш даги болалар
р и вож лани ш и га куйи лади ган дав л ат талаблари. У збекистон Респ убли каси
М ак таб гача таъ л и м вазири н ин г 2018 йил 18 ию ндаги 1-мх,-сон буй р у ги га
илова. h ttp s://n rm .u z.
10. “И лк кадам " дав л ат укув дасту р и . Т узувчилар: Г р о ш ева И .В .,
186
I i»i f ‘I'Jm HI I I
t,
II l i t ‘ »i>l ■‘ .
(III. f i t /'
.
I
t
I
tIИ
IM « Mil! t . I • I ■ 11 . i t .
II i: ,
1 1 Vi
4 1,iil,il -fM. h.i i,i !im | ц 11.1 мм r,t .i
I .:
'III!I,
I ' 1.1n I• и n i 11 \
Hi i| и и mi iHit I II
t!i i u i i,ii и i h i i,i .........................
V»tlM H'lll
|\
n i . J
к i . t) i м , h г Mil i nil
!■i и и mi iи. i \ 11 \ I.Hi i iii »i .i'I.i i л рои я
i .ii ,i h i i \ | > i.t| >i i и ш а к i i i i i i i n p i w n .
I'.:
ll
In 111it\ i \
M
Milkliibgiu Ini
voslulagi
lHiii\ ми Ini Hi 'ilmk 11iini и i'il\ m rli nil к iisi v;i na/.ariyasi.
1-1 K ii/ii|n \n M
bolalarda
m atem atik
Т., 2007.
I iimiiovn K., M m odova N. M aktabgacha ta'lim
nninitiiiiiliii ИППЦ l.ii Ins aliiiHivdnlari uchun rivojlantiruvchi o 'y in lar m ajm uasi. I n'ihki'iil, .'(I I I
IV С о д п ко н а III.Д. М а к т а б га ч а п ед аго ги к а . - Т ., 2018.
X o iijiy s iiliib iy o tla r:
Ki.Axlei S.. I . W. (ich rin g : G raduate Texts in the M athem atics. Springer.
M iim Ii , 2009.
l7..lohii. I'. Sparks:
The handbook o f E ssential m athem atics. Air Force
Publication. M arch, 2006.
18.The N ational Strategies Prim ary: N um bers and Patterns. Decem ber,
2009.
19.М ихайлова А., Н осова Э. Д., С толяр А. А., П олякова М. H.,
Н ербенец А.
М .Т еории
и технологии
дош кольного
возраста. -
И здателство
2008.
E le k tro n t a ’lim r e s u r s la r i
1. \vww. tdpu. uz
2 .www. pedagog. uz
3.WWW. ziyonet. uz
4 .www. edu. Uz
187
матем атического
развития
детей
«Д етсво-пресс». С анкт-петербург,
MUNDARIJA
S o‘zboshi...............................................................................................................................3
■‘M atem atik
tasavvurlarini
sh ak llan tirish
nazariyasi
va
m eto d ik asi”
fanining m aqsad va v a z ifa la ri.................................................................................... ... 5
T o 'p lam h aq id a tu sh u n c h a ..............................................................................................12
Sharq m atem atik o lim lari a sa rla rid a arifm e tik an in g rivojlanishi h a q id a .... 19
M aktabgacha yoshdlagi b o lalard a m atem atik tasavvurlarni sh ak llan tirish
ta ’lim in ing asosiy d id ak tik ta m o y illa ri......................................................................29
H ayotining uchinchi v a to 'rtin c h i y ilida bolalarda m iqdoriy tasav v u rlarn i
riv o jla n tirish ........................................................................................................................ 41
Ilk v a m aktabgacha yoshdagi bolalarda predm etlar miqdorini idrok qilish,
esda olib qolish v a taqqoslashning o 'z ig a xos xususiyatlari...................................48
B olalar ongida natural sonlar qatori sistem asining tarkib topishi.............................58
Sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari..................................................................63
O 'lch ash haqida tush u n ch a........................................................................................... ...79
B olalarda shartli o 'lch o v yordam ida turli o ‘lchamJarni o 'lch ash haqidagi
tasavvurlarni shakllantirish........................................................................................... ....85
H ar bir yosh guruhidagi bolalarni predm etlar shakli bilan tanishtirish
m etodikasi..............................................................................................................................89
G eom etrik figuralarni turli belgilari b o 'y ich a guruhlash..................................... ....92
Fazoda m o 'lja l olish haqida tu sh u n ch a........................................................................ 97
H ar b ir y o sh g u ru h id a fa zo n i id ro k etish n in g o 'z ig a xos xu su siy atlari..........104
V aqt haqida tushuncha........................................... >.......................................................... 107
B olalarning har bir yosh guruhida vaqtni idrok qilishi........................................... ....115
188
AtllHnilk inisollami yechish, boshlang'ich maktabda m aiem atika lanini
t a y y o r l a s h ...................................................................................................................................
MiikliibjiiH'lu
yoshdagi
bolalarni
m atem atik
rivojlantirish
119
jarayonida
likrlashni lovihalash.................................. ........ ..............-.........................
123
llnliiliiminn maktabga tayyorlik darajasiga qo‘yiladigan minimal talablar......
130
IHindu \a m aktabgacha ta ’lim tashkilotlarida olib boriladigan metodik
Hhliimi rejalashtirish.......................................................................................................
134
M itktalyaeha ta'lim tashkilotlarida m atematik tushunchalarni shakllantirish
Mi/nsklan metodik ishlarning m a/.m uni....................................................................
142
M il
147
mudirasi va katta tarbiyachining o ‘rn i.............. ................... .
M aktabgacha ta 'lim kollejida «M aktabgacha yoshdagi bolalarda elem entar
miitematik
tasavvurlarni
shaklantirish
m etodikasi»
kursini
o ’q itish ...................................................................................................................... .......
154
I )ars jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan fo y d alan ish ......... ............... 158
(ilo ssa riy .......................................................................................................................... .... 161
llo v alar.......................................................................................................... .............•••
173
Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘y x a ti......................... .................................................... 186
1ХЧ
ASQAROVA DILOROM QURBONOVNA
MATEMATIK TASAVVURLARNI
SHAKLLANTIRISH NAZARIYASI
VA METODIKASI
2020 yil 20 sentyabrda terishga berildi.
06.10.2020 yilda bosishga ruxsat etildi. Bichimi 60x84
Xajmi 11,8 bosma taboq. Palatino Linotype garniturasida terildi.
Ofset usulida bosildi. Buyurtma - 59
Adadi 1000 nusxa. Bahosi kelishilgan narxda.
"Fazilatorgtexservis" MCHJ bosmaxonasida chop etildi.
N am angan shahri, Navoiy ko'chasi, 72-uy.
+99891 -346-44-43, +99897-25n-87-86