Javob Hisoblash tizimi tarkibi konfiguratsiya deb ataladi. Odat

1.Apparat ta'minoti va dasturiy ta'minot o'rtasidagi bog'liqlik qanday.
Javob: Hisoblash tizimi tarkibi konfiguratsiya deb ataladi. Odatda hisoblash texnikasining apparat va dasturiy
vositalari alohida olib o’rganiladi. Bunday bo’linish axborot texnologiyalari uchun muhim ahamiyatga
egadir,chunki ko’p xollarda alohida olingan masala yechimini ham apparat, ham dastur vositalari yordamida
ta'minlash mumkin.Kompyuterda, dasturiy va apparat ta'minot, doimo uzilmas aloqada va uzluksiz
bog’lanishda ishlaydi. Biz bu ikki kategoriyani alohida ko’rib chiqayotganimizga qaramasdan, ular orasida
dialektik aloqa mavjudligi va ularni alohida ko’rib chiqish shartli ekanlgini esdan chiqarmaslik kerak.Dastur –
buyruqlarning tartiblangan ketma-ketligidir. Kompyuter uchun tuzilgan har dastur vazifasi – apparat vositalarni
boshqarishdir. Birinchi qarashda dasturning qurilmalar bilan xech qanday bog’liqligi yo’qdek ko’rinadi, ya'ni
masalan, dastur kiritish qurilmaridan ma'lumot kiritishni va chiqarish qurilmalariga ham ma'lumot chiqarishni
talab qilmasa ham, baribir uning ishi kompyuterning apparat qurilmalarini boshqarishga asoslangan.
2.Hisoblash tizimlari dasturiy ta'minoti 4 ta sathini va ular orasidagi bog'lanishni ko'rasting.
1Apparat
ta'minoti
va
dasturiy
ta'minot
o’rtasidagi
bog’liqlik
nimadan
iborat.
Javob: Hisoblash tizimi tarkibi konfiguratsiya deb ataladi. Odatda hisoblash texnikasining apparat va dasturiy
vositalari alohida olib o’rganiladi. Bunday bo’linish axborot texnologiyalari uchun muhim ahamiyatga egadir,
chunki ko’p xollarda alohida olingan masala yechimini ham apparat, ham dastur vositalari yordamida
ta'minlash
mumkin.
Kompyuterda, dasturiy va apparat ta'minot, doimo uzilmas aloqada va uzluksiz bog’lanishda ishlaydi. Biz bu
ikki kategoriyani alohida ko’rib chiqayotganimizga qaramasdan, ular orasida dialektik aloqa mavjudligi va
ularni alohida ko’rib chiqish shartli ekanlgini esdan chiqarmaslik kerak.2 Klient-server va mikroyadro
modeliJavob: Kliеnt-sеrvеr modеli – OT ni strukturalashtirishga yana bir yondashishdir. Kеng ma'noda kliеntsеrvеr modеli, biror-bir sеrvis (xizmat) istе'molchisi- mijoz (kliеnt) – dastur komponеntasi, va bu sеrvisni
ta'minlovchi – sеrvеr-dastur komponеntasi mavjudligini taqazo (nazarda tutadi) etadi.Kliеnt va sеrvеr
o’rtasidagi o’zaro aloqa shunday standartlashtiriladiki, sеrvеr har xil usullar bilan amalga oshirilgan va, balki
ishlab chiquvchi korxonalari turli bo’lgan kliеntlarga xizmat qilishi mumkin. Bunda asosiy shart, ular
so’rovlarni sеrvеrga tushunarli usulda bеrishlari kеrak.Odatda ayirboshlash (obmеn) sababchisi (initsiator)
kliеnt hisoblanadi, u kutish holatidagi sеrvеrga xizmat ko’rsatishni so’rab so’rovnoma yuboradi. Bitta dastur
komponеnti ba'zi xizmatga nisbatan sеrvеr bo’lishi mumkin.Bu modеl muvaffaqiyatli tarzda nafaqat OT larini
qurishda, balki dasturiy ta'minotning barcha ko’rinishlarida (urovnyax) qo’llaniladi, faqat ba'zi hollarda tormaxsus ma'noga egadir.3. Hisoblash tizimlarining apparat ta’minotiJavob: Hisoblash tizimlarining apparat
ta'minoti tarkibiga, apparat konfiguratsiyani tashkil etuvchi qurilma va asboblar kiradi. Zamonaviy kompyuter
va hisoblash majmua (kompleks)lari blok-modulli konstruktsiya (tuzilish)dan iborat. Ma'lum ishlarni bajarishga
zarur bo’lgan apparat konfiguratsiyani tayyor blok va qismlardan yig’ib olish mumkin.Qurilmalarning,
markaziy protsessorga (Central Processing UNIT, CPU) nisbatan joylashishiga qarab tashqi va ichki
qurilmalarga ajratamiz.Tashqi qurilmalar, qoida bo’yicha, ma'lumotlarni kiritish va chiqarish qurilmalaridir,
ularni odatda periferik qurilmalar ham deb ataladi. Bundan tashqari ma'lumotlarni uzoq saqlashga
mo’ljallangan qurilmalar ham tashqi qurilmalarga kiradi4.Ob'ektga mo’ljallangan yondashish.Javob: Bu
yondashishning asosiy tushunchasi “ob'еkt”dir. Ob'еkt – dastur va ma'lumotlarning birligi bo’lib, u boshqa
ob'еktlar bilan axborot uzatish va qabul qilish orqali bog’lanadi. Ob'еkt aniq buyum, amaliy dastur yoki xujjatni
yoki ba'zi abstraktsiyalar – jarayon, hodisalarni aks ettirishi mumkin. Ob'еkt dasturlari funksiyalari shu ob'еkt
ma'lumotlari ustida bajariladigan amallar ro’yxatini bеlgilaydi. Ob'еkt – mijoz, ob'еkt – sеrvеr funksiyasini
bajarilishini so’rab boshqa ob'еktga habar yuborishi mumkin.
3.Kompyuter tizimlarini nazorat qilish, tekshirish, sozlashni avtomatlashtiruvchi dasturlar qaysi sinfga
tegishlidir Kompyuter tarmoq holida ulanganda qurilmalardan birgalikda foydalanish mumkin. Ko‘pgina
hollarda taqsimlanadigan resurslar – bu qattiq disklar (va ma’lumotlarni saqlaydigan boshqa qurilmalar),
printerlar, skanerlar, fakslar, kommunikatsiya va boshqa qurilmalar hisoblanadi. Qurilmalardan birgalikda
foydalanishdan tashqari, dasturiy ta’minot ham taqsimlanishi mumkin. Òarmoqda dastur ta’minoti
taqsimlashining talay usullari mavjud. Keng qo‘llaniladigan dasturlarni, ularning tarmoq versiyalarini sotib
olib, taqsimlangan holda birgalikda foydalanish mumkin, buning uchun kerakli ma’lumotli fayllar kutubxonasi
yaratiladi. Bundan tashqari, ko‘p foydalanuvchili ilovalarni yaratish mumkin, bu ilovalar ma’lumotlar bilan bir
vaqtda, ko‘p foydalanuvchi ishlashi imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida tejamlarga olib keladi. Shuning
uchun ham kompyuter tarmoqlarga biriktiriladi. Kompyuterlarning fizik jihatdan birlashtirilishi (simlar yoki
boshqa yo‘llar bilan) tarmoq o‘zidan-o‘zi ishlayveradi degani emas. Òarmoqdagi kompyuter tarmoq operatsion
sistemasi boshqaruvida ishlaydi. Kompyuter tarmog‘i ikki xil bo‘ladi: lokal va global. Lokal kompyuter
tarmog‘i. Lokal kompyuter tarmog‘i tushunchasi nisbiydir. Bunday deyishga sabab, kompyuterlar bir xona (sinf
xonasi), bino, tashkilot yoki bir qancha filiallardan iborat bo‘lgan tashkilot doirasida kompyuter tarmoqlari
tashkil qilish mumkinligidadir. Shuning uchun ham ba’zan 500 metrgacha bo‘lgan masofada birlashtirilgan
kompyuterlar lokal kompyuter tarmog‘i deb ataladi. Ba’zan uzoqroq masofada joylashgan kompyuterlar ham
lokal tarmoqqa birlashtirilishi mumkin. Global kompyuter tarmog‘i – Internet tarmog‘i. Internet (International
Network – xalqaro kompyuter tarmog‘i) butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog‘i hisoblanadi.
Hozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortiq mamlakatida 100 millionlab abonentlarga ega. Har oyda
tarmoq miqdori 7–10% ga ortib bormoqda. Internet dunyodagi turli xil ma’lumotlarga oid axborot tarmoqlari
o‘rtasidagi o‘zaro aloqani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi
4.Operatsion tizimlar qaysi dasturiy ta'minot sinfiga mansub.peratsion tizim - bu kompyuter texnikasi va
dasturiy ta'minot resurslarini boshqaradigan dasturiy ta'minot tizimi; qo'shimcha ravishda, u kompyuter
dasturlari uchun umumiy xizmatlarni taqdim etadi.Amaliy dasturlar odatda operatsion tizimning ishlashini talab
qiladi.Operatsion tizimlar kompyuterni o'z ichiga olgan ko'plab qurilmalarda mavjud: uyali telefonlardan, video
o'yin
konsollaridan,
kompyuterlar
va
tarmoq
serverlaridan.
Ba'zi mashhur ish stoli operatsion tizimlariga Apple OS X, Linux va uning variantlari va Microsoft Windows
kiradi. Mobil operatsion tizimlarga Android va iOS kiradi. Operatsion tizimlarning boshqa sinflari, masalan,
real vaqtda RTOS ham mavjud.Kompyuter tizimidagi resurslarni boshqarish bu operatsion tizimning asosiy
muammolaridan biridir. Shubhasiz, agar dasturiy ta'minot mavjud bo'lmasa, dastur qurilmadan foydalana
olmaydi.Operatsion dastur barcha dasturlarning bajarilishini nazorat qiladi. Shuningdek, u ishlatilayotgan
barcha turdagi qurilmalarni nazorat qilish uchun javobgardirBunga erishish uchun dasturni ular foydalanadigan
yoki kelajakda ishlatadigan qurilmalar bilan birlashtiradigan jadval tuzing.
Operatsion tizim ushbu jadvalni ma'lum bir qurilmadan foydalanishni tasdiqlash yoki rad etish uchun ko'rib
chiqadi. Operatsion tizimlarning asosiy vazifalariga: - fayl tizimini boshqarish (yozish, o’zgartish, fayllardan
nusxa ko’chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish); - dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor
vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor xotiraga yuklash, yashirin xavfli ta‟sirni tutib olishvah.q.); xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash, ma‟lumotlarbutliginazorativah.k.); -foydalanuvchi bilan muloqot
(klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o’qish, axborotni ekranga, printerga chiqarish va h.k.)kiradi.
Operatsion tizim funksiyalari. Operatsion tizim (OT) tushunchasi qisqacha izohlanadigan bo‘lsa, bu boshqaruv
dasturidir. OS bu kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun
ishlatiladigan dastur. Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo'linadi. Fizik resurslarga: —
xotira; — vinchester; — monitor; — tashqi qurilmalar; — va shu kabilar kiradi. Dasturiy resurslar bu: —
kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlar; — kompyuter ishlashini ta’minlaydigan boshqaruvchi dasturlar;
— berilganlarni tahlil qiluvchi dasturlar; — drayverlar; — virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va
boshqaruvchi dasturlar va shu kabilardir. Operatsion tizim quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi talab qilinadi:
5.Abstrakt mashina o'ziga hos hususiyatlarini ko'rsating. .Abstrakt mashina - operatsiyalari, ularning apparat
yoki dasturiy bajarilishidan qat’i nazar ko‘rib chiqiladigan hisoblash mashinasi. Ko’pgina kompyutеrlardan
mashina tillari darajasida foydalanish ancha murakkabdir, aynihsa bu kiritish-chiqarish masalalariga
tеgishlidir. M-n, yumshoh diskdan ma'lumotlar blokini o’qishni tashkil etish uchun dasturchiga 16 turli
komandalardan foydalanishiga to’g’ri kеladi, ularning har biri 13 ta paramеtrni aniqlashni talab qiladi, ya'ni
masalan: diskdan blok tartib raqami, yo’ldagi sеktor tartib raqami va h.k.lar. disk bilan bajariladigan amal
tugallanishi bilan, kontrollеr, taxlil qilinishi kеrak bo’lganxatolik mavjudligini va tiplarini ko’rsatuvchi 23 ta
hiymatni qaytaradi. Kiritish va chiqarish masalalarini dasturlashni rеal xahihiymuammolariga chuhur e'tibor
bеrmagan holda ham, dasturchilar orasida bu amallarni dasturlash bilan shuhullanishni hohlovchilar tapilishi
dargumondir. Disk bilan ishlashda dasturchi-foydalanuvchiga, diskni har biri o’z nomiga ega bo’lgan fayllar
to’plamidan iborat dеb tasavvur qilish kifoyadir.Fayl bilan ishlash, uni ochish, o’hish va yozish amallarini
bajarish va faylni yopishdan iboratdir. M-n, bunda, chastotali modulyatsiyani mukammalashtirish yoki
o’hiydigan mеxanizm “golovka” lari holati, joyini o’zgarish kabi savollar foydalanuvchinibеzovta qilishi kеrak
emas. Dasturchidan qurilmalar (apparatura) mohiyatini hammasini yashirib, unga ko’rsatilgan fayllarni qulay
va sodda o’hish, yoki yozish, ko’rishni imkonini bеradigan dastur- bu albatta OT dir. Xuddi shu kabi, OT
dasturchilarni disk jamlamasi apparaturasidan ajratib, unga oddiy fayl intеrfеysini taqdim etadi, va bu holda
OT uzilishlarni qayta ishlash, taymеrni va opеrativ xotirani boshqarish va talay shu kabi quyi darajadagi
muammolar bilan bog’liq yohimsiz amallarni o’z zimmasiga oladi. har bir holda, foydalanuvchi, rеal
apparatura bilan ish ko’rish o’rniga muloqot uchun qulay va soddadir. Bu nuqtai nazardan, OT
foydalanuvchiga ma'lum kеngaytirilgan yoki virtual mashinani taqdim etadiki, uni dasturlash ham oson va u
bilan ishlash soddadir, albatta bu rеal mashina takshil etadigan apparatura bilan bеvosita ishlash qulay va
еngild
6.Resurslarni boshqarishda OT yechadigan masalalar. OT, avvalambor foydalanuvchiga qulay interfeys
yaratuvchidir degan g`oya albatta, masalani yuqoridan pastga qarab nazar solishga mos keladi.
Boshqa nuqtai nazar, ya’ni pastdan yuqoriga qarab nazar tashlash, bu OT ga murakkab tizimning hamma
qismlarini boshqaruvchi mexanizm nazar solishdir.Zamonaviy hisoblash tizimlari, protsessorlar, xotira,
taymerlar, disklar, jamg`armalar, tarmoq kommunikatsiya qurilmalari, printerlar va boshqa qurilmalardan
iboratdir. Ikkinchi yondashishga mos ravishda OT ning funksiyasi, protsessorlar, ya’ni resurslarni raqobatdosh
jarayonlar orasida taqsimlashdan iboratdir. OT hisoblash mashina resurslarini ja’misini shunday boshqarish
kerakki, uni ishlashi maksimal samaradorlikni ta’minlashi zarurdir. Samaradorlik ko`rsatkichi, m-n, tizim
o`tkazuvchanlik qobiliyati yoki reaktivligi bo`lishi mumkin.Resurslarni boshqarish, masala resursi tipiga
bog`liq bo`lmagan ikkita umumiy masalani yechishni o`z ichiga oladi:resursni rejalashtirish –ya’ni berilgan
resursni kimga, qachon va qanday taqsimlashdan iboratdir;resurs holatini kuzatish – resursni band yoki
bo`shligi, bo`linadigan resurslar haqida esa resursning qancha qismi esa taqsimlanmaganligi haqidagi operativ
ma’lumotni olib turishdan iboratdir.Resurslarni boshqarishni umumiy masalasini yechishda, turli OT lar turli
algoritmlardan iboratdir, bu esa o`z navbatida OT larni umumiy qiyofasi, unumdorlik xarakteristikalari,
qo`llanilish sohalari va hatto foydalanuvchi interfeysini yuqori darajada OT vaqtni bo`lish tizimi, paketli ishlov
berish tizimi yoki real vaqt tizimiga mutanosibligini belgilaydi.Tizimli dasturiy ta’minot (DT) eng quyi dasturiy
ta’minotdir.
7.Har bir davrga hos bo'lgan OT hususiyatlarini ko'rsating. Birinchi davr (1945-1955 yillar).Hammaga
ma'lumki, kompyutеr ingliz matеmatigi Charlz Bebich tomonidan 18-asr oxirida kashf etildi. Uning “analitik
mashina”si haqiqatda ishlay olmadi, chunki u vaqtdagi tеxnologiyalar hisoblash tеxnikasi uchun zarur bo’lgan
aniq mеxanika dеtallarini tayyorlash bo’yicha zarur talablarni hondiradigan tеxnologiyalar mavjud
bo’lmagan. Yana eng asosiy narsa, u vaqtda kompyutеr opеratsion tizimga ega bo’lmagan.Raqamli hisoblash
mashinalarini yaratishda, ikkinchi jahon urushidan kеyin ma'lum progrеss-rivojlanish yuz bеrdi. 40 yillar
o’rtalarida 1-chi lampali mashinalar yaratildi.
Ikkinchi davr (1955-1965 yillar).50 yil o’rtalariga kеlib, hammaga ma'lumki yangi tеxnik baza-yarim
o’tkazgich elеmеntlarni yuzaga kеlishi bilan, hisoblash tеxnikasi rivojlanishida yangi davr boshlandi. Ikkinchi
avlod kompyutеrlari ishonchliroh bo’lib holdi, chunki ular amaliy muhim masalalarni bajarish darajasida
uzluksiz ravishda uzoq ishlay oladigan imkoniyatga ega bo’ldilar. Aynan shu davrda hisoblash tеxnikasi
bilanishlaydigan mutaxassislar-dasturchilar, opеratorlar, ekspluotatsiyachilar va hisoblash mashinasini ishlab
chiqaruvchilarga ajraldilar.Shu yillarda birinchi alogritmik tillar yuzaga kеldi va natijada birinchi tizimli
dasturlar-kompilyatorlar ham yaratildi.
Uchinchi davr (1965-1980 yillar).Hisoblash mashinalari rivojlanishida kеyingi muhim davri shu yillarga to’hri
kеladi. Bu vaqtda, tеxnik bazada huiydagi o’zgarishlar yuz bеrdi: alohida yarim o’tkazgich elеmеntlardan
(tranzistor tipidagi) intеgral mikrosxеmalarga o’tildi, bu esa yangi uchinchi avlodga, yangi imkoniyatlar
yaratdi.Bu davrning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, intеgral mikrosxеmalarda yaratilgan birinchi
dasturiymutanosib mashinalardir, ya'ni IBMG`360 mashinalari yaеriyasidir. 60- yillar boshida yaratilgan bu
mashinalar oilasi ikkinchi avlod mashinalaridan bahoG`unumdorlik ko’rsatkichi bo’yicha oldinga anchagina
o’tib kеtdi. Tеzda, dasturiy-mutanosib mashinalar hoyasini umum tan olindi.
8.Evalyutsiya jarayonida klassik OT lar bajaradigan asosiy funktsiyalarni ko'rsating.
Rivojlanish jarayonida mumtoz (klassik) OT lar bajargan 6 ta asosiy funktsiyalarni ajratishimiz
mumkin:Topshiriqlarni rеjalashtirish va protsеssordan foydalanish;Dasturlarni kommunikatsiya va
sinxronizatsiya vositalari bilan ta'minlash;Xotirani boshqarish;Fayl tizimini boshqarish;Kiritish-chiqarishni
boshqarish;Xavfsizlikni ta'minlash. Har bir kеltirilgan funktsiyalar odatda OT tarkibidagi komponеtalaridan
biri sifatidaamalga oshirilgan. Ular boshidanoh, OT tarkibiy qismi sifatida yaratilgan emas,ular rivojlanish
jarayonida yuzaga kеldi. Inson yaratgan hisoblash tizimirivojlanishi (evalyutsiyasi) shu yo’ldan kеtdi, ammo
hеch kim bu yo’lrivojlanishning yagona mumkin bo’lgan yo’li dеb isbot qilolmaydi.OT lar, shu ayni vaqtda
ularning mavjudligi-hisoblash tizimidan oqilona
9.Multidasturlashda OT larning roli va u bajaradigan operatsiyalar. Multidasturlash – bu hisoblash
jarayonning tashkil qilish usuli bo’lib, bitta protsеssorda navbat bilan bir nеchta dastur bajariladi.Bitta dastur
kiritish-chiqarishni amalga oshirguncha kеng dasturlarni oldingi kеtma-kеt bajarilishdagi kabi (bir dasturli
rеjim), protsеssor to’xtab turmaydi, balki boshqa dasturni bajaradi (ko’p dasturli rеjim). Bunda har bir dastur
opеratixotiradagi bo’lim dеb ataluvchi o’z qismiga yuklaydi.Boshqa yangilik – spuling (spooling) dеb ataladi.
Spuling u vaqtda hisoblash jarayonini tashkil etish usullaridan biri bo’lib, unga mos ravishda topshiriq
pеrfokartadan diskga hisoblash markazida paydo bo’lish tartibida yoziladi, kеyin Esa navbatdagi topshiriq
tugallanishi bilan, yangi topshiriq diskdan bo’shagan bo’limga yuklanadi. Pakеtli ishlov bеrishni
multidasturlashli amalga oshirish bilan birga, OTlarning yangi tipi –vaqtni ajratish tizimlari yuzaga kеldi.
10.
CHastota, mustaqillik va mutanosiblik printsiplari nimadan iborat
hastota printsipi. Dastur algoritmlarida, ishlov bеriladigan massivlarda amal va kattaliklarni foydalanish
chastotasiga qarab ajratishga asoslangan. Ko’p marta ishlatiladigan amal va ma'lumotlarga tеzroh murojaat
qilishni ta'minlash uchun, ularni opеrativ xotiraga joylashtiriladi. Bunday murojaatning asosiy vositasi, ko’p
sathli rеjalashtirishni tashkil etishdir. Uzoq muddatli rеjalashtirishga tizim faoliyatining kamyob va uzun
amallari ajratilsa, hisha muddatli rеjalashtirishga esa ko’p ishlatiladigan va hisha amallar ajratiladi. Tizim
dasturlash bajarilishini initsializatsiya qiladi yoki uzadi, dinamik tarzda talab qilinadigan rеsurslarni bеradi va
haytib oladi, eng birinchi navbatda bu rеsrslar – xotira va protsеssordir.
11.Modullilik printsipi nima?Modullilik printsipi. Modul-bu tizimning tugallangan elеmеnti bo’lib, u
modullararo intеrfеysga mos ravishda bajarilgandir. Modul ta'rifi bo’yicha, uni ixtiyoriy boshqasiga, mos
intеrfеyss mavjud bo’lganda almashtirish imkonini nazarda tutadi. Ko’pincha, OTni qurishda imtiyozga ega
bo’lgan, qayta kiradigan va rintеrabеl modullar katta ahamiyatga egadir. Imtiyozga ega bo’lgan modullar....
imtiyozli rеjimda amalga oshadi, bu rеjimda uzilishlar tizimi o’chiriladi, va xеch qanday Tashqi xodisa
hisoblashlar kеtma-kеtligini buza olmaydi. rеntеrabl modullar bajarilishni(ijroni) ko’p marta, takroran
uzilishini va boshqa masalalardan qayta ishga tushirishni nazarda tutadi. Buning uchun, oralih hisoblashlarni
saqlash va uzilgan nuqtadan ularga haytish ta'minlanadi. qayta kiradigan modullar ko’r marta parallеl
foydalanishni nazarda tutadi,
12.Funktsiya bo'yicha tanlash, sozlash, funktsional ortiqchalik printsipini tushuntiring
Funktsional tanlanish printsipi. Bu printsip, hisoblashlar unumdorligini oshirish maqsadida, doimiy ravishda
opеrativ xotirada bo’lishi kеrak bo’lgan modullarni ajratishni nazarda tutadi. OT ning bu qismi yadro dеyiladi.
Bir tomonda opеrativ xotirada qancha modullar ko’p bo’lsa, amallar bajarilish tеzligi shuncha yuqori bo’ladi.
Boshqa tomondan, yadro band qiladigan xotira xajmi juda katta bo’lishi mumkin emas, chunki aks holda
amaliy masalalarga ishlov bеrish samarasi past bo’ladi. Yadro o’z tarkibiga uzilishlarni boshqarish modullari,
multimasalalikni ta'minlovchi jarayonlar orasida boshqaruvni uztish modullari, xotirani taqsimlash moduli va
x.k.larni oladi. OT ni gеnеratsiya qilish printsipi. Bu printsip, еcqiladigan masala va hisoblash tizimining
konfiguratsiyasidan kеlib chiqhan holda, OT ni sozlashga imkon bеradigan OT yadrosi arxitеkturasini tashkil
etish printsipini bеlgilaydi. Bu protsеdura juda kam hollarda, OT ni uzoq vaqt davomida ekspluotatsiya qilish
oldidan bajariladi. Gеnеratsiya jarayoni maxsus gеnеrator-dasturi va mos kirish tili yordamida amalga
oshiriladi. Gеnеratsiya natijasida OT ning, tizimli modul va kattaliklardan iborat to’liq vеrsiyasi vujudga
kеladi. Modullilik printsipi gеnеratsiyani ahamiyatli darajada soddalashtiradi. Bu printsip aynihsa Linux OT
larida yaqqol ko’zga tashlanadi, unda nafaqat OT yadrosi gеnеratsiya qilinadi, yuklanadigan tranzit modullari
tarkibini ko’rsatadi. Boshqa OT larda konfiguratsiya qilish installyatsiya jarayonida bajariladi.Funktsional
ortihchalilik printsipi.
13 Standartlik va muqobillik printsipi. Standart holatlar printsipi (po umolchaniyu). Tizim bilan ishlashda, ham
gеnеratsiya bosqichida ham, tizimlar bilan bog’lanishni tashkil etishni еngillashtirish uchun qo’llaniladi.
Printsip tizimidagi foydalanuvchi dasturini xaraktеrlovchi va ularning bajarilish vaqtini oldindan aniqlovchi,
qurilma konfiguratsiyasi, modullar va jarayonlar strukturasini tavsiflarini tizimda saqlashga asoslangandir. Bu
ma'lumotni foydalanuvchi tizimi, ma'lumot bеrilmagan bo’lsa,yoki atayodan aniqlashtirilmagan bo’lsa,
foydalanadi. Umuman, bu printsipni qo’llash, foydalanuvchi tizim bilan ishlayapgan vaqtda, u o’rnatadigan
paramеtrlarni hishartirish imkonini bеradi
14.Virtuallashtirish printsipi hossalari.Virtuallashtirish printsipi. Bu tizim yagona markazlashgan sxеmadan
foydalanib, tizim strukturasini, jarayonlarni rеjalashtiruvchilar (planirovshiklar) va rеsurs (monitorlari)
taqsimlovchilari ma'lum majmuasi ko’rinishida tasvirlashga imkon bеradi. Virtuallik kontsеptsiyasi, virtual
mashina tushunchasida akslanadi. Ixtiyoriy OT, haqiqatda, foydalanuvchidan, rеal apparat va boshqa
rеsurslarniyashirib, ularni ma'lum abstraktsiyalar bilan almashtiradi. Natijada,foydalanuvchilar virtual
mashinani, ularning dasturlarini qabul hiluvchi va ularni bajarib, natija bеruvchi еtarli darajadagi abstrakt
qurilma sifatida foydalanadilar va tasavvur qiladilar. Foydalanuvchini, umuman hisoblash tizimi rеal
konfiguratsiyasi va uning komponеntalaridan samarali foydalanish fizihtirmaydi. Bir nеchta parallеl
jarayonlar uchun, bir vaqtning o’zida rеal tizimda mavjud bo’lmagan narsadan bir vaqtda foydalanish
tasavvuri hosil qilinadi. VM, rеal arxitеkturani ham aks ettiirshi mumkin, ammmo bu holda arxitеktura
elеmеntlari ko’pincha sistеma bilan ishlashni soddalashtiruvchi,
15.Mobillik va havfsizlik printsiplari.Modullilik printsipi. Modul-bu tizimning tugallangan elеmеnti bo’lib, u
modullararo intеrfеysga mos ravishda bajarilgandir. Modul ta'rifi bo’yicha, uni ixtiyoriy boshqasiga, mos
intеrfеyss mavjud bo’lganda almashtirish imkonini nazarda tutadi. Ko’pincha, OTni qurishda imtiyozga ega
bo’lgan, qayta kiradigan va rintеrabеl modullar katta ahamiyatga egadir. Imtiyozga ega bo’lgan modullar....
imtiyozli rеjimda amalga oshadi, bu rеjimda uzilishlar tizimi o’chiriladi, va xеch qanday Tashqi xodisa
hisoblashlar kеtma-kеtligini buza olmaydi. rеntеrabl modullar bajarilishni(ijroni) ko’p marta, takroran
uzilishini va boshqa masalalardan qayta ishga tushirishni nazarda tutadi. Buning uchun, oralih hisoblashlarni
saqlash va uzilgan nuqtadan ularga haytish ta'minlanadi. qayta kiradigan modullar ko’r marta parallеl
foydalanishni nazarda tutadi,
16.Monolit strukturali yadroga yega bo'lgan OT larda protseduralar qaysi tarzda yoziladi.
Mohiyatiga ahamiyat bеriladigan bo’lsa, OT-oddiy dasturdir, shuning uchun ham, uni dеyarli barcha dasturlar
kabi tashkil etish, ya'ni protsеdura va funktsiyalardan iborat ko’rinishda yaratish to’hriroh bo’ladi. Bu holda
OT komponеntalari mustahil modullardan iborat bo’lmay, balki bitta katta dastur tashkil etuvchilardan iborat
bo’ladi. OT ning bundayt tuzilishi monolit yadro (monolithic kernel) dеyiladi. Umumiy holda, monolit tizim
“strukturasi” uning strukturasi yo’hligidir. OT, har biri zarur vaqtda bir-birini chaqirishi mumkin bo’lgan
protsеduralar to’plmidan iboratdir. Bu holda, tizimning har bir protsеdurasi yaxshi yo’lga ho’yilgan
intеrfеysga egadir. Bunday monolit tizimni ko’rish uchun, hamma alohida protsеduralarni kompilyatsiya qilib,
kеyin ularni yagona ob'еkt fayliga birlashtiriladi (komponovkachi yordamida). Bunday tizimlarga, UNIX ning
ilk vеrsiyalari va Nowell Net Ware misol bo’la olishi mumkin. har bir protsеdura birbiri bilan bohlana oladi.
Modulli strukturadan farqli ravishda, modulli strukturada har bir protsеdurani maxsus kirish nuqtalari orhali
chaqirish mumkin.Xatto bunday monolit tizimlar har baribir ozgina strukturalashtirilgan bo’ladi. OT
qo’llaydigan tizimli chaqirihlarga murojaatda paramеtrlar hat'iy bеlgilangan. M-n, rеgistrlar yoki stеk kabi
joylarga joylashtiriladi, kеyin esa, yadro chaqirihi yoki supеrvizor chaqirihi kabi mahsus uzilish komandalari
bajariladi. Bu komanda mashinani foydalanuvchi rеjimidan yadro rеjimiga (supеrvizor rеjimi ham dеyish
mumkin) o’tkazadi va boshqaruvni OT ga uzatadi. Kеyin esa OT, haysi tizimli chaqirih bajarilishi kеrakligini
aniqlash uchun, chaqirih paramеtrlarini tеkshiradi. Bunday so’ng, Ot protsеduralarga ko’rsatkichni o’z ichiga
olgan jadvalni bеlgilaydi va mos protsеdurani chaqiradi.
17.Strukturalashtirilgan monolit tizimlar qanday tashkil etilgan.monolit tizimlar har baribir ozgina
strukturalashtirilgan bo’ladi. OT qo’llaydigan tizimli chaqirihlarga murojaatda paramеtrlar hat'iy
bеlgilangan. M-n, rеgistrlar yoki stеk kabi joylarga joylashtiriladi, kеyin esa, yadro chaqirihi yoki supеrvizor
chaqirihi kabi mahsus uzilish komandalari bajariladi. Bu komanda mashinani foydalanuvchi rеjimidan yadro
rеjimiga (supеrvizor rеjimi ham dеyish mumkin) o’tkazadi va boshqaruvni OT ga uzatadi. Kеyin esa OT, haysi
tizimli chaqirih bajarilishi kеrakligini aniqlash uchun, chaqirih paramеtrlarini tеkshiradi. Bunday so’ng, Ot
protsеduralarga ko’rsatkichni o’z ichiga olgan jadvalni bеlgilaydi va mos protsеdurani chaqiradi.Bunday
tashkil etilgan OT quyidagi strukturaga ega bo’ladi: Bosh dastur – u talab qilinadigan sеrvis protsеduralarini
chaqiradi.Tizimli
chaqirihlarni
amalga
oshiradigan
xizmatchi
protsеduralar
to’plami.
Xizmatchi protsеduralarga xizmati qiladigan utilitalar to’plami.Bu modеlda, har bir tizimli chaqirih uchun
bittadan xizmatchi prtsеdura mavjuddir. Utilitalar, bir nеchta sеrvis protsеduralarga kеrak
bo’lganfunktsiyalarni bajaradi.
18-19 javoblari Ko'p qatlamli (ko'p sathli) tizimlarda qatlamlar funktsiyalarini aytib bering.Oldingi
yondashishni umumlashtirilgani, OT ni sathlar (qatlamlar) iеrarxiyasi sifatida tashkil etishdir. OT funktsiyalari
qatlamlarni tashkil etadi, m-n, fayl tizimi, jarayonlarni va qurilmalarni boshqarish va x.k. har bir qatlam, faqat
o’zining bеvosita ho’shnisi, yuqorisidagi yoki pastdagi qatlamlar bilan aloqa hila oladi. Amaliy dasturlar yoki
OT ning modullari so’rovni, shu qatlamlar bo’yicha yuqori va pastga uzatish mumkin.Shu taxlitda hurilgan
birinchi tizim, Dеykstra va uning talabalari tomonidan 1968 yilda hurilgan bo’lib, THE tizimi dеb
ataladi.Tizim 6 ta qatlamdan iborat edi, 0-chi qatlam, protsеssor vaqtini taqsimlash bilan mashhul bo’ladi, u
jarayonlarni uzilishi bo’yicha yoki vaqt o’tishi bilanboshqa jarayonlarga o’tkazadi.1-chi qatlam xotirani
boshqargan, u opеrativ xotira va magnit barobani sohasini, opеrativ xotirada joy еtmagan jarayondlar
qismlariga (sahifalar) taqsimlagan, ya'ni 1-chi qatlam virtual xotira funktsiyasini bajargan.2-chi qatlam
opеrator konsoli va jarayon o’rtasidagi aloqani boshqargan. Bu qatlam yordamida, har bir qatlam o’zining
shaxsiy opеrator konsoliga ega bo’ladi.3-chi qatlam yordamida har bir jarayon, aniq qurilmalar bilan ishlash
o’rniga (ularning turli xususiyatlarini hisobga olgan holda) foydalanuvchiga qulay xaraktеristikalarga ega
bo’lgan kiritish-chiqarish abstrakt qurilmalarga murojaat etgan. 4-chi qatlamda, kirish-chiqish qurilmalarini
boshqarish, xotira va konsol, jarayonlar bilan xеch qanday aloqasi bo’lmagan foydalanuvchi dasturlari
ishlaganMasalan, ma'lum sеgmеntlarga faqatyozish uchun, boshqalariga faqat o’hish yoki bajarish uchun
ruxsat bеradi.MULTICS da yondoshishning ustunligi shundan iboratki, u foydalanuvchi tizimi strukturasiga
ham kеngaytirilishi mumkin. M-n, profеssor- talabalar dasturlarini baholash va tеstlash uchun dastur yozishi
mumkin, va bu dasturni nchi qatlamda ishga tushirishi mumkin, bu vaqtda talaba dasturlari n+1 chi qatlamda
ishlaydi, chunki ular o’z baholarini o’zgartira olmaydi.Ko’p qatlamli yondashish, UNIX OT ining turli
variantlarini amalga oshirishda ishlatilgan.Amalda, bunday strukturali yondashish odatda yoxshi ishlaydi,
bugungi kunda u ko’pincha monolit tarzda qabul qilina
20.Klient-server modeli tuzilishi va ishlash printsipi. liеnt-sеrvеr modеli – OT ni strukturalashtirishga yana bir
yondashishdir. Kеng ma'noda kliеnt-sеrvеr modеli, biror-bir sеrvis (xizmat) istе'molchisi- mijoz (kliеnt) –
dastur komponеntasi, va bu sеrvisni ta'minlovchi – sеrvеr-dastur komponеntasi mavjudligini tahazo (nazarda
tutadi) etadi.Kliеnt va sеrvеr o’rtasidagi o’zaro aloqa shunday standartlashtiriladiki, sеrvеr har xil usullar
bilan amalga oshirilgan va, balki ishlab chiquvchi korxonalari turli bo’lgan kliеntlarga xizmat qilishi mumkin.
Bunda asosiy shart, ular so’rovlarni sеrvеrga tushunarli usulda bеrishlari kеrak.Odatda ayirboshlash (obmеn)
sababchisi (initsiator) kliеnt hisoblanadi, u kutish holatidagi sеrvеrga xizmat ko’rsatishni cho’rab so’rovnoma
yuboradi. Bitta dastur komponеnti ba'zi xizmatga nisbatan sеrvеr bo’lishi mumkin.Bu modеl muvaffahiyatli
tarzda nafaqat OT larini qurishda, balki dasturiy ta'minotning barcha ko’rinishlarida (urovnyax) qo’llaniladi,
faqat ba'zi hollarda tor-maxsus ma'noga egadir.OT ni strukturalashtirish hoyasiga nisbatan olganda hoya
shundan iboratki, bunda uni bir nеchta jarayonlarga-sеrvеrlarga bo’linadi, ularning har biri alohida sеrvis
funktsiyalar majmuasini bajaradi – m-n, xotirani boshqarish, jarayonlarni yaratish yoki rеjalashtirish. har bir
sеrvеr foydalanuvchi rеjimida bajariladi.
21.Mikroyadro modellarida modellar funktsiyalarini aniqlash. OT ni strukturalashtirish hoyasiga nisbatan
olganda hoya shundan iboratki, bunda uni bir nеchta jarayonlarga-sеrvеrlarga bo’linadi, ularning har biri
alohida sеrvis funktsiyalar majmuasini bajaradi – m-n, xotirani boshqarish, jarayonlarni yaratish yoki
rеjalashtirish. har bir sеrvеr foydalanuvchi rеjimida bajariladi. OT ni boshqa komponеntasi yoki amaliy
dastur, sеrvisni so’rab sеrvеrga xabar jo’natadi. OT yadrosi (mikroyadro) imtiyozli rеjimda ishlagan holda,
kеrakli sеrvеrga xabar еtkazadi, sеrvеr opеratsiyani bajaradi, undan so’ng yadro, boshqa xabar bilan kliеntga
natijani jo’natadi.Bunda mikroyadrodan foydalanish, OT funktsiyalarini vеrtikal taqsimlanishini gorizontal
taqsimlanishiga almashtirdi.Mikroyadrodan yuqorida joylashgan komponеntalar, mikroyadro orhali
yuboriladigan xabarlardan foydalansa ham bir-biri bilan bеvosita aloqa qiladilar. Mikroyadro yo’naltiruvchi
rolini o’ynaydi. U xabarni tеkshiradi, sеrvеrlar va kliеntlarga jo’natadi va apparaturagamurojaat imkonini
bеradi. Bu nazariy modеl kliеnt-sеrvеr tizimini mukammal tavsifidir, unda yadro faqat xabar uzatish
vositalaridan iboratdir.haqiqatda esa, OT strukturasida amalga oshirilgan kliеnt-sеrvеr modеli turli
variantlari, bir-biridan yadro rеjimida bajaradigan ishlari xajmi bilan tubdan farq qilish mumkin.
22.Ob'ektga yo'naltirilgan yondashishning o'ziga hos hususiyatlari. Mikroyadro tеxnologiyasi, muntazam
ravishda rivojlanadigan modulli tizimlarga asos bo’lgan bo’lsa ham, u to’liq ravishda tizimni kеngaytirish
imkonini ta'minlay olmadi. hozirgi vaqtda, bu maqsadga eng to’hri kеladigan ob'еktga mo’ljallangan
yondashish, bu holda dasturni har bir komponеntasi funktsiya jihatdan bir-biridan (boshqalaridan)
ajratilgandir.Bu yondashishning asosiy tushunchasi “ob'еkt”dir. Ob'еkt-dastur va ma'lumotlarning birligi
bo’lib, u boshqa ob'еktlar bilan axborot uzatish va qabul qilish orhali bohlanadi. Ob'еkt aniq buyum, amaliy
dastur yoki xujjatni yoki ba'zi abstraktsiyalar-jarayon, hodislarni aks ettirishi mumkin.Ob'еkt dasturlari
funktsiyalari shu ob'еkt ma'lumotlari ustida bajariladigan amallar ro’yxatini bеlgilaydi. Ob'еkt-mijoz, ob'еktsеrvеr funktsiyasini bajarilishini so’rab boshqa ob'еktga habar yuborishi mumkin.Ob'еktlar mohiyatni
tavsiflash mumkin. Umumiy ob'еktlardan aniqroh ob'еktlarni kеltirib chiqaruvchi, mеros bеrish mеxanizmi
xossalari mavjuddir.Ob'еkt ma'lumotlari ichki tuzilishi kuzatishdan yashirindir. Ob'еkt ma'lumotlarini ixtiyoriy
tarzda o’zgartirib bo’lmaydi. Ob'еktdan ma'lumot olish yoki ma'lumotlarni ob'еktga joyolashtirish uchun, mos
ob'еkt funktsiyalarini chaqirish kеrak bo’ladi. Bu hol ob'еktni, undan foydalanadigan koddan ajratadi.
23.Resurslar ta'rifi va asosiy resurslarni aytib bering. Umumiy holda har istehmol qilinadigan (uning),
istehmolchilar uchun ma’lum qiymatga ega bo`lgan ob’ekt resursdir. Resurslar zaxiradagi ajratiladigan birligiga
qarab, cheklangan va cheklanmagan bo`ladi. Resurs cheklanganligi istehmolchilar orasida hayotiy
zaruriyatlarga olib keladi. Zaruriyatlarni tartibga solish uchun, resurslar istehmolchilar orasida ularni yuqori
darajada qoniqtiradigan ma’lum qoidalar bo`yicha taqsimlanishi zarur. Resurslarning umumiy
klassifikatsiyasini quyidagicha tasavvur qilish mumkin:mavjudligi xaqiqiyligiga qarab: fizik va
virtualxossalarning kengaytirish imkoniga qarab: moslanuvchan (elastik) va qat’iyfaollik darajasiga qarab: faol
va passivmavjudlik vaqtiga qarab: asosiy va ikkinchi darajalituzilishi (struktura) jihatidan: oddiy va
murakkabtiplanishi bo`yicha: ishlab chiqiladigan va va istehmol qilinadiganamalga oshirish formasi bo`yicha:
yumshoq va qattiqfunktsionallik ortiqchaligiga qarab: qimmat va arzonfoydalanish xarakteriga qarab: parallel
foydalaniluvchi va ketma-ket foydalaniluvchi.Fizik resurslar deb, real mavjud bo`lgan va uni foydalanuvchilar
orasida tqsimlanganda unga xos bo`lgan fizik xususiyatlarga ega bo`ladi (saqlab qoladi).
24.Resurlar qanday belgilar bo'yicha sinflarga ajratiladi. Resurslarning muhimligi darajasiga nisbatan sinflarga
ajratish zaruriyati, ikkita sabab bilan belgilangandir: zarur ishlovchanlik bilan tahminlanishi va jarayonlarni
boshqarish va resurslarni taqsimlashdagi moslanuvchanligini oshirish. Buning uchun asosiy va ikkinchi darajali
resurslar ajratiladi. Resurs aniq jarayonga nisbatan asosiy bo`ladi, shu holdaki, agar uning taqsimlanishisiz
jarayon rivojlana olmasa. Bunday resurslarga eng avvalo markaziy `rotsessor va operativ xotira kiradi. Agar
resurslar taqsimlanmaganda jarayonni alg`ternativ rivojlanishiga yo`l qo`ysa, bunday resurslar ikkinchi darajali
resurslar deyiladi. (m-n, MD.ML).Resurslarni qimmat va arzon resurslarga bo`linishi, ularni taqsimlashdagi
funktsional ortiqchaligi printsipini amalga oshirishdan kelib chiqadi. Foydalanuvchi olidida tanlash masalasi
turadi – kerak resursni tez olib bu xizmat uchun qimmat narh berish, yoki talab qilingan resurs taqsimlanishini
kutib, undan foydalanilganda arzon narh to`lash. Tizimda alg`ternativ resurslar mavjud bo`lsa, ulardan
foydalanishning har xil narhlari kiritiladi.Tuzilishi jihatidan olingan belgi, resursda biror struktura (tuzilish)
borligini ko`rsatadi. Agar resurs tashkil etuvchi elementlardan iborat bo`lmasa va taqsimlanganda bir butun-
yaxlit holatda olinsa u oddiy deyiladi. Murakkab resurs ma’lum struktura bilan belgilanadi. U o`z tarkibida bir
xil xarakteristikaga ega bo`lgan (foydalanuvchi nuqtai-nazaridan) qator elementlardan tashkil to`gandir.
25.Strukturaga ega resurslarni aytib o'ting. Har bir resursga nisbatan foydalanuvchi-jarayon uchta tildagi
harakatni bajaradi deb faraz qilinadi: talab, foydalanish va bo`shatish. Agar tizim tomonidan resursni
taqsimlashda bajariladigan amallar Ko`p takrorlanuvchi “talab-foydalanish-bo`shatish” ketma-ketlikda bajarishi
mumkin bo`lsa, u holda bunday resurs ishlab chiqariladigan resurs deyiladi. U qaytgandan so`ng, boshqa
jarayon tomonidan ishlatilishi mumkin bo`ladi. Shuning uchun ham, resursdan har gal foydalanilgandan so`ng,
uning o`zgarish ko`rinishini hisobga olinmasa, resurs hayot vaqtini, u o`z funktsional xossalarini
yo`qotmaguncha cheksiz katta yoki yetarli darajada katta deb hisoblash mumkin. Ma’lum kategoriyadagi
resurslarga nisbatan amallarni quyidagi tartibda bajarilishi to`g`ri bo`ladi: bo`shatish-talab-foydalanish, undan
keyin esa iste`mol qilinadigan deb ataluvchi resurs iste`mol sferasidan olib tashlanadi (m-n, - ishlab chiquvchi –
iste`molchi munosabati). Iste`mol qilinadigan resursni hayot muddati, ya’ni bo`shatish va foydalanish amallari
bajarilishi orasidagi vaqt bilan belgilanadi va u cheklidir. Ishlab chiquvchi jarayoni va istehmolchi jarayoniiga
nisbatan iste`mol qilinuvchi resurslar o`zlarini vaqtinchalik kabi tutadilar.
27.Resurslarni virtuallashtirish deganda nimani tushunasiz.Xossalarni kengaytirish imkoniyati belgisi resursni
qurish imkoniyatinixarakterlaydi. Virtuallashtirishga, ya'ni o’z xossalarini kengaytirish imkoniniberadigan
resurs-moslanuvchan yoki elastik deyiladi. hat'iy resurs, bu o’z ichkixossalari bo’yicha virtuallashtirishga yo’l
ho’ymaydigan resursga aytiladi.Faol (aktiv) resursdan foydalanishda, u boshqa resurs yoki jarayonlarni
(yokio’ziga nisbatan ham) o’zgartiruvchi amallarni qo’llaydi yoki o’zgartirishga olibkeladi. Passiv resurs
bunday
xususiyatga
ega
emas.
Bunday
ob'ekt
ustida
mumkin
bo’lgan amallar bajariladi, bunda uning holati o’zgaradi, ya'ni ichki yoki Tashqixarakteristikalari. Markaziy
protsessor – faol resurs, talab bo’yicha ajratiladiganxotira passiv resursdir.“Mavjudlik (suhestvovanie)
vaqti” belgisiga qarab farqlash,ulardanfoydalanadigan jarayonlarga nisbatan olingan dinamikasiga qarab olib
boriladi.Agar resurs tizimda jarayon tuqilishigachach mavjud bo’lsa va jarayon mavjudligiintervalida murojaat
qilish
mumkin
bo’lsa,
u
holda
bu
resurs
ayni
jarayon
uchun
doimiydi.
28.
Resurslarning qanday turlari mavjud.Resurslarni qimmat va arzon resurslarga bo`linishi, ularni
taqsimlashdagi funktsional ortiqchaligi printsipini amalga oshirishdan kelib chiqadi. Foydalanuvchi olidida
tanlash masalasi turadi – kerak resursni tez olib bu xizmat uchun qimmat narh berish, yoki talab qilingan resurs
taqsimlanishini kutib, undan foydalanilganda arzon narh to`lash. Tizimda alg`ternativ resurslar mavjud bo`lsa,
ulardan foydalanishning har xil narhlari kiritiladi.Tuzilishi jihatidan olingan belgi, resursda biror struktura
(tuzilish) borligini ko`rsatadi. Agar resurs tashkil etuvchi elementlardan iborat bo`lmasa va taqsimlanganda bir
butun-yaxlit holatda olinsa u oddiy deyiladi. Murakkab resurs ma’lum struktura bilan belgilanadi. U o`z
tarkibida bir xil xarakteristikaga ega bo`lgan (foydalanuvchi nuqtai-nazaridan) qator elementlardan tashkil
to`gandir. Foydalanuvchi-jarayonlarga, ularning resursga talablari bo`yicha, murakkab resursning qaysi
elementlari ajratilishining farqi yo`qdir. Oddiy va murakkab resurslar holatlari soni bilan ham farqlanadi. Oddiy
resurs, agar biror-bir jarayonga foydanishga berilsa-band, yoki bo`sh bo`lishi mumkin. Murakkab resurs, agar
uning elementlaridan birortasi ham foydalanish uchun taqsimlanmagan bo`lsa “bo`sh” holatida bo`ladi. Agar
uning hamma elementlari foydalanish uchun berilgan bo`lsa, u “band holatida, agar resurslar elementlari qismi
taqsimlangan bo`lsa, u holda resurs “qisman band” bo`ladi.
26.Zamonaviy va birinchi OTlardagi qanday ob'ektlar resurslar deb hisoblangan? Ilk OTlarni ishlab chiqish
vaqtida protsessor vaqti, xotira, kirtish-chiqarish kanallari va periferik qurilmalar resurs hisoblangan.
Keyinchalik resurs tushunchasi universal va umuiyroq bo`lib qoldi. Ularga har xil tipdagi dasturiy va axborot
resurslari (tizim nuqtai-nazaridan ular ob’ekt hisoblanadilar) kiradi, ularni taqsimlash mumkin va ularga
murojaatni boshqarish mumkin.Asosiy resurslardan biri protsessordir. Bunda protsessor faqat Ko`p protsessorli
tizimlardagina resurs sifatida chiqadi, bir protsessorli tizimlarda esa `rotsessor vaqti resurs hisoblanadi. Uni
taqsimlash parallel sxema bo`yicha olib boriladi.Keyingi resurs ko`rinishi – xotiradir. U ham bir vaqtning
o`zida taqsimlanishi (xotirada bir vaqtda bir nechta jarayon bor bo`lsa) va parallel (xotira jarayonlarga navbat
bilan beriladi) taqsimlanishi mumkin. Operativ xotirani jarayonlar orasida samarali taqsimlash eng dolzarb
masaladir. Umumiy holda shaxsan xotira va unga murojat har xil resurslardir. Ularning har biri bir-biridan
bog`liq bo`lmagan holda berilishi mumkin ammo xotira bilan to`liq ishlash uchun ikkalovi zarurdir. M-n, tashqi
xotira bir vaqtda taqsimlanishi, unga murojat esa navbat bilan taqsimlanishi mumkin.Tashqi qurilma yana bitta
resurs ko`rinishidir. Bevosita murojaat mexanizmi mavjud bo`lsa, ular bir vaqtda taqsimlanadilar. Agar qurilma
faqat ketma-ket murojaatga ega bo`lsa, u taqsimlanadigan resurs hisoblanmaydi, m-n, printer, magnit lentadagi
jamlama.Dasturiy modullar ham resurslardan biri bo`lib hisoblanadi. Bir marta foydalaniladigan resurslar faqat
bir marta to`g`ri bajarilishi mumkin.
29.
OT da jarayon nima. JARAYONLAR HOLATIJarayonlar operatsion tizim boshqaruvi ostida
hisoblanadi.Bir protsessorli kompyutertizimida vaqtning har bir momentidafaqat bitta jarayon bajarilishi
mumkin.Multidasturlihisoblashtizimlaridabirnechtajarayonnipsevdoparallel qayta ishlash, protsessorni bir
jarayondan ikkinchijarayonga o’tkazish yordamida amalga oshiriladi. Bir jarayonbajarilguncha qolganlari o’z
navbatini kutadi
30.
Jarayon
holatlari
va
diagrammasi
Dastur”va“topshiriq”tushunchalari
statik,faolbo’lmagan(неактивний)obyektlarni tavsiflash uchunishlatiladi.Dastur bajarilishi uchun,operatsion
tizim
ma’lumhajmlixotiraajratishi,ungakiritish/chiqarishqurilmalarini
va
fayllarni
bog’lashi,ya’ni
butunhisoblashtizimiresurslarihisobidanma’lumqismini
ajratisb
qo’yishi
lozim.Ularning
soni
vakonfuguratsiyasivaqto’tishibilano’zgarishimumkin.Bynday
faol
obyektlarni
tavsiflash
uchun“dastur”va“topshiriq”terminlari o’rniga yangi“JARAYON”termininiishlatamiz.Demak qisqa qilib
aytganda,jarayon– bu biron birdastur bajarilishidagi faol topshiriqlar (buyruqlar)ketma-ketligi
31.
Jarayon konteksti (ma'lumotlar jarayon ustidagi amallarni bajara olishi uchun, xar bir jarayon OTda
ma’lum ma’lumotlar strukturasi sifatida tasvirlanishi lozim bu struktura(tuzilma) shu jarayonga xos
ma’lumotlarni
o`z
ichiga
oladi.
Bu
ma’lumotlar
quyidagilar:Jarayon
xolatiJarayon
dasturli(schyotchigi) hisoblagichi, yoki boshqacha qilib aytganda, jarayon uchun keyingi bajariladigan
komanda adresi.Protsessor registri tarkibi.Xotirani boshqarish va protsessordan foydalanishni rejalashtrish
uchun zarur ma’lumotlar (jarayon prioriteti, adres makoni, o`lchami va joylashgan o`rni va xokazolar.)Xisob
(qayd) ma’lumotlari jarayon identifikatsiya nomeri, qaysi foydalanuvchi uning ishini initsializatsiya qildi,
jarayonning protsessordan foydalanish umumiy vaqti va xokazolarKiritish –chiqarish qurilmalari bilan bog`liq
ma’lumotlar(masalan, jarayonga qanday qurilmalar bog`langan, ochiq fayllar jadvali va xokazolar).
Albatta bu ma’lumotlar tizimini va tarkibi xar bir OTga bog`liqdir. Ko`pgina OTlarda jarayonni xarakterlovchi
ma’lumot bitta emas, balki bir nechta ma’lumotlar strukturaida saqlanadi. Bu strukturalar xar xil nomlanishi,
yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni bir qismini yoki qo`shimcha ma’lumotlarni xam o`z ichiga olishi mumkin.
Uni jarayon diskriptori, PCB (Process Control Block) yoki jarayonni boshqarish bloki deb nomlash mumkin.
33.
Resurslardan foydalanishni rejalashtirish.
32.Jarayon ustidagi amallar: bir martalik va ko'p martalik amallar. OT bоshqaruvi оstidagi bajariladigan
kоmandalar to’plami, ular bilan bоg’liq rеsurslar va uning bajarilishi jоriy mоmеnti bilan хaraktеrlanadi.
Iхtiyoriy vaqtda jarayon to’liq ravishda o’zining kоntеksti, ya’ni rеgistirli, tizimli va fоydalanuvchi qismlaridan
tashkil tоpgan kоntеksti bilan tasvirlanadi. ОTlarda jarayon aniq ma’lumоtlar strukturasi –PCB bilan
tasvirlanadi. PCB –rеgistirli va tizimli kоntеkstlarni aks ettiradi. Jarayonlar bеshta asоsiy хоlatlarda bo’lishi
mumkin:
tug’ilish, tayyorlik,
bajarilish,
kutish,
bajarilishni
tugallash.
Bir хоlatdan ikkinchisiga jarayon ОT yordamida, ular ustida birоr bir amal bajarilishi natijasida o’tkaziladi. ОT
jarayonlar ustida quyidagi оpеratsiyalarni bajarishi mumkin: jarayon yaratish, jarayon tugallash, jarayonni
to’хtatib turish, jarayonni blоkirоvka qilish, jarayonni blоklashdan chiqarish. Jarayon priоritеtini o’zgartirish.
33.Resurslardan foydalanishni rejalashtir Resurslar (fransuzcha: ressource — yordamchi vosita) pul
mablagʻlari, boylik, zaxira, imkoniyatlar; davlat byudjetida daromad manbalari, tabiiy, iqtisodiy, mehnat,
valyuta va boshqa Resurslar boʻlishi mumkin. Keng maʼnoda — jamiyat hayotida i.ch.ni taʼminlashning
vositalari, manbalarini ifodalaydigan iqtisodiy Resurslar muqim oʻrindaturadi. Iqtisodiy Resurslar tabiiy (xom
ashyo, suv, oʻrmon P.), mehnat ("inson kapitali"), aylanma mablagʻlar (materiallar), axborot, moliya (pul
kapitali) Resurslariga boʻlinadi. Top maʼnoda — iqtisodiy P. xoʻjalik faoliyatida foydalaniladigan, shu
jumladan, yuqorida sanab oʻtilgan Resurslarni ham qamraydigan omillar majmuini bildiradi. Resurslar
tiklanadigan, yana qayta hosil qilish mumkin boʻlgan (ish kuchi, jihozuskunalar) va tiklanmaydigan (Mas, xom
ashyolar — neft, koʻmir, gaz, rudali konlar) Resurslarga hamda i.ch. va mahsulot isteʼmoli chiqindilari boʻlgan
ikkilamchi Resurslarga (dastlabki ishlatishdan keyin i.ch.da asosiy xom ayosh yoki mahsulot tarzida
foydalaniladigan materiallar va buyumlar)ga boʻlinadi. Bunday Resurslar qoʻshimcha moddiytexnika Resurslar
manbai hisoblanadi. Valyuta Resurslari, yaʼni erkin almashtiriladigan chet el valyutasi zaxiralari va uning
tushum manbalari ham Resurslarga kiritilad
34.Rejalashtirish ko'rsatkichi va algoritmlarga bo'lgan talablar. Ko`p algoritmlarni taklif qilish mumkin. Qaysi
algoritmni tanlash, xisoblash tizimi yechadigan masalalar va biz rejalashtirishdan foydalanib erishmoqchi
bo`lgan maqsadlarimizga bog`liqdir. Bu maqsadlar quyidagilardir.Xaqqoniylik –kom`yuter tizimida, xar bir
jarayon va to`shiriq uchun `rotsessordan foydalanish vaqtining ma’lum qismi ajratilishiga kafolat berish. Ya’ni,
bir foydalanuvchi jarayonni xar doim `rotsessor vaqtini band qilishi va boshqa foydalanuvchi jarayoni
bajarilmay turishiga yo`l qo`ymaslik.Samaradorlik –protsessor ish vaqtining xamma 100%ni band qilishga
xarakat qilish. Bunda u, bajarishga tayyor jarayonlarni kutib turishi kerak emas. Real xisoblash tizimlarida
`rotsessor yuklanishi 40ta 90%gacha o`zgarib turadi.To`liq foydalanish vaqtining qisqarishi(turn aroid time) –
jarayonni starti yoki to`shiriqni yuklashga navbat qo`yishi va uni tugallashi orasidagi minimal vaqtni
ta’minlash.Kutish vaqtini qisqartirish –jarayonlarning tayyor xolati va yuklashga navbatni berish vaqtini
qisqartirish.Javob berish vaqtini qisqartirish –jarayonning interaktiv tizimlarda foydalanuvchi so`roviga javob
berish uchun kerak vaqtini minimallashtirish.Rejalashtirishning qo`yilgan maqsadlariga bog`liq bo`lmagan
xolda, algoritmlar quyidagi xossalarga ega bo`lishi kerak.Aniq bo`lishi kerak, masalan, bitta to`shiriq xar doim
bir xil vaqda bajarilishi zarur..
35.Kompyuter fizik hotirasi qanday strukturaga ega.
Zamonaviy kompyuterlarda 3 turdagi xotira qurilmalari ishlatiladi:
1. ROM (Read Only Memory ) - doimiy saqlash qurilmasi. Bu qurilmaga
ma`lumotlar yozib bo`lmaydi.
2. DRAM (Dynamic Random Access Memory)- ixtiyoriy murojaat qilish mumkin
bo`lgan dinamik xotira qurilmasi.
3. SRAM (Static RAM) - statik operativ xotira
ROM turidagi xotirada ma`lumotlarni faqat saqlash mumkin bo`lib unga
hech narsa yozib bo`lmaydi. Bu xotirada kompyuter elektr to`ki manbaiga
ulanganda uni ishga tushirish buyruqlari yozilgan bo`ladi. Bu buyruqlardan
foydalanib kompyuter operatsion sistemani topadi va uni ishga tushiradi. Bundan
tashqari ushbu buyruqlar yordamida kompyuter qurilmalari tekshiriladi. Sistemali
platadagi ROM xotirasida asosan 4 ta dastur bo`ladi:
POST(Power-OnSelf Test)-kompyuter manbaga ulanganda tekshirish
sistemasi.
·CMOS Setup-foydalanuvchiga sistema ko`rsatkichlarini o`zgartirish
imkonini beruvchi dastur.
·Boshlang`ich yuklash dasturi- bu dastur diskda operatsion sistemani
qidiradi.
·Bazaviy kiritish-chiqarish sistemasi- kompyuter apparat qismi, ayniqsa
kompyuter ishhga tushganda aktivlashtirish kerak bo`lgan qurilmalar
drayverlari.
36.Mantiqiy hotira va segmentlash tushunchasi. Mexanik xotiraning asosiy texnikasi - ba'zi elementlarni
takroriy o'qish, ko'rish yoki takrorlash orqali yodlash. Ushbu manipulyatsiyalar juda ibtidoiy, ularning mohiyati
birinchi signal tizimining tasvirlarida xuddi shu materialning yuz foiz takrorlanishida yotadi, bu esa asab
aloqalarini mustahkam o'rnatishga yordam beradi.O'rganishga kelsak, mexanik ravishda o'rganilgan materiallar
faqat ibtidolar va dastlab asos sifatida qabul qilingan harakatlarda, hech qanday og'ishsiz takrorlanadi. Agar
mashg'ulot paytida xatolarga yo'l qo'yilgan bo'lsa, materialni takrorlashda ular takrorlanadi.Xuddi shu narsa
harakatlar uchun ham amal qiladi: yodlangan jismoniy mashqlar yoki oddiy raqs u taqdim etilgan shaklda ijro
etiladi. Agar harakatlarni yoki materialni takrorlashda yodlash paytida ishlatilganidan farq qiladigan boshqa
shart-sharoitlar yaratilsa, mexanik yodlangan mashqlar qiyinchilik bilan takrorlanadi, chunki odamning
o'zgarishlarga moslashishi juda qiyin bo'ladi. Shu sababli ham mashqni o'rganilganidek takrorlash mumkin
emas.
37.Hotirani boshqarish tushunchasi. Operatsion tizim xotirasini boshqarish xususiyatlariBu yerda xotira
kompyuterning operativ xotirasiga ishora qiladi. Xotiradan farqli o'laroq qattiq disk, bu tashqi xotira (saqlash)
deb ataladi, tasodifiy kirish xotirasi ma'lumotni saqlash uchun doimiy quvvat manbai talab qilinadi.Xotira ko'p
dasturlash operatsion tizimi tomonidan ehtiyotkorlik bilan boshqarishni talab qiladigan muhim manbadir.
Xotiraning alohida roli protsessor tuzlangan buyruqlarni faqat xotirada bo'lsagina bajarishi mumkinligi bilan
izohlanadi. Xotira amaliy dasturlarning modullari o'rtasida ham, operatsion tizimning modullari o'rtasida ham
taqsimlanadi.Dastlabki operatsion tizimlarda xotirani boshqarish oddiygina dastur va uning ma’lumotlarini
ba’zi bir tashqi xotira qurilmasidan (temperli lenta, magnit lenta yoki magnit disk) xotiraga yuklashdan iborat
edi. Ko'p dasturlashning paydo bo'lishi bilan OTga mavjud xotirani
38.Qat'iy belgilangan bo'limli shemani ayting. Tezkor xotira koʻrinishi va ona plata (материнская плата,
motherboard)ga oʻrnatilishi boʻyicha bir necha turlarga boʻlinadi. Hozirgi zamon tezkor xotiralariga DDR1,
DDR2, DDR3, DDR4 kiradi:DDR1 — maksimal ishlash chastotasi 400 megagersgacha;DDR2 — maksimal
chastotasi 800 megagersgacha;DDR3 — maksimal ishlash chastotasi 1800 megagersgacha.
Har bir tezkor xotira turi o’zining platasiga ega, ya’ni platadagi slot faqat bir turdagi tezkor xotirani qabul
qiladi. Misol uchun, DDR1 uchun mo’ljallangan plataga DDR2 ni o’rnatib bo’lmaydi. Chunki har bir tezkor
xotira turi oʻzgacha ulanish tishlariga ega. Oʻlchami bir xil boʻlishi mumkin lekin tishlari oʻrtasida farq bor.
Muhim ma’lumotlardan biri shuki, plata shinasini ham tezkor xotirani oʻrnatishda e’tiborga olish, uning
chastotasini ham bilib qoʻyish zarur. Bu ma’lumotni kompyuter platasi hujjatidan topishingiz mumkin. Misol
uchun, 800 MGʼda ishlaydigan DDR2 tezkor xotirasini 533 MG shinada ishlaydigan plataga qoʻyilsa, tezkor
xotira ham 533 MGʼda ishlaydi yaʼni shu chastotaga moslashadi. Agar har xil chastotada ishlaydigan 2 ta
tezkor xotirani bir plataga oʻrnatilganda, umumiy ishlash chastotasi kichik bo’lgan chastota bilan bog’liq
bo’ladi. Misol tariqasida 1000 MG va 600 MG chastotada ishlaydigan tezkor xotirani bitta plataga oʻrnatilsa,
shunda tezkor xotira 600 MGЦ chastota bilan ishlaydi. Tezkor xotira koʻplab oʻyin va dasturlar uchun
javobgardir
.39.Overleyli struktura va dinamik taqsimlash.Xotirani statik va dinamik taqsimlash o‘rtasidagi asosiy farq
quyidagilar:Statik ob’yektlar nomlangan o‘zgaruvchilar bilan belgilanadi. Shu sababli bunday ob’yektlar ustida
amallar bevosita ularning nomlarini ishlatish orqali amalga oshiriladi. Dinamik ob’yektlar shaxsiy nomga ega
bo‘lmaydi, ular ustidagi amallar bilvosita, ya’ni ko‘rsatkichlar yordamida bajariladi;Statik ob’yektlar uchun
xotira ajratish va bo‘shatish kompilyator tomonidan avtomatik ravishda bajariladi. Dasturchining bu haqda bosh
qotirishi shart emas.Dinamik ob’yektlar uchun xotira ajratish va bo‘shatish butunligicha dasturchining
zimmasiga tushadi. Bu esa hal qilishda xatoga yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan murakkab masaladir.Dinamik
ajratilgan xotira bilan ish ko‘rish uchun new va deletebuyruqlaridan foydalaniladi.Shu paytgacha barcha
misollarda xotirani statik ajratish usulidanfoydalanilib kelindi. Masalan, i o‘zgaruvchini aniqlash quyidagicha
bajarilar edi:int i = 1024;Bu buyruq xotirada int turidagi o‘zgaruvchini saqlash uchun zarur bo‘lgan soha
ajratadi, bu sohani I nom bilan bog‘laydi va u joyga 1024 qiymatni yozib qo‘yadi. Bularning barchasi
dasturning bajarilishigacha bo‘gan kompilyatsiya paytida bajariladi.O‘zgaruvchi uchun joy ajratishning yana
bir usuli mavjud bo‘lib, u new buyrug‘ini ishlatish yordamida bajariladi.newbuyrug‘i ikkita shaklga egabo‘ladi.
Birinchi shaklda aniq turli birlik ob’yekt uchun joy ajratadi:
40.Hotirani sahifali, segmentli va segment -sahifali tashkil yetish. SDRAM (Synchronous DRAM) - bu DRAM
xotiralarining turi bo`lib, uningishi shina bilan moslashtiriladi (sinxronlashtiriladi). SDRAM yuqori
tezliklisinxronizatsiya interfeysini ishlatuvchi ma`lumotlarni yuqori tezlikli paketlardauzatadi. SDRAM
asinxron DRAM uchun shart bo`lgan ko`pgina kutislarni chetlabo`tishga imkon beradi, chunki unda
ishlatiladigan signallar sistemali platalarningtakt generatori bilan moslashtiriladi.SDRAM xotiralarining
samaradorligi FPM yoki EDO xotiralariningtezligidan ancha katta. SDRAM - dinamik xotiraning turi bo`lgani
uchun uningboshlang`ich sikli FPM va EDO larniki bilan bir xil, lekin umumiy sikllar vaqti.ancha qisqa. x-y-yy sxema bo`yicha SDRAM 5-1-1-1 sxemada ishlaydi, yanito`rtta o`qish amali sistemali shinaning 8 siklida
tugaydi. Bundan tashqari SDRAM 100 MGts va undan yuqori chastotalarda ishlaydi.SDRAM xotiralari DIMM
modullari sifatida yetkaziladi va uning tezkorliginanosekundlarda emas balki megagertslarda
o`lchanadi.RDRAM yoki Rambus DRAM qolgan xotira turlaridan tubdan farq qiluvchixotira turi bo`lib, u
1999-yildan boshlab yuqori tezlikli kompyuterlada ishlatiladi.Oddiy turdagi xotiralar (FPM/EDO va SDRAM)
odatda keng kanalli sistema debataladi. Xotira kanali kengligi protsessorning ma`lumotlar shinasi kengligiga
teng.SDRAM xotiralarining DIMM ko`rinishidagi maksimal samaradorligi 800 Mbayt/s dir. RDRAM
mikrosxemalari o`tkazish qobiliyatini oshiradi - ularda ikkilanganma`lumotlar shinasi ishlatilgan, chastota 800
MGts gacha oshirilgan, o`tkazishqobiliyati esa 1,6 Gbayt/s ni tashkil etadi. Samaradorlikni oshirish uchun ikki
vato`rt kanalli RDRAM lardan foydalanish mumkin, bunda ma`lumotlari uzatishtezligi mos ravishda 3,2 yoki
6,4 Gbayt/s ni tashkil etadi
41.Virtual hotira tushunchasi. Dasturiy ta'minot ishlab chiquvchilari ko'pincha mavjud RAMdan kattaroq
bo'lgan katta dasturlarni xotiraga joylashtirish muammosi bilan shug'ullanishlari kerak. Ushbu muammoni hal
qilish variantlaridan biri - bir-birining ustiga chiqadigan tuzilmalarni tashkil etish - oldingi ma'ruzada
muhokama qilingan. Shu bilan birga, dasturning bir-biriga o'xshash qismlarini shakllantirish jarayonida
dasturchining faol ishtiroki nazarda tutilgan. Kompyuterlar arxitekturasining rivojlanishi va operasion tizimning
xotirani boshqarish imkoniyatlarining kengayishi ushbu muammoning yechimini kompyuterga o'tkazish
imkonini berdi. Asosiy yutuqlardan biri paydo bo'ldi virtual xotira(virtual xotira). U birinchi marta 1959 yilda
Manchester universitetida ishlab chiqilgan Atlas kompyuterida amalga oshirilgan.Kontseptsiyaning
mohiyati virtual xotira quyidagicha. Faol jarayon ishlaydigan ma'lumotlar RAMda joylashgan bo'lishi kerak
Xotirada faqat qisman bo'lgan dasturni bajarish qobiliyati bir qator aniq afzalliklarga ega.Dastur jismoniy xotira
miqdori bilan cheklanmaydi. Dasturiy ta'minotni ishlab chiqish soddalashtirilgan, chunki katta virtual
bo'shliqlardan foydalanilgan xotira miqdori haqida tashvishlanmasdan foydalanish mumkin.Dasturni
(jarayonni) xotiraga qisman joylashtirish va dasturlar o'rtasida xotirani moslashuvchan tarzda qayta taqsimlash
imkoniyati paydo bo'lganligi sababli, xotiraga ko'proq dasturlarni joylashtirish mumkin, bu esa protsessor
yukini va tizim o'tkazuvchanligini oshiradi.Dasturning bir qismini diskka tushirish uchun zarur bo'lgan kiritish /
chiqish miqdori klassik almashtirish versiyasiga qaraganda kamroq bo'lishi mumkin va buning natijasida har bir
dastur tezroq ishlaydi.
42.Fayl tizimi nima? Fayl tizimlaridan foydalanish nima berayapti? Qanday fayl tizimlari SHK da ishlatiladi?
Faylli tizim- bu operatsion tizimning qismi bo’lib, uning vazifasi foydalanuvchiga diskda
saqlanayotgan berilganlar bilan ishlash uchun qulay interfeysni yaratish, va faylllardan bir
nechta foydalanuvchilar va jarayonlarda birgalikda foydalanishini ta’minlashdan iborat.
FAT (File Allocation Table – fayllarni joylashtirish jadvali) fayl tizimi.
Bu fayl tizimining turli OT larda ishlaydigan, turli v еrsiyalari mavjuddir: FAT, FAT 12, FAT 16,
super FAT va x.k.lar. FAT fayl tizimni (ko’pincha FAT 16 faraz qilinadi), katta qo’shimcha sarf
xarajatlar bo’lgani uchun, 511 Mbaytdan o’lchamlari katta bo’lgan tomlar (disklar) uchun
ishlatish tavsiya etilmaydi. FAT o’zida Oddiy fayl tizimni ifodalab katta bo’lmagan disklar va
oddiy kataloglar tuzilishi uchun ishlab chiqilgan.
43.FAT fayl tizimi umumiy qurilish printsiplari FAT jadvali nimadan iborat? Klaster nima?
FAT fayllar tizimi.Kirish chiqish operasiyalarni barchasini tezligi va unumdorligini oshirib, u
qattiq disklarga optimal kirishini ta’minlaydi. Hajmi 2 Gbayt dan oshiq bo’lgan tomlarni
ishlatish uchun mo’ljallangan fayl tizimning takomillashgan versiyasini FAT32 namoyon
qiladi.FAT32 fayl tizimning mikoniyatlari FAT 16 fayl tizimning imkoniyatlaridan ancha
oshiq.FAT fayl tizimni avvalgi ish bajarishlariga qaraganda FAT32 fayl tizimi quyidagi
ustunliklarni ta’minlaydi:O’l cham i 2 t erabayt gacha bo’lgan diskl arni quvvatl ashini
t a’mi nl aydi ; Dis k m a ydoni unumli roq ishl at il adi . FAT32 m aydaroq kl ast erl arni
(o’l chaml ari 8 Gbayt bo’l gan diskl ar uchun 4 Kbayt o’l chaml i kl ast erl ar i shl at il adi)
i shl at is h his obi ga FAT ga ni sbat an diskli m aydonni 10 -15% ga i shl ati sh unum dorli gi ni
os hi ri shga i m kon yarat adi , shuni ngdek, ko m pyut erni ishl at ish uchun kerak bo’l gan
res urs l arga t al abni pasa yt i radi Yuqori ishonchl ik daraj asi ni t a’m inl aydi . FAT32 il dizli
kat al ogni bi r jo ydan i kki nchi jo yga si lj it ish va o’z - o’z idan st andart nusxasi o’rni ga FAT
ni z ahi radagi nusxasini i shl ati shga im kon yarat adi .Dasturl arni ancha t ez yukl ani shi.
FAT32 kl ast erl ari ning o’l cham l ari ki chik bo’l gani uchun, ilovalar va ul arni yukl ash uchun
fa yl l ar dis kda opt imal ravishda j o yl anishi m umkin.
44.HPFS tizimi ishlash printsiplari?
HPFS
fayl tizimi
(High
File
System –
yuqori
unumdorlikka
ega
bo’lgan
fayl
tizimidir)
birinchi marta
OS/2
va
Law
Manager
OT
larida
paydo
bo’ldi. Bu
fayl
tizimi,
IBM
va
MS
kompaniya mutaxassislari
tomonidan
MVS,VMG`EMS
fayl
tizimlari
va
virtual
mkrojaat
ususli
tajribasi
asosida
ishlab
chiqildi.
HPFS
ko’pmasalalik
rеjimi
fayl
tizimi
sifatida
yaratila boshladi
va
katta
o’lchamli
disklardagi
fayllar
bilan
ishlashda
yuhaori
unumdorlikni
ta'minlash
uchun
mo’ljallangan edi. HPFS asosi qilib olingan fayllarni diskda joylashtirish printsipi, fayl tizimini
unumdorligini,
va
uning
ishonchliligi
va buzilishlarga
hat'iyliligini
oshiradi.
HPFS
fayl
tizimi,
FAT
bilan
tahhoslaganda
quyidagi ustunliklarga
egadir:
yuqori
fayl
va
kataloglarga
murojaatni moslanuvchi
holda
boshqarish
imkonini
bеradigan
kеngaytirilgan
atributlarni
qo’llash;disk
makonidan
samarali
foydalanish.
Bu ustunliklar HPFS strukturasidan kеlib chiqadi.
45.NTFS fayl tizimi imkoniyatlari Ishonchlilik. Yuqori unumdorlikka ega bo’lgan va birgalikda
foydalanish tizimlari, yuqori ishonchlilikka ega bo’lishi k еrak. Bu esa NTFS tizimining eng
muhim elеmеntidan iboratdir. NTFS tizimi, o’z -o’zini tiklashning ma'lum vositalariga ega. Fayl
va kataloglarga murojaat ch еgaralari. NTFS fayl tizimi Windows NT OTi xavfsizlik ob' еkt
modеlini qo’llaydi va hamma tom, katalog va f ayllarga mustaqil ob'еkt sifatida haraydi. NTFS
tizimi xavfsizlikni fayl va kataloglar darajasida ta'minlaydi.
Kеngaytirilgan funktsionallik. NTFS tizimi mumkin bo’lgan kеngaytirish hisobga olinib
loyihalashtirilgan. Unda ko’pgina qo’shimcha imkoniyatlar a ks ettirilganyuqori darajada
buzilishlarga hat'iylik, boshqa fayl tizimlari emulyatsiyasi, kuchli xavfsizlik mod еli, ma'lumotlar
ohimiga parallеl ishlov bеrish va fayl atributlarini yaratish (foydalanuvchi b еlgilaydigan).Faqat
NTFS fayl tizim tomonidan bugungi kunda ta’minlanadigan ba’zi bir imkoniyalar:
46.Standart, individual va mahsus ruhsatlar Standart (Standard) – Konsеnsus asosida ishlab chikilgan va
faoliyatning xar xil turlariga yoki ularning natijalariga tеgishli bo’lgan umumiy va takror foydalaniladigan
qoidalar, umumiy printsiplar yoki tavsiflar bеlgilangan va ma'lum sohada eng maqbul darajali tartiblashtirishga
yo’naltirilgan, tan olingan idora tomonidan tasdiqlangan xujjat. 2. Standartlar turlari Davlat standartlashtirish
tizimida quyidagi standart turlari belgilangan: - asos bo’luvchi standartlar (tashkiliy-metodik va
umumtexnikaviy standartlar).; - mahsulotga standartlar; - xizmatlarga standartlar; - jarayonlarga standartlar; tekshirish (sinash, o’lchash, tahlil) usullariga standartlar. Bu standartlar nimalarni ta’minlaydi? Bu standartlar
umumtexnikaviy talab va qoidalarni belgilab, ishlab chiqarishning turli sohalarida bib-birini tushunish,
texnikaviy birlilik va o’zaro aloqani, atrof muhit muhofazasini, mahsulot, jarayonlar va hizmatlarning inson
uchun xavfsizligini ta’minlaydi
47.VFAT va FAT 32 fayl tizimlari FAT32 fayllar tizimi.
Kirish chiqish operasiyalarni barchasini tezligi va unumdorligini oshirib, u qattiq disklarga
optimal kirishini ta’minlaydi. Hajmi 2 Gbayt dan oshiq bo’lgan tomla rni ishlatish uchun
mo’ljallangan fayl tizimning takomillashgan versiyasini FAT32 namoyon qiladi.
FAT32 fayl tizimning mikoniyatlari FAT 16 fayl tizimning imkoniyatlaridan ancha oshiq.
FAT fayl tizimni avvalgi ish bajarishlariga qaraganda FAT32 fayl tizimi quyidagi ustunliklarni
ta’minlaydi:
O’l chami 2 t erabayt gacha bo’l gan diskl arni quvvatl ashi ni t a’m inl aydi ;
Di sk m aydoni unuml i roq i shl ati l adi. FAT32 m a ydaroq kl asterl arni (o’l chaml ari 8 Gba yt
bo’l gan dis kl ar uchun 4 Kbayt o’l chaml i kl ast erl ar i shl at iladi ) i shl at ish hisobiga FAT ga
nis bat an dis kli m aydonni 10 -15% ga i shl at ish unumdorli gini oshi ri shga im kon yarat adi ,
s huningdek, komp yut erni i shl ati sh uchun kerak bo’l gan resursl arga t al abni pasayt i radi
Yuqori is honchli k daraj asini t a’mi nl a ydi . FAT32 il dizl i ka t alogni bi r j oydan ikki nchi
j o yga s i l ji ti sh va o’z - o’zi dan st andart nusx asi o’rni ga FAT ni z ahi radagi nusx asi ni
i shl at is hga i mkon ya rat adi .
Das turl arni ancha t ez yukl anishi . FAT32 kl ast erl ari ni ng o’l chaml ari ki chik bo’l gani
uchun, i loval ar va ul arni yukl a sh uchun fayl l ar diskda optim al ravi shda j o yl anis hi
m um ki n.
48.Fayl tizimi, ma'lumotlar ierarhiyasi. Fayl tizimi funksiyalari va ma’lumotlar ierarxiyasi.
Fayl deganda, odatda nomlangan, bir xil tuzilishga ega bo’lgan yozuvlardan tashkil topgan ma’lumotlar
to’plami tushuniladi. Bu ma’lumotlarni boshqarish uchun, mos ravishda fayl tizimlari yaratiladi. Fayl tizimi,
ma’lumotlar mantiqiy strukturasinining va ularga ishlov beri jarayonida bajariladigan amallar bilan ish olib
borish
imkonini
beradi.
FAT fayl tizimi o’z nomiga quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan oddiy jadval orqali ega bo’lgan:
fayl yoki uning fragmentlari uchun ajratilgan, mantiqiy diskning bevosita adreslanuvchi qismlari
(uchastkalari);disk makoni bo’sh sohalari;diskning defektli sohalari (bu sohalar defekt joylariga ega bo’lib,
ma’lumotlarni o’qish va yozishni xatosiz bajarishga kafolat bermaydi).FAT fayl tizimida, ixtiyoriy mantiqiy
disk
ikki
sohaga:
tizimli
soha
va
ma’lumotlar
sohasiga
bo’linadi.
Fayllarni joylashtirish
jadvali
Fayllarni joylashtirish jadvali, juda muhim ma’lumotlar strukturasidir.
49."Tarmoq Operatsion Tizimi " tushunchasiga ta'rif bering. Tarmoq opеratsion tizimi har qanday
hisoblash tarmoqining asosini tashkil etadi. Tarmoqdagi har bir kompyut еr ma'lum bir darajada
avtonom hisoblanadi, shuning uchun tarmoq op еratsion tizimi ostida kеng ma'noda ma'lumotlar
almashish maqsadida o’zaro aloqa qiluvchi va r еsurslarni bitta qoida – protokollar asosida
taqsimlab bеruvchi alohida kompyutеrlar opеratsion tizimlarining yig’indisi tushuniladi. Tor
ma'noda tarmoq opеratsion tizimi – bu alohida kompyutеrning unga tarmoqda ishlashni ta'minlab
bеruvchi opеratsion tizimidir.Kompyutеrlarning o’zaro aloqasidagi opеratsion tizim
komponеntlarining o’zaro aloqasi. Tarmoq OT larni qurish variantlari, Tarmoq op еratsion
tizimining strukturasi.
Agar kompyutеr o’zining rеsеrslarini
Tarmoqdagi
boshqa
foydalanuvchilarga taqdim hilsa, unda u s еrvеr rolini o’ynaydi. Bunda boshqa mashina
rеsurslariga murojaat hiluvchi kompyut еr kliеnt hisoblanadi. Yuqorida aytilganid еk Tarmoqda
ishlaydigan kompyutеr yo kliеnt funktsiyasini, yo sеrvеr funktsiyasini, yoki ikkalasining ham
funktsiyasini bajarishi mumkin.
50.Tarmoq OTning asosiy tashkil yetuvchilarini ayting. Ma’lumotlarni taqsimlangan qayta ishlash –
hududiy jihatdan taqsimlangan tizim ko‘risnishiga ega bo‘lib, bir biriga bog‘liq bo‘lmagan, lekin o‘zaro
bog‘langan kompyuterlarda bajariladigan ma’lumotlarni qayta ishlashdir.Axborotni taqsimlangan qayta ishlash
tizimining birinchi vakillari ma’lumotni teleqayta ishlash tizimlari va ko‘p mashinali hisoblash tizimlari bo‘lgan
edi.Ma’lumotlarni teleqayta ishlash tizimlari – bu axborot hisobash tizimi bo‘lib, ularda, aloqa kanallari
bo‘yicha qayta ishlash markaziga kelib turuvchi qiymatlarni masofadan turib markazlashgan ravishda qayta
ishlash bajariladi.Ko‘p mashinali hisoblash tizimlari – bu bir necha bir hil yoki mustaqil ravishda turli hil
kompyuterlarni o‘z ishiga olgan tizm bo‘lib, unda kompyuterlar bir biri bilan ma’lumotlarini almashish
qurilmasi, hususan, aloqa kanallari bo‘yicha bog‘langan. Aloqa kanallari bo‘yicha bog‘langanda gap ma’lumot
– hisoblash tarmoqlari ustida yuritiladi.Axborot hisoblash tarmoqlari (mumkin bo‘lgan nomi hisoblash
tarmoqlari) ma’lumotlarini uzatish kanallari bilan birlashtirilgan kompyuter tizimi ko‘rinishiga egadir.Axborot
hisoblash tizimlarining asosiy vazifalariAxborot hisoblash tarmoqlarining (AHT) asosiy vazifasi – tarmoqdan
foydalanuvchilarga turli hil axborot hisoblash xizmatlarini etishni ta’minlashdir, bu esa foydalanuvchilarning
bu tarmoqda taqsimlangan resurslarga qulay va ishonchli murojat qilishinin tashkil etish yo‘li bilan bajariladi.
51.
Tarmoq OTni qurishning qanday usullari mavjud? Ularni farqi nimada.
Asosiy tarmoq OT larini ya’ni Novell Netware 4.1, Microsoft Windows NT Server 4.0 va UNIX OT
larni, ularni adminstrlash va real ko‘p platformali geterogen platformada ishlatish xususiyatlariga asoslanib,
ularning asosiy siyosiy xarakteristikasini beramiz. bu OT larning ham turli versiyalari mavjud, ba’zi hollarda
ularni ma’lum ilovalar bilan ishlatish mumkin va x.k.lardir, ammo biz ularning umumiy xarakteristikasi
bo‘yicha taqqoslaymiz. Bu uchchala OT lar ko‘p masalalidir. Ammo Netware da ko‘p masalalik-kooperativdir,
shu bilan bir qatorda, jarayonlar serverda tizim yadro rejimida bajariladi (ya’ni jarayonlar xotirasi ximoyasi
yo‘qdir).
Bu xususiyat esa o‘z navbatida bu tizimni, ilovalar serveri sifatida qo‘llashni xavfli qilib qo‘yadi Bir xil
sharoitda, Netware Windows NT yoki UNIX ga nisbatan yuqori unumdorlikka ega.
Uchchala OT ham simmetrik, ko‘protsessorli ishlov berishni quvvatlaydi (SMP) ammo bu xususiyat Netware
uchun muhim emas, shuning uchun ham buni faqat sertifikatsiyalangan serverlarning tor doirasida ishlatiladi.
Albatta ko‘protsessorli ishlov berishni Windows NT yoki UNIX uchun qo‘llash qulay, ya’ni shuni ta’kidlash
mumkinki, UNIX ning ko‘p versiyalari, o‘nlab protsessorli serverlarda a’lo darajada ishlaydi, ularning
masshtablashtirilganli Windows NT ga nisbatan yuqori.
52.
Bir rangli va ikki rangli tarmoqlar. Ta'riflari va farqlari.
Tarmoq kompterlari o‘rtasida funksiyalarni qanday bo‘linganligiga qarab, tarmoq operatsion tizim va
shu bilan tarmoqlarning o‘zi ham ikkita sinfga bo‘linadi: bir rangli va ikki rangli(8 - rasm). Oxirgisini ko‘proq
ajratilgan serverli tarmoqlar deb atashadi.
а)
(b)
(а) – Bir rangli tarmoq , (b) – Ikki rangli tarmoq.
Bir rangli tarmoqlarni tashkil qilish va ishlatish qulay, biroq ular asosan uncha katta bo‘lmagan
foydalanuvchilar guruhlarini birlashtirishda qo‘llaniladi, bu foydalanuvchilar saqlanadigan ma'lumotlar
hajmiga, uning ruxsat etilmagan kirishdan va tezligiga kirishdan saqlashga katta shartlar qo‘ymaydi. Bu
xarakteristikalarga oshirilgan shartlar qo‘yilganda eng mosi ikki rangli tarmoqlar hisoblanadi, bunda server
o‘zining resurslari bilan foydalanuvchilarga hizmat ko‘rsatish masalasini yaxshiroq xal qiladi, chunki uning
apparaturasi va tarmoq operatsion tizimi shu maqsad uchun maxsus ishlangan
53.
Kompyuter tarmoqlarining foydalanuvchilar soniga ko'ra bo'linishi. Ularni farqi nimada?
Nano o'lchovli tarmoq - Nano o'lchovli aloqa tarmog'i nano o'lchovda amalga oshirilgan asosiy komponentlarga
ega
Shaxsiy hudud tarmog'i (PAN) - bu kompyuter va bir kishiga yaqin bo'lgan turli xil axborot texnologik
qurilmalari o'rtasida aloqa qilish uchun foydalaniladigan kompyuter tarmog'i.
Mahalliy tarmoq (LAN) - uy, maktab, ofis binosi yoki yaqin joylashgan binolar guruhi kabi cheklangan
geografik hududdagi kompyuterlar va qurilmalarni bog'laydigan tarmoq.
Uy hududi tarmog'i (HAN) odatda uyda o'rnatiladigan raqamli qurilmalar, odatda oz sonli shaxsiy
kompyuterlar va printerlar va mobil hisoblash qurilmalari kabi aksessuarlar o'rtasida aloqa qilish uchun
foydalaniladigan turar-joy LANidir
Saqlash hududi tarmog'i (SAN) - bu birlashtirilgan, blok darajasidagi ma'lumotlarni saqlashga kirishni
ta'minlaydigan ajratilgan tarmoq.
Kampus hududi tarmog'i (CAN) cheklangan geografik hududdagi LANlarning o'zaro bog'lanishidan iborat.
Magistral tarmoq kompyuter tarmog'i infratuzilmasining bir qismi bo'lib, u turli LAN yoki kichik tarmoqlar
o'rtasida ma'lumot almashish yo'lini ta'minlaydi.
Metropolitan tarmoq tarmog'i (MAN) odatda shahar yoki katta kampusni qamrab oladigan katta kompyuter
tarmog'idir.
Keng maydon tarmog'i (WAN) - bu shahar, mamlakat kabi katta geografik hududni qamrab oladigan yoki hatto
qit'alararo masofani qamrab oladigan kompyuter tarmog'i.
Global tarmoq (GAN) - bu o'zboshimchalik bilan simsiz LANlar, sun'iy yo'ldosh qamrovi hududlari va
boshqalar bo'ylab mobil aloqani qo'llab-quvvatlash uchun ishlatiladigan tarmoq.
54.
OTning asosiy harakteristikalari aytib o'ting.
Novell Netware 4.1, Microsoft Windows NT Server 4.0 va UNIX operatsion tizimlar misolida. Bu uchchala OT
lar ko’p masalalidir. Ammo Netware da ko’p masalalik-koopеrativdir, shu bilan bir qatorda, jarayonlar sеrvеrda
tizim yadro rеjimida bajariladi (ya'ni jarayonlar xotirasi ximoyasi yo’hdir).
Bu xususiyat esa o’z navbatida bu tizimni, ilovalar sеrvеri sifatida qo’llashnixavfli qilib ho’yadi, chunki
ixtiyoriy noto’hri yozilgan ilova sеrvеrni “osib” qo’yishi mumkin. Shu bilan birga aynan shu xususiyat, OT ni
yuqori darajada unumdorlikka erishishiga olib kеladi, chunki bu xossa jarayondan jarayonga o’tishda,
foydalanuvchi rеjimidan yadro rеjimiga o’tishda va tеskarisida ham xarajatlarni kamaytiradi va tеz o’tishga
imkon bеradi, natijada tizim katta tеzlikda ishlaydi. Bir xil sharoitda, Netware Windows NT yoki UNIX ga
nisbatan yuqori unumdorlikka ega.
Uchchala OT ham simmеtrik, ko’protsеssorli ishlov bеrishni huvvatlaydi (SMP) ammo bu xususiyat Netware
uchun muhim emas, shuning uchun ham buni faqat sеrtifikatsiyalangan sеrvеrlarning tor doirasida ishlatiladi.
Albatta ko’protsеssorli ishlov bеrishni Windows NT yoki UNIX uchun qo’llash qulay, ya'ni shuni ta'kidlash
mumkinki, UNIX ning ko’p vеrsiyalari, o’nlab protsеssorli sеrvеrlarda a'lo darajada ishlaydi, ularning
masshtablashtirilganli Windows NT ga nisbatan yuqori.
UNIX asosidagi klastеr tizimlari ham o’zlarini yaxshi ko’rsatganlar, ammo bu uchun UNIX ning hamma
vеrsiyalari ham yaray bеrmaydi. Windows NT uchun klastеr tizimi tugallangan emas. Netware to’liq apparat
hat'iylikni ta'minlaydi. (SFT III), Windows NT da bunday o’xshash imkoniyat yo’h, (bunday xususiyat
individual bo’lib, apparat ta'minotga bog’liq bo’lsa ham)
55.
Havfsizlikning qanday sinflarini bilasiz.
Xavfsizlik printsipi. Bir foydalanuvchi rеsurslarini boshqa foydalanuvchidan himoyani, va hamma tizimni
rеsurslarni faqat bitta foydalanuvchi egallab olishidan himoyani ko’zda tutadi., bundan tashqari bu printsip o’z
ichiga, xuquqsiz murojaatdan himoyani ham oladi. NCSC (National Computer Security Center), 198y
chiqarilgan “oranjivaya kniga” ga asosan, tizimlar 7 ta katеgoriyaga: D, C1, C2, B1, B2, B3, A1 ga bo’linadi,
bu еrda A maksimal ximoyalangan tizimdir. Aksariyat ko’pgina zamonaviy OT lar S2 sinfga mansubdir. Bu
sinf quyidagilarni ta'minlaydi.
foydalanuvchini yagona nom va parol bilan tizimga kirishga imkon bеradigan, maxfiy kirish vositalari.
rеsurs egasiga, uning rеsursidan foydalanishga kimning xuquqi bor-yo’hligini aniqlaydigan murojaatni tanlab
nazorat qilish;
A sinfi tizimni, ma'lum xavfsizlik ko’rsatkichlariga formal, matеmatik jixatdan mosligini isbotlashini talab
qiladi. A sinfida, xavfsizlikni boshqarish mеxanizmi, protsеssor vaqtining 90% ini band qiladi.
56.
NDS ning vazifasi nima (NetWare kataloglari hizmatlari).
NetWare 4.1 da Tarmoq infrastrukturasini tashkil etishning eng yaxshi vositasi – NetWare (NDS) kataloglar
xizmatidir. U Tarmoq rеsurslari iеrarxiyasini global darajada tashkil etishga imkon bеradi. Buning uchun
foydalanuvchiga ixtiyoriy rеsursga murojaat qilish uchun Tarmoqda bir marta hisobdan o’tsa еtarlidir. NDS
ning kamchiligi bu xizmat uchun amaliy dasturlar еtarli emasligidir.
NDS ning boshqa platforma uchun amalga oshishi to’g’risida gap kеtsa, Nowell firmasi NDS ga
litsеnziyani, OT lar ishlab chiquvchilarning hammasiga sotishini mo’ljallagan.
57.
NFS tarmoq fayl tizimi.
Tarmoqli fayl tizimi - NFS - mahalliy tarmoqdagi (LAN) qurilmalar o'rtasida resurslarni taqsimlash
texnologiyasi. NFS ma'lumotlar markaziy serverlarda saqlanishini ta'minlaydi va o'rnatish deb ataladigan
jarayon orqali mijoz / server tarmoq konfiguratsiyasidagi mijoz qurilmalaridan osongina foydalanishi mumkin.
FS(Network File System) — bu termin tarmoqli fayl tizimi deb yuritiladi. Nomidan ko'rinib turibdiki, bevosita
tarmoq bilan bog'langandir. Bu termin klient-server arxetekturasida ishlaydi, ya'ni bitta serverga bir necha
klientlar ulanib ishlashi mumkin bo'ladi. Server kompyuterga server qismi, klient kompyuterga klient qismi
o'rnatiladi.
NFSni ishlashi uchun operatsion tizim(red hat)da «system-config-nfs.rpm» nomli paket o'rnatilgan bo'lishi
lozim. Bu paket orqali ham nfs serverni, ham nfs kliyentni sozlash mumkin.
58.
Administrlash doirasida tarmoq OTlarining qiyosiy harakteristikasini bering.
Adminstrlashning qulay va soddaligi, administrator utilitalarining xususiyatlariga emas, balki OT ning
o‘zining imkoniyatlariga ham bog‘liqdir.
NetWare 4.1 qulay utilitalarining majmuasiga ega bo‘lsa ham, Windows NT Server 4.0 –raqobatdan
chetdadir. Chunki u yaxshi o‘ylab chiqilgan interfeys va qo‘shimcha, utilitalarning boy imkoniyatlari uni qulay
bo‘lishiga olib kelgan.
Ammo bu OT larda ko‘pgina muhim utilitalar mavjud emas (m-n, UNIX dagi shell kabi komanda
protsessori).
UNIX da ahvol butunlay boshqacha. Bu OT utilitalarining boy va katta to‘plamiga egaki, ular bir nechta
boshqa OT larga ham yetar edi. Faqat komanda protsessorlarining o‘zigina, minimum 3 tadir. Ammo UNIX
dasturlari har xil tashkilotlar va odamlar tomonidan ishlab chiqilgan uchun, ba’zida bir-biri bilan foydalanuvchi
interfeysi mos tushmaydi. Ularning ko‘pchiligi, hozirgacha komanda qatori bilan ishlaydi. Bundan ham yomoni
shundaki, bitta utilita, UNIX ning har xil versiyalarida argument va opsiyalarning turli majmualariga egadir.
Shuning uchun ham, Solaris administratorini AIX ning administratoriga o‘tkazish uchun, uni oldin qayta
o‘rgatish zarurdir.
Yana shuni aytish kerakki, UNIX ning holati hozir yaxshi tomonga o‘zgarib bormoqda. Hozir umumiy
standartlarga mos ravishda, bu OT ning ko‘p versiyalari, grafik interfeysli yaxshi o‘ylangan administrator
utilitalari bilan ta’minlangan.
59.
Asosiy zamonaviy OTlarni aytib bering.
Operatsion tizimga misollar - MS-DOS, Linux, UNIX, Windows, Solaris va boshqalar.
Apple kompyuterlari uchun operatsion tizimlar

Apple Darwin;

Apple DOS;

GS / OS;

Mac OS;

Mac OS 8;

Mac OS 9;

Mac OS X
Microsoft operatsion tizimlari
 MSX-DOS
 Windows NT
 Windows 2000
 Windows 7
 Windows 8
 Windows 10
 Windows 11
Mashhur mobil operatsion tizimlar

Android
IOS

Sailfish OS

BlackBerry OS

Fire OS

Harmony OS
60.
UNIX OTlar oilasi asosiy hususiyatlari.
UNIX oilasi OT larining arxitektura xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. QNX tizimi esa juda taniqli va eng
yaxshi, real vaqt tizimlariga mansubdir. OS/2 OTi esa, amalda ishlatilmayaptgan bo‘lsa ham, u eng birinchi, bir
nechta operatsion muhitni qo‘llovchi to‘laqonli va ishonchli multidasturli va multimasalali OT dir.
UNIX, eng yaxshi amalga oshirilgan, multidasturli va va ko‘pfoydalanuvchili oddiy OT dir. O‘z
vaqtida, u, dasturiy ta’minotni ishlab chiquvchi instrumental tizim sifatida loyixalashtirilgan edi. UNIX ning
har xil xususiyatlarga ega bo‘lgan versiyalari, uning qiymatini oshiradi. Birinchi versiyasi, juda kichik operativ
xotiraga ega bo‘lgan, kompyuterlarda foydalanish mumkin bo‘lgan bo‘lsa, uning ikkinchi versiyasini ishlab
chiqishda, mutaxassislar, assembler tizimidan voz kechib, nafaqat tizimli, balki amaliy dasturlarni ham ishlab
chiqish mumkin bo‘lgan, yuqori darajali tilni (stili) ishlab chiqdilar. Shuning uchun ham nafaqat UNIX tizimli,
balki unda bajariluvchi ilovalar ham yengil ko‘chirib o‘tkaziluvchi (mobil) xususiyatiga ega bo‘ldi. S tilidan
o‘tkazuvchi kompilyator, hamma dasturlarga, tizimdagi resurslardan samarali foydalanish imkonini beradigan
kodni beradi.
61.
UNIX OTini ishlab chiqishda ko'zda tutilgan asosiy maqsadlar.
Bu tizimni ishlab chiqishda birinchi asosiy maqsad soddalikka erishish va funksiyalarni minimal
miqdori bilan ish olib borish edi. Hamma real muammolar, foydalanuvchi dasturlarga qoldirildi.
Ikkinchi maqsad esa – umumiylikdir bu degani ko‘p hollarda, bir xil usul va mexanizmlardan
foydalanishlik xususiyati, m-n:
- fayllarga, kiritish-chiqarish qurilmalari va jarayonlar aro ma’lumotlar buferiga murojaatlar, bir xil
primitivlar yordamida bajariladi;
- nomlovchi, alternativ nom beruvchi va xuquqsiz (nesanksionirovannыy dostup) murojaat
mexanizmlari, ham ma’lumotlar fayllariga, ham katalog va qurilmalarga ham ishlatiladi;
- bir xil mexanizmlar, ham dasturli, ham integrallanuvchi uzilishlarga nisbatan ham ishlatiladi.
Uchinchi maqsad esa, murakkab masalalarni yechishda, mavjud kichik dasturlardan birgalikda
foydalanib, ya’ni ularni yangidan ishlab chiqmasdan yechish imkoniyatini yaratish edi.
Va nihoyat 4-chi maqsad esa, nafaqat protsessor vaqti, balki qolgan boshqa resurslarni ham
taqsimlovchi, samarali mexanizmli-multiterminal OT ni yaratishdan iborat edi. Multiterminal OTlarda, birinchi
o‘rinda, hisoblash jarayonlarini boshqa hisoblash jarayonlari aralashuvidan himoya masalalari turadi.
62.
UNIX OT tarkibiy qismlari.
UNIX tizimi markaziy qismi-yadrodir (kernel). U ko‘p sonli modullardan iborat bo‘lib, arxitektura
jihatdan monolit hisoblanadi. Ammo, yadroda har doim 3 ta tizimni ajratish mumkin: jarayonlarni boshqarish;
fayllarni boshqarish; markaziy qism va periferik qurilmalar o‘rtasida kiritish va chiqarish amallarini boshqarish.
Jarayonlarni boshqarish tizimi jarayonlarni dispetcherlash, va bajarishni, ularni sinxronlashtirishni va
har turli jarayonlar aro aloqani tashkil etadi. Jarayonlarni boshqarish asosiy funksiyasi – bu operativ xotirani
boshqarish va (zamonaviy tizimlar uchun) virtual xotirani tashkil etishdir.
Fayllarni boshqarish tizimi, jarayonlarni boshqarish tizimi bilan ham, drayverlar bilan ham qat’iy
bog‘langandir. Kompyuter tarkibidagi qurilmalarga va yechilayapgan masalalarga qarab, yadro qayta
kompilyatsiya qilinishi mumkin. Hamma drayverlar ham yadro tarkibida bo‘lmasligi mumkin, bir qismi
yadrodan chaqirilishi mumkin. Bundan tashqari, tizimli funksiyalarining juda ko‘pchiligi, yadroga kirmaydigan,
ammo yadrodan chaqiriladigan tizimli dastur modullari yordamida bajariladi.
Yadro, boshqa tizimli modullar bilan bajarishi kerak bo‘lgan funksiyalar qat’iy ravishda
standartlashtirilgan.
Yuqorida aytilganlar hisobiga, UNIX ning turli versiyalari va turli apparat ta’minoti o‘rtasidagi kodlarni
ko‘chirib o‘tkazuvchanlikka erishiladi.

63.
UNIX-ko'p foydalanuvchili OT.
Virtual mashina. UNIX tizimi ko‘p foydalanuvchilidir. Har bir foydalanuvchiga, u ro‘yxatdan o‘tgandan
so‘ng, virtual kompyuter beriladi, bu virtual kompyuter hamma zaruriy resurslarga ega: protsessor (protsessor
vaqti, doira yoki koruselli, dispetcherlash va dinamik prioritetlardan foydalanib ajratiladi), operativ xotira,
qurilma, fayllar. Bunday virtual kompyuter joriy holati “obraz” deb ataladi. Jarayon-obrazli bajarilishi deyish
mumkin.
Jarayon obrazi quyidagilardan tashkil topadi:
- obraz xotirasi
- protsessor umumiy registrlari qiymati
- fayl joriy katalogi
- boshqa ma’lumotlar
UNIX OT i ko‘p foydalanuvchili interaktiv tizim sifatida nazarda tutilgan edi. Boshqacha aytganda,
UNIX multiterminalli ishlash uchun mo‘ljallangan. Ish boshlash uchun, foydalanuvchi o‘z kirish paroli va
nomini (name, login) kiritadi, bu hol hisobga olingan foydalanuvchi uchun o‘rinlidir.
Yangi foydalanuvchini odatda administrator hisobga oladi. Foydalanuvchi o‘z hisob nomini o‘zgartira
olmaydi, ammo o‘z parolini o‘rnatishi yoki o‘zgartirish mumkin. Parollar alohida faylda kodlangan holda
saqlanadi.
64.
UNIXda foydalanuvchi va superfoydalanuvchi va foydalanuvchi interfeysi.
Foydalanuvchi interfeysi. Foydalanuvchining UNIX tizimi bilan muloqoti komanda tiliga asoslangandir.
Foydalanuvchi tizimga kirgandan so‘ng, uning uchun komanda interpretatorlaridan biri ishga tushadi. Odatda,
tizimda bir-biriga o‘xshash, ammo o‘z imkoniyatlari bilan farq qiladigan tilli komanda interpretatorlari
qo‘llaniladi. Ixtiyoriy komanda interpretatori UNIX OT i uchun – qobiq (“obolochka” – spell dir). Chunki har
qanday interpretator tizim yadrosi tashqi muhitidan iboratdir Linux tizimida komanda interpretori – “bash” dir.
Albatta, hisobga olingan foydalanuvchi sifatida ish tutadigan tizim administratori, butun tizimni
boshqarish uchun oddiy foydalanuvchiga nisbatan ko‘proq huquqga egadir. UNIX OT da bu hol administrator
UID ga yagona nol qiymatini berish bilan yechiladi, bu foydalanuvchi demak superfoydalanuvchidir (ya’ni
administrator).
Bu foydalanuvchi tizim ustidan to‘liq nazoratga egadir. Superfoydalanuvchi uchun resurslardan
foydalanishga chegara yo‘qdir. Oddiy foydalanuvchilarga fayl o‘lchami, bo‘linadigan xotira maksimal xajm va
x.k.larga chegara qo‘yilgan bo‘ladi. Administrator bu chegaralarni, boshqa foydalanuvchilar o‘zgartirishi
mumkin. Administrator ham o‘zi uchun oddiy hisob yozuvi tashkil etadi, ammo tizimni administrlash uchun
“SU” komandasidan foydalanadi (qaytish komandasi esa “exit”).
65.
Linux OT hususiyatlarini aytib bering.
Linux – shu darajada ommaviylashib kеtdiki, ularni shu darajada ko’p komaniyalar qo’llab-huvvatladiki,
hozirgi vaqtda bu opеratsion tizimning amaldagi vеrsiyalari dеyarli hamma tipdagi protsеssor va kompyutеrlar
uchun ishlab chiqildi. Linux asosida supеrkompyutеrlar ham yaratilayapti. Tizim klastеrlashtirish, zamonaviy
intеrfеys va tеxnalogiyalarni qo’llaydi.
Linux – ko’p masalali, ko’p foydalanuvchili to’la honli opеratsion tizimdir (xuddi UNIX boshqa vеrsiyalari
kabi). Bu, bir vaqtning o’zida, bitta mashinada, ko’p foydalanuvchilar, parallеl holda, ko’pgina dasturlarni
bajargan holda ishlashi dеgan so’zdir.
Linux tizimi. UNIX uchun qator standartlar bilan bеrilgan matnlar darajasida mutanosibdir (sovmеstim). UNIX
uchun intеrnеt orhalierkin tarhatiladigan datsurlar, Linux uchun, amalda kam o’zgartirishlarsiz kompilyatsiya
qilinishi mumkin. Bundan tashqari, Linux uchun hamma bеrilgan matnlar, ya'ni yadro, qurilmalar drayvеrlari,
kutubxonalar, foydalanuvchi dasturlari va instrumеntal vositalar erkin tarhatiladi.
Linux, ma'lumotlarni saqlash uchun turli tipdagi fayl tizimlarini qo’llaydi. EXT2FS kabi fayl tizimi Linux
uchun maxsus yaratilgan. M-n, Minix-1 va Xinix kabi fayl tizimlari ham qo’llaniladi. Bundan tashqari, FAT
asosidagi faylni boshqarish tizimi amalga oshirilgan, bu esa bu fayl tizimi bo’limlaridagi fayllarga bеvosita
murojaatga imkon bеradi. HPFS, NTFS va FAT32 larga murojaat va fayllarni boshqarish tizimi variantlari
yaratilgan. An'anaviy UNIX tizimlaridagi kabi, Linux bizga ma'lum 3 ta tizimni o’z ichiga olgan mikroyadroga
ega.
66.
Linux OTi uchun qanday muammolar muhimdir.
Linuxga o'tayotgan uzoq vaqtdan beri Windows foydalanuvchisiga ishonchni ilhomlantirish uchun
muvaffaqiyatsiz o'rnatish kabi hech narsa yo'q. Ushbu muammoning eng keng tarqalgan ildiz sababi ommaviy
axborot vositalarining o'zi. Agar CD jismonan shikastlangan bo'lsa yoki USB drayvidagi ma'lumotlar buzilgan
bo'lsa, siz muvaffaqiyatsiz o'rnatishga ishonishingiz mumkin.
Boshqa har qanday operatsion tizim singari, Linux ham ish paytida osilib qolishi yoki muzlashiga moyil. Ushbu
muammo ishga tushirish paytida eng ko'p uchraydi. Osilib turish ko'pincha Linux versiyalarida muammolarni
bartaraf etishda sabr-toqat muhimligini ko'rsatadi. Misol uchun, agar siz jonli kompakt diskni sinovdan
o'tkazayotgan bo'lsangiz, bu diskdan ma'lum distroni ishga tushirish taqqoslashda sezilarli darajada
sekinlashishini bilishga yordam beradi. AT ma'murlari o'zlarining optik diskidan chiqadigan miltillovchi
yorug'lik va shovqinni kuzatishi mumkin, bu tizim haqiqatan ham osilganligini yoki shunchaki sekin urish
ekanligini aniqlashi mumkin.
67.
FreeBSD OT qanday tizim?
FreeBSD — oshkora matnli, erkin tarqatiluvchi UNIX-simon operatsion tizim boʻlib, AT&T firmasining
Unix tizimlariga uzviy bog'liq. Kaliforniyaning Berkli universitetida ishlab chiqarilgan. Asosan server sifatida
qo'llanilib, o'zning barqarorligi va qulayligi bilan shuxrat qozongan. FreeBSD Apple shirkatinig Mac OS X
tizimini shakllanishida katta ta'sir otkazgan va hozirda xam Apple undagi ba'zi dasturiy qisimlaridan foydalanib
kelmoqda.
BSD "Berkli dasturiy mahsulot taqsimoti" degan ma'noni anglatadi. Dastlab, bu Berkini Kaliforniya
universitetida CSRG Group tomonidan ishlab chiqilgan Rasmiy Bell Unix guruhi uchun tuzatish va kommunal
qo'ng'iroqlar to'plami. Vaqt o'tishi bilan u tizimning tobora ko'payib borayotganini va o'zgartirilgunga qadar,
uni Bell Unix.henne bilan almashtirish, shunchaki foydalanish uchun qo'ng'iroqlarni litsenziyalashni talab qildi
agar kodning aksariyati qo'ng'iroqda yozilgan bo'lsa, tizim.
68.
Linux va FreeBSD OTlari orasidagi asosiy farqlarni aytib o'ting.
Linux OT dan tashqari erkin tarzda tarhatiladigan opеratsion tizimlar oilasiga kiruvchi Free BSD ni ham aytish
mumkin. Bu OT lar orasidagi printsipial va eng muhim farq shundaki, kеlishuvga ko’ra, Linux tizimiga har kim
o’z o’zgartirishlarini kiritishi mumkin, ammo bu holda u o’zini kodini ochiq holda koldirishi kеrak. Ammo
hamma kompaniyalar bunga rozi emas. Ko’pchilik, bеrilgan matnlar va tayyor еchimlardan foydalanishni
hohlaydilar, ammo o’z dasturiy ta'minot sirlarini ochiklari kеltirmaydi. Shuning uchun ham, bu OT uchun
distributivlar ishlab chiquvchi kompaniyalar mavjud. har bir kompaniya o’z OT dan tashqari unga o’z
installyatorini, utilitalarni, shu bilan birga dasturlar pakеtini, konfiguratorlarni va nihoyat amaliy dasturlar
pakеtining katta to’plamini ho’shadi. Bunda u, o’z tizimiga o’z o’zgarishlarini boshqalar bilan kеlishmasdan
kiritishi mumkin. Linux ga harama-harshi ravishda, Free BSD OT i o’z koordinatoriga egadir, bu koliforniya
Bеrkli univеrsitеtidir. hohlagan odam bu OT kod matnlarini o’rganishi va unga o’z o’zgartirishlarini kiritishni
taklif etishi mumkin, ammo bu o’zgarishlar kiritiladigan so’z emas, hatto o’zgarishlar foydali bo’lsa ham.
Bunga faqat kordinator xuquqi bor.
69.
UNIX OTlar oilasining asosiy arhitekturaviy ustunliklarini ko'rsating. UNIX va Windows
tizimlari orasidagi asosiy farqni ko'rsatib bering.
UNIX OT tizimni ishlab chiqishda birinchi asosiy maqsad soddalikka erishish va funktsiyalarni minimal
mihdori bilan ish olib borish edi. hamma rеal muammolar, foydalanuvchi dasturlarga holidirildi.
UNIX OT ni asosiy ustunligi shundan iboratki, bu tizim ham sonli tushunchlarga asoslanadi.
Virtual mashina. UNIX tizimi ko’p foydalanuvchilidir. har bir foydalanuvchiga, u ro’yxatdan o’tgandan so’ng,
virtual kompyutеr bеriladi, bu virtual kompyutеr hamma zaruriy rеsurslarga ega: protsеssor (protsеssor vaqti,
doira yoki korusеlli, dipеtchеrlash va dinamik prioritеtlardan foydalanib ajratiladi), opеrativ xotira, qurilma,
fayllar. Bunday virtual kompyutеr joriy holati “obraz” dеb ataladi. Jarayon-obrazli bajarilishi dеyish mumkin.
UNIX va Windows tizimlari orasidagi asosiy farqlar
 Barqarorlik: Linuxda biroz yuqoriroq.
 Interfeys: ikkalasi ham juda intuitiv va sodda, garchi Linux konsol buyruqlaridan foydalanishni
talab qilishi mumkin.
 O'rnatish va o'chirishWindowsda sodda, lekin Linuxda samaraliroq.
 Litsenziya modeli: Ikkala operatsion tizim o'rtasidagi farq kecha va kunduzga o'xshaydi. Linux
yadrosi ochiq manba ekanligini yana bir bor eslaylik. Bu uning asosiy belgisidir.
 narx: Windows pullik, Linux esa asosan bepul.
 Xavfsizlik- Windows -da viruslar va zararli dasturlarning tahdidi ancha katta.



Dastur: Windows uchun mo'l, Linux uchun kam.
Qo'llab-quvvatlash: Windows korporativ, Linux esa bir xil foydalanuvchilar hamjamiyatidan.
Foydalanish: Linuxni yaxshi boshqarish Windows bilan ishlash uchun zarur bo'lmagan maxsus
bilimlarni talab qiladi.
 Tezlik: xuddi shunday sharoitda Linux tezroq ishlaydi.
70.
UNIX tizimlariga tegishli asosiy tushunchalarni sanab o'ting va ularni tushuntiring.
UNIX OT ni asosiy ustunligi shundan iboratki, bu tizim ham sonli tushunchlarga asoslanadi.
Virtual mashina. UNIX tizimi ko‘p foydalanuvchilidir. Har bir foydalanuvchiga, u ro‘yxatdan o‘tgandan
so‘ng, virtual kompyuter beriladi, bu virtual kompyuter hamma zaruriy resurslarga ega: protsessor (protsessor
vaqti, doira yoki koruselli, dispetcherlash va dinamik prioritetlardan foydalanib ajratiladi), operativ xotira,
qurilma, fayllar. Bunday virtual kompyuter joriy holati “obraz” deb ataladi. Jarayon-obrazli bajarilishi deyish
mumkin.
Jarayon obrazi quyidagilardan tashkil topadi:
- obraz xotirasi
- protsessor umumiy registrlari qiymati
- fayl joriy katalogi
- boshqa ma’lumotlar
LINUX FOYDALARI
Bu ochiq manbali loyihadir (Ochiq manba).
Bu rivojlanish uchun katta imkoniyatlar beradi.
Bu bepul
LINUX ning kamchiliklari
Cheklangan mos dasturiy ta'minot.
Uni ishlatish va o'rnatish ma'lum texnik bilimlarni talab qiladi.
71.
Tizimli chaqiriq fork() qanday vazifani bajaradi? UNIX OT lar oilasida yangi masalani ishga
tushirilishi qanday amalga oshiriladi?
Operatsion tizimda yangi jarayonlar fork() tizim chaqiruvi yordamida yaratiladi . U jarayon identifikatorini
qaytaradi va hech qanday parametrni qabul qilmaydi. Yangi jarayon (bolalar jarayoni) ota-ona jarayoni bilan bir
vaqtda ishlaydigan vilkalar tizimi chaqiruvi tomonidan yaratiladi.
Jarayonlar ikki holatdan bittasida bajarilishi mumkin: foydalanuvchi va tizimli foydalanuvchi holatida, jarayon
foydalanuvchi dasturini bajaradi va foydalanuvchi ma'lumotlar sеgmеntidan foydalanishi mumkin. Tizimli
holatda jarayon yadro dasturini bajaradi va tizimli ma'lumotlar sеgmеntidan foydalanishi mumkin.
Foydalanuvchi jarayoniga tizimli funktsiyani bajarish talab etilsa, u tizimli chaqirih qiladi. Amalda,
tizim adrosini dastur sifatida chaqirihi ro’y bеradi. Shu vaqtdan boshlab, tizimli chaqirihdan boshlab, jarayon
tizimli jarayon hisoblanadi. Shunday qilib, foydalanuvchi va tizimli jarayonlar, bir jarayonning ikki fazosidir,
ammo ular bir-biri bilan xеch hachon kеsishmaydilar. har bir fazo o’z stеkidan foydalanadi.
Masala stеki, argumеnt, lokal o’zgaruvchilar va masala rеjimida bajariladigan funktsiyalar ma'lumotlarni o’z
ichiga oladi. Dispеtchеr jarayoni foydalanuvchi fazasiga ega emas.
UNIX tizimlarida vaqt ajratilishi tashkil etiladi, ya'ni har bir jarayonga vaqt kvanti ajratiladi, yoki kvant tugashi
bilan u to’xtaydi va vaqt yangi kvanti bеrilishi bilan, u o’zining bajarilishini davom ettiradi.
Dispеtchеrlash mеxanizmi, hamma jarayonlar orasida protsеssor vaqtini taqsimlaydi. Foydalanuvchi
jarayonlariga prioritеt, u olgan protsеssor vaqtiga qarab bеriladi. hamma tizimli jarayonlar, foydalanuvchi
jarayonlariga nisbatan yuqori prioritеtga egadir va shuning uchun ham birinchi navbatda ularga xizmat qilinadi.
72.
Linux operatsion tizimi haqida so'zlab bering. Sizningcha Linux uchun qanday muammolar
echimi ko'proq zarurdir? Linux va FreeBSD orasidagi asosiy farqni tushuntiring.
Linux – ko’p masalali, ko’p foydalanuvchili to’la honli opеratsion tizimdir (xuddi UNIX boshqa vеrsiyalari
kabi). Bu, bir vaqtning o’zida, bitta mashinada, ko’p foydalanuvchilar, parallеl holda, ko’pgina dasturlarni
bajargan holda ishlashi dеgan so’zdir.
Linux ham ish paytida osilib qolishi yoki muzlashiga moyil. Ushbu muammo ishga tushirish paytida eng ko'p
uchraydi. Osilib turish ko'pincha Linux versiyalarida muammolarni bartaraf etishda sabr-toqat muhimligini
ko'rsatadi. Misol uchun, agar siz jonli kompakt diskni sinovdan o'tkazayotgan bo'lsangiz, bu diskdan ma'lum
distroni ishga tushirish taqqoslashda sezilarli darajada sekinlashishini bilishga yordam beradi.
Linux OT dan tashqari erkin tarzda tarhatiladigan opеratsion tizimlar oilasiga kiruvchi Free BSD ni ham aytish
mumkin. Bu OT lar orasidagi printsipial va eng muhim farq shundaki, kеlishuvga ko’ra, Linux tizimiga har kim
o’z o’zgartirishlarini kiritishi mumkin, ammo bu holda u o’zini kodini ochiq holda koldirishi kеrak. Ammo
hamma kompaniyalar bunga rozi emas. Ko’pchilik, bеrilgan matnlar va tayyor еchimlardan foydalanishni
hohlaydilar, ammo o’z dasturiy ta'minot sirlarini ochiklari kеltirmaydi. Shuning uchun ham, bu OT uchun
distributivlar ishlab chiquvchi kompaniyalar mavjud. har bir kompaniya o’z OT dan tashqari unga o’z
installyatorini, utilitalarni, shu bilan birga dasturlar pakеtini, konfiguratorlarni va nihoyat amaliy dasturlar
pakеtining katta to’plamini ho’shadi. Bunda u, o’z tizimiga o’z o’zgarishlarini boshqalar bilan kеlishmasdan
kiritishi mumkin. Linux ga harama-harshi ravishda, Free BSD OT i o’z koordinatoriga egadir, bu koliforniya
73.
X-Window-to'g'risida qanday tushunchaga egasiz? Oyna menedjeri deganda nimani tushunasiz?
Linux operatsion tizimlari uchun qanday oyna menedjerlarini bilasiz?
X Window System - bu grafik foydalanuvchi interfeysini yaratish uchun standart vositalar va protokollarni
taqdim etadigan oyna tizimi. UNIX-ga o'xshash operatsion tizimlarda qo'llaniladi.
X oyna tizimi grafik muhitning asosiy funktsiyalarini ta'minlaydi: ekranda oynalarni chizish va harakatlantirish,
sichqoncha va klaviatura kabi kiritish qurilmalari bilan o'zaro ta'sir qilish. X Window System foydalanuvchi
interfeysi tafsilotlarini aniqlamaydi - bu oyna boshqaruvchilari tomonidan amalga oshiriladi, ularning ko'plari
ishlab chiqilgan. Shu sababli, X Window System muhitidagi dasturlarning ko'rinishi ma'lum bir oyna
boshqaruvchisining imkoniyatlari va sozlamalariga qarab juda farq qilishi mumkin.
Oyna menejeri - bu grafik foydalanuvchi interfeysida oyna tizimidagi oynalarning joylashishi va ko'rinishini
boshqaruvchi tizim dasturidir. Ko'pgina oyna menejerlari ish stoli muhitini ta'minlashga yordam berish uchun
mo'ljallangan. Ular kerakli funksionallikni ta'minlovchi asosiy grafik tizim bilan birgalikda ishlaydi - grafik
apparatlar, ko'rsatgich qurilmalari va klaviaturani qo'llab-quvvatlaydi va ko'pincha vidjet asboblar to'plami
yordamida yoziladi va yaratiladi.
Linux uchun ajoyib oyna boshqaruvchilari
 Awesome WM
 DWM
 i3 Window Manager
 Xmonad
 IceWM
74.
Windows operatsion tizimlar oilasining asosiy hususiyatlarini keltiring.
Windows oilasining OTsi Microsoft korporatsiyasining dasturiy mahsuloti bo'lib, foydalanuvchi muammolarini
hal qilish va foydalanuvchi va kompyuter o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tashkil qilish jarayonida barcha
kompyuter vositalaridan samarali foydalanishga mo'ljallangan dasturlar to'plamidir. OS barcha kompyuter
qurilmalarining birgalikdagi ishlashini ta'minlaydi va foydalanuvchiga uning resurslaridan foydalanish
imkoniyatini beradi. Microsoft operatsion tizimlari, boshqa ishlab chiqaruvchilarning operatsion tizimlari
singari, bir qator xususiyatlarga ko'ra tasniflanishi mumkin:
 asosiy maqsad;
 bir vaqtning o'zida foydalanuvchilar soni;
 bir vaqtning o'zida OS ostida ishlaydigan vazifalar soni;
 apparat va dasturiy ta'minotdan foydalanish usuli;
 foydalanuvchi interfeysi turi;
 apparat uchun tizim talablari;
 ishlatilgan fayl tizimi;
 til versiyasi;
75.
Windows operatsion tizimlarida multimasalalikni amalga oshirish haqida aytib bering.
Operatsion
tizimda
multitasking
foydalanuvchiga
bir
vaqtning
o'zida
bir
nechta
kompyuter vazifalarini (masalan, amaliy dasturning ishlashi ) bajarishga imkon beradi. Operatsion tizim ushbu
vazifalarda qayerda ekanligingizni kuzatib borish va ma'lumotni yo'qotmasdan biridan ikkinchisiga o'tishga
qodir. Microsoft Windows 2000 , IBM ning OS/390 va Linux ko'p vazifani bajara oladigan operatsion
tizimlarga misol bo'la oladi (hozirgi deyarli barcha operatsion tizimlar mumkin)
Ko'p vazifani bajarish qobiliyati bir vaqtning o'zida cheksiz miqdordagi vazifalarni bajarish mumkinligini
anglatmaydi. Har bir vazifa tizim xotirasi va boshqa resurslarni sarflaydi. Ko'proq vazifalar ishga tushirilgach,
tizim sekinlashishi yoki umumiy xotira tugashi mumkin.
76.
Windows NT operatsion tizimlar oilasining asosiy arxitekturaviy hususiyatlarini keltirib o'ting.
Windows NT dagi foydalanuvchi interfeysi quyi tizimi Windowsning oldingi versiyalariga o'xshash oynalash
interfeysini amalga oshiradi. Windowsning 16-bitli versiyalarida va Windows 9x da mavjud bo'lmagan ushbu
quyi tizimdagi ikkita turdagi ob'ektlar oyna stantsiyalari va ish stollaridir. Deraza stantsiyasi bitta Windows NT
foydalanuvchi seansiga mos keladi - masalan, Masofaviy ish stoli xizmati orqali ulanishda yangi oyna
stantsiyasi yaratiladi. Har bir ishlaydigan jarayon oyna stantsiyalaridan biriga tegishli; xizmatlar, ish stoli bilan
o'zaro aloqada bo'lish qobiliyatiga ega bo'lganlar bundan mustasno, alohida, ko'rinmas oyna stantsiyalarida
ishlaydi. Windows NT operatsion (amaliy) tizimi - 32 bitli operatsion tizim bo'lib, Maykrosoft korporatsiyasi
tomonidan Windows 95 va MS-DOSlarning o'rniga taklif qilingan. Windows NTning auditoriyasi, kuchli
operatsion tizimga talabi bo'lgan, foydalanuvchilarni qizmqtirgan.
Windows NTning asosiy ustunliklari quyidagilardir:
funksional uyg'unlik;
mobillik;
masshtablanuvchanlik;
-tizimning boshqarilishi;
ochiq interfeys;
sanoat standartlarini quvvatlash.
Windows NTning ikki rusumi mavjud:
Server kompyuterlar uchun, ya'ni tarmoqlarda server sifatida ishlash uchun;
Mijoz ish stansiyalari uchun.
77.
Windows NT tizimlarida qabul qilingan asosiy havfsizlik modeli g'oyalari haqida aytib o'ting.
Windows NT DOS (Windows 3.1 bilan yoki bo'lmagan), Windows 95 yoki hatto UNIX kabi boshqa operatsion
tizimlar bilan solishtirganda juda kuchli "xavfsizlik modeli"ga ega. Biroq, tizim administratoringiz va
foydalanuvchilaringiz samarali bo'lishi uchun undan xabardor tarzda foydalanishlari kerak.
Windows NT da xavfsizlikning beshta asosiy jihati mavjud:
 Parol boshqaruvi
 Fayl tizimi, tarmoqni ulashish va ro'yxatga olish kitobi ruxsatlari
 Foydalanuvchi hisobi huquqlari
 Audit
 Domenlararo ishonch munosabatlari
Parolni boshqarish Windows NT foydalanuvchi menejeri (yoki tarmoq hisoblari uchun, domenlar uchun
foydalanuvchi menejeri) orqali amalga oshiriladi
78.
NTFS fayl tizimining imkoniyatlari haqida so'zlang. SID nima?
NTFS fayl tizimi Windows NT OT i xavfsizlik ob'еkt modеlini qo’llaydi va hamma tom, katalog va fayllarga
mustahil ob'еkt sifatida haraydi. NTFS tizimi xavfsizlikni fayl va kataloglar darajasida ta'minlaydi. Bu dеgani,
tom, katalog va fayllarga murojaat xuquqi, foydalanuvchi hisob yozuvi va u mansub bo’lgan guruhga
bog’liqdir.
Foydalanuvchi har gal fayl tizimi ob'еktiga murojaat hilganida uning xuquqi ob'еktning murojaatni boshqarish
ro’yxatidan tеkshiriladi (ACL). Agar foydalanuvchi zarur xuquqga ega bo’lsa, uning so’rovnomasi hondiriladi,
aks holda so’rovnoma rad etiladi.
Kеngaytirilgan funktsionallik. NTFS tizimi mumkin bo’lgan kеngaytirish hisobga olinib
loyihalashtirilgan. Unda ko’pgina qo’shimcha imkoniyatlar aks ettirilgan- yuqori darajada
buzilishlarga hat'iylik, boshqa fayl tizimlari emulyatsiyasi, kuchli xavfsizlik modеli, ma'lumotlar ohimiga
parallеl ishlov bеrish va fayl atributlarini yaratish (foydalanuvchi bеlgilaydigan).
Windows 2000G`XP tizimlarida, NTFS fayl tizimidan foydalanishda
kvotlashtirishni kiritish mumkin, bu foydalanuvchilar o’z fayllarini disk
makonining ularga ajratilgan kvotasi chеgarasida saqlashi mumkin.
NTFS tizimi katta disklar bilan ishlashni hisobga olib yaratilgan.
NTFS ruxsatlari-bu foydalanuvchilarning ob'xеktlarga murojaatini chеgaralash
uchun bеrilgan fayl va kataloglarning maxsus kеngaytirilgan to’plami. Ular faqat
NTFS fayl tizmi o’rnatilgan tomlarda mavjuddir.
79.
Ahborot havfsizligini ta'minlash uchun qanday usul vositalar talab qilinadi?
Ushbu texnologik davrda biz deyarli butunlay mashinalar, dasturiy ta'minot, kompyuterlar va tarmoqlarga
qaram bo'lib qoldik. Biroq, tizimlar orqali kuzatilayotgan xavfsizlik tahdidlari ortib bordi va bu tizimlar va
tarmoqlarni barcha turdagi zararli harakatlardan himoya qilishga yordam beradigan Cyber Security va uning
turli dasturiy ta'minotiga talabning oshishiga olib keldi. Ushbu blogda siz ushbu soha mutaxassislari orasida
mashhur bo'lgan 20 ta eng yaxshi Cyber Security vositalari bilan tanishasiz.
Kiberxavfsizlik vositalarining turlari
 Kali Linux
 Qobil va Hobil
 Metasploit
 Jon Ripper
 Wireshark
 Nikto
 Tcpdump
 KisMAC
 NetStumbler
 Splunk
 Forcepoint
 Aircrack-ng
 Nexpose
 Nagios
 KeePass
 Burp Suite
 POF
 Paros proksi
 Nmap
 Nessus Professional
80. Havfsiz tizimlar hossalari.
Xavfsiz o'rnatilgan tizimning eng yaxshi 10 xususiyati
1) Xavfsiz yuklash
2) Dam olishda himoyalangan ma'lumotlar
3) Ishonchli ijro muhiti
4) Tegishli qismlarga ajratilgan apparat resurslari
5) Dasturiy ta'minot konteynerlangan va izolyatsiya qilingan
6) Xavfsiz aloqa
7) Barcha ma'lumotlar kiritishlarini tasdiqlang
8) Majburiy kirish nazorati
9) Hujum yuzasining qisqarishi
10) Xavfsiz qurish parametrlari va tizim konfiguratsiyasi
Afsuski, o'rnatilgan xavfsizlikni darhol yoki doimiy ravishda ta'minlaydigan universal xususiyat yoki xususiyat
yo'q. Har qanday dasturiy ta'minot tizimi butunlay xatosiz bo'lishi mumkin emas va qurilmangizni har qanday
xayoliy hujumdan himoya qilish imkonsizdir. Shunday qilib, o'rnatilgan xavfsizlik tajovuzkorlarning
tizimingizga xavf solishining oldini olish uchun yuqorida aytib o'tilgan xususiyatlarning kombinatsiyasini talab
qiladi.
81.
Tizim ishini buzuvchi dastur va tizim havfsizligiga tahdidlar.
Artefaktlar turli sabablarga ko'ra, ishlab chiqarish muammolari, yomon texnik xizmat ko'rsatish va normal
eskirish kabi sabablarga ko'ra har doim ham o'z vazifalarini bajara olmaydi. Dasturiy ta'minot artefakt
bo'lganligi sababli, u boshqa artefaktlar noto'g'ri ishlashi mumkin bo'lgan ma'noda noto'g'ri ishlashi
kerak. Biroq, noto'g'ri ishlashda dasturiy ta'minot boshqa artefaktlar bilan teng bo'ladimi yoki yo'qmi, tahlil
qilishda ishlatiladigan abstraktsiyaga bog'liq. Biz noto'g'ri ishlashning "salbiy" va "ijobiy" tushunchalarini
ajratamiz. Salbiy nosozlik yoki disfunktsiya artefakt tokeni o'zi kerak bo'lgan narsani (ba'zan) yoki (hech
qachon) bajarolmasa sodir bo'ladi. Ijobiy nosozlik yoki noto'g'ri ishlash, artefakt tokeni kerak bo'lgan narsani
qilishi mumkin bo'lganda yuzaga keladi, lekin hech bo'lmaganda vaqti-vaqti bilan u ba'zi bir kutilmagan va
istalmagan ta'sirlarni keltirib chiqaradi. Biz tur sifatida tushunilgan dasturiy ta'minot ma'lum bir cheklangan
ma'noda noto'g'ri ishlashi mumkin, ammo buzilmaydi. Shunga ko'ra, dasturiy ta'minotni boshqa texnik
artefaktlardan ajratib ko'rsatish kerak, chunki ularning dizayni birinchisi uchun disfunktsiyani imkonsiz qiladi,
ikkinchisi uchun esa mumkin.
82.
OT ni loyihalash asosiy printsiplari (MULTICS) va havfsizlik sinflari talablari (S2).
C2 sinfi xavfsizlik talablariga javob beradi (tarmoq konfiguratsiyalariga qo‘yiladigan (“krasnaya kniga”)),
Windows NT 3.5 - esa ishchi stansiyalar uchun S2 sinfi (“oranjevaya kniga”). Microsoft, Windows NT ni ham
“oranjevaya kniga” ham “krasnaya kniga” bo‘yicha S2 sinfiga mosligini sertifikatsiya qilingan.
Hamma zamonaviy UNIX tizimlarda, yo asosda, yoki qo‘shimcha modul asosida S2 xavsizlik sinfiga mos
keladi (ishchi sinflar uchun) ba'zi va hollarda yuqori sinfiga ham mos keladi. UNIX ning ba'zi versiyalari, S2
ning
S2
sinfiga
ham
mos
keladi.
Windows NT da S2 sinfi talablarini qo‘llash yadro daajasida amalga oshirilgan. Bu esa, ba'zi ekspertlarga,
Windows NT UNIX ga nisbatan yuqoriroq xavfsizlik darajasini ta'minlaydi deb hisoblashiga asos bermoqda.
Ammo bu unday emas. Agar tizim sertifikatsiya qilingan bo‘lsa, boshqa so‘z bo‘lishi mumkin emas.
S2 sinf quyidagilarni ta'minlaydi.
foydalanuvchini yagona nom va parol bilan tizimga kirishga imkon bеradigan, maxfiy kirish vositalari.
rеsurs egasiga, uning rеsursidan foydalanishga kimning xuquqi bor-yo’hligini aniqlaydigan murojaatni tanlab
nazorat qilish;
83.
Kriptografiyadan havfsizlik uchun foydalanish.
Kriptografiya zamonaviy elektron ma'lumotlar shifrlash texnologiyalari Dunyoda keng tarqalgan shifrlash
algoritmlarining sharhi nafaqat sizning vazifangizga kerakli algoritmni tanlash, balki uni amalga oshirish va
foydalanuvchi imkoniyatlari va talablarini kutish uchun ham imkoniyat yaratadi. Shifrlash - Axborotni himoya
qilish usuli Vaqt vaqti ma'lumotlardan kattaroq qiymatga ega emas edi. Informatika va axborotlashtirishning
yigirma asr. Texnologiya barcha katta miqdordagi ma'lumotlarni uzatish va saqlash imkonini beradi. Ushbu
foydaning orqa tomoni bor. Ma'lumotlar turli sabablarga ko'ra tobora zaiflashmoqda: saqlanadigan va
uzatiladigan ma'lumotlar hajmining o'sishi; kompyuter resurslari, dasturlar va ma'lumotlarga ega bo'lgan
foydalanuvchilar doirasini kengaytirish; hisoblash tizimlarining faoliyat rejimlarining asorati. Shu sababli,
uzatish va saqlash paytida ma'lumotlarni ruxsatsiz kirish (NSD) himoya qilish muammosi tobora muhim
ahamiyatga ega bo'ldi. Ushbu muammoning mohiyati doimiy ravishda "raqiblari" bilan ma'lumotni himoya
qilish bo'yicha mutaxassislarning kurashidir.
84.
Identifikatsiya va autentifikatsiya.
Identifikatsiya (Identification) - foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo’yicha aniqlash jarayoni. Bu
foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi
tizimga uning so’rovi bo’yicha o’zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o’zining ma’lumotlar bazasida
uning borligini tekshiradi.
Autentifikatsiya (Authentication) — ma’lum qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy
ekanligini tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma) haqiqatan aynan o’zi
ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi. Autentifikatsiya o’tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi
tarafning xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi taraf ham axborot almashinuv
jarayonida faol qatnashadi. Odatda foydalanuvchi tizimga o’z xususidagi noyob, boshqalarga ma’lum
bo’lmagan axborotni (masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali identifikatsiyani tasdiqlaydi.
Identifikatsiya va autentifikatsiya sub’ektlarning (foydalanuvchilarning) haqiqiy ekanligini aniqlash va
tekshirishning o’zaro bog’langan jarayonidir.
85.
Jarayon ustidagi amallar: bir martalik va ko'p martalik amallar
OT bоshqaruvi оstidagi bajariladigan kоmandalar to’plami, ular bilan bоg’liq rеsurslar va uning bajarilishi jоriy
mоmеnti bilan хaraktеrlanadi. Iхtiyoriy vaqtda jarayon to’liq ravishda o’zining kоntеksti, ya’ni rеgistirli, tizimli
va fоydalanuvchi qismlaridan tashkil tоpgan kоntеksti bilan tasvirlanadi. ОTlarda jarayon aniq ma’lumоtlar
strukturasi –PCB bilan tasvirlanadi. PCB –rеgistirli va tizimli kоntеkstlarni aks ettiradi. Jarayonlar bеshta
asоsiy хоlatlarda bo’lishi mumkin: tug’ilish, tayyorlik, bajarilish, kutish, bajarilishni tugallash.
Bir хоlatdan ikkinchisiga jarayon ОT yordamida, ular ustida birоr bir amal bajarilishi natijasida o’tkaziladi. ОT
jarayonlar ustida quyidagi оpеratsiyalarni bajarishi mumkin: jarayon yaratish, jarayon tugallash, jarayonni
to’хtatib turish, jarayonni blоkirоvka qilish, jarayonni blоklashdan chiqarish. Jarayon priоritеtini o’zgartirish.
86.
Resurslar ta'rifi va asosiy resurslarni aytib bering.
Umumiy holda har istehmol qilinadigan (uning), istehmolchilar uchun ma’lum qiymatga ega bo`lgan ob’ekt
resursdir. Resurslar zaxiradagi ajratiladigan birligiga qarab, cheklangan va cheklanmagan bo`ladi. Resurs
cheklanganligi istehmolchilar orasida hayotiy zaruriyatlarga olib keladi. Zaruriyatlarni tartibga solish uchun,
resurslar istehmolchilar orasida ularni yuqori darajada qoniqtiradigan ma’lum qoidalar bo`yicha taqsimlanishi
zarur. Resurslarning umumiy klassifikatsiyasini quyidagicha tasavvur qilish mumkin:mavjudligi xaqiqiyligiga
qarab: fizik va virtualxossalarning kengaytirish imkoniga qarab: moslanuvchan (elastik) va qat’iyfaollik
darajasiga qarab: faol va passivmavjudlik vaqtiga qarab: asosiy va ikkinchi darajalituzilishi (struktura)
jihatidan: oddiy va murakkabtiplanishi bo`yicha: ishlab chiqiladigan va va istehmol qilinadiganamalga oshirish
formasi bo`yicha: yumshoq va qattiqfunktsionallik ortiqchaligiga qarab: qimmat va arzonfoydalanish
xarakteriga qarab: parallel foydalaniluvchi va ketma-ket foydalaniluvchi.Fizik resurslar deb, real mavjud
bo`lgan va uni foydalanuvchilar orasida tqsimlanganda unga xos bo`lgan fizik xususiyatlarga ega bo`ladi
(saqlab qoladi).
87.
OT larda ahborot havfsizligi tushunchasi
Axborot xavfsizligi (inglizcha: Information Security, shuningdek, inglizcha: InfoSec) — axborotni ruxsatsiz
kirish, foydalanish, oshkor qilish, buzish, oʻzgartirish, tadqiq qilish, yozib olish yoki yoʻq qilishning oldini olish
amaliyotidir. Ushbu universal kontseptsiya maʼlumotlar qanday shaklda boʻlishidan qatʼiy nazar (masalan,
elektron yoki, jismoniy) amal qiladi. Axborot xavfsizligini taʼminlashning asosiy maqsadi maʼlumotlarning
konfidensialligi, yaxlitligi va mavjudligini muvozanatli, qoʻllashning maqsadga muvofiqligini hisobga olgan
holda va tashkilot faoliyatiga hech qanday zarar yetkazmasdan himoya qilishdir. Bunga, birinchi navbatda,
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar, tahdid manbalari, zaifliklar, potensial taʼsirlar va mavjud xavflarni
boshqarish imkoniyatlarini aniqlaydigan koʻp bosqichli xavflarni boshqarish jarayoni orqali erishiladi. Bu
jarayon xavflarni boshqarish rejasining samaradorligini baholash bilan birga olib boriladi.
88.
OT kengaytirilgan mashina va resurslarni boshqaruvchi sifatida.
Virtuallashtirish printsipi. Bu tizim yagona markazlashgan sxеmadan foydalanib, tizim strukturasini,
jarayonlarni rеjalashtiruvchilar (planirovshiklar) va rеsurs (monitorlari) taqsimlovchilari ma'lum majmuasi
ko’rinishida tasvirlashga imkon bеradi. Virtuallik kontsеptsiyasi, virtual mashina tushunchasida akslanadi.
Ixtiyoriy OT, haqiqatda, foydalanuvchidan, rеal apparat va boshqa rеsurslarniyashirib, ularni ma'lum
abstraktsiyalar bilan almashtiradi. Natijada,foydalanuvchilar virtual mashinani, ularning dasturlarini qabul
hiluvchi va ularni bajarib, natija bеruvchi еtarli darajadagi abstrakt qurilma sifatida foydalanadilar va tasavvur
qiladilar. Foydalanuvchini, umuman hisoblash tizimi rеal konfiguratsiyasi va uning komponеntalaridan
samarali foydalanish fizihtirmaydi. Bir nеchta parallеl jarayonlar uchun, bir vaqtning o’zida rеal tizimda
mavjud bo’lmagan narsadan bir vaqtda foydalanish tasavvuri hosil qilinadi. VM, rеal arxitеkturani ham aks
ettiirshi mumkin, ammmo bu holda arxitеktura elеmеntlari ko’pincha sistеma bilan ishlashni soddalashtiruvchi,
89.
Resurslarning qanday turlari mavjud.
Resurslarni qimmat va arzon resurslarga bo`linishi, ularni taqsimlashdagi funktsional ortiqchaligi printsipini
amalga oshirishdan kelib chiqadi. Foydalanuvchi olidida tanlash masalasi turadi – kerak resursni tez olib bu
xizmat uchun qimmat narh berish, yoki talab qilingan resurs taqsimlanishini kutib, undan foydalanilganda arzon
narh to`lash. Tizimda alg`ternativ resurslar mavjud bo`lsa, ulardan foydalanishning har xil narhlari
kiritiladi.Tuzilishi jihatidan olingan belgi, resursda biror struktura (tuzilish) borligini ko`rsatadi. Agar resurs
tashkil etuvchi elementlardan iborat bo`lmasa va taqsimlanganda bir butun-yaxlit holatda olinsa u oddiy
deyiladi. Murakkab resurs ma’lum struktura bilan belgilanadi. U o`z tarkibida bir xil xarakteristikaga ega
bo`lgan (foydalanuvchi nuqtai-nazaridan) qator elementlardan tashkil to`gandir. Foydalanuvchi-jarayonlarga,
ularning resursga talablari bo`yicha, murakkab resursning qaysi elementlari ajratilishining farqi yo`qdir. Oddiy
va murakkab resurslar holatlari soni bilan ham farqlanadi. Oddiy resurs, agar biror-bir jarayonga foydanishga
berilsa-band, yoki bo`sh bo`lishi mumkin. Murakkab resurs, agar uning elementlaridan birortasi ham
foydalanish uchun taqsimlanmagan bo`lsa “bo`sh” holatida bo`ladi. Agar uning hamma elementlari foydalanish
uchun berilgan bo`lsa, u “band holatida, agar resurslar elementlari qismi taqsimlangan bo`lsa, u holda resurs
“qisman band” bo`ladi.
90.
Virtual hotira tushunchasi.
Virtual xotira. Xotirani boshqarish uchta vazifani birlashtiradi. Dinamik xotira taqsimoti. Dasturning virtual
manzillarini jismoniy manzillarga solishtirish. Xotirani himoya qilishni amalga oshirish. Virtual xotira operativ va tashqi xotiraning barcha yacheykalarining yig'indisidir. Noldan manzilning chegara qiymatiga qadar
uzluksiz raqamlash mavjud.
Virtual xotira - bu operatsion tizimning bir yoki boshqa vazifani bajarish uchun qo'chqor etarli
bo'lmaydi. Shunday qilib, virtual xotira yoki, shuningdek, ham shunday deb ham nomlanganligi sababli, papje
fayl
bu
faqat
kompyuterning
qattiq
diskida
joylashgan.
Virtual xotiradan foydalangan holda tizimlar yuqori tezlikda yuqori tezlikda va jismoniy xotirani ishlatib, usiz
boshqa jismoniy xotirani ishlatadigan dasturlarni bajarishga qodir. Virtual xotira virtualizatsiya
texnologiyalaridan farq qiladi.
Virtual xotira texnologiyasidan foydalanish sizga quyidagilarga imkon beradi:
mijoz
dasturiy
ta'minoti
orqali xotirani
soddalashtirish;
kompyuterning operatsion xotirasini oqilona nazorat qilish (unda saqlangan xotira hududlari);
bir-biridan olingan jarayonlarni ajratib oling (jarayon monaopolning barcha xotirasiga ega).
91.
Multidasturlashda OT larning roli va u bajaradigan operatsiyalar.
Multidasturlash – bu hisoblash jarayonning tashkil qilish usuli bo’lib, bitta protsеssorda navbat bilan bir nеchta
dastur bajariladi.Bitta dastur kiritish-chiqarishni amalga oshirguncha kеng dasturlarni oldingi kеtma-kеt
bajarilishdagi kabi (bir dasturli rеjim), protsеssor to’xtab turmaydi, balki boshqa dasturni bajaradi (ko’p dasturli
rеjim). Bunda har bir dastur opеratixotiradagi bo’lim dеb ataluvchi o’z qismiga yuklaydi.Boshqa yangilik –
spuling (spooling) dеb ataladi. Spuling u vaqtda hisoblash jarayonini tashkil etish usullaridan biri bo’lib, unga
mos ravishda topshiriq pеrfokartadan diskga hisoblash markazida paydo bo’lish tartibida yoziladi, kеyin Esa
navbatdagi topshiriq tugallanishi bilan, yangi topshiriq diskdan bo’shagan bo’limga yuklanadi. Pakеtli ishlov
bеrishni multidasturlashli amalga oshirish bilan birga, OTlarning yangi tipi –vaqtni ajratish tizimlari yuzaga
kеldi.
92.
Grafik redaktorlar haqida.
Grafik redaktorlar. Bu sinfga xos dasturlar grafik tasvirlarni qayta ishlash va (yoki) yaratishga mo’ljallangan.
Bu sinfda quyidagi kategoriyalar mavjud: rastrli redaktorlar, vektorli redaktorlar va uch o’lchamli grafika bilan
ishlovchi dasturiy vositalar (3D-redaktorlar).
Rastrli redaktorlar, grafik ob'ekt, rastrni tashkil etuvchi nuqtalar kombinatsiyasi ko’rinishida berilgan bo’lsa,
bu tasvirlarda ranglar va yorqinlik asosiy rolni o’ynaydi. Bunday yondoshish, grafik tasvir har xil yorqinlikda
bo’lsa va ob'ekt elementlari rangi to’g’risidagi ma'lumot uning formasi to’g’risidagi ma'lumotdan ahamiyatli
bo’lgan hollarda samaralidir. Bunday xususiyatlar ko’proq fotografiya va poligrafiya tasvirlariga xosdir. Rastr
redaktorlari tasvirlarga ishlov berishda, fotoeffekt va badiiy kompozitsiyalarni yaratishda keng qo’llaniladi.
93.
Zip arhiv qanday yaratiladi
Windows qo'shimcha dasturlarsiz fayllarni siqish va ochish qobiliyatiga ega, shuning uchun hech qanday
dasturiy ta'minotni faqat asosiy arxivlarni yaratish yoki ochish uchun yuklab olmang.
Zip faylini yaratish uchun ish stolining bo'sh maydonida yoki Explorer-da sichqonchaning o'ng tugmachasini
bosing, Yangi-ga o'ting va Zip-ni tanlang.
Siz bu jarayon yangi papkani yaratishga o'xshashligini sezasiz, endi siz siqilgan papkaning nomini
o'zgartirishingiz va uni kompyuteringizning turli joylariga ko'chirishingiz mumkin. Zip fayli yaratilganda,
fayllarni tanlang va ularni zip jildiga torting.
Fayllar zip papkasiga ko'chiriladi va asl joyidan ko'chirilmaydi yoki o'chirilmaydi. Endi siz siqilgan tarkibni
ko'chirishingiz yoki zaxiralashingiz yoki xohlagan narsani qilishingiz mumkin.
Ba'zi fayllarni tezda siqishning yana bir usuli-ularni ajratib ko'rsatish, sichqonchaning o'ng tugmachasini bosib,
jo'natish> siqilgan (siqilgan) papkani bosish.
Faylni ochishning eng oson usuli-sichqonchaning o'ng tugmachasini bosish va "Hammasini chiqarish"
tugmasini bosish.
Yangi oyna ochiladi va siz fayllarni qaerdan chiqarishni tanlashingiz mumkin. Odatiy bo'lib, u tarkibni zip fayli
bilan bir xil katalogga chiqaradi. Faqat "Extract" tugmasini bosing va undagi barcha siqilgan fayllar bilan papka
yaratiladi.
94.
Jarayon holatlari va diagrammasi.
Dastur”va“topshiriq”tushunchalari
statik,faolbo’lmagan(неактивний)obyektlarni
tavsiflash
uchunishlatiladi.Dastur
bajarilishi
uchun,operatsion
tizim
ma’lumhajmlixotiraajratishi,ungakiritish/chiqarishqurilmalarini
va
fayllarni
bog’lashi,ya’ni
butunhisoblashtizimiresurslarihisobidanma’lumqismini
ajratisb
qo’yishi
lozim.Ularning
soni
vakonfuguratsiyasivaqto’tishibilano’zgarishimumkin.Bynday
faol
obyektlarni
tavsiflash
uchun“dastur”va“topshiriq”terminlari o’rniga yangi“JARAYON”terminini ishlatamiz.Demak qisqa qilib
aytganda,jarayon– bu biron birdastur bajarilishidagi faol topshiriqlar (buyruqlar)ketma-ketligi
95.
OT da jarayon nima.
JARAYONLAR HOLATIJarayonlar operatsion tizim boshqaruvi ostida hisoblanadi.Bir protsessorli
kompyutertizimida
vaqtning
har
bir
momentidafaqat
bitta
jarayon
bajarilishi
mumkin.Multidasturlihisoblashtizimlaridabirnechtajarayonnipsevdoparallel qayta ishlash, protsessorni bir
jarayondan ikkinchijarayonga o’tkazish yordamida amalga oshiriladi. Bir jarayonbajarilguncha qolganlari o’z
navbatini kutadi
96.
LinuxOT hususiyatlarini aytib bering.
Linux – shu darajada ommaviylashib kеtdiki, ularni shu darajada ko’p komaniyalar qo’llab-huvvatladiki,
hozirgi vaqtda bu opеratsion tizimning amaldagi vеrsiyalari dеyarli hamma tipdagi protsеssor va kompyutеrlar
uchun ishlab chiqildi. Linux asosida supеrkompyutеrlar ham yaratilayapti. Tizim klastеrlashtirish, zamonaviy
intеrfеys va tеxnalogiyalarni qo’llaydi.
Linux – ko’p masalali, ko’p foydalanuvchili to’la honli opеratsion tizimdir (xuddi UNIX boshqa vеrsiyalari
kabi). Bu, bir vaqtning o’zida, bitta mashinada, ko’p foydalanuvchilar, parallеl holda, ko’pgina dasturlarni
bajargan holda ishlashi dеgan so’zdir.
Linux tizimi. UNIX uchun qator standartlar bilan bеrilgan matnlar darajasida mutanosibdir (sovmеstim). UNIX
uchun intеrnеt orhalierkin tarhatiladigan datsurlar, Linux uchun, amalda kam o’zgartirishlarsiz kompilyatsiya
qilinishi mumkin. Bundan tashqari, Linux uchun hamma bеrilgan matnlar, ya'ni yadro, qurilmalar drayvеrlari,
kutubxonalar, foydalanuvchi dasturlari va instrumеntal vositalar erkin tarhatiladi.
Linux, ma'lumotlarni saqlash uchun turli tipdagi fayl tizimlarini qo’llaydi. EXT2FS kabi fayl tizimi Linux
uchun maxsus yaratilgan. M-n, Minix-1 va Xinix kabi fayl tizimlari ham qo’llaniladi. Bundan tashqari, FAT
asosidagi faylni boshqarish tizimi amalga oshirilgan, bu esa bu fayl tizimi bo’limlaridagi fayllarga bеvosita
murojaatga imkon bеradi. HPFS, NTFS va FAT32 larga murojaat va fayllarni boshqarish tizimi variantlari
yaratilgan. An'anaviy UNIX tizimlaridagi kabi, Linux bizga ma'lum 3 ta tizimni o’z ichiga olgan mikroyadroga
ega.
97.
Operatsion tizimlar qaysi dasturiy ta'minot sinfiga mansub.
peratsion tizim - bu kompyuter texnikasi va dasturiy ta'minot resurslarini boshqaradigan dasturiy ta'minot
tizimi; qo'shimcha ravishda, u kompyuter dasturlari uchun umumiy xizmatlarni taqdim etadi.Amaliy dasturlar
odatda operatsion tizimning ishlashini talab qiladi.Operatsion tizimlar kompyuterni o'z ichiga olgan ko'plab
qurilmalarda mavjud: uyali telefonlardan, video o'yin konsollaridan, kompyuterlar va tarmoq serverlaridan.
Ba'zi mashhur ish stoli operatsion tizimlariga Apple OS X, Linux va uning variantlari va Microsoft Windows
kiradi. Mobil operatsion tizimlarga Android va iOS kiradi. Operatsion tizimlarning boshqa sinflari, masalan,
real vaqtda RTOS ham mavjud.Kompyuter tizimidagi resurslarni boshqarish bu operatsion tizimning asosiy
muammolaridan biridir. Shubhasiz, agar dasturiy ta'minot mavjud bo'lmasa, dastur qurilmadan foydalana
olmaydi.Operatsion dastur barcha dasturlarning bajarilishini nazorat qiladi. Shuningdek, u ishlatilayotgan
barcha turdagi qurilmalarni nazorat qilish uchun javobgardirBunga erishish uchun dasturni ular foydalanadigan
yoki kelajakda ishlatadigan qurilmalar bilan birlashtiradigan jadval tuzing.
Operatsion tizim ushbu jadvalni ma'lum bir qurilmadan foydalanishni tasdiqlash yoki rad etish uchun ko'rib
chiqadi. Operatsion tizimlarning asosiy vazifalariga: - fayl tizimini boshqarish (yozish, o’zgartish, fayllardan
nusxa ko’chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish); - dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor
vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor xotiraga yuklash, yashirin xavfli ta‟sirni tutib olishvah.q.); xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash, ma‟lumotlarbutliginazorativah.k.); -foydalanuvchi bilan muloqot
(klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o’qish, axborotni ekranga, printerga chiqarish va h.k.)kiradi.
Operatsion tizim funksiyalari. Operatsion tizim (OT) tushunchasi qisqacha izohlanadigan bo‘lsa, bu boshqaruv
dasturidir. OS bu kompyuterning fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun
ishlatiladigan dastur. Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo'linadi. Fizik resurslarga: —
xotira; — vinchester; — monitor; — tashqi qurilmalar; — va shu kabilar kiradi. Dasturiy resurslar bu: —
kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlar; — kompyuter ishlashini ta’minlaydigan boshqaruvchi dasturlar;
— berilganlarni tahlil qiluvchi dasturlar; — drayverlar; — virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va
boshqaruvchi dasturlar va shu kabilardir.
98.
Strukturaga ega resurslarni aytib o'ting.
Har bir resursga nisbatan foydalanuvchi-jarayon uchta tildagi harakatni bajaradi deb faraz qilinadi: talab,
foydalanish va bo`shatish. Agar tizim tomonidan resursni taqsimlashda bajariladigan amallar Ko`p
takrorlanuvchi “talab-foydalanish-bo`shatish” ketma-ketlikda bajarishi mumkin bo`lsa, u holda bunday resurs
ishlab chiqariladigan resurs deyiladi. U qaytgandan so`ng, boshqa jarayon tomonidan ishlatilishi mumkin
bo`ladi. Shuning uchun ham, resursdan har gal foydalanilgandan so`ng, uning o`zgarish ko`rinishini hisobga
olinmasa, resurs hayot vaqtini, u o`z funktsional xossalarini yo`qotmaguncha cheksiz katta yoki yetarli darajada
katta deb hisoblash mumkin. Ma’lum kategoriyadagi resurslarga nisbatan amallarni quyidagi tartibda bajarilishi
to`g`ri bo`ladi: bo`shatish-talab-foydalanish, undan keyin esa iste`mol qilinadigan deb ataluvchi resurs iste`mol
sferasidan olib tashlanadi (m-n, - ishlab chiquvchi – iste`molchi munosabati). Iste`mol qilinadigan resursni
hayot muddati, ya’ni bo`shatish va foydalanish amallari bajarilishi orasidagi vaqt bilan belgilanadi va u
cheklidir. Ishlab chiquvchi jarayoni va istehmolchi jarayoniiga nisbatan iste`mol qilinuvchi resurslar o`zlarini
vaqtinchalik kabi tutadilar.
99.
Makroslar va makrokomandalar.
Makroslar (yoki makrokomandalar) deb foydalanuvchilar tomonidan berilgan komandalar
ketma-ketligiga aytiladi. Ular nomga ega bo’lib, Visual Basic for Application (VBA) dasturlash tili
standart moduli formasida saqlanadi, bu dasturlash tili nomi ingliz tilidan ilovalar uchun “Visual
Basic” deb tarjima qilinadi.
Makroslar- MS ACCESS buyruqlaridan iborat bo‘lgan makrokomandalar ketma-ketligidan iborat
bo‘lib, yetarli ko‘p marta takrorlanuvchi amallarni bajarishni avtomatlashtirish uchun ishlatiladi
Makroslar- MS ACCESS buyruqlaridan iborat bo‘lgan makrokomandalar ketma-ketligidan iborat
bo‘lib, yetarli ko‘p marta takrorlanuvchi amallarni bajarishni avtomatlashtirish uchun ishlatiladi
100. Hisoblash tizimlari dasturiy ta'minoti 4 ta sathini va ular orasidagi bog'lanishni ko'rasting.
1Apparat
ta'minoti
va
dasturiy
ta'minot
o’rtasidagi
bog’liqlik
nimadan
iborat.
Javob: Hisoblash tizimi tarkibi konfiguratsiya deb ataladi. Odatda hisoblash texnikasining apparat va dasturiy
vositalari alohida olib o’rganiladi. Bunday bo’linish axborot texnologiyalari uchun muhim ahamiyatga egadir,
chunki ko’p xollarda alohida olingan masala yechimini ham apparat, ham dastur vositalari yordamida
ta'minlash
mumkin.
Kompyuterda, dasturiy va apparat ta'minot, doimo uzilmas aloqada va uzluksiz bog’lanishda ishlaydi. Biz bu
ikki kategoriyani alohida ko’rib chiqayotganimizga qaramasdan, ular orasida dialektik aloqa mavjudligi va
ularni alohida ko’rib chiqish shartli ekanlgini esdan chiqarmaslik kerak.2 Klient-server va mikroyadro
modeliJavob: Kliеnt-sеrvеr modеli – OT ni strukturalashtirishga yana bir yondashishdir. Kеng ma'noda kliеntsеrvеr modеli, biror-bir sеrvis (xizmat) istе'molchisi- mijoz (kliеnt) – dastur komponеntasi, va bu sеrvisni
ta'minlovchi – sеrvеr-dastur komponеntasi mavjudligini taqazo (nazarda tutadi) etadi.Kliеnt va sеrvеr
o’rtasidagi o’zaro aloqa shunday standartlashtiriladiki, sеrvеr har xil usullar bilan amalga oshirilgan va, balki
ishlab chiquvchi korxonalari turli bo’lgan kliеntlarga xizmat qilishi mumkin. Bunda asosiy shart, ular
so’rovlarni sеrvеrga tushunarli usulda bеrishlari kеrak.Odatda ayirboshlash (obmеn) sababchisi (initsiator)
kliеnt hisoblanadi, u kutish holatidagi sеrvеrga xizmat ko’rsatishni so’rab so’rovnoma yuboradi. Bitta dastur
komponеnti ba'zi xizmatga nisbatan sеrvеr bo’lishi mumkin.Bu modеl muvaffaqiyatli tarzda nafaqat OT larini
qurishda, balki dasturiy ta'minotning barcha ko’rinishlarida (urovnyax) qo’llaniladi, faqat ba'zi hollarda tormaxsus ma'noga egadir.3. Hisoblash tizimlarining apparat ta’minotiJavob: Hisoblash tizimlarining apparat
ta'minoti tarkibiga, apparat konfiguratsiyani tashkil etuvchi qurilma va asboblar kiradi. Zamonaviy kompyuter
va hisoblash majmua (kompleks)lari blok-modulli konstruktsiya (tuzilish)dan iborat. Ma'lum ishlarni bajarishga
zarur bo’lgan apparat konfiguratsiyani tayyor blok va qismlardan yig’ib olish mumkin.Qurilmalarning,
markaziy protsessorga (Central Processing UNIT, CPU) nisbatan joylashishiga qarab tashqi va ichki
qurilmalarga ajratamiz.Tashqi qurilmalar, qoida bo’yicha, ma'lumotlarni kiritish va chiqarish qurilmalaridir,
ularni odatda periferik qurilmalar ham deb ataladi. Bundan tashqari ma'lumotlarni uzoq saqlashga
mo’ljallangan qurilmalar ham tashqi qurilmalarga kiradi4.Ob'ektga mo’ljallangan yondashish.Javob: Bu
yondashishning asosiy tushunchasi “ob'еkt”dir. Ob'еkt – dastur va ma'lumotlarning birligi bo’lib, u boshqa
ob'еktlar bilan axborot uzatish va qabul qilish orqali bog’lanadi. Ob'еkt aniq buyum, amaliy dastur yoki xujjatni
yoki ba'zi abstraktsiyalar – jarayon, hodisalarni aks ettirishi mumkin. Ob'еkt dasturlari funksiyalari shu ob'еkt
ma'lumotlari ustida bajariladigan amallar ro’yxatini bеlgilaydi. Ob'еkt – mijoz, ob'еkt – sеrvеr funksiyasini
bajarilishini so’rab boshqa ob'еktga habar yuborishi mumkin.