O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI O’ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI KOMPYUTER LINGVISTIKASI VA AMALIY TILSHUNOSLIK KAFEDRASI O‘ZBEK TILINING SOHADA QO‘LLANISHI 3-amaliyot O‘ZMU - 2023 Maqsad: • O‘zbek tilining leksik qatlami haqida ma’lumot olish va tahlil qilish. • Mavzuga kreativ yondashishni tashkil qilish. • Mushohada qilish. • Mustaqil ishlashga yo‘naltirish. O‘zbek tilining leksik qatlami Reja: Leksikologiyaning o‘rganish obyekti va vazifalari. 1. So‘zlarda shakl va mazmun munosabati. 2. 3 So‘zlarda ko‘p ma’nolilik va bir ma’nolilik 3. 4. Terminlar. Ijtimoiy leksika va sohaviy leksika Leksikologiyaning obyekti tilning lug‘at boyligidir Bu boylik tilshunoslikda leksika deb ataladi, u muayyan tildagi barcha so‘z larni va shu so‘z lar bog'lanishidan tarkib topgan ko'chma ma’noli turg'un konstruksiyalarni (frazemalarni) o‘z ichiga oladi. Leksika atamasi ba’zan tor ma’nolarda ham qo'llanadi: dialektal leksika, kasb-hunar leksikasi, ilmiy leksika, vulgar leksika, Tohir Malik asarlari leksikasi kabi. Leksikologiyaning predmeti — lug'at boyligining strukturaviy va sistemaviy xususiyatlarini, taraqqiyot qonuniyatlarini, tilning boshqa sathlari (fonetik sath, grammatik sath) bilan aloqasini tadqiq qilish Leksikologiyaning vazifalari: • a) muayyan til lug'at boyligidagi eskirish va yangilanish jarayonlarini, bu jarayonlarda lisoniy va nolisoniy (lingvistik va ekstralingvistik) omillarning ishtirokini o'rganish; b) lug'aviy birliklarning funksional-semantik tavsifmi berish, eskirgan, yangi va zamonaviy qatlamlarini, tematik guruhlari va mikrosistemalarini aniqlash, lisoniy va uslubiy xususiyatlarini yoritish; • d) talabalarni leksikaga oid nazariy bilimlar bilan qurollantirish, ularda leksik-semantik tahlil ko'nikmalarini shakllantirish. So‘zlarda shakl va mazmun munosabati to‘rt xil: Sinonim ANTONIM PARONIM Omonimlar – shakli bir xil, ammo ma’nosi tubdan farq qiluvchi leksema(so‘z) lar. Masalan, о‘t («olov») - о‘t («maysa»), kamar («qayish, ko‘ndan ishlangan belbog‘») — kamar («daryo, tog'larda suv o'yib ketgan chuqur joy»), olma (meva) – olma (fe’l), qo‘y (uy hayvoni) - qo‘y (fe’l) kabi. Sinonim – shakli, tuzilishi turlicha, ammo ma’nosi bir-biriga yaqin bo‘gan leksema (so‘z) lar. Masalan, yuz - bet – aft – bashara – turq; ovqa – taom – yegulik; kulmoq – tirjaymoq – ishshaymoq tabassum qilmoq qatorini keltirish maqsadga muvofiq. Sinonim so‘z larda asosiy so‘z bo‘lib, u uslubiy betaraf hisoblanadi va barcha uslub uchun qo‘llanadi. Masalan, yuz - bet – aft – bashara – turq sinonimik qatorida yuz –dominanta, ya’ni asos so‘z . Antonim – qarama-qarshi, zid ma’nolarinin anglatadigan leksema (so‘z) lar. Masalan, katta – kichik, yosh – qari, oq –qora, past – baland kabi. Paronim – bitta harfdan farq qiluvchi so‘z lar qatori. Paronimlarni aniqlashda doimo jufti bo‘lishi lozim. Masalan, asil (aynimaydigan, toza) – asl (nasl, kelib chiqishi), qasr (bino) – qasir (taqlid so‘z) kabi. Bir so‘zning paronimi bilan uning xato yozilgan variantini adashtirmaslik lozim. Masalan, aqil aql so‘zining paronimi emas, uning xato yozilgan variantidir. Paronim bo‘lishi uchun juftliklardagi har bir so‘z til lug‘at boyligida mavjud bo‘lishi lozim. Nutqda so‘z lar bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik shaklda qo‘llanadi. Bir ma’nolilik – monosemiya ko‘p ma’nolilik – polisemiya Leksik monosemiya Leksik monosemiya (yunoncha: monos — «bir» + semia - «belgi») leksemaning faqat bitta ma’noga ega bo‘lishi. Masalan, o‘zbek tilidagi guruch leksemasi «sholidan oqlab olinadigan oshlik don» ma’nosini, abadiy leksemasi «mangu, doimiy» ma’nosini, tun leksemasi «sutkaning kun botishdan kun chiqqungacha, oqshomdan tong otguncha bo‘lgan qismi» ma’nosini ifodalaydi. Bu leksemalarning boshqa ma’nolari yo‘q. Monosemiya hodisasi o‘zbek tilshunosligida bir ma’nolilik deb ham yuritiladi. Bir ma’nolilik ko‘proq terminlarga, yangi yaratilgan yoki boshqa tildan yangi o‘z lashtirilgan leksemalarning boshlang‘ich ishlatilish davriga xosdir: to‘rtburchak (matem. termin), go‘mmaxona (yangi yaratilgan leksema), supermarket (yangi o‘z lashtirilgan so‘z) kabi. Yangi yaratilgan yoki boshqa tildan yangi o‘z lashtirilgan leksemalar vaqt o'tishi bilan turli lisoniy va nolisoniy omillar ta’sirida ko‘p ma’noli so‘z larga aylanib qolishi mumkin. Atoqli otlar ham shartli ravishda monosemantik leksemalar qatoriga qo‘shiladi. Leksik polisemiya • Leksik polisemiya (yunoncha: poli — «ko'p» + semia - «belgi») — leksemaning bir necha ma'noga ega bo'lishi. Masalan, tuz leksemasining semantik tarkibida quyidagi leksik ma'nolar bor: • 1) «kislota tarkibidagi vodorod o'rnini biror metall egallashi natijasida hosil bo'Iadigan kimyoviy birikmalar» (asosiy tuzlar, sulfat kislota tuzJari); • 2) «kimyoviy birikmaning ovqat uchun ishlatiladigan bir turi» (osh tuzi); • 3) ko'chma: «kimsaning boshqa odamga bergan, yedirgan-ichirgan ovqati» (tuz bermoq, tuzini yemoq); • 4) ko'chma: mantiq, ma'no, mazmun: «Iye-iye, bu oyimchaning gapida tuz bormi o‘zi?» (I.Rahim.) Leksik polisemiya, odatda, bir leksemaning semantik tarkibidagi leksik ma’nolar orasida mazmuniy bog'lanish borligiga tayanadi, shu xususiyati bilan leksik omonimiyadan farq qiladi. Leksik polisemiyaning yuzaga kelishi ma’no taraqqiyoti qonuniyati bilan belgilanadi. Terminlar • Fan, texnika, adabiyot, san'at va boshqa sohalarga oid ixtisoslashgan, qo'llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to'rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda), qofiya, turoq vazn (adabiyotshunoslikda) kabi. Terminlarning ifoda plani so‘z ga (hujayra, to'qima) yoki turg'un birikmaga (o'q ildiz. popuk ildiz) teng bo'ladi. Har ikki ko'rinishda ham termin leksema deb hisoblanadi, bunda uning nominativ birlik ekanligi e’tiborga olinadi. Terminlarning mazmun planida muayyan soha tushunchalari ifodalangan bo'ladi. O‘zbek tilida so‘zlarning boyish manbalari 2 xil usul bilan amalga oshiriladi: • 1. O‘zlashgan qatlam — o‘zbek tili leksikasining boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalardan iborat qismi. Masalan: maktab, oila (ar.), daraxt, gul (f-t.), axta, bahodir (mo‘g‘.), afandi (turk.), ravshan (sug‘d.), traktor, avtobus (r-b.) va b.lar. Bu qismda arab, tojikfors va rus tillaridan o‘z lashtirilgan so‘z lar ko‘pchilikni tashkil qiladi. • 1. Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar — adabiyot, axborot, avlod, ayol, maktab, maorif, mа’naviyat, hosil, hukumat, odam, haqiqat, intizom, inshoot…; • 2. Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar - sartarosh, avra, avra-astar, badbo‘y, badjahl, baland, baravar, barvasta, bardam, barzangi, barra, baxtiyor, bachkana, оzoda, toza. • 3. Ruscha-baynalmilal so‘zlar - o‘zbek tiliga rus tilidan va u orqali Yevropa tillaridan o‘zlashtirilgan leksemalar: gazeta, jurnal, avtobus, trolleybus, teatr, roman, sujet, geometriya, fizika, matematika, traktor, kombayn, raketa, avtomat, armiya va b. 2. O‘z qatlam - o‘zbek tili leksikasining umumturkiy va sof o‘z bekcha so‘z lardan iborat qismi. Umumturkiy so‘z lar - o‘zbek tili lug‘at boyligidagi eng qadimgi lug‘aviy birliklar. Sof o‘zbekcha so‘zlar - o‘zbek tilining o‘zida yasalgan (nisbatan yangi) leksemalar. Kasb-hunar leksikasi Kasb-hunar leksikasi ijtimoiy mehnatning u yoki bu turiga, ishlab chiqarish, ilm-fan, adabiyot-san’at va hokazo sohalarga oid narsa-hodisa hamda tushuncha nomlaridir: degrez ~ «qozon, omoch tishi va boshqa cho'yan asboblar quyuvchi usta», kavshar - «metall buyum, detal va sh.k.ni bir-biriga ulash uchun ishlatiladigan metall yoki qotishma», changchi, urug'chi, gultoj (botanikaga oid tushuncha nomlari) kabi. Bular tilshunoslikda professionalizmlar yoki professional leksika deb ham ataladi. Professional leksikaning ilm-fanga, texnikaga, adabiyotga oid qismi terminlar deb ham nomlanadi: fonema, morfema, semema (tilshunoslik terminlari), tangens, sinus, teorema, katet (matematika terminlari) kabi. Kasb-hunar leksikasi (professionalizmlar), asosan, muayyan sohaga oid og'zaki va yozma matnlarda faol qo'llanadi, umumtil doirasida esa ular ancha passiv bo'ladi. Bunday qatlam leksemalarining ishlatilish doirasidagi chegaralanish shu bilan belgilanadi. Topshiriqlar Payshanba — maosh kuni edi. Peshindan keyin atrofi taxta devor bilan omonat о ‘ralgan qurilish hovlisiga chang-to‘z on ko‘tarib «ZIL» mashinasi kirib keldi. Chekkadagi ko‘chma vagoncha oldida voshillab to‘xtadi. Kabina eshigi ochilib, qo'ltig'iga qora sumka qistirgan kassir qiz - Faya sakrab tushdi. Vagoncha zinasiga pildirab chiqib baqirdi: — Yigitlar, kelig'iz, zarplata olig'iz! Betonchi Safar aka ayiqdek lapanglab vagoncha tomonga birinchi bo‘lib yurdi. Ketidan pavvandchimiz Ikrom aka. Uning ketidan Erkin degan takellajchi yigit. (O‘.Hoshimov). Berilgan matnda sohaga oid leksikalarni toping. Savollar: • Leksikologiyaning maqsad va vazifalari nimadan iborat? • Leksikologiyada nima o‘rganiladi? • Ma’no ko‘chish turlarini sanab bering. • Terminlar nima? • Leksik polisemiya va leksik monosemiyaning kontekstda qo‘llanilishini izohlang. • O‘z qatlam doirasidagi leksikalarga misollar keltiring. • O‘z lashgan so‘z larning yasalish qonuniyatlari haqida gapiring. • Leksemalar qo‘llanilishining chegaralangan va chegaralanmagan jihatlarini izohlang. • Leksikologiyaga oid terminlar izohini ayting • Sohaga oid leksikalar haqida gapiring. Sohangizga oid qanday terminlarni bilasiz? Test topshiriqlari 1. Kumush choyshab yopib dalalar qor qo’ynida uxlab yotadi. Ushbu gapdagi kumush choyshab birikmasida ma’no ko’chishining qaysi turi qo’llangan? a) metafora. b) metonimiya s) sinekdoxa d) vazifadoshlik 2. Ot (ism), ot (hayvon), ot (fe’l) so‘z lari to'g'ri tavsiflangan javobni toping. a) ko'p ma’noli so‘z b) bir xil shaklga ega bo'lgan shakldosh so‘z . s) 1, 2 –shakldosh, 3 - ko'p ma’noli so‘z d) polisemik so‘z lar 3. Lermontovni tashlamadim hech, So‘ngra qo‘lga oldim Hofizni. Pushkin menga ko‘rsatdi har kech, Yig‘lab turgan bir cherkas qizni. Ushbu parchada ma’no ko‘chishining qaysi turi qo‘llangan? a) metafora b) sinekdoxa s) metonimiya. d) vazifadoshlik 4. Qaysi gapdagi leksemalar o‘z ma’nosida qo‘llangan ? a) O‘z bekistonda zaharli ilonlarning ko‘p turlari bor. b) Zahringni sochding-a? s) Zahri qotilning barchasi yo‘q qilindi d) Hamzaning “Zaharli hayot yohud ishq qurbonlari” asari sahnalashtirilgan 5. Quyidagi gaplarning qaysi birida so‘z qo'llashga oid uslubiy xato mavjud? a) Oy yuzidan nur yog‘di sim-sim b) Turqingni qara, betavfiq s) Orazin yopg‘ach ko‘z indin sochilur har lahza yosh d) Go‘z al qiz Oysuluvning basharasida ter ko'rindi. 6. Leksik ma’no taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillar qaysilar? a) polisimek va monosemik omillar b) o‘z va o‘z lashgan omillar s) lingvistik omillar va ekstralingvistik omillar d) shakliy va mazmuniy omillar 7. Quyidagi so‘z larning qaysi birida shakldoshlik (omonimlik) ot va fe’l turkumi o‘rtasida vujudga kelmaydi? a) o‘t b) to‘r s) olma d) ot 8. Sinekdoxa yo‘li bilan ma’nosi ko‘chgan so‘z qatnashgan gapni aniqlang. a) Yig'ilishga mo‘ylovni ham chaqirib kelishdi b) Oltin olma duo ol d) Ko‘zi -dengiz Adabiyotlar: • Abduraxmonova M., Fattoxova D., Xalmuxamedova U., Inogamova N., Egamberdiyeva N. O‘zbek tili (o‘quv qo‘llanma). – Toshkent: “Mumtoz so‘z”, 2018. • Hamrayev Sh. O‘zbek adabiyoti. Ma’ruza matni. Toshkent. 2020. • http://ziyonet.uz/ru • https://arboblar.uz/uz