OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI BYUDJET-SOLIQ SIYOSATI

Mavzu: Oʻzbekiston respublikasi byudjet-soliq siyosati
Mundarija:
I.Kirish.
II.Asosiy qism.
1. Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
2. О‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati.
3.О‘zbekiston
Respublikasi
soliq
siyosatining
davlat
byudjetini
barqarorlashtirishdagi roli.
4.Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida О‘zbekiston Respublikasi soliq
siyosatini samarali boshqarishning asosiy yo’llari.
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar
KIRISH
Kurs
ishi
mavzusining
dolzarbligi:
Moliyaviy
munosadatlarni
boshqarishning barcha tizimi davlatning moliyaviy siyosatiga asoslanadi. Shuning
uchun ham moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruv tizimida eng asosiy element
hisoblanadi. Moliyaviy siyosat davlatning moliyaviy munosabatlar sohasidagi
mustaqil faoliyatidir. Bu faoliyat davlatning u yoki bu iqtisodiy va sotsial
rivojlanish dasturini amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan
ta’minlashga qaratilgan.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi, bozor mexanizmini real holatda harakatlanishi
kо‘p jihatdan shu davlatda byudjet-soliq siyosatining qay daraja ekanligiga bog‘liq.
Bu esa о‘z navbatida byudjet-soliq mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan
davlat siyosatini dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. Davlatning byudjet
siyosatini asosiy belgisi byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish orqali
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish bо‘lsa, soliq siyosatining
asosiy belgisi bо‘lib soliq yukining iste’molchilar bilan ishlab chiqaruvchilar
о‘rtasida optimal nisbatini belgilashdir.
Byudjetning barqarorligi mamlakat iqtisodiyoti va eng avvalo, uning ijtimoiy
sohasi holatini xarakterlaydigan eng muhim kо‘rsatkichlardan biridir.
Darhaqiqat, mamlakat milliy xо‘jaligini moliyaviy jihatdan tartibga solish,
davlat byudjeti daromadlarini rejalashtirish va byudjetdan moliyalashtirish
jarayonlari davomida amalga oshiriladi. Rejalashtirish jarayonining о‘zidayoq
Davlat byudjeti xarajatlarining umumiy hajmi gorizontaliga, ya’ni tarmoq, vazirlik
va maqsadli kesimlarda va vertikaliga, ya’ni boshqaruvning turli darajalariga
muvofiq ravishda taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarning sodir bо‘lishi
uchun tegishli sharoit yaratiladi. Byudjetdan moliyalashtirish jarayonida esa davlat
о‘zining ixtiyoriga kelib tushayotgan pul mablag‘larini rejalashtirilgan tadbirlar
doirasida va undan tashqarida keng manyovr qilish imkoniga ega bо‘ladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Iqtisodiyotni modernizatsiyalash va
diversifikatsiyalashni
ta’minlash,
iqtisodiyot
sektorlarining
investitsiyaviy
jozibadorligi va faolligini oshirish bо‘yicha chora-tadbirlarni izchillik bilan amalga
oshirilishi makroiqtisodiy kо‘rsatkichlar yuqori sur’atlarda о‘sishiga va aholi
farovonligi oshishiga erishishda qо‘shimcha turtki bо‘ldi.
Buning natijasida qator yillar mobaynida Davlat byudjeti profitsit bilan ijro
etib kelinmoqda, shu jumladan iqtisodiyotga soliq yuki izchil kamayib borayotgan
bir sharoitda uning daromad qismi bajarilishi ta’minlanmoqda, shuningdek, uning
xarajat qismini ijtimoiy yo’naltirilganligi saqlab qolinmoqda.
Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni isloh etish,
erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya
qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur о‘ylangan
holda amalga oshirilayotgan davlat moliya siyosati orqali iqtisodiyotimizni
inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qilish yaxshi natijalar
bermoqda.
2023 yilda ijtimoiy sohaga Davlat byudjeti jami xarajatlarining 59,1 foizi yoki
о‘tgan yilga nisbatan kо‘proq mablag‘ ajratiladi. Jumladan, ta’lim-tarbiya sohasiga
davlat byudjeti xarajatlarining 33,7 foizi, sog‘liqni saqlash tizimiga 14 foizi
yo’naltiriladi. Ta’lim-tarbiya sohasini ta’minlash va rivojlantirish sarf-xarajatlari
о‘tgan yilga qaraganda 16,3 foizga, sog‘liqni saqlash tizimida 16 foizga
kо‘payadi”.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Mazkur kurs ishim kirish asosiy qism
asosiy qism esa 4 ta rejadan tashkil topgan bo’lib hamda xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan.
1.Byudjet-soliq siyosati iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.
Davlatning
asosiy
vazifalaridan
biri
iqtisodiyotni
barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat bilan birga byudjet-soliq
siyosati orqali ham erishiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM
ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda tо‘liq bandlilikni, tо‘lov balansining
muvozanatini va iqtisodiy о‘sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va
soliqlarini о‘zgartirishni о‘z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot
turg‘unlik yoki pasayish davrida bо‘lgan vaziyatlarda davlat tomonidan
rag‘batlantuvchi byudjet-soliq siyosat - fiskal ekspansiya olib boriladi. YA’ni,
davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini
oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning о‘zida olib
borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bо‘lishi va
soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining о‘sishiga va natijada, iqtisodiy
salohiyatning kо‘tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank
tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat
xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin.
Iqtisodiyotda tо‘liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi
mumkin bо‘lgan vaziyatlarda cheklovchi byudjet-soliq siyosat- fiskal restriksiya
olib boriladi. Cheklovchi byudjet-soliq siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish
yoki soliqlarni (T) oshirish yoki bо‘lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish
orqali iqtisodiyotning davriy о‘sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli
davrlarda ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli
davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu
esa
mamlakatning
iqtisodiy salohiyatini
izdan
chiqaradi. Bunga
davlat
xarajatlaridan samarasiz foydalanish qо‘shimcha turtki bо‘lishi mumkin. Agar
davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga kо‘paysa muvozanatli ishlab
chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga kо‘payadi. Buni
balanslashgan byujet mul tiplikatori deb 6 yuritiladi. Balanslashgan byujet mul
tiplikatori birga teng yoki undan kichikroq bо‘ladi. Davlat xarajatlari о‘zgarishidan
yuzaga keladigan samara soliqlar pasayishidan olinadigan samaradan kattaroq
bо‘ladi. Bu holatdavlat xarajatlarining daromadlar va is’temol hajmiga ta’siri
soliqlar о‘zgarishi ta’siriga nisbatan kuchliroq ekanligi oqibatidir. Ushbu farq
byudjet-soliq siyosat vositalarini tanlashda muhim rol о‘ynaydi. Agar hukumat
davlat sektorini kengaytirmoqchi bо‘lsa, davriy pasayishni tugatish uchun о‘z
xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi
maqsadga muvofiq bо‘ladi. Aksincha, byudjet-soliq siyosat davlat sektorini
cheklashg aqaratilgan bо‘lsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi,
davriykо‘tarilishpaytidaesadavlatxarajatlarinioshirishmaqbulyo’lhisoblanadi.
Byudjetningdaromadlarqisminitо‘ldirishningfavquloddagichoralariiqtisodiym
ustaqillikningyo’qolishigaolibkelishimumkin.
Buni
hisobga
olgan
holda
hokimiyatning qonunchilik organlari qarz olishning chegarasini oldindan
belgilaydi. Hukumat mamlakatning sharoitlaridan kelib chiqqan holda, byudjet
siyosatini olib boradi. Bunday siyosat mamlakatni pul potensiali doirasida
hukumatni moliyaviy ishlarini aniq dasturiga ega bо‘lishi, byudjet taqchilligi
ustidan nazorat о‘rnatilishi va uni qoplash manbalarini qidirishni, juda katta samara
beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan mablag‘ ajratishni talab etadi. Byudjet
taqchilligining kelib chiqish sabablari quyidagilar bо‘lishi mumkin:
♦ taqchillik davlatning kredit qо‘yilmalarini kо‘payishida iqtisodiyotni
rivojlantirish zaruriyati yuzasidan kelibchiqishimumkin, bunday holat iqtisodiyotda
krizis holatini bildirmaydi, balki davlatni iktisodiy kon yukturasini tartibga solish,
progressiv odimlanishini ta’minlashga qaratilgan harakatidan kelib chiqadi;
♦ taqchillik favqulodda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin, bunday
holatlarda byudjetdagi zaxiralar yetarli bо‘lmaydi va ortiqcha mablag‘lar
manbasiga ehtiyoj tug‘iladi;
♦ taqchillik krizis holatidan kelib chiqadi, bunda iktisodiyot parokanda
holatda bо‘ladi, moliya-kredit aloqalari samarasiz bо‘lib, hukumat mamlakatdagi
moliyaviy holatni о‘z nazorati ostiga ololmaydi.
Byudjet
taqchilligi
uzoq
davrlar
mobaynida
vujudga
kelgan
va
iqtisodiyotimizga katta ta’sir kо‘rsatdi.
Bular о‘z navbatida davlat byudjeti va pul muomalasida о‘z ifodasini topdi.
Byudjet
taqchilligi
inflyatsiya
jarayonining
kuchayganligini,
savdo
shoxobchalarida aksariyat mahsulotlarning kamayib ketganligini, moddiy boylik
ishlab chiqarish va ijtimoiy-madaniy jabhalarda ta’minot muammolarining
kuchayganligini ham bildiradi. Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim
qismi (yo’nalishi) hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz
va jamiyat barcha a’zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash
murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy
rag‘batlantirilishini olib qо‘yadi, ya’ni mehnat daromad keltirishi lozim.
Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta’siri bevosita namoyon bо‘ladi –
yuqori
soliq
ostonasi
takror
ishlab
chiqarish
jarayonining
investitsion
imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste’mol darajasi pasayadi va bu narsa, о‘z
navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining о‘sish bazalarining pasayishiga
olib keladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun chiqaruvchi
va ijro etuvchi hokimiyatlar bо‘g‘inlari bilan birga sud hokimiyatining bо‘g‘inlari
ham alohida ahamiyatga ega. Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal qilayotgan
8 soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy tо‘lovlarning о‘z vaqtida
byudjetga kelib tushishi ustidan nazorat о‘rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini
oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar qо‘llanadi. Soliq siyosatini ishlab
chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar bevosita qatnashadi, shuningdek uni
ishlab chiqishda soliq tо‘lovchilar qatnashishi mumkin, ya’ni bunda soliq
tо‘lovchilarning о‘zlarida soliqlarni takomillashtirishga qaratilgan takliflar,
soliqlarni hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif sifatida berilishi
mumkin.
2. О‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati.
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – О‘zbekiston Liberal-demokratik
partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida 2021-yilgi soliq va byudjet siyosatining asosiy
yо‘nalishlari, О‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining va davlat maqsadli
jamg‘armalari byudjetlarining loyihasi atroflicha muhokama qilindi.
2021-yilgi
byudjet
va
soliq
siyosatini
takomillashtirishning
asosiy
yо‘nalishlari 2017-2021-yillarda mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor
yо‘nalishi bо‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor vazifalardan
kelib chiqqan holda shakllantirilganligi ta’kidlandi.
Yig‘ilishda О‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti loyihasining 2021-yil
uchun asosiy kо‘rsatkichlari e’tibor markazida bо‘ldi. Xususan, 2021-yilda Davlat
byudjeti daromadlari yalpi ichki mahsulotga nisbatan 21,4 foizni tashkil etadi.
Davlat byudjetiga tushumlar yalpi ichki mahsulot nominal о‘sishiga mos ravishda
25,9 foiz ortishi kutilayotganligi qayd etildi.
Asosiy moliyaviy hujjatda 2021-yilda yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun
qat’iy belgilangan soliq stavkalarini pasaytirish, jismoniy shaxslar daromadidan
olinadigan soliq yuki darajasini fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan
hisobraqamlariga ajratma miqdorini 1 foizdan 2 foizgacha oshirish hisobiga
kamaytirish kо‘zda tutilmoqda.
Iqtisodiyot xarajatlarining asosiy qismini tashkil etayotgan 2 trillion 741,8
milliard sо‘m hajmdagi Qishloq va suv xо‘jaligi vazirligining suv xо‘jaligi
obyektlarini saqlash xarajatlari bilan bog‘liq masalaga fraksiya a’zolari alohida
e’tibor qaratdi. Bunda joriy yilga nisbatan 9,4 foiz о‘sish bilan yoki yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 0,9 foiz miqdorida belgilash nazarda tutilmoqda.
Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasining
2021-yilgi prognoz kо‘rsatkichlari О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 20212022-yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash
va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari tо‘g‘risida»gi qarorida
belgilangan maqsadli parametrlar asosida prognoz qilingan. Dastur doirasida
Sug‘oriladigan
yerlarning
meliorativ
holatini
yaxshilash
jamg‘armasidan
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tadbirlari uchun 2021-yilda 553,4 milliard
sо‘m mablag‘ ajratish rejalashtirilmoqda.
E’tiborga molikjihati, ushbu tadbirlarni amalga oshirish natijasida 276 ming
gektar sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holati yaxshilanishiga, shuningdek,
qishloq xо‘jaligi mahsulotlarining hosildorligi hamda fermer xо‘jaliklarining
daromadlari oshishiga erishiladi.
О‘zbekiston
«Milliy
tiklanish»
demokratik
partiyasi
fraksiyasining
yig‘ilishida 2021-yil uchun soliq siyosatining asosiy yо‘nalishlari muhokamasi
chog‘ida xо‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi daromadlariga soliq yukini yanada
kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish, mahalliy byudjetlar daromadlar
bazasini
mustahkamlash,
soliq
qonunchiligiga
soliq
nazorati
talablarini
ta’minlaydigan qо‘shimcha mexanizm va instrumentlarni kiritish yо‘li bilan soliq
ma’murchiligini yaxshilash va soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirish kо‘zda
tutilayotganligiga alohida e’tibor qaratildi.
2021-yilgi Davlat byudjeti loyihasida madaniyat sohasi uchun xarajatlar 693,7
milliard sо‘mni tashkil etayotgani, jumladan, milliy kino mahsulotlarini ishlab
chiqish uchun 30 milliard, mamlakatimizning me’moriy-tarixiy, ijtimoiy-madaniy
va turizm salohiyatini asrab-avaylash, shuningdek, yanada ommalashtirish va
targ‘ib
qilishmaqsadida,
madaniy
va
arxeologiya
merosi
obyektlarida
konservatsiyalash va restavratsiya qilish ishlarini о‘tkazish bо‘yicha dasturni
moliyalashtirish uchun 38,7 milliard sо‘m mablag‘ ajratilayotganligi aytildi.
Muhokamalar chog‘ida «О‘zbekistonda ishlab chiqarilgan» tamg‘asi ostida
jahon bozoriga mahsulot chiqarishga hamda import о‘rnini bosuvchi mahsulotlarni
ishlab chiqarishga ahd qilgan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni har jihatdan qо‘llab-
quvvatlashga yо‘naltirilgan chora-tadbirlarni tizimli davom ettirish zarurligi qayd
etildi.
О‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi yig‘ilishida loyiha
xarajatlarining ijtimoiy yо‘naltirilganligi ta’kidlandi. Xususan, arzon uy-joylar
barpo etish bо‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, aholining hayot sharoiti
yaxshilanishini ta’minlovchi yо‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish, aholini ijtimoiy
himoyalashning manzilliligini va davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlanishini
kuchaytirishga alohida e’tibor qaratildi.
2021-yilda ta’lim xarajatlari о‘tgan yilga nisbatan 22,9 foiz о‘sishi rejalashtirilgan.
Xususan, mazkur mablag‘lar 260 maktabgacha ta’lim muassasasini yangidan
qurish va rekonstruksiya qilish, 157 muassasani mukammal ta’mirlash va
jihozlash, maktabgacha ta’lim muassasalarini joriy saqlash hamda oliy ta’lim
muassasalarining moddiy-texnik bazasini rivojlantirishga yо‘naltiriladi. Bu esa
ta’lim sifatiga о‘zining ijobiy ta’sirini kо‘rsatishi shubhasiz. Prognoz yilda
sog‘liqni saqlash xarajatlari 9,6 trillion sо‘mni tashkil etib, oldingi yilga nisbatan
30,9 foiz о‘sgan. Bu esa mazkur tizimni isloh qilish va aholiga sifatli tibbiy xizmat
kо‘rsatish yuzasidan qabul qilingan dasturlar doirasida barcha tadbirlarning
moliyalashtirilishini va aholiga sifatli tibbiy xizmat kо‘rsatish imkonini beradi.
Kelgusi yilda tibbiyot muassasalari, birinchi navbatda, oilaviy poliklinikalarni
dori vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlashni yaxshilash uchun
shoshilinch va tez tibbiy yordam muassasalariga 915,4 milliard sо‘m mablag‘
yо‘naltirish kо‘zda tutilgan.
О‘zbekiston “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasining yig‘ilishida
kelgusi yilda ilm-fan sohasini rivojlantirishga yо‘naltiriladigan mablag‘lar
miqdorini sezilarli darajada oshirish kо‘zda tutilganligi qayd etildi. Jumladan,
2021-yilgi byudjetnoma loyihasida davlat ilmiy-texnikaviy dasturlari doirasida
ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bо‘yicha chora-tadbirlarni amalga
oshirish uchun Davlat byudjetidan 380,2 milliard sо‘m mablag‘ yoki 2017-yilga
nisbatan 34,5 foiz oshirish belgilangan.
Shuningdek, bosh moliyaviy hujjat loyihasida sog‘liqni saqlash tizimiga ham
katta e’tibor qaratilgan bо‘lib, ushbu soha xarajatlari uchun 9,6 trillion sо‘m
mablag‘ ajratish kо‘zda tutilgan. Xususan, birinchi tibbiy yordam xizmati, tez
vashoshilinchtibbiyyordam, oila sog‘lig‘ini mustahkamlash, ona va bola himoyasi,
tibbiyot muassasalarida ijtimoiy ahamiyatga ega dori-darmonlarning mavjudligi
bо‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlarni amalga oshirish sifatini kuchaytirishga
birlamchi ahamiyat qaratiladi.
Ekoharakat deputatlar guruhining yig‘ilishida ta’kidlanganidek, 2021-yilgi
Davlat byudjeti loyihasida atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari uchun
yо‘naltirilayotgan mablag‘lar miqdori 307,1 milliard sо‘mni tashkil etmoqda. Shu
jumladan, yangi tashkil etilgan “Toza hudud” davlat unitar korxonasi orqali 20172021-yillarda qattiq maishiy chiqindilarni tо‘plash, saqlash, yо‘q qilish va qayta
ishlash tizimini takomillashtirish Dasturi ijrosi uchun kelgusi yilda 163,2 milliard
sо‘m yо‘naltirish taklif etilmoqda. Aholi punktlarini obodonlashtirish, ichimlik
suvi bilan ta’minlashni yanada yaxshilash uchun xarajatlar yо‘naltirish
rejalashtirilmoqda.
3.
О‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatining davlat byudjetini
barqarorlashtirishdagi roli.
Davlat byudjetining daromadlari о‘zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy
xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va tо‘lovlarning turi, mablag‘larning tushish
shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi
mumkin.
Eng avvalo, Davlat byudjetining daromadlari о‘zlarining manbalariga kо‘ra
quyidagi uch guruhga bо‘linadi:
• soliqli daromadlar;
• soliqsiz daromadlar;
• tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda о‘tkaziladigan pul mablag‘lari.
Byudjetning daromadlar qismini tо‘ldirishning manbalaridan biri byudjet
tizimida boshqa darajada turgan byudjetdan dotatsiyalar, subvensiyalar va
subsidiyalar yoki mablag‘larni qaytarilmaslik va tiklamaslikning boshqa
shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar
mablag‘larni oluvchi byudjetning daromadlarida о‘z ifodasini topishi kerak.
Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar
hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda о‘tkazilayotgan
mablag‘lar ham byudjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi.
Hozirgi amaliyotda Davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda
klassifikatsiya qilinayapti:
1.
Tо‘g‘ri (bevosita) soliqlar.
2.
Egri (bilvosita) soliqlar.
3.
Resurs tо‘lovlari va mol-mulk solig‘i.
4.
Ustama foydadan olinadigan soliq.
5.
Boshqa daromadlar.
Milliy iqtisodiyotda qо‘llanilayotgan Davlat byudjeti daromadlari tizimining
samaradorligi mablag‘larning byudjetga tushumini tashkil etishga bevosita bog‘liq.
Bu narsa о‘z ichiga quyidagilarni oladi:
• byudjetga tegishli bо‘lgan daromadlarni (soliqlar, tо‘lovlar, bojlar;
• ajratmalar va boshqalar) huquqiy jihatdan rasmiylashtirish;
• mablag‘lar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibi;
• daromadlarni (tо‘lovlarni) byudjetga о‘tkazish tartibi;
• byudjetga daromadlarni tо‘lovchilarni hisobga olish;
• byudjetga daromadlarni tо‘lovchilarning javobgarligi;
• byudjetga daromadlarni о‘z vaqtida va tо‘liq о‘tkazilishini
• ta’minlashga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimi;
• byudjetga
daromadlarni
undirishda
soliq
organlarining
huquq
va
majburiyatlari;
Bizning fikrimizcha, soliqlar - yuridik va jismoniy shaxslardan qonunda
belgilangan tartibda undiriladigan, mohiyati jihatidan soliq tо‘lovchi bilan davlat
о‘rtasidagi majburiy harakterga ega bо‘lgan pul munosabatlarini bildiruvchi, davlat
yoki mahalliy (munitsipal) tuzilmalarni moliyaviy ta’minlash maqsadida
begonalashtirish shaklida undiriladigan majburiy, yakka tartibdagi qaytarib
berilmaydigan tо‘lovdir.
Soliqlar mohiyatini yanada chuqurroq о‘rganish uchun ularni bevosita
(tо‘g‘ri) va bilvosita (egri) soliqlarga bо‘lib о‘rganish zarur. Chunki soliqlar davlat
byudjeti daromadini shakllantirishdagi iqtisodiy mohiyatiga qarab aniq soliqqa
tortiladigan obyektlardan olinadigan va soliq tо‘lovchilarning faoliyati natijasida
hosil qilingan qо‘shimcha qiymat ya’ni foydadan undiriladigan xо‘jalik
subyektlarining moliyaviy xо‘jalik faoliyatiga bevosita ta’sir kо‘rsatuvchi (tо‘g‘ri)
soliqlarga va mahsulotlar, ishlar va xizmatlar qiymatidan oborot stavkasi sifatida
iste’molchi hisobidan undiriladigan bilvosita (egri) soliqlar turkumiga bо‘lingan.
2012 yilda davlat byudjetiga bevosita soliqlarning tushumi davlat
byudjetining jami daromadlarining 25.5 %, 2013 yilda 24.2 %, 2014 yilda 23.4 %,
2015 yilda 24.1%, 2019 yilda 24 % ni va 2017 yilda 23.2 % tashkil qildi. (2.1.1diagrammaga qarang) Joriy yilda davlat byudjetiga bevosita soliqlarning tushumi
davlat byudjeti jami daromadlarining 20.6 % ni tashkil qilgan.
Byudjet daromadlari tarkibida bevosita soliqlarning ulushining kamayishi
yuridik va jismoniy shaxslarni daromad solig‘iga tortish stavkasini pasaytirilishi
hisobiga rо‘y berdi. Bilvosita soliqlar bо‘yicha tushumlarni davlat byudjeti jami
daromadlari tarkibidagi ulushi 2012 yili 49 %, 2013 yili 51 %, 2014 yili 53.1 %,
2015 yili 52.6 %, 2019 yili 51.5 %, 2017 yili 52.6 % ni tashkil etdi va 2021 yilda
bu kо‘rsatkich 53.7 % ni tashkil qilgan.
Shu о‘rinda quyida keltirilgan diagrammada mamlakatimiz davlat byudjetida
bilvosita va bevosita soliqlarning tutgan о‘rniga e’tiborimizni qaratadigan bо‘lsak
ularning 2012 yili bevosita soliqlar 5387.5 mlrd. sо‘mni, bilvosita soliqlar esa
10370.6 mlrd. sо‘mni, 2013 yilda esa bu kо‘rsatkich bevosita soliqlar 6353.7 mlrd.
sо‘mni, bilvosita soliqlar esa 13398.6 mlrd. sо‘mni, 2014 yilda esa bu kо‘rsatkich
bevosita soliqlar 7433 mlrd. sо‘mni, bilvosita soliqlar esa 16852.3 mlrd. sо‘mni,
2015 yilda esa bu kо‘rsatkich bevosita soliqlar 8798.5 mlrd. sо‘mni, bilvosita
soliqlar esa 19193.8 mlrd. sо‘mni, 2019 yilda esa bu kо‘rsatkich bevosita soliqlar
9852.8 mlrd. sо‘mni, bilvosita soliqlar esa 21130.7 mlrd. sо‘mni 2017 yilda esa bu
kо‘rsatkich bevosita soliqlar 11538.9 mlrd. sо‘mni, bilvosita soliqlar esa 26133.6
mlrd. sо‘mni tashkil etib va 2021 yilda esa bu kо‘rsatkich bevosita soliqlar 12805,4
mlrd.sо‘mni, bilvosita soliqlar esa 33404,3 mlrd.sо‘mni tashkil qilganini
kо‘rishimiz mumkin.
Yuqoridagi diagrammada biz yana resurs tо‘lovlari va mulk solig‘ining davlat
byudjetiga tushumini tahlil qiladigan bо‘lsak, 2012 yilda davlat byudjetiga resurs
tо‘lovlar va mulk solig‘ining tushumi davlat byudjetining jami daromadlarining
15.6 %, 2013 yili 14.8 %, 2014 yili 13.6%, 2015 yili 13.2 %, 2019 yili 13 %, 2017
yili 13.8 % ni tashkil qildi va 2021 yilda bu kо‘rsatkich 15,6% ni tashkil qilgan.
Soliqlarning davlat byudjetida boshqa daromadlarning foiz kо‘rsatkichi ham
yuqori darajada. Buning natijasini biz tahlil qilib kо‘radigan bо‘lsak 2012-yilda
davlat byudjetiga boshqa daromadlarning tushumi davlat byudjetining jami
daromadlarining 97 %, 2013 yili 9.8 %, 2014 yili 7.8 %, 2015 yili 10.1 %, 2019
yili 11.6 %, 2017 yili 10.4 % ni tashkil qilib va 2021 yilda bu foiz kо‘rsatkich 10.1
% ni tashkil qilganligini kо‘rish mumkin.
Bevosita soliqlar, о‘z navbatida real va shaxsiy bevosita soliqlarga bо‘linishi
mumkin. Bevosita real soliqlar deganda shunday soliqlar tushuniladiki, ular molmulk yoki daromadlarning turli xillariga solinadi hamda obyektning haqiqatda
keltiradigan daromadini hisobga olmasdan, uni taxminiy baholash asosida
undiriladi. Hozirgi vaqtda real soliqlarning roli katta emas. Bevosita soliqlarga,
masalan, yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig‘i, jismoniy shaxslarning
daromad solig‘i, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yalpi daromad
solig‘i, yer solig‘i, mol-mulk solig‘i va boshqa soliqlar kiradi.
Bevosita real soliqlar о‘rnini borgan sari bevosita shahsiy soliqlar egallab
bormoqda, ular ham jismoniy ham yuridik shaxslarning hisobga olingan
daromadlariga solinadi. Bevosita shaxsiy soliqlar deklaratsiya asosida undiriladi.
Asosan ular uchun progressiv stavkalar xosdir. Bevosita shaxsiy soliqlarga
daromad solig‘i, korxona va tashkilotlarni foyda solig‘i va boshqa soliqlar kiradi.
Bilvosita soliqlar - narx yoki tarifga ustama kо‘rinishida belgilanadigan, tovar
va xizmatlar qiymatidan olinadigan soliqdir. Bilvosita soliqlarga tovarni sotish
narxida tо‘lanadigan yoki tarifga kiritilgan, tovar va xizmatlarga solinadigan
soliqlar kiradi, ya’ni bilvosita soliqlarning pirovard tо‘lovchisi bо‘lib Tovar
iste’molchisi maydonga chiqadi, uning zimmasiga soliq narxda kо‘zda tutilgan
ustamalar orqali yuklanadi. Mazkur holda korxonalar о‘zlari ishlab chiqargan
tovarlar va xizmatlarni sotib, soliq summalari hisobga olingan pul summalarini
oladilar, sо‘ngra olingan barcha soliq summalarini tegishli byudjetga о‘tkazadilar.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni jadal sur’atda rivojlantirish maqsadida YalM
tarkibida davlat byudjeti daromadlari ulushini kamaytirish choralari kо‘rilmoqda,
ya’ni YalM da xususiy sektorning ulushini amalga oshrishga harakat qilinmoqda.
Davlat byudjeti daromadlari YAIMga nisbatan 2001 yili 26 %d an 2002 yili
25.2 % ga, 2003 yilda 24.2 % ni tashkil qildi. Bu 2002 yilga nisbatan bir foiz
darajaga kamdir. 2004 yilda YAIM ga soliq stavkalarini pasayishi natijasida soliq
tushumlari qisqarishi tendensiyasi saqlanib qoldi. Davlat byudjeti daromadlari
YAIMga nisbatan 2004 yilda 22.5 % ni tashkil etdi, bu esa 2003 yilga nisbatan 1.7
darajaga kamdir. 2005 yilida davlat byudjeti daromadlari YAIMga nisbatan 20.8 %
ni tashkil etdi va 2004 yilga nisbatan 1.7 foiz darajaga kam bо‘ldi. 2006 yilning
natijalariga kо‘ra davlat byudjetining daromadlari YAIM ga nisbatan, 2005 yildagi
20.8 % ga nisbatan 19.1 % ni tashkil etdi. Umuman olganda davlat byudjeti
daromadlarini sо‘ngi yillarda yuqori darajada о‘sib borayotganligini kо‘rishimiz
mumkin.
Byudjet
daromadlari
mamlakat
byudjet
jamg‘armasini
shakllantirish
jarayonida davlat bilan korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar va fuqarolar о‘rtasida
paydo bо‘ladigan iqtisodiy munosabatlarni ifoda etadi. Bu iqtisodiy munosabatlar
korxonalar, tashkilotlar va aholi tomonidan byudjetga tо‘lanadigan turli tо‘lovlar
kо‘rinishida yuz beradi, ularning moddiy-ashyoviy ifodasi byudjet jamg‘armasiga
yо‘naltiriladigan pul mablag‘lari hisoblanadi. Daromadning vazifasi byudjet
xarajatlarini qoplashdan iborat. Ammo, bunda xо‘jalik yurituvchi subyektlar bilan
о‘zaro
moliyaviy
munosabatlarning
shunday
shakllarini
topish
zarurki,
daromadlarni byudjetga olish usullari mehnat unumdorligini kо‘tarishga,
jamiresurslardan oqilona foydalanishga, tushumlarni kо‘paytirishga xizmat qilsin.
Mamlakatda ishlab chiqarishni shakllantirish va rivojlantirish, byudjet-soliq
siyosati yaxlitligini ta’minlash, byudjet taqchilligini tartibga solish kabi vazifalarni
amalga oshirish uchun, davlat daromadlarini, avvalo, soliqlar orqali iqtisodiyotni
boshqarish mexanizmini tо‘g‘ri, oqilona ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish
lozim bо‘ladi.
Soliqlarning
funksiyalari
ularning
mohiyatini
amaliyotda
harakat
qilayotganligini kо‘rsatadi. Shunday ekan, funksiya doimo yashab, soliq
mohiyatini kо‘rsatib turishi zarur. Bugun paydo bо‘lib ertaga yо‘q bо‘lib ketadigan
holatlar soliq funksiyasi bо‘la olmaydilar, ya’ni shunday uslubiy yondoshishdan
kelib chiqib soliqlar funksiyasini aniqlash kerak.
Hozirgi kunda soliqlarning funksiyalar masalasida katta baxslashuvlar
mavjud, lekin yagona bir fikrga kelingan emas. Kо‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga
fiskal, boshqaruvchi, rag‘batlantiruvchi, nazorat funksiyalari xos deb e’tirof
beradilar. Lekin bizning fikrimizcha hozirgi kunda respublikamiz soliqlar tizimida
soliqlarning quyidagi asosiy funksiyalari ajratib kо‘rsatiladi:
• soliq hisobining fiskal (xazinaga oid) funksiyasi;
• rag‘batlantirish funksiyasi;
• soliq hisobining nazorat funksiyasi;
• soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funksiyasi;
Soliqlarning asosiy funksiyasi - fiskal vazifa hisoblanadi (lotincha “fiscus”xazina).
Buning
ma’nosi
shuki,
soliqlar
yordamida
pul
resurslarining
markazlashtirilgan fondi tashkil etiladi. Unga davlat apparati qurolli kuchlarni tutib
turish, shuningdek zarur ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarni bajarish uchun mamlakat
hukumati egalik qiladi, ya’ni eng muhim umumdavlat, xalq xо‘jaligi vazifalarini
hal etish, korxona va fuqarolar olgan daromadlar bir qismini soliq tо‘lovlari
sifatida olish yo’li bilan davlat byudjetining daromad qismini shakllantirish
soliqlar fiskal funksiyasining eng muhim elementi hisoblanadi.
Bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi sharoitida soliqlarning
ikkinchi muhim funksiyasi ularning iqtisodiyotdagi tartibga soluvchilik roli
hisoblanadi, ya’ni davlat soliqlar yordamida tovarlar, xizmatlarni ishlab chiqarish
va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tartibga soladi va bu bilan xalq xо‘jaligi
tarmoqlarining iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan «soliq muhiti»
yaratadi. Ushbu funksiya orqali soliq tizimi ta’sir kо‘rsatadi, ya’ni muayyan
tarmoqda ishlab chiqarish sur’atlarini rag‘batlantiradi yoki jilovlab turadi,
sarmoyaning bir tarmondan soliq muhiti eng maqbul bо‘lgan boshqa tarmoqqa
qо‘yilishini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuningdek aholining tо‘lovga qobil
talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi. Soliqlarning iqtisodiy funksiyasi orqali
davlat xalq xо‘jaligi taraqqiyotini rag‘batlantiradi, bu bilan fiskal funksiyalarni
bajarish uchun bazani kengaytiradi. Ishlab chiqarishni soliqlarning iqtisodiy
funksiyasi orqali rag‘batlantirib va rivojlantirib, davlatning oqilona soliq siyosatini
о‘tkazish bilan davlatning soliq yukini kuchaytirmasdan turib faoliyat kо‘rsatishi
va yashashining shartsharoiti ta’minlanadi.
Rag‘batlantirish funksiyasi soliq tizimining eng muhim funksiyalaridan biri
bо‘lib, ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo resurslari, shuningdek
moliyaviy va mehnat resurslari, jamg‘arilgan mol-mulkdan samarali foydalanishga
rag‘batlantiruvchi ta’sir kо‘rsatadi, ya’ni soliq yukini kamaytirish orqali ishlab
chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkamlashga va investitsiya
faoliyatini jonlantirishga rag‘batlantiradi.
Nazorat funksiyasi soliq tо‘lovchi tomonidan taqdim etilgan, soliqqa tortish
obyekti, soliqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va xokazo tegishli soliq
kо‘rsatkichlarining hisob-kitoblarini tekshirishdek ancha murakkab jarayondan
iborat. Soliq hisobi soliq idoralariga belgilangan soliq xisobi shakllari orqali soliq
tо‘lovchilar о‘zlarining soliq majburiyatlarini yanada samarali nazorat qilish
imkonini beradi.
О‘zbekiston Respublikasining hozirgi davlat moliyasi tarkibida ham soliqlar
muhim о‘rin tutadi, chunki u moliya tarkibida alohida bir tizimni tashkil etib,
markazlashtirilgan pul mablag‘lari byudjet fondini shakllantirishda xal qiluvchi
muhim rol о‘ynaydi. Ushbu mulog‘azalarni tahlil qilarkanmiz, eng avvalo,
mamlakat doirasida iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda soliqlarning alohida о‘rni
bor ekanligini qayd etib, haqiqatdan ham davlat о‘zi ishlab chiqqan iqtisodiy
siyosatni amalga oshirishda yoki uni hayotga tadbiq etishda turli vositalardan
foydalanadi, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy siyosatni amalga
oshirishning eng madaniylashgan, eng tabiiy va eng sog‘lom yо‘li haqiqatdan ham
soliqlardir. О‘tish davrida davlat halq xо‘jaligining yashash salohiyatini, ayniqsa
ustuvor tarmoqlarni qо‘llab - quvvatlashi shart, bunda u ularga narxlarni tartibga
solish, imtiyozli soliq solishni qо‘llash va hokazolar yо‘li bilan real yordam
kо‘rsatadi.
Keltirilgan nazariy ma’lumotlarga asoslangan holda 2019-2021 yillarda davlat
byudjeti daromadlar tarkibini tahlil qilar ekanmiz, yillar davomida byudjet
daromadlarining muntazam ravishda oshib borishi ma’lum bо‘ldi. Davlat byudjeti
daromadlari tarkibida tо‘g‘ri va egri soliqlarining о‘rni kattadir. Umuman olganda
byudjet daramadlarining soliqli tushumi 2019 yildan 2021 yillar oralig‘ida
islohotlar natijasini bildirib turibdi. Albatta, shuni aytib о‘tish kerakki, bu
tovarlarni (ish, xizmat) iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadigan soliq yukining
ma’lum darajada ortishini bildiradi. (2.1.1-jadvalga qarang) Davlat byudjeti jami
daromadlari tarkibida resurs tо‘lovlari va mol-mulk soliqlarining ulushi 2021 yilda
16 % ni, 2017 yilda 14 % ni va 2019 yilda 12.9 % ni tashkil qilgan. Resurslarga
soliq stavkalarini oshirish (tabiiy gaz, gaz kondensatlari va neft) shuningdek,
boshqa tabiiy resurslarga amal qilayotgan stavkalarning indeksatsiya qilinshi
natijasida resurs tо‘lovlari va mulk soliqlari bо‘yicha tushumlar ortgan.
4.Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida О‘zbekiston
Respublikasi soliq siyosatini samarali boshqarishning asosiy yo’llari.
Respublikamizda iqtisodiyotni erkinlashtirish, uni tarkibiy qayta qurish,
islohotlar samarasini oshirish borasida bir qator izchil ishlar amalga oshirilmoqda.
Islohotlar
asosiy
yo’nalishlari
sifatida
soliq
tizimini
shakllantirish
va
takomillashtirish bilan bog‘iq bо‘lib, bundan asosiy maqsad xо‘jalik yurituvchi
subyektlar va davlat byudjeti о‘rtasida majburiy tо‘lovlar bilan iqtisodiy
munosabatlarga о‘zaro erishishdan iborat. Bu borada soliq siyosatini erkinlashtirish
ushbu sohada erishiladigan yutuqlar garovidir. Shu sababli, mamlakatimiz
rivojlanishining
muhim
ustuvor
yo’nalishi
sifatida
soliq
siyosatini
erkinlashtirishning belgilanishi bejiz emas.
Iqtisodiy islohotlarning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimizda mustaqil
soliq siyosati ishlab chiqilib, uning taktika va strategiyasi aniqlangan holda izchil
takomillashtirilib borilmoqda. Yurtboshimiz tomonidan milliy soliq siyosatining
ustuvor yo’nalishlari belgilab berildiki, uning asosiy maqsadi soliq tо‘lovchilar va
davlat byudjeti manfaatlari о‘rtasida о‘zaro uyg‘unlikni ta’minlashga qaratilgan.
Bunday uyg.unlikni ta’minlashning eng muhim vositalaridan biri soliq yukini
optimal belgilash va shu tariqa davlat byudjetini kerakli miqdorda moliyaviy
resurslar
bilan
ta’minlagan
holda
soliq
tо‘lovchilar
zimmasidagi
soliq
majburiyatlari ularning moliyaviy barqarorligiga salbiy ta’sir etmasligiga
erishishdan iborat.
Sо‘nggi yillarda tadbirkorlik subyektlarining zimmasidagi soliq yuki
kamayib, uning oqibatida iqtisodiy о‘sishga erishilmoqda. Bu borada Birinchi
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: “«Aytish kerakki, unday iqtisodiy о‘sish, kо‘p
jihatdan, iqtisodiyotda soliq yukini pasaytirishga qaratilgan va izchil amalga
oshirilayotgan siyosat bilan bog‘liq”6.
О‘zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy islohotlar yo’lini tanlaganidan
sо‘ng, oldimizda mamlakatimizning о‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib,
boshqa bozor iqtisodiyotiga о‘tishdek murakkab jarayonni boshidan kechirgan
rivojlangan va rivojlanayotgan xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribalaridan kelib
chiqqan holda mohiyatan yangi soliq tizimini vujudga keltirish vazafasi turar edi.
Bu borada, О‘bekiston Respublikasi Prezidenti belgilangan soliq yukini
kamaytirish, soliq ma’murchiligining samaradorligini oshirish borasidagi dastlabki
talablar 2017-2018 yilning soliq-byudjet siyosatida ham о‘z ifodasini topgan7.
Xususan, О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2017 yil 29
dekabrda “О‘zbekiston Respublikasining 2018 yilgi asosiy makroiqtisodiy
kо‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari tо‘g‘risida” gi PQ-3454sonli qaror va “Soliq va byudjet siyosatining 2018 yilga mо‘ljallangan asosiy
yо‘nalishlari qabul qilinganligi munosabati bilan О‘zbekiston Respublikasining
ayrim qonun hujjatlariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida”gi 454 sonli Qonun qabul qilindi. Mazkur Qonun bilan 3 ta qonunlarga, jumladan Soliq
kodeksining 47 ta moddasiga о‘zgartirish va qо‘shimchalar kiritildi.
2018 yil 1 yanvardan boshlab foyda solig‘i hamda obodonlashtirish va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i birlashtirilib, soliq stavkasi 15.5 foiz
о‘rniga 14 foiz qilib belgilandi. (О‘tgan yili foyda solig‘i stavkasi 7.5 foiz,
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i stavkasi 8 foiz,
jami 15,5 foizni tashkil qilgan.)
Fransiya iqtisodiy-moliyaviy salohiyati yuksalishiga ulkan hissa qо‘shgan
frantsuz siyosatchisi Jan-Baptiste Kolbert о‘z mamlakatining soliq siyosati haqida
bir vaqtlar shunday degan edi: «Soliqqa tortish san’atini tirik g‘ozning patlarini
yulishga о‘xshatish mumkin. Bu ishni shunday bajarish kerakki, g‘oz imkon qadar
og‘riq sezmasin»8. Bu qiyoslash qо‘polroq tuyulsa-da, uning zamirida soliq
siyosatiga oid muhim haqiqat mavjud. YA’ni, coliq siyosati shunday bо‘lishi
lozimki, undan soliq tо‘lovchi xam, davlat byudjeti ham jabr kо‘rmasin.
Soliqqa tortishga oid qonunchilikning adolatli, barqaror va bardavom
bо‘lishiga xizmat qiluvchi shunday bir tamoyil mavjud. U ham bо‘lsa, soliq
tо‘lovchilarning tengligi prinsipidir. Uning mazmun-mohiyati g‘oyat oddiy: soliq
undirishda barcha fuqarolarga nisbatan teng va bir xil munosabatda bо‘lish. Lekin
barcha ma’qullaydigan ana shu jо‘ngina qoidani soliq amaliyotiga tatbiq qilish eng
murakkab vazifalardan biri bо‘lib qolayotir.
О‘zbekistonda soliqchilik sohasi ham tubdan isloh qilinish arafasida. Shunday
paytda
tegishli
tartib-taomillarga
tanqidiy-tahliliy
nigoh
tashlash,
ayrim
muammolar kelib chiqishi sabablarini о‘rganish, ularga echim izlash maqsadga
muvofiq. Nazarimizda, mazkur sohada hal qilinishi zarur ikki jiddiy muammo bor.
• Birinchisi — daromadi teng bо‘lgan shaxslarning soliq qonunchiligiga kо‘ra
turlicha miqdorda soliq tо‘layotgani bо‘lsa;
• Ikkinchisi — daromadi turlicha bо‘lgan shaxslarning bir xil miqdorda soliq
tо‘layotganidir.
Quyida ana shu masalalar va ularning echimi bо‘yicha atroflicha mushohada
yuritishga harakat qiladigan bо‘lsak, Soliq sohasida tenglik ta’minlanishining
о‘ziga xos ikki mezoni mavjud: gorizontal tenglik va vertikal tenglik. (2.2.1rasmga qarang)
Gorizontal tenglik bir xil daromad topayotgan shaxslar bir xil miqdorda soliq
tо‘lashi zarurligini anglatadi. Boshqacha aytganda, ikki shaxsning muayyan davr
mobaynida topgan daromadlari bir xil bо‘lsa va bu daromadlarni turlicha soliqqa
tortish uchun asoslar bо‘lmasa, bu mablag‘lar qaysi manbalar hisobiga topilishidan
qat’i nazar, ulardan yagona miqdordagi soliq undirilishi kerak.
Vertikal tenglik tamoyilida jismoniy shaxsning daromadi kо‘paygani sari
uning tо‘lov qobiliyati ham shuncha oshib borishi, binobarin, uning jamiyat
oldidagi moliyaviy mas’uliyati ham mutanosib ravishda kuchayishi о‘z ifodasini
topgan.
Shu о‘rinda aytish kerakki, hozirda juda kо‘p davlatlar, ayniqsa, rivojlangan
mamlakatlar о‘z iqtisodiyotini bozor tizimi asosida boshqarib kelmoqda. Uning
rejali iqtisodiyotga nisbatan talaygina afzal jihatlari bor: > raqobat;
• samaradorlik;
• talab va taklif mutanosibligi;
• iqtisodiy о‘sishning izchilligi;
Biroq bozor iqtisodiyotining salbiy tomonlari ham mavjud va uning eng
asosiysi, bu kapitalning sekin-asta aholining kichik bir qismi qо‘lida tо‘planishi,
jamiyatda iqtisodiy va ijtimoiy tengsizlikning yuzaga kelishidir. Aksariyat
rivojlangan davlatlar mazkur muammo keskinligini soliq siyosati vositasida
yumshatishga — о‘sib boruvchi stavkalar asosida jismoniy shaxslar daromadlarini
soliqqa tortishga harakat qilishadi. Bunda fuqaro yillik daromadining dastlabki
qismi past stavkada soliqqa tortiladi yoki u soliqdan butkul ozod qilinadi.
Chunonchi, 2018 yilda daromadlarning soliqdan ozod qilingan ulushi Kanadada
11809 dollar, Germaniyada 8820 evro, Buyuk Britaniyada esa 5000 funt sterlingni
tashkil qildi. Aholining muhtoj toifalari о‘rta qatlam darajasiga kо‘tarilib olishi
uchun shunday yo’l tutiladi mazkur davlatlarda. Ayni paytda shaxsning daromadi
oshib borgani sayin о‘rtacha soliq miqdori ham shunga mos ravishda kо‘payib
boraveradi. Kanadada jismoniy shaxslarning daromadlari miqdoridan kelib
chiqilgan holda 0 dan 33 foizgacha, Germaniyada 14 dan 45 foizgacha, AQShda
10 dan 37 foizgacha, Xitoyda 3 foizdan 45 foizgacha, Janubiy Koreyada 6 dan 40
foizgacha, Turkiyada 15 dan 35 foizgacha о‘sib boruvchi shkala stavkalari asosida
soliqqa tortiladi.
Soliq qonunchiligi jismoniy shaxslar daromad turlarining barchasiga nisbatan
imkon qadar neytral va teng munosabatda bо‘lishi zarur.
• Birinchidan, soliqqa oid tartib-taomillarning muayyan iqtisodiy faoliyat
turini asossiz rag‘batlantirmasligiga yoki aksincha, jazolamasligiga erishiladi.
Fuqaro daromadlarini soliq omili emas, uning iqtidor va layoqatlari, bozordagi
talab hamda taklif va boshqalar belgilay boshlaydi.
• Ikkinchidan, soliq tо‘lovchilarning tegishli qonun hujjatlariga itoatkorligi,
hurmati oshadi.
• Uchinchidan, byudjetga jismoniy shaxslardan tushadigan soliq tushumlari
kо‘payadi.
Umuman
olganda,
“Faol
tadbirkorlik,
innovatsion
g‘oyalar
va
texnologiyalarni qо‘llab-quvvatlash yili” deb e’lon qilingan 2018 yilda ham soliq
siyosatini amalga oshirishda keskin chora-tadbirlardan voz kechilishi, barcha
biznes toifalari uchun soliqqa tortishni soddalashtirish va soliq yukini kamaytirish,
shu asosda ishlab chiqarishni va soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish zarurligi
ta’kidlangan.
Iqtisodiyotni soliqlar orqali boshqarishda soliq mexanizmi elementlaridan
keng kо‘lamda foydalaniladi. Ulardan keng qо‘llaniladigan va samarali choralari
sifatida soliq stavkalarini, soliq imtiyozlarini о‘zgartirish kabilarni alohida qayd
etib о‘tish lozim.
2019 yil 1 yanvardan boshlab jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan
soliqlar kamaytiriladi. Yuridik shaxslarning soliq majburiyatlari tovarlarni (ishlar,
xizmatlar)
realizatsiya
qilish
hajmidan
davlat
maqsadli
jamg‘armalariga
ajratmalarni bekor qilish hisobiga kamaytiriladi. Korxonaning rentAbelligi 15 %
bо‘lganda, 3.2 % miqdoridagi oborotdan undiriladi- gan ajratmalari miqdori 21
foizlik foyda solig‘i stavkasi teng edi. Soliq islohoti soliq tо‘lovchilarning
ixtiyorida qoladigan daromadlari ulushini oshiradi. Ushbu ta’sir doirada, Ularning
tovarlar va xizmatlarga, xususiy investitsiyalar hajmiga bо‘lgan talablari oshadi
hamda iqtisodiyotining о‘sish sur’atlarini jadallashtirishga kо‘maklashadi.
Xususan, 2019-yil 1-yanvardan:
• tushumdan olinadigan majburiy ajratmalarni tо‘liq bekor qilish natijasida
korxonalarda qо‘shimcha 5,2 trillion sо‘m daromad qoladi;
• jismoniy shaxslar uchun daromad solig‘ining eng yuqori stavkasi 22 foizdan
12 foizgacha kamaytirildi;
• yagona ijtimoiy tо‘lovi 25 foizdan 15 foizgacha tushirildi;
• fuqarolarning 8 foizlik sug‘urta badali bekor qilinishi natijasida aholi
daromadlari 6,5 foizga oshdi;
• yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i 5 foiz 2 foizga о‘zgartirildi;
• foyda solig‘i 14 dan 12 foizgacha, kichik biznes subyektlari yagona solig‘i 5
foizdan 4 foizgacha kamaytirilishi natijasida tadbirkorlar ixtiyorida 2 trillion sо‘m
qо‘shimcha mablag‘ qoladi;
Umuman olganda, mavjud 19 ta soliq va majburiy tо‘lovlar turi 15 tagacha
kamaytiriladi. Bunday yengilliklar natijasida byudjet tushumlarini ta’minlash biroz
qiyinlashadi. Shu bois, byudjet defitsitini qisqartirish, daromadlarni kо‘paytirish,
jumladan, ishchilar soni va ish haqini legallashtirish bо‘yicha tizimli ishlarni
amalga oshirish masalasi kо‘ndalang mavzu hisoblanadi. Bu borada, 2019 yilgi
Davlat byudjeti loyihasida 2017-2021 yillarda О‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bо‘yicha Harakatlar strategiyasida
kо‘zda tutilgan soliq va byudjet siyosati islohotlarning asosiy yo’nalishlari aks
ettirilgan.
2019 yilgi Davlat byudjeti daromadlar qismi 2018 yil iyun oyida qabul
qilingan
О‘zbekiston
Respublikasining
soliq
siyosatini
takomillashtirish
Kontsepsiyasining asosiy yo’nalishlariga muvofiq shakllantirilgan:
• Soliq islohotlarining asosiy maqsadi iqtisodiyot va aholiga soliq yukini
kamaytirish;
• Soliqqa tortish tizimini soddalashtirish hamda soliq ma’murchiligini
takomillashtirish.
Keyingi ikki yilda valyuta bozorini liberallashtirish, narxlar shakllantirishning
bozor mexanizmiga о‘tish, iqtisodiyotda, xususan qishloq xо‘jaligida tо‘lov
intizomini yaxshilash bо‘yicha amalga oshirilgan tadbirlar soliq yukini kamaytirish
bilan bir qatorda Davlat byudjeti daromadlarini sezilarli darajada oshishini
ta’minladi.
Umuman olganda, 2019 yil davlat byudjetining xarajat qismi ijtimoiy
yo’naltirilganligini saqlab qolmoqda. Xarajatlarning tо‘rtdan bir qismi: bolalarni
maktabgacha ta’lim bilan qamrab olishni kengaytirish, maktab ta’limini yaxshilash
va oliy ta’limni rivojlantirishga yo’naltiriladi. Shuningdek, axoliga tibbiy xizmat
kо‘rsatishni yaxshilash uchun zarur mablag‘lar nazarda tutilgan. Fundamental va
amaliy fanlarni rivojlantirishga, ilmiy faoliyat natijalarini ishlab chiqarishni joriy
etishga ajratilgan mablag‘lar xajmi qariyb ikki barobarga oshirilmoqda. Byudjet
tashkilotlarida ishlovchi xodimlarning tо‘lov qobiliyatini saqlab qolish maqsadida,
kelgusi yilda ham ish haqi, pensiya va stipendiyalar miqdorlarini inflyatsiya
darajasida oshirib borish siyosati davom ettiriladi.
2019 yildan boshlab Davlat byudjeti loyihasi kelayotgan yil uchun byudjet
parametrlari hamda kelgusi ikki 2020-2021 yillarga mо‘ljallangan о‘rta muddatli
byudjet mо‘ljallarini о‘z ichiga oladi.
О‘rta muddatli byudjet mо‘ljallari (О‘MBM) siljish (о‘zgarish) grafigi
asosida tuziladi, ya’ni har yili bir yil oldinga suriladi.
2019-2021 yillarga mо‘ljallangan о‘rta muddatli makroiqtisoiy kо‘rsatkichlar
iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning о‘rta muddatli prognozidan, demografik
о‘zgarishlardan, jahon bozorida strategik tovarlar narxlari о‘zgarishidan, tashqi va
ichki
investitsiyalar
hajmidan,
asosiy
savdo
hamkorlarining
iqtisodiyoti
rivojlanishidan va boshqa omillardan kelib chiqib shakllantirilgan.
Diagrammalardan kо‘rinib turibdiki iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda
daromadlarning о‘sishini kuzatish mumkin. Bu borada YAIM prognozi 3-4 yildan
keyin о‘sish sur’ati 6.8-7.1 foiz atrofida bо‘lishi kutilmoqda. (2.2.2-diagrammaga
qarang) Ushbu kо‘rsatkich mamlakatimizda amalga oshirilayotgan yangi soliq
siyosati konsepsiyasining tо‘g‘ri bajarilishi bilan bо‘g‘liq.
О‘rta
muddatli byudjet kо‘rsatkichlari ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish
prognozlaridan, soliq islohoti amalga oshirish davrida davlat xarajatlarining
о‘sishiga yo’l qо‘ymaslik, shuningdek, tashqi qarzning cheklangan miqdorini
belgilash qoidalari asosida tuzilgan. 2019 yilgi Davlat byudjeti taqchillik bilan
rejalashtirilgan bо‘lib, bu davlatning rejalashtirilgan xarajatlari kutilayotgan
daromadlaridan oshishini anglatadi. Etishmayotgan daromadlar respublika
byudjetining yil boshidagi bо‘sh turgan qoldiq mablag‘lari, xalqaro moliya
institutlarining tashqi qarzlari, ichki g‘aznachilik
obligatsiyalari chiqarish va inflyatsiyaga olib kelmaydigan boshqa manbalar
hisobiga qoplanadi.
2019-2021 yillarga mо‘ljallangan makroiqtisodiy kо‘rsatkichlar prognozi11
KUTILAYOTGAN URO - PROGNOZ
Aholi jon bo shiga YalM,
Ushbu diagrammada davlat byudjetining kelajakda ishonchli profisitni
ta’minlashini kо‘rsatib turibdi. Umuman olganda byudjet prognozida daromad va
xarajatlar о‘rtasidagi farq sezilarli darajada kamayib borishini bildirib turibdi.
Byudjet tizimi byudjetlarining barcha tushumlari va xarajatlari hisobini
yuritish
maqsadida
konsolidatsiyalashgan
byudjet
tuziladi.
О‘zbekiston
Respublikasining Konsolidatsiyalashgan byudjeti tarkibida Davlat byudjeti va
Davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlarini kо‘rish mumkin.
Konsalidasiyalashgan byudjet kiyingi moliyaviy yillarda musbat byudjet
holatiga о‘tish imkoniyati borligidan dalolat beradi.
О‘zbekiston Respublikasi Soliq siyosatini takomillashtirish kontsepsiyasida
belgilangan maqsadlarga erishish quyidagi rasmda kо‘rsatilgan.
Soliq yukini izchillik bilan kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish
va soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish iqtisodiyotni jadal rivojlantirish
hamda mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini yaxshilashning eng muhim
shartlari hisoblanadi.
Shu bilan birga, о‘rganishlar natijalari mazkur sohada bir maromda iqtisodiy
о‘sishga, ishbilarmonlik va investitsiyaviy faollikni oshirishga, sog‘lom raqobat
muhitini shakllantirishga, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy tо‘lovlar
yig‘iluvchanligining zarur darajasini ta’minlashga tо‘sqinlik qilayotgan bir qator
tizimli muammolarni bartaraf etish kо‘ndalang masala bо‘lib qoladi.
XULOSA
Soliq siyosatida soliq nazorati talablarini ta’minlaydigan qо‘shimcha
mexanizm va instrumentlarni kiritish yо‘li bilan soliq siyosatining konsepsiyasini
mukammalligini ta’minlashda soliq tо‘lovchilarning fikrlarini ham inobatga olish
zarur, xususan:
• jismoniy shaxslarga yakka tartibda tadbirkor sifatida rо‘yxatdan о‘tgan
holda, tegishli litsenziya olish sharti bilan yо‘lovchi tashish faoliyati bilan
shug‘ullanish huquqini berish;
• yo’lovchi va yuk tashish xizmati kо‘rsatuvchi korxonalar uchun, soliq solish
tizimidan qat’i nazar, har bir avtotransport uchun, о‘xshash faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq summasidan
kam bо‘lmagan miqdorda minimal soliq solish miqdorini belgilash tartibini joriy
qilish;
• yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun chegaraviy aylanma miqdordan (oyiga
45.0 mln.sо‘m) ortiq qismidan 4% miqdorida (qat’iy belgilangan soliq hisobiga)
soliq tо‘lash tartibini joriy etish;
• soliqdan imtiyozlar va preferensiyalar berish orqali yuridik shaxslar
faoliyatlarini yanada erkinlashtirish va ularning faoliyatlari samarasi oshishiga
imkoniyat yaratish.
• jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini respublika byudjeti va
mahalliy byudjetlar о‘rtasida teng ulushlarda taqsimlash;
• tuman va shaharlar mahalliy byudjetlarining bazaviy yilda aniqlangan
qо‘shimcha daromad manbalaridan qat’i nazar, о‘rta muddatli byudjetga
(kamaytirmasdan) soliq va boshqa majburiy tо‘lovlardan ajratmalar normalarini
biriktirish;
Soliq organlari va mahalliy hokimiyat organlari о‘rtasida yuzaga keladigan
munosabatlarga nisbatan о‘zaro hamkorlik respublikada olib boriladigan yagona
soliq siyosatini olib borishda, soliqlar va boshqa soliqlarga tenglashtirilgan
majburiy tо‘lovlarning hudud byudjetiga kelib tushishini ta’minlash bо‘yisha
vazifalarning bajarilishi natijalarini tahlil qilishda ishtirok etish orqali namoyon
bо‘ladi.
Shu о‘rinda mahalliy hokimiyat organlarining soliqlar bо‘yisha vakolatlariga
qisqasha tо‘xtalib о‘tadigan bо‘lsak, mahalliy hokimiyat organlari mamlakatimiz
soliq qonunshiligiga muvofiq bir qansha vakolatlarga ega bо‘lib, ular о‘zlarining
hududida joylashgan soliq tо‘lovshilarga mahalliy soliqlar va yigimlar bо‘yisha
qо‘shimsha soliq imtiyozlarini belgilash, soliq stavkalarining miqdorini Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgilab qо‘yilgan eng yuqori stavkalar doirasida belgilash
kabi vakolatlarini sanab о‘tishimiz mumkin.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning
maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab shiqiladi va amalga oshiriladi.
Soliqlar bо‘yisha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bо‘lib, ularning
har biri о‘z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan foydalanadi.
Bunda vakolatli organlar sifatida barsha hokimiyat organlari, jumladan, qonun
shiqaruvshi, ijro etuvshi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat kо‘rsatadi va unda
Davlat soliq qо‘mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda muhim ahamiyatga
ega bо‘lgan vazifalarni bajaradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI.
1.
О‘zbekistonRespublikasininKonstitusiyasi.-
Toshkent:О‘zbekiston,2014.
2.
О‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr- О‘zbekiston
RespublikasiAdliyavazirligi-T.:“Adolat”,2008y.-692B
3.
О‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi // О‘zbekiston
Respublikasi qonunhujjatlaritо‘plami,2013-yil.,52-I-son.
4.
О‘zbekiston Respublikasining “Mahalliy davlat hokimiyati idoralari
tо‘g‘risida”giQonuni//№279-II,2003-yil2-sentabrdaqabulqilingan.
5.
О‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
SH.M.Mirziyoyevning
mamlakatimizni
2016yildaijtimoiy-
iqtisodiyrivojlantirishningasosiyyakunlariva2017-yilga
dasturning
eng
muhim
mо‘ljallangan
ustuvor
iqtisodiy
yo’nalishlariga
bag‘ishlanganVazirlarMahkamasiningma’ruzasidan.//Xalqsо‘zi2017-yil.
6.О‘zbekistonRespublikasiPrezidentining«О‘zbekistonRespublikasiniyanada
rivojlantirish bо‘yicha Harakatlar strategiyasi tо‘g‘risida»gi PF-4947-sonli
Farmoni.
7.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 8-yanvardagi
“Respublika soliq organlari tizimini yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari
tо‘g‘risida”giPQ-1257sonliQarori.
8.
О‘zbekiston
Respublikasi
Prezidentining2010-yil
24-dekabrdagi
“О‘zbekiston Respublikasining 2011- yilgi asosiy makroiqtisodiy kо‘rsatkichlar
prognozi va Davlat byudjeti parametrlari tо‘g‘risida”gi 1449-sonli qarori.
Darsliklar, о‘quv qо‘llanmalar, monografiyalar
1.
S.K. Xudoyqulov. Soliq tizimi. Darslik. T, — «ILM ZIYO» — 2017
2.
1.I.A.Azizova
Natijaga
yo’naltirilgan
byudjetlashtirish:
о‘quv
qо‘llanma. 2010. T.
3.
Finansi. /Pod red. L.A. Drobozinoy -M.: YUNITI, 2010. -350 s.
4.
Malikov T., Haydarov N., “Byudjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni” О‘quv
qо‘llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008 y, - 84 b.
Internet resurslari
www.stat.uz
www.uza.uz
www.uza.uz
www.cbu.uz