maktabgacha-tarbiya-yoshda-bolalar-kognitiv-sohasining-tadqiqi-qilinishi

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS)
Google Scholar
Universal Impact Factor: 7,1
ISSN:2181-2454
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-2-120-125
VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2022
MAKTABGACHA TARBIYA YOSHDA BOLALAR KOGNITIV
SOHASINING TADQIQI QILINISHI
Shaxnoza Sobirovna Muxamedova
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika unversiteti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning kognitiv
sohasining olimlar tomonidan tadqiqining nazariy tahlillari bayon etilgan.
Kalit so‘zlar: shaxs, maktabgacha tarbiya yoshi, bilish, kognitiv rivojlanish,
kognitiv jarayonlar, bola, muloqot, o„yinlar, kuzatuv.
RESEARCH OF THE COGNITIVE FIELD OF CHILDREN
IN PRESCHOOL EDUCATION
ABSTRACT
This article describes the theoretical analysis of the research conducted by
scientists in the cognitive field of preschool children.
Keywords: personality, preschool age, cognition, cognitive development,
cognitive processes, child, communication, games, observation.
KIRISH
Har qanday inson dunyoni bilishning doimiy jarayonidadir: u boshqa
odamlarning nutqini o„ylaydi, aks ettiradi, gapiradi va tushunadi, his qiladi,
his-tuyg'ularini baham ko„radi. Bu qobiliyatlarning barchasi o„z-o„zidan emas, balki
faol bilim faoliyatida rivojlantiriladi va takomillashadi. Maktabgacha yoshdagi
bolalik davri ham bu dunyoqarashning bilish va rivojlanish davridir. Bola ularni
yetakchi faoliyatga aylanadigan rolli o„yinda namoyish etadi. U o„ynab, tengdoshlari
bilan muloqot qilishni o„rganadi. Bu ham ijodkorlik davri. Bola nutqni o„rganadi,
tasavvurga ega bo„ladi. Bu insonning dastlabki shakllanish davri, uning
xatti-harakatlarining oqibatlarini hissiy oldindan sezishning paydo bo„lishi, o„zini
o„zi anglash, tajribalarni murakkablashtirish va xabardorlik, yangi his-tuyg'ular va
motivlar bilan boyitish, hissiy-ehtiyojlar sohasi murakkablashadigan davrdir.
Kognitiv rivojlanish muammosi, maktabgacha yoshdagi bolalarning bilim
faolligini shakllantirishga samarali ta'sir ko„rsatadigan shart-sharoitlar ko„p yillar
davomida psixologik va pedagogik tadqiqotlarda yetakchi o„rinlardan birini egallab
kelgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv rivojlanish hususiyatlarini
Tashkent, Uzbekistan
120
E-mail: carjisor@carjis.org
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS)
Google Scholar
Universal Impact Factor: 7,1
ISSN:2181-2454
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-2-120-125
VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2022
o„rganib, biz maktabgacha yoshdagi bolaning kognitiv rivojlanishidagi turli xil
psixologik omillarning rolini aniqlashni, bu yoshda kognitiv rivojlanishning qanday
umumiy xususiyatlari rivojlanishini, har bir omil ta'siridan qanday kognitiv
oqibatlarga olib kelishini aniqlashimiz mumkin.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Maktabgacha yosh davrida kognitiv rivojlanish - bu atrof-muhit ta'siri ostida,
shuningdek, maxsus tashkil etilgan o„quv va tarbiya ta'siri va bolaning o„z tajribasi
bilan bog'liq bo„lgan fikrlash jarayonlarida yuz beradigan sifat va miqdoriy
o„zgarishlarning yig'indisi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi bir
qator ijtimoiy va biologik omillarga bog'liqdir.
Kognitiv rivojlanishni
nutqsiz bilan bog„liqligini M.M. Alekseeva,
V.I. Yashin, V. Kojakar va S.A. Kozlova bola barqaror manfaatlarini ta'minlashda
pedagogik shart-sharoitlar muhim rol o„ynashini, D.B. Godovikova kognitiv
faoliyatda atrofdagi olamni bilim olishga intilish, bu ham kognitiv ehtiyoj, ham shu
bilan qo„zg'aladigan bilim faoliyatidir deydi. A.Z Zaporojets aqliy tarbiyaning
alohida vazifasini - boshlang'ich bilimlar tizimini va hayotiy hodisalarini aqliy
rivojlanish sharti sifatida qaraydi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Kognitiv psixologiya butun hissiy jarayonlarni - hissiyotlardan idrok etish,
naqshni aniqlash, diqqat-e‟tibor, o„rganish, xotira, konsepsiyalarni shakllanishigacha
bo„lgan oraliqlarni qamrab oladi. Fikrlash, tasavvur qilish, yodlash, til, hissiyotlar va
rivojlanish jarayonlarini hamda xulq-atvorning barcha turlarini qamrab oladi.
Kognitiv psixologiya - bu bilish jarayoni va ong faoliyatiga yo„naltirilgan
psixologik tushuncha.
Kognitiv psixologiya - kognitiv jarayonlarni o„rganadigan zamonaviy
psixologiya fanining bir tarmog'i. U. Volfgang Kyohlerning (1917) odamsimon
maymunlar haqidagi asarlaridan va Jan Piagetning bolalar intellektini rivojlantirish
haqidagi kuzatishlaridan (1927) kelib chiqadi. Hatto qadimgi mutafakkirlar ham
xotira va fikr qayerda joylashganligini aniqlashga harakat qilishgan.
Mustaqil soha sifatida u 1950-yillardan - 1960-yillarning boshlarida, D. Miller
D. Bruner bilan birgalikda 1960 yilda Garvard universitetida birinchi Kognitiv
tadqiqotlar markazini yaratgan vaqtda shakllandi.
Kognitivizmning mashhur vakillari ham R. Atkinson, L. Festinger, D. Kelli va
boshqalardir. Qadimgi Misrdan olingan ieroglif yozuvlar shuni ko„rsatadiki, ularning
mualliflari bilim qalbda - bu qarashni yunon faylasufi Aristotel ham qo„llabTashkent, Uzbekistan
121
E-mail: carjisor@carjis.org
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS)
Google Scholar
Universal Impact Factor: 7,1
ISSN:2181-2454
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-2-120-125
VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2022
quvvatlagan, ammo Aflotun fikrni markazida aynan miya bor deb hisoblagan.
Psixologiya tarixidagi barcha haqiqiy yangiliklar singari, kognitiv psixologiya ham
noldan paydo bo„lmagan.
Kognitiv harakatning o„tmishi E. S. Tolman bilan bog„liq. Ushbu tadqiqotchi
kognitiv o„zgaruvchilarni ko„rib chiqishning muhimligini anglab etdi va stimulga
javob berish usulini rad etishga katta hissa qo„shdi. Tolman kognitiv xaritalar
g„oyasini kiritdi, maqsad kategoriyasining hayvonlarning harakatlari bilan
bog„liqligini asoslab berdi va ichki, kuzatib bo„lmaydigan holatlarni aniqlash uchun
oraliq
o„zgaruvchilardan
foydalanish
zarurligini
ta‟kidladi.
Kognitiv
jarayonlar - inson atrofidagi dunyoni, o„zi va boshqa odamlarni o„rganadigan aqliy
jarayonlar. Bunday jarayonlar quyidagilarni o„z ichiga oladi: sezgi, idrok, e'tibor,
xotira, fikrlash va tasavvur. Kognitiv faoliyatning natijasi, bilish qanday shaklda
amalga oshirilganligidan qat'iy nazar (fikrlash yoki idrok etish orqali) olingan
bilimdir. Bunga asoslanib, A.Z. Zaporojets aqliy tarbiyaning alohida vazifasini boshlang'ich bilimlar tizimini va hayotiy hodisalarini aqliy rivojlanish sharti sifatida
qaraydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar kognitiv rivojlanishini o„rganganda D. B.
Godovikovaning fikrlarini ham ko„rib chiqishimiz kerak, u kognitiv faoliyat atrofdagi
olam hodisalari to„g'risida bilim olishga intilish, bu ham kognitiv ehtiyoj, ham shu
bilan qo„zg'aladigan bilim faoliyatidir deydi. Kognitiv faoliyat, uning fikriga ko„ra,
aniq tashqi ko„rinishga ega, unga asoslanib, uni tashkil etish, mohiyatini baholash
mumkin. Unga ko„ra bolaning qiziqishi nimada, uning ba'zi bir hodisalar bilan
tanishish intilishlarining intensivligi nimadaligini 4 ko„rsatkich bo„yicha baholash
mumkin:
- Mavzularga e'tibor va alohida qiziqish;
-Obyektlarga hissiy munosabat (ajablanish, sarosimaga tushish, makkorlik,
ya'ni ushbu obyekt sabab bo„lgan turli xil his-tuyg'ular);
-Obektni tanib olishga, uning funktsional maqsadini tushunishga qaratilgan
harakatlar. Ushbu harakatlarning umumiy soni so„rovning intensivligidan dalolat
beradi. Ammo harakatlarning sifati ayniqsa muhimdir, birinchi navbatda ularning
xilma-xilligi va ayrim turlarini boshqalari bilan almashtirishi, bola bu mavzu haqida
o„ylashi vaqtida to„xtab qoladi.
-Obyektni doimiy ravishda ta'qib qilish, hatto u yo„q bo„lganda ham degan
fikrlarni ilgari suradi
Kognitiv rivojlanishni nutqsiz tasavvur etish mumkin emas. M. M. Alekseeva,
V. I. Yashin ta'kidlaganidek: nutqni o„zlashtirishda bola mos keladigan so„zlarda aks
ettirilgan narsalar, belgilar, harakatlar va munosabatlar to„g'risidagi bilimlarni ham
Tashkent, Uzbekistan
122
E-mail: carjisor@carjis.org
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS)
Google Scholar
Universal Impact Factor: 7,1
ISSN:2181-2454
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-2-120-125
VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2022
o„zlashtiradi. Shu bilan birga, u nafaqat bilimga ega bo„ladi, balki o„ylashni ham
o„rganadi, chunki o„ylash - ovozsiz yoki baland ovozda gapirish, gapirish esa
fikrlashdir. Bolalarning nutqini o„zlashtirgandan so„ng, ularning bilim faoliyati yangi
sifat darajasiga ko„tariladi. Nutq yordamida bolalarning bilimlari umumlashtiriladi,
analitik va sintetik faoliyat qobiliyati nafaqat obyektlarni bevosita idrok etish asosida,
balki g'oyalar asosida ham shakllanadi. Bolaning kattalar bilan aloqasi tabiati
o„zgarib, shaxsiy va kognitiv aloqalar muhim o„rin egallay boshlaydi. Ota-onalar,
boshqa oila a'zolari va o„qituvchi bilan muloqot qilishda bola yangi bilimlarga ega
bo„ladi, ufqlarini kengaytiradi va shaxsiy tajribasini aniqlashtiradi. Bolaning kognitiv
qiziqishi uning o„yinlari, rasmlari, hikoyalari va boshqa ijodiy faoliyat turlarida aks
etadi. Kattalar bunday faoliyatni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratishi kerak.
Kognitiv qiziqish bolalarni bilimlarni faol ravishda izlashga majbur qiladi, bilimga
bo„lgan chanqoqlikni qondirish yo„llarini izlaydi. Bolalar dunyoning qiziquvchan
tadqiqotchilaridir. Bu xususiyat ularga tug'ilishdanoq xosdir. O„z vaqtida I. M.
Sechenov “bola neyropsixik tashkilotining tug'ma va juda qimmatli mulki - uning
atrofidagi hayotni tushunish uchun behisob istagi” haqida aytib o„tgan. I. P. Pavlov
bu mulkni “bu nima?” refleksi deya ta‟riflagan. Ushbu refleksning ta'siri ostida bola
obyektlarning xususiyatlari bilan tanishadi, ular o„rtasida yangi aloqalarni o„rnatadi.
Erta yoshdan boshlab bolaga xos bo„lgan ilmiy tadqiqot faoliyati, dunyoga bo„lgan
kognitiv munosabatni rivojlantiradi va mustahkamlaydi. Bolalarning nutqni
o„zlashtirgandan so„ng, ularning bilim faoliyati yangi sifat darajasiga ko„tariladi.
Nutq yordamida bolalarning bilimlari umumlashtiriladi, analitik va sintetik faoliyat
qobiliyati nafaqat obyektlarni bevosita idrok etish asosida, balki g'oyalar asosida ham
shakllanadi.
Maktabgacha yoshdagi yillarda bolalar bog'chasiga boradigan bola ikki
toifadagi bilimlarni o„zlashtiradi. Birinchi toifa - bu kundalik hayotda maxsus
tayyorgarliksiz, kattalar, tengdoshlar bilan muloqot qilish, o„yinlar, kuzatuvlar
jarayonida o„rganadigan bilimlardir. Ular ko„pincha tartibsiz, tizimsiz, tasodifiy va
ba'zan buzilgan holda haqiqatni aks ettiradilar. Ikkinchi toifaga oid yanada murakkab
bilimlarni faqat o„quv mashg‟ulotlarida maxsus tayyorgarlik jarayonida olish
mumkin. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida bolalar mustaqil ravishda olgan
bilimlari takomillashtiriladi, tizimlashtiriladi va umumlashtiriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tarbiyasi o„yinda, kattalar tomonidan
maxsus yaratilgan, ochiq, didaktik o„yinlarda, turli xil bilimlar, aqliy operatsiyalar,
bolalar egallashi kerak bo„lgan aqliy harakatlar asosida amalga oshiriladi. Ijodiy
o„yinlar tabiatda aks etadi: ularda bolalar atrofdagi hayot haqidagi taassurotlarini,
ilgari olgan bilimlarini aks ettiradilar.
Tashkent, Uzbekistan
123
E-mail: carjisor@carjis.org
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS)
Google Scholar
Universal Impact Factor: 7,1
ISSN:2181-2454
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-2-120-125
VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2022
V. Kojakar va S.A. Kozlova maktabgacha yoshdagi bolalarning yetarlicha
barqaror manfaatlarini ta'minlaydigan pedagogik shart-sharoitlarni ochib berdi:
qiziqishni rivojlantirishni boshlash uchun boyitilgan fan-fazoviy muhitni
yaratish; bolalar uchun kognitiv qidiruvni tashkil etish;
ijodiy vazifalarni amalga oshirishda ishtirok etish; turli tadbirlarni birlashtirish;
bolalarda bo„lajak faoliyatga psixologik munosabatni shakllantirish;
muammoli qidiruv holatini yaratish;
o„yin-kulgilarni tarkibga kiritish;
bolaning hodisalarga, narsalarga va faoliyatga ijobiy hissiy munosabati
namoyon bo„lishini rag'batlantirish, qiziqishni shakllantirishning har bir bosqichida
yetarli vosita va usullardan foydalanish.
Bolaning bog„cha yoshidagi davrida o„z qadr-qimmatini anglashi ham yuzaga
kela boshlaydi. Bolalar bog„chaga kelganda dastavval o„z tengqurlarini sezmaslikka,
payqamaslikka harakat qiladilar. Keyinchalik turli o„yin va majburiy mashg„ulotlar
davomida bolalarjamoasiga qo„shilib, o„z tengqurlarining hurmatini qozonishga
harakat qiladilar, ya‟ni boshqa bolalarga har tomonlama yaxshi ko„rinishga
intiladilar. Bog„cha yoshidagi bolalar xatti-harakatlari motivlarining rivojlanishida
axloqiy motivlaming roli nihoyatda kattadir. Bolalar o„z xatti-harakatlarini
anglaganlari sayin axloqiy motivlaming ya‟ni ijtimoiy axloqiy qoidalarga rioya qilish
motivlarining o„rni kuchayib boradi. Bolalar endi o„zlarining egoistik manfaatlari
yuzasidan emas, balki ijtimoiy manfaat nuqtai nazaridan harakat qilishga o„rgana
boshlaydilar. Masalan, bolalar o„zlari yoqtirgan o„zlariga eng yoqadigan
o„yinchoqlarini boshqa bolalarga beradigan va hattoki o„zlarining uyidan olib kelgan
shirinliklarini ham bo„lib beradigan bo„ladilar. Shu tariqa bolalarda ijtimoiy motivlar
rivojlana boshlaydi. Katta yoshdagi bog„cha bolalari har doim kichik yoshdagi
bolalarga yordam berishga, ya‟ni ijtimoiy motivlar asosida harakat qilishga
intiladilar.
Maktabgacha yoshdagi bolalar xatti-harakatlari motivlarining rivojlanishida
axloqiy motivlaming roli nihoyatda kattadir. Bu yoshdagi bolalarda ijtimoiy axloqiy
qoidalarga rioya qilish motivlari katta o„rin tutadi.Bog„cha yoshidagi bolalarda ana
shunday motivlar bilan birga o„z-o„zini anglash, o„zining xatti-harakatlariga baho
berish ham tarkib topa boshlaydi. Masalan, “Uch ayiq”, “Uycha”, “Aka-uka
bahodirlar” kabi hikoyalarni ifodali qilib o„qib berish yoki instsenirovka qilish orqali
bolalarda o„z-o„zini anglash va o„z xatti-harakatlariga baho berish tarbiyalab boriladi.
Kognitiv rivojlanish muammosi, maktabgacha yoshdagi bolalarning bilim
faolligini shakllantirishga samarali ta'sir ko„rsatadigan shart -sharoitlar ko„p yillar
davomida psixologik va pedagogik tadqiqotlarda yetakchi o„rinlardan birini egallab
Tashkent, Uzbekistan
124
E-mail: carjisor@carjis.org
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS)
Google Scholar
Universal Impact Factor: 7,1
ISSN:2181-2454
www.carjis.org
DOI: 10.24412/2181-2454-2022-2-120-125
VOLUME 2 | ISSUE 2 | 2022
kelgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv rivojlanish xususiyatlarini
o„rganib, biz maktabgacha yoshdagi bolaning kognitiv rivojlanishidagi turli xil
psixologik omillarning rolini aniqlashni, bu yoshda kognitiv rivojlanishning qanday
umumiy xususiyatlari rivojlanishini, har bir omil ta'siridan qanday kognitiv
oqibatlarga olib kelishini aniqlashimiz mumkin.
XULOSA
Har qanday odam dunyoni bilishning doimiy jarayonidadir: u boshqa
odamlarning nutqini o„ylaydi, aks ettiradi, gapiradi va tushunadi, his qiladi,
his-tuyg'ularini baham ko„radi. Bu qobiliyatlarning barchasi o„z-o„zidan emas, balki
faol bilim faoliyatida rivojlantiriladi va takomillashadi. Maktabgacha yoshdagi
bolalik davri ham bu dunyoqarashning bilish va rivojlanish davridir. Bola ularni
yetakchi faoliyatga aylanadigan roli o„yinda namoyish etadi. U o„ynab, tengdoshlari
bilan muloqot qilishni o„rganadi. Bu ham ijodkorlik davri. Bola nutqni o„rganadi,
tasavvurga ega bo„ladi. Bu insonning dastlabki shakllanish davri, uning
xatti-harakatlarining oqibatlarini hissiy oldindan sezishning paydo bo„lishi, o„zini
o„zi anglash, tajribalarni murakkablashtirish va xabardorlik, yangi his-tuyg'ular va
motivlar bilan boyitish, hissiy-ehtiyojlar sohasi murakkablashadigan davrdir.
Maktabgacha yosh davrida kognitiv rivojlanish - bu atrof-muhit ta'siri ostida,
shuningdek, maxsus tashkil etilgan o„quv va tarbiya ta'siri va bolaning o„z tajribasi
bilan bog'liq bo„lgan fikrlash jarayonlarida yuz beradigan sifat va miqdoriy
o„zgarishlarning yig'indisi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi bir
qator ijtimoiy va biologik omillarga bog'liqdir.
REFERENCES
1. Ж.Андерсон. Когнитивная психология. СПб.: Питер, 2002.
2. Солсо Р. Когнитивная психология. М.: Тривола, 1996.
3. Величковский Б.М. «Когнитивная наука. Основы психологии познания». В 2
томах. М.: ИЦ «Академия», 2006
4. Eysenck M., Keane M. Cognitive Psychology: A Student‟s Handbook.
5. Karimova V.M. "Social psychology. Textbook.-T.:"." Science and Technology"
Publishing House (2012).
6. Хаитов О.Е., and Н.Х. Лутфуллаева. "Психодиагностика и прикладная
психология: Конспект лекций." Т.: ТДИУ (2005).
Tashkent, Uzbekistan
125
E-mail: carjisor@carjis.org