АЙҚ ва ЭҚ услубий кўрсатма узб янги 4 семетр 2024 LABORATORIYA
реклама
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TRANSPORT VAZIRLIGI TOShKENT DAVLAT TRANSPORT UNVERSITETI “Avtomobil yo‘llari muhandisligi” fakulteti “Avtomobil yo‘llarini qurish va ekspluatatsiya qilish” kafedrasi fanidan Laboratoriya mashg‘ulotlari 2-qism GURUH: F.I.SH: QABUL QILDI: Toshkent 2024 Tuzuvchilar: Mamatmuminov A.T. – “Avtomobil yo‘llarini qurish va ekspluatatsiya qilish” kafedrasi assistenti Xolmuminov F.P.– “Avtomobil yo‘llarini qurish va ekspluatatsiya qilish” kafedrasi assistenti Taqrizchi: Soataliyev R.R. TDTU, “Avtomobil yo‘llarini qurish va ekspluatatsiya qilish” kafedrasi katta o‘qituvchisi, PhD. 2 KIRISh Bugungi kunda jadal rivojlanayotgan O‘zbekiston Respublikasi iktisodiyotida ishlab chikarish va ijtimoiy infratuzilmaning muxim tarkibiy kismlaridan biri avtomobil yo‘llari hisoblanadi. Uzbekistan Respublikasi Prezidenti tomonidan avtomobil yo‘llarini rivojlantirish va yo‘l tarmog‘ini takomillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqa. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947-sonli farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida, PQ-4035-sonli Avtomobil yo‘llarini qurish va ulardan foydalanish sohasida ishlarni tashkil etishning ilg‘or xorijiy uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarorida yo‘l xo‘jaligini rivojlantirish va avtomobil yo‘llari tarmog‘ini takomillashtirish masalalari ustivor vazifalar qilib belgilangan: aholiga transport xizmati ko‘rsatishni tubdan yaxshilash, yo‘lovchi tashish xavfsizligini oshirish va atrof muhitga zararli moddalar chiqishini kamaytirish, har tomonlama qulay yangi avtobuslarni sotib olish, avtovokzal va avtostansiyalarni qurish hamda rekonstruksiya qilish; yo‘l infratuzilmasi qurilishi va rekonstruksiya qilinishini davom ettirish, eng avvalo, mintaqaviy avtomobil yo‘llarini rivojlantirish, xo‘jaliklararo qishloq avtomobil yo‘llarini, aholi punkti ko‘chalarini kapital va joriy ta’mirlash. “Harakatlar strategiyasi”ga asosan mintaqaviy avtomobil yo‘llarini kapital va joriy ta’mirlash ishlarini bosqichma-bosqich amalga oshirishni taqozo etadi. Avtomobil yo‘llarini ta’mirlash bilan bir qatorda ularni yil davomida soz holatda saqlash ham ishlardan biri hisoblanadi. Avtomobil yo‘llarini o‘z vaqtida saqlash ularni xizmat muddatini oshiradi. Ushbu uslubiy qo‘llanma Respublikamiz yo‘l xo‘jaligini metrologik jihatdan ta’minlash, zarur me’yoriy xujjatlar bilan boyitish, avtomobil yo‘llarida ishlatiladigan materiallarni sertifikatlashtirish va yo‘l qurilishining barcha bosqichlarida sifat nazoratini olib borish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlarni ko‘rsatuvchi laboratoriya ishlaridan iborat. Uslubiy qo‘llanma kirish, 13 ta laboratoriya ishlari, jadvallar, ilovalar va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Laboratoriya ishlari mazmunida ishning maqsadi, ishni bajarish uchun zarur xisoblash formulalari keltirilgan. 3 Laboratoriya ishi № 1 Mavzu: Qovushqoq bitumga ignaning botish chuqurligini aniqlash Tashqi kuch ta’sirida zarralari surilishiga suyuq muhitning qarshilik ko‘rsatish xossasi qovushqoqlik deb ataladi. Bitumning qovushqoqligi penetrometr ignasining botish chuqurligi bilan aniqlanadi. Asbobdagi har bir gradus ignaning bitumga 0,1 mm ga botganligini ko‘rsatadi, GOST 11501-78 da belgilangan tartibda laboratoriya ishlari olib boriladi. Penetrometr ignasining +25 oC haroratda bitumga botishi, standart ko‘rsatkichda P25 bilan va 0 oC haroratda esa P0 bilan belgilanadi. Yo‘l qurilishida ishlatiladigan qovushqoq bitumlar uchun bu ko‘rsatkich 25 oC da 41-200 mm-1 oralig‘ida, 0 oC da esa 5 dan kam bo‘lmasligi kerak. Kerakli o‘lchov vositalari va qo‘shimcha jihozlar 1.1-jadval № Nomi Rasmi 1 Penetrometr asbobi 2 Bitum 3 Stakan (byuks) d=55 mm h=45 mm. 4 Metall idish 5 Termometr 6 Qumli yoki suvli hammom 4 7 Sekundomer 8 № 0,7 mm li elak 9 Elektron penetrometr asbobi 1.1.-rasm. Penetrometr asbobi 1 – ustun; 2 – siferblat; 3 – pusk knopkasi; 4 – siferblat strelkasini harakatlantiruvchi sterjen; 5 – harakatlanuvchi ignali sterjen; 6 – po‘lat idish; 7 – taglik; 8 – stolcha. 5 Sinovga tayyorlash Bitum +160 C haroratdan oshmagan holda qizdirib, doimiy ravishda aralashtirib turish yo‘li bilan suvsizlantiriladi. So‘ngra № 0,7 mm elakdan o‘tkaziladi va yuqori qirrasiga 5 mm yetkazmay byuksga quyiladi va havo pufakchalari yo‘qolguncha aralashtiriladi. Bitum byuks bilan birgalikda suvli hammomda 60-90 minut davomida harorati 25 oC va 0 oC haroratgacha sovutiladi. Sinov o‘tkazish Tayyor bo‘lgan bitum namunasi byuks bilan birgalikda hajmi kamida 0,5 litrli suv to‘ldirilgan boshqa idishga qo‘yiladi. Suvning harorati 25 oC va 0 oC bo‘lishi kerak. Suvli idish asbob stolchasiga qo‘yiladi va ignaning uchi bitum yuzasiga tegartegmas qilib o‘rnatiladi va strelka nolga qo‘yiladi. Suvning harorati 25 oC bo‘lganda unga qo‘yilgan yuk ignaning og‘irligi bilan birgalikda 100 g, ignaning botish vaqti 5 sekund bo‘lishi kerak. Suvning harorati 0 o C bo‘lganda esa unga qo‘yilgan yuk ignaning og‘irligi bilan birgalikda 200 g, ignaning botish vaqti 60 sekund bo‘lishi kerak. Natijalar shkaladagi ko‘rsatkichlardan olinadi. Aniqlashlar bitum yuzasining turli nuqtalarida 3 marta takrorlanadi. Bunda nuqtalar orasi va idish chekkasidan 10 mm bo‘lishi keark. Igna qayta botirilayotganda benzin bilan artib tozalanadi. Ignani botish chuqurligi deb (mm ning o‘ndan bir ulushida o‘lchanadi) 3 marta takrorlangan natijaning o‘rtacha olinganiga aytiladi. Ignaning botish chuqurligi bo‘yicha olingan natijani GOST 22245-90 da berilgan (1-jadval) talablar bo‘yicha qaysi markadagi bitumga mos kelish kelmasligi va markasi aniqlanadi. o GOST 22245-90 bo‘yicha bitum markalari GOST 22245-90 talabi Ignaning botish chuqurligi, 0.1 mm 25 oC da 0 oC da Aniqlanadigan bitumning haqiqiy qiymati BND 40/60 BND 60/90 BND 90/130 BND 130/200 1.2-jadval BND 200/300 40-60 13 61-90 20 91-130 28 131-200 35 201-300 45 6 Xulosa Bajardi: Qabul qildi: 7 Laboratoriya ishi № 2 Mavzu: Bitumning yumshash haroratini aniqlash 2.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Nomi Bitum 2 “Xalqa va shar” asbobi, 4 ta xalqa, 4 shar 3 termometr 4 sekundomer 5 Stakan, shisha yoki metall plastinkalar 6 pichoq Rasmi 8 7 Glitserin va dekstrin aralashmasi 8 9 10 pinset distillangan suv isitish manbai (elektr plita yoki gaz gorelkasi) 11 0,7 mm li elak 12 KISH asbobi 2.1.-rasm. Xalqa va shar asbobi 1 – shisha idish; 2 – pastki plastinka; 3 – ustki plastinka; 4 – qopqoq; 5 – termometr; 6 – sterjen; a – umumiy ko‘rinish; b – tajriba oldidan bitum surtilgan po‘lat xalqa ustiga o‘rnatilgan po‘lat shar; v – tajriba so‘ngida yuqori harorat ostida po‘lat xalqa ichidagi bitum ustiga o‘rnatilgan po‘lat shar og‘irligi ostida erib tushishi. 9 Sinovga tayyorlash Laboratoriya ishining sinov usullarini GOST 11506 ga asosan bajariladi. Bitum +160 oC haroratda qizdirib, doimiy ravishda aralashtirib turish yo‘li bilan suvsizlantiriladi. So‘ngra № 0,7 mm elakdan o‘tkaziladi, havo pufakchalari yo‘qolguncha aralashtiriladi. Shisha yoki metall plastinka ustiga 4 ta xalqa o‘rnatiladi. Plastinka yuzasiga glitserin + dekstrin (3:1) aralashmasi suriladi. So‘ngra xalqalarning ichiga bitum quyiladi va xona haroratigacha, ya’ni 25 oC gacha sovutiladi. Xalqalardagi bitumlar sovugandan so‘ng xalqa qirrasi bo‘ylab issiq pichoq bilan qirqib tekislanadi va 10 minut davomida suvli idishga solib harorati +5 o C gacha yana sovutiladi. Sinov o‘tkazish Bitumli xalkalar asbobning maxsus shtativiga o‘rnatiladi, xalqadagi bitum o‘rtasiga po‘lat sharlar o‘rnatiladi. Termometr asbobning maxsus joyiga xalqalardagi bitumning tag yuzasi bilan barobar tarzda o‘rnatiladi. Ishchi holatga keltirilgan asbob harorati +5 oC bo‘lgan distillangan suv quyilgan stakanga tushiriladi, bunda stakandagi suvning balandligi 76 mm.dan kam bo‘lmasligi kerak. So‘ngra stakanni isitish manbaiga qo‘yib harorat minutiga +5 oC dan oshirib borishini 3 minut davomida kuzatib, harorat minutiga +5 oC dan oshini taminlaymiz. Buning natijasida bitum yumshab boraveradi va sharlar o‘z og‘irligining bosimi ostida bitumdan o‘tib asbobning nazorat diskiga borib tushadi. Ushbu vaqtdagi harorat bitumning yumshash harorati deb qabul qilinadi. Bitumning yumshash harorati sifatida sharlarning nazorat diskiga tekkandagi haroratlarining o‘rtacha qiymati qabul qilinadi. Bitumning yumshash harorati bo‘yicha sinov usulidan olingan natija GOST 22245-90 da berilgan (1-jadval) talablar bo‘yicha bitum markalari bo‘yicha qo‘yilgan talablarga mosligi tekshirladi. 2.2-jadval GOST 2224590 bo‘yicha bitum markalari GOST 2224590 talabi Yumshash harorati, oC dan kam emas BND 40/60 BND 60/90 BND 90/130 BND 130/200 BND 200/300 51 47 43 40 35 Aniqlanadigan bitumning haqiqiy qiymati Bitumni yumshash harorati____________ oC ga teng. 10 Xulosa: Bajardi: Qabul qildi: 11 Laboratoriya ishi № 3 Mavzu: Bitumning cho‘ziluvchanligini aniqlash Qovushqoq bitumning cho‘ziluvchanligi duktilometr asbobida aniqlanadi. Bunda bitum ipining ma’lum haroratlarda va ma’lum tezliklarda cho‘zish natijasida uzilgandagi uzunligi sm.larda qabul qilinadi. Yo‘lbop bitumlar 25 oC va 0 oC haroratlarda aniqlanib, cho‘zish tezliklari mutanosib ravishda 5 sm/min. va 0,5 sm/min. qabul qilinadi. Kerakli o‘lchov vositalari va qo‘shimcha jihozlar 3.1-jadval № Nomi Rasmi 1 Duktilometr asbobi 2 Bitum 3 Yig‘ma qolip (sakkiz shaklidagi) 4 Metall idish 5 Termometr Suv hammomi 6 7 Glitserin-dekstrin 12 8 Sekundomer 9 Bitumni qirqish uchun pichoq 10 № 0,7 mm li elak 11 Shisha plastinka 3.1.-rasm. Duktilometr. a – duktilometrning yon tomondan ko‘rinishi; b – duktilometrning ustki tomondan ko‘rinishi; 1 – harakatlanuvchi vint (salazka); 2 – po‘lat vanna; 3 - 100 sm li lineykasimon shkala; 4 - yo‘naltiruvchi vintli sterjen; 5 – tayanch qotirma; 6 – harakatlanuvchi sterjenga ildiriladigan qismi; 7 – bitum; 8 – bitumni joylashtirish qismi (vosmerka). 13 Sinovga tayyorlash Laboratoriya ishining sinov usullarini GOST 11505 ga asosan bajariladi. Bitum 150 oC haroratgacha doimiy ravishda aralashtirib qizdirish yo‘li bilan suvsizlantiriladi. So‘ngra № 0,7 mm elakdan o‘tkaziladi va havo pufakchalari yo‘qolguncha aralashtirib turiladi. Glitserin surilgan shisha plastinkaga ichki devorlariga dekstrin+glitserin (1:2) aralashmasi surilgan 3 ta qolip o‘rnatiladi. Sinov o‘tkazish Bitum namunasi uchta qolipga ingichka oqimda bir chekkadan ortiqchasi bilan quyiladi. 30-40 minut davomida xona haroratigacha sovutilgach issiq pichoq bilan qolip qirrasi bo‘ylab o‘rtasidan chekkaga qarab ortiqchasi olib tashlanadi. Plastinka, qolip, bitum 1-1,5 soat davomida 25 oC (0 oC) haroratli va namunaning ustida 25 mm.dan kam bo‘lmagan suvda saqlanadi. So‘ngra qolip bitum bilan birga duktilometr ichiga ko‘chiriladi va qolip yechib olinadi. Bitum namunasi maxsus vintlarga qistirib mahkamlanadi. Harakatlanuvchi vintning surilish tezligi 5 sm/min. (0,5 sm/min.) bo‘lishi lozim. Asbob ichidagi suvning harorati 25 oC (0 oC), balandligi esa namunaning ustida 25 mm.dan kam bo‘lmasligi kerak. Bitumning cho‘ziluvchanligi deb bitum ipining uzilish vaqtida harakatlanuvchi vintning lineyka ko‘rsatkichidagi uzunligiga aytiladi va u sm.larda qabul qilinadi. Tajriba 3 ta namunada aniqlanadi va yakuniy natija sifatida ularning o‘rtacha arifmetik qiymati qabul qilinadi. Bitumning cho‘ziluvchanligi bo‘yicha sinov olingan natija GOST 22245-90 da berilgan (1-jadval) talablar bo‘yicha bitum markalari turiga qarab qo‘yilgan talablarga mosligi tekshirladi. Bitumning cho‘ziluvchanligi_________________sm ga teng. 3.2-jadval GOST 22245-90 bo‘yicha bitum markalari GOST 22245-90 talabi Cho‘ziluvchanlik, sm dan kam emas 25 oC da 0 oC da Aniqlanadigan bitumning haqiqiy qiymati BND 40/60 BND 60/90 BND 90/130 BND 130/200 BND 200/300 45 sm - 55 sm 3.5 sm 65 sm 4 sm 70 sm 6.0 sm 20 sm 14 Xulosa: Bajardi: Qabul qildi: 15 Laboratoriya ishi № 4 Mavzu: Bitumning chaqnash haroratini aniqlash Bitumning chaqnash va alangalanish harorati Brenken asbobi yordamida aniqlanadi. Chaqnash va alangalanish harorati BN markali bitumlar uchun 180 oC dan kam emas, boshqa turdagi qovushqoq bitumlar uchun 200 oC, o‘rtacha quyuqlanuvchi (SG) va sekin quyuqlanuvchi (MG) sinflariga kiruvchi suyuq bitu mlar uchun 65120 oC gacha bo‘ladi. 4.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 bitum 2 Brenken asbobi 3 termometr 4 sekundomer 5 gugurt 6 gaz gorelkasi Nomi Rasmi 16 1 – ustun (shtativ); 2 – termometrni ushlovchi tayanch; 3 – termometr; 4 – bitum quyiladigan idish (po‘lat tigel); 5 – qumli hammom (po‘lat tigel); 6 – o‘t oldirish naychasi (gorelka). 7 – po‘lat tigelni ushlovchi tayanch. 4.1.-rasm. Brenken asbobi Sinovga tayyorgarlik Qum solingan tigel (d=64±1, h=47±1, devori qalinligi 1 mm) ning ichiga o‘rnatilgan kichik tigelga oldindan suvsizlantirilgan va suyultirilgan bitum solinadi. Bitum tigel qirrasidan 12 mm. pastda bo‘lishi, xuddi shunday qum ham bitum bilan bir xil balandlikda bo‘lishi lozim. Bitumning yuza qismidan va tigelning tag qismidan bir xil masofada o‘rtasiga termometr o‘rnatiladi. Qumli tigel va bitumli tigel devorlari orasida 5-8 mm. qalinlikda qum bo‘lishi kerak. Sinovni o‘tkazish BND qovushqoq bitumlar uchun sinovni o‘tkazish usullari GOST 4333 talablari asosida olib boriladi. Bitum avvaliga minutiga 10 oC harorat tezlikda qizdiriladi. Taxminiy chaqnash haroratiga 40 oC qolganda, isitish tezligi minutiga 4 o C tezlikda bo‘lishi talab etiladi va bitum harorati har 2 oC ga ko‘tarilganda bitum yuzasiga olov tutiladi. Olov 2-3 sekund davomida bitum yuzasidan 10-14 mm. balandlikda gorizontal ravishda tigel chekkasi bo‘ylab sekin aylantirib turiladi. Olovning uzunligi 3-4 mm. bo‘lishi lozim Chaqnash harorati deb bitum ustida birinchi yashil olov hosil bo‘lgan vaktdagi termometr ko‘rsatgan haroratga aytiladi. Bitumni yonish haroratini aniqlash maqsadida namunani minutiga 4 oC tezlikda qizdirish davom ettiriladi va harorat har 2 oC ga ko‘tarilganda yuqoridagi olov berish harakatlari takrorlanadi. Yonish harorati deb, namuna ustiga olov tutilganda u yonib ketishi va yonishi 5 s dan ko‘p davom etgandagi termometr ko‘rsatgan haroratga aytiladi. BND bitumlar uchun chaqnash va alangalanish haroratiga qo‘yilgan texnik shartlar GOST 22245 berilgan (1-jadval). 17 4.2-jadval GOST 2224590 bo‘yicha bitum markalari GOST 2224590 talabi Chaqnash harorati, oC dan kam emas Aniqlanadigan bitumning haqiqiy qiymati BND 40/60 BND 60/90 BND 90/130 BND 130/200 BND 200/300 230 230 230 220 220 Xulosa Bajardi: Qabul qildi: 18 Laboratoriya ishi № 5 Mavzu: Bitumning marmarga yoki qumga yopishuvchanligini aniqlash. Qovushqoq bitumning marmar yoki qum yordamida ikki xil yopishqoqligi aniqlanadi: a) Suv ta’siridagi “Passiv yopishqoqlik” va b) Suv ishtirokida “Aktiv yopishqoqlik”. 5.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Nomi Rasmi bitum 2 diametri № 0,7, 2 va 5 mm.li elaklar 3 4 5 temir qoshiq distillangan suv filtr qog‘ozi 6 oq marmar 7 qum 8 diametri 32 mm.li shisha probirkalar 9 diametri 110 mm.dan balandligi 160 mm.dan kam bo‘lmagan suvli hammom 19 12 issiq saqlovchi materialdan chexol diametri 0,25 yoki 0,5 mm.li setka quritish javoni 13 laboratoriya tarozisi 10 11 Sinovga tayyorgarlik Laboratoriya ishi marmar va qum bilan o‘tkaziladi, bunda marmar bilan alohida, qum bilan alohida tajribalar o‘tkaziladi. Tajribalar o‘tkazish GOST 11508 ga asosan amalga oshiriladi. Marmar maydalanib diametri 5 va 2 mm li elaklardan o‘tkaziladi. Yuzasi yaltiroq donachalar olib tashlanadi. 5 va 2 mm oraliqdagi marmar qoldiqlari va o‘lchamlari 0,5-0,8 mm.li qum namunalari distillangan suvda alohidaalohida yuviladi va 105-110 oC haroratda quritish javonida marmar 5 soat, qum 2 soat davomida quritiladi. Bitum namunasi 150 oC haroratgacha qizdirilib oquvchan holatgacha suyultiriladi, shisha tayoqcha yordamida aralashtirib suvsizlantiriladi va № 07 mm.li elakdan o‘tkaziladi. 5.1-rasm. Probirka 5.2-rasm. probirka qo‘yiladigan idish 20 Bitumning passiv yopishqoqligini aniqlash 2 ta shisha probirkaga 30±1 grammdan marmar yoki qum namunalari solinib, ustiga 1,2±0,01 gramm bitum quyiladi. Probirkalardagi namunalar termostatda 130–140 oC haroratda 20 minut ushlab turiladi. Keyin probirkalarni olib bitum bilan marmar yoki qumni metall qoshiq yordamida hamma namuna donachalari bitum bilan bir xilda qoplanguncha aralashtiramiz. Tayyor bo‘lgan qorishmalarni xona haroratida 20 minut davomida sovutiladi. Probirkalardagi qorishmalarning yarmi olinib, 0,25 yoki 0,5 mm li setkalarga bir xil qalinlikda solinadi. Qorishma bilan birgalikda setkalarni stakanlardagi distillangan qaynoq suvga solinadi, qorishma tagidagi suv balandligi 40-50 mm bo‘lishi kerak. Stakandagi suv setkadagi qorishma bilan birgalikda 30 minut davomida sekin qaynatiladi. Qaynash jaryonida qorishma tarkibidan ajralib suv yuzasiga chiqib qolgan bitumni filtr qog‘ozi yordamida avaylab olinadi. So‘ngra setkadagi qorishmani olib 3-5 minut sovuq suvda saqlanadi. Sovugan qorishmani filtr qog‘oz ustiga to‘kiladi. Bitumning yopishqoqligi tayyor bo‘lgan namunalarni namunaviy suratlar bilan solishtirib aniqlanadi. Bitumning aktiv yopishqoqligini aniqlash 3 ta shisha probirkaga 8±0,1 grammdan marmar yoki qum namunalari solinib, ustiga 10 ml.dan distillangan suv va uning ustidan 0,32±0,01 g.dan bitum quyiladi, shisha qopqog‘i yopiladi, suvli hammomga o‘rnatiladi va probirkaning suvdan chiqib turgan qismi ham qizishi uchun stakan bilan yopiladi va 10 minut saqlanadi. Stakan suvli hammomdagi suvga tegib turishi lozim. Tajriba qovushqoq bitumlar bilan o‘tkazilganda suvli hammomdagi suv qaynatilishi, suyuq bitumlar uchun esa suvli hammom harorati 55-60 oC bo‘lishi kerak. 10 minutdan so‘ng probirkalar suvli hammomdan chaqqonlik bilan olinib, oldindan tayyorlangan issiq saqlovchi chexol bilan o‘raladi va 2 minut davomida probirkaning o‘qi bo‘ylab minutiga 140-160 marta aylantirib aralashtiriladi. Tayyor bo‘lgan namunalar shisha plastinkalar ustiga to‘kiladi. Bitumning yopishqoqligi tayyor bo‘lgan namunalarni GOST 11508 da berilgan namunaviy suratlar bilan solishtirib aniqlanadi. 21 1. Bitum marmar yoki qumni to‘liq qoplagan hol. 2. Bitum marmar yoki qumni ¾ qismini qoplagan hol. 3. Bitum marmar yoki qumni ¾ qismidan kam qismini qoplagan hol. 22 Xulosa: Bajardi: Qabul qildi: 23 Laboratoriya ishi № 6 Mavzu: Bitum tarkibidagi suv miqdorini va suyuq bitumning shartli qovushqoqligini aniqlash Suyuq bitumning qovushqoqligini aniqlashda viskozimetr asbobidan foydalaniladi va sinov usullari GOST 11503 ga binoan olib borladi. Bunda sinov harorati 60 oC bo‘lgan 50 ml. bitumning silindrning tagidagi 3-5 mm.li teshikdan o‘tish vaqtiga qarab belgilanadi va shartli ravishda S560 tarzida belgilanadi. 6.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Nomi bitum 2 Viskozimetr asbobi va 100 ml. shkalali shisha silindr 3 2 ta termometr 4 sekundomer 5 № 07 elak 6 benzin Rasmi 24 Sinovga tayyorlash Oquvchan holatgacha qizdirib suvsizlantirilgan bitum № 0,7 mm li elakdan o‘tkaziladi va havo pufakchalari yo‘qolguncha aralashtirladi. Sinovdan oldin bitum balandligi 15-20 mm.li yangi qizdirilgan yirik kristalli tuz yoki kalsiy xlorid yordamida filtrlab suvsizlantirilishi lozim. Viskozimetr silindrining ichki qismi va sharikli klapan benzin bilan artiladi va quritiladi, silindrning oqim teshigi sharikli klapan bilan yopiladi va tagiga shkalali shisha silindr qo‘yiladi. Viskozimetr suvli hammomi 61-62 oC suv bilan to‘ldiriladi va termometr yordamida kuzatilib, zarurat bo‘lsa qizdirish yo‘li bilan harorat ushlab turiladi. Hammomdagi suv harorati bir xilda bo‘lishi uchun aralashtirib turiladi. 1- bitumli silindr; 2-termometr; 3- suvli hammom (d=160, h=100 mm); 6.1.-rasm. Standart viskozimetr asbobi Sinov o‘tkazish Tayyorlangan bitum xona haroratigacha sovutiladi va kamida 1 soat saqlab turiladi. Sinov o‘tkazish uchun harorati 62-63 oC gacha qayta qizdirib viskozimetr silindriga qo‘yiladi va termometr bilan yaxshilab aralashtiriladi. Bitum harorati 60±0,5 oC ga kelganda avval termometr va so‘ngra klapan olib tashlanadi va bitum tagidagi shisha silindrga devorlariga tekkizmay quyiladi. Bitum shisha silindrning 25 ml. ko‘rsatgichiga kelganda sekundomer ishlatilib va 75 ml.ga yetganda to‘xtatiladi. Suyuk bitumning shartli qovushqoqligi sekundlarda 60 oC haroratli 50 ml. bitumning 5 mm teshikdan oqib tushgan vaqtiga tengdir. Tajriba ikki marta takror o‘tkazilib, natijalarining o‘rtacha qiymati olinadi. Bunda natijalar farqi qovushqoqlik 40 sekundgacha bo‘lganda 2 sekunddan oshmasligi, qovushqoqlik 40 sekunddan yuqori bo‘lganda kichik qiymatning 10% dan oshmasligi lozim. Tajriba natijalaridan olingan qiymatlarni Suyuk bitumlar uchun texnik shartlar GOST 11955 ga binoan tekshirladi (1-jadval). 25 6.2-jadval GOST 11955-82 bo‘yicha suyuq bitum markalari SG 40/70 MG 40/70 MGO 40/70 SG 70/130 MG 70/130 MGO 70/130 SG 130/200 MG 130/200 MGO 130/200 40-70 70-130 130-200 GOST 11955-82 bo‘yicha suyuq bitum markalari, S560, sekund Aniqlanadigan bitumning haqiqiy qiymati Xulosa: Bajardi: Qabul qildi: 26 Laboratoriya ishi № 7 Mavzu: Emulsiyaning qovushqoqligi va bir xilligini aniqlash Bitumli emulsiyalar xaqida umumiy ma’lumotlar Bitum yoki qatron va suvdan tashkil topgan suyuq material emulsiya deb ataladi. Emulsiyalar mineral materiallar yuzasida tez yoyilishi bilan organik mahsulotni 30 % gacha tejash imkonini beradi. Bitum va qatron emulsiyalari muhit tuzilishiga ega bo‘lib, suv va bitum (qatron) zarrachalari esa faza ro‘lini bajaradi. Yo‘l emulsiyalarida bitum (qatron) tahminan 1mk kattalikda bo‘lib, muhit tuzilishining 50-60 % ni tashkil etadi. Agar ularni miqdori 70 % bo‘lsa bunday emulsiya yuqori konsentratsiyali emulsiya deyiladi. Bitum (qatron) qutubsiz modda bo‘lib, qutibni suyuqlikda (suvda) erimaydi. Shuning uchun ularsiz suv bilan kalloid muhit tuzilishini hosil qiladi. Emulsiyalar neftni qayta ishlash natijasida olingan BND 90/130, BND 130/200 va BND 200/300 markali bitumlardan tayyorlanadi. Emul’siyalar 50-60 % neft bitum, 0,6-1,6 % emulgator, 0,04-0,25 % ishqor tuzi (emulgatorning tarkibiga bog‘liq ravashda) va 38-49 % suvdan iborat bo‘ladi. Organik bog‘lovchilar bilan suvning o‘zaro aralashib ketishi va barqaror bo‘lib turishi uchun emulgator deb ataluvchi anion va kation faollashtirilgan birikmalar qo‘llanadi. 7.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Nomi bitum 2 Quritish jovoni 3 Texnik tarozi Rasmi 27 4 № 0,14 elak 5 Eksikator 6 110-120 mm o‘lchamli shisha voronka 7 Shisha tayoqcha 8 250 ml hajmli stakan 2 l hajmli idish 9 Shtativ 10 Ishqor yoki kislota aralashmasi Ditsillangan suv Kerosin 11 12 28 Emulsiyaning qovushqoqligi va bir xilligini aniqlash 1-qism Emulsiyaning bir xilligini aniqlash Sinovga tayyorgarlik dastlab ishqor yoki kislotaning suv bilan 1 % li aralashmasi tayyorlanadi. Elak ketma-ketlik bilan benzin yoki kerosinda, so‘ng suv va yuvish vositasida, ditsillangan suvda yaxshilab yuviladi, keyin quritilib xona xaroratida quritiladi. Elak 250 ml hajmli idish ustiga o‘rnatiladi va 0.01 g aniqlikda tortib olinadi. So‘gnra elakning o‘zini olib anionli emulsiyalar uchun ishqor aralashmasi bilan, kationli emulsiyalar uchun kislota aralashmasi bilan yaxshilab artilib, shisha voronka ustiga o‘rnatiladi va birgalikda shtativga joylashtirib mahkamlanadi. Voronka ostiga hajmi 2 l dan kam bo‘lmagan idish qo‘yiladi. 250 ml hajmli shisha stakanga oldingan aralashtirilgan emulsiyadan 200 g, 0.01 g aniqlikda tortib olinadi. Sinovni o‘tkazish Shisha stakanga tortib olingan emulsiyani sochilib ketishiga yo‘l qo‘ymasdan, bir tekisda, uzluksiz elakdan o‘tkaziladi. Kationli emulsiyalarni elakdan o‘tkazishda bir vaqtning o‘zida ishqor aralashmasi ham quyib turiladi. Anionli emulsiyalarni elakdan o‘tkazishda esa bir vaqtning o‘zida kislota aralashmasi quyib turiladi. Emulsiyadan bo‘shagan shisha stakan va shisha tayoqcha ishqor yoki kislota aralashmasi bilan yuvilib, elakka quyiladi. Elakgda qolgan qoldiq ham ishqor yoki kislota aralashmasi bilan yaxshilab yuviladi. Shundan so‘ng elakni sinovga tayyorgarlik paytida birgalikda tortilgan 250 ml hajmli idish ustiga o‘rnatilib, birgalikda 105-110 K haroratda doimiy og‘irlikgacha quritiladi va 0.01 g aniqlikgacha tortib olinadi. Sinov natijalariga ishlov berish Emulsiyaning bir xilligi elakda qolga qoldiq H bilan belgilanadi 0.01 % aniqlikda quyida keltirilgan formula asosida hisoblanadi. H=((G2- G1)/ G3)100 bu yerda: G1- elak va idishning birgalikdagi og‘irligi G2 - elak, qoldiq va idishning birgalikdagi og‘irligi G3 - emulsiyaning og‘irligi Emulsiyaning qovushqoqligi va bir xilligini aniqlash 2-qism Emulsiyaning qovushqoqligini aniqlash Emulsiyaning shartli qovushqoqligi 50 ml emulsiyaning 3 mm diametrli teshikdan oqib tushish vaqti bilan tavsiflanadi. 29 7.2-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Nomi Viskozimetr asbobi va 100 ml. shkalali shisha silindr 2 termometr 3 sekundomer 4 Shisha stakan Rasmi Sinovni o‘tkazish Emulsiyaning shartli qovushqoqligi, suyuq bitumning shartli qovushqoqligini aniqlash kabi GOST 11503-74 bo‘yicha, emulsiyaning harorati 20 +/- 2 K bo‘lganda aniqlanadi. Emulsiyaning qovushqoqligi va bir xilligini aniqlash Emulsiyaning qovushqoqligi va bir xilligiga qo‘yilgan talablar (GOST 1865981 bo‘yicha), shartli qovushqoqlik: 35 sekunddan ko‘p bo‘lmasligi kerak bir xillik, 0.14 mm elakdagi qoldiq 0.5 % dan oshmasligi kerak. 30 Xulosa: Bajardi: Qabul qildi: 31 Laboratoriya ishi № 8 Mavzu: Organik bog‘lovchilar bilan mustaxkamlangan gruntlardan namunalar tayyorlash va siqilishga mustaxkamligini aniqlash. Texnik shartlar - GOST 30491-2012 Sinash uslubi - GOST 12801-98 8.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Nomi Rasmi Namuna tayyorlash uchun qoliplar 2 gidravlik press 3 termometr 4 shtangensirkul 5 tarozi 6 quritish jovoni (200 K gacha) 32 7 shpatel 8 metal qoziqcha (namunani qoplipga bir tekisda joylashtirish uchun) Organik bog‘lovchi materiallar bilan mustahkamlangan grunt (gost 30491-2012 bo‘yicha ta’rif) - bu oraliq va loyihaviy sifat ko‘rsatkichlarining me’yoriy talablariga mos keluvchi, organik bog‘lovchilar va aktiv qo‘shimchalarni yoki ularsiz gruntlarni yo‘lning o‘zida yoki maxsus aralashtiruvchi mexanizmlarda aralashtirib tayyorlab olingan suniy materialdir. 1-qism: Organik bog‘lovchilar bilan mustahkamlangan gruntlardan namuna tayyorlash Namuna tayyorlash GOST 12801-98 6.2 bandi talablari asosida, silindrik o‘lchamdagi qoliplarda tayyorlanib amalga oshiriladi. 8.2-jadval Mineral donalarini ng eng katta Qoiplar o‘lchami d d1 H h1 h2 h3 h4 δ δ1 δ2 δ3 δ4 Namun a yuzasi sm2 Oddiy 5 50,5 - 130 80 50 - - 10 - - - - 20 10,15,20 71,4 - 160 100 60 - - 12 - - - - 40 40 101 - 180 110 70 - - 12 - - - - 80 Yengillashtirilgan 5 50,5 26,5 130 80 50 65 35 - 10 6 12 25 20 10,15,20 71,4 47,4 160 100 60 80 40 - 10 6 12 25 40 40 101 77 180 110 70 90 50 - 10 6 12 25 80 33 Qoplip turi grunt tarkibidagi eng katta zarracha o‘lchamiga bog‘liq ravishda GOST 12801-98 keltirilgan ushbu jadval asosida tanlanadi. 8.1-rasm. Namuna tayyorlash uchun ichki diametri 50.5, 71.4, 101.0 mm ga teng bo‘lgan qoliplar Organik bog‘lovchi bilan mustahkamlangan grunt bir tekista qizdirilgan qolipga solinadi va ustidan qopipning ustki tiqini o‘rnatilib pressga qo‘yiladi. Namunalarni zichlash quyidagi yuklanishlar bilan amalga oshiriladi: - aktiv qo‘shimchalar bilan va ularsiz, organik bog‘lovchilar bilan mustahkamlangan gruntlar uchun 5-10 sekundda 30,0±0,5 MPa yuklanishga erishilib, bu yuklanishni 3,0±0,1 min davomida ushlab turib zichlanadi - organik bog‘lovchilar bilan birgalikda mineral bog‘lovchilar bilan mustahkamlangan gruntlar uchun 15,0±0,2 MPa yuklanishga erishilib, bu yuklanishni 3,0±0,1 min davomida ushlab turib zichlanadi. Shundan so‘ng namunalar qolipdan olinib o‘lchamlari 0.1 mm aniqlikda o‘lchanib tekshiriladi. O‘lchamlar quyidagi jadval talablariga mos kelishi zarur. 8.3-jadval Namunaning o‘lchami, mm Namuna uchun qorishmaning diametr balandlik taxliliy miqdori 50,5 50,5 ± 1,0 220-240 71,4 71,4 ± 1,5 640-670 101,0 101,0 ± 2,0 1900-2000 Namunalar o‘lchamlariga talablar va ularning tahminiy og‘irligi bo‘yicha talablar keltirilgan GOST 12801-98 5-jadvali 34 Agar namuna o‘lchami yuqorida keltirilgan jadval talablariga javob bermasa quyidagi formula asosida namuna o‘girligini o‘zgartirish orqali uning o‘lchamlari talab darajasiga keltiriladi: G = g0 * ( h / h 0 ) G - namunaning og‘irligi g0 - dastlabki sinovda olingan namuna og‘irligi h - namunaning talab qilingan balandligi h0 - dastlabki sinovda olingan namunaning balandligi Namunalarni saqlash Suyuq va qovushqoq organik bog‘lovchi materiallardan, shuningdek aktiv qo‘shimchalar bilan va ularsiz mustahkamlangan gruntlardan tayyorlangan namunalar ochiq, xona sharoitida saqlanadi. Tarkibida 4 % dan ortiq mineral bog‘lovchi bo‘lgan mustahkamlangan gruntlardan tayyorlangan namunalar esa ma’lum namlikni ta’minlovchi maxsus idish yoki eksikatorda 20±5 °C haroratda saqlanadi. Mustahkamlangangruntlardan tayyorlangan namunalar ularning turidan kelib chiqib tayyorlanganidan quyida keltirilgan muddatlar o‘tganidan so‘ng sinaladi: organik bog‘lovchilar bilan birgalikda aktiv qo‘shimchalar bilan mustahkamlangan gruntlardan tayyorlangan namunalar - 7 sutka organik bog‘lovchilar bilan birgalikda sement bilan mustahkamlangan gruntlardan tayyorlangan namunalar - 28 sutka organik bog‘lovchilar bilan birgalikda sekin qotuvchi mineral bog‘lovchilar (masalan: kul, shlak-ishqorli bog‘lovchilar) bilan mustahkamlangan gruntlardan tayyorlangan namunalar - 90 sutka 2-qism Organik bog‘lovchilar bilan mustahkamlangan gruntlarni siqilishga mustahkamligini aniqlash 8.2-rasm. Siqilishga bo‘lgan mustahkamlikni aniqlash uchun gidravlik press 35 Siqilishga bo‘lgan mustahkamlik 20 °C , 50 °C haroratlarda namunalarga gidravlik pressda buzuvchi kuch berish orqali aniqlanadi. Bunda press plitasining ko‘tarilish tezligi 3,0±0,3 mm/min bo‘lishi zarur. Namunalarni gidravlik pressda sinash davomida buzuvchi yuklanish qiymati P yozib olinib quyidagi formula asosida siqilishga bo‘lgan mustahkamlik chegarasi aniqlanadi: Rsq = ( P / F ) P - buzuvchu yuklanish qiymati, N F - namunaning yuklanishni qabul qiluvchi yuzasi, m2 O‘tkazilgan sinov natijalari texnik shartlarda belgilangan (GOST 30491-2012 4- jadval) talablarga solishtiriladi. Xulosa: Bajardi: Qabul qildi: 36 Laboratoriya ishi № 9 Mavzu: Asfaltbeton qorishmasi tarkibini tanlash va hisoblash 1-qism Asfaltbeton xossalarini aniqlash Asfaltbeton - shag‘al yoki chaqiqtosh, qum, mineral kukuni va bog‘lovchi material (bitum)ni maxsus texnologiya asosida qorishtirib va zichlab yotqiziladigan qurilish ashyosidir. Shag‘al–pishiq tog‘ jinslarining tabiiy ravishda yemirilishi natijasida vujudga kelgan va donalari dumaloq materialdir. Chaqiq tosh – qattiq tog‘ jinsining yirik bo‘laklarini chaqib maydalash yo‘li bilan olinadigan materialdir. Chaqiq tosh maxsus elaklardan o‘tkazilib, o‘lchami bo‘yicha ajratiladi. Chaqiq tosh donalari o‘tkir burchakli va sirti g‘adir-budir bo‘lganligi sababli u qumli qorishmalar bilan yaxshi tishlashadi. Qum – qattiq minerallarning, asosan, kvarsning sochiluvchan mayda donalaridan tashkil topadi. Asfaltbeton qorishmasi tarkibining ko‘proq qismini qum tashkil etib. Asfaltbeton qorishmalar va asfaltbetonlar mineral tashkil etuvchilarning turiga bog‘liq ravishda quyidagilarga bo‘linadi: - chaqiqtoshli, chaqiqtosh, qum, mineral kukun va bitumdan tashkil topadi; - shag‘alli, shag‘al, qum, mineral kukun va bitumdan tashkil topadi; - qumli, qum, mineral kukun va bitumdan tashkil topadi. 1. Asfaltbeton qorishmalar qo‘llanilayotgan bitumning qovushqoqligi va yotqizish paytidagi haroratga bog‘liq ravishda quyidagilarga bo‘linadi: - issiq, 110 °C dan kam bo‘lmagan haroratda yotqiziladi va qovushqoq va suyuq yo‘lbop neft bitumlaridan foydalanib tayyorlanadi; - sovuq, 5 °C dan kam bo‘lmagan haroratda yotqiziladi va suyuq yo‘lbop neft bitumlaridan foydalanib tayyorlanadi. 2. Asfaltbeton qorishmalar tarkibidagi mineral donalarning eng kata o‘lchamiga bog‘liq ravishda quyidagilarga bo‘linadi: - yirik donali, eng kata o‘lchamli zarrachasi – 40 mm gacha; - mayda donali, eng kata o‘lchamli zarrachasi – 20 mm gacha; - qumli, eng kata o‘lchamli zarrachasi – 10 mm gacha. 3. Asfaltbetonlar qoldiq g‘ovaklik kattaligi bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi: - yuqori zichlikdagi, qoldiq g‘ovakligi – 1,0 % dan 2,5 % gacha; - zich, qoldiq g‘ovakligi – 2,5 % dan 5,0 % gacha; - g‘ovak, qoldiq g‘ovakligi – 5,0 % dan 10,0 % gacha; - yuqori g‘ovaklikdagi, qoldiq g‘ovakligi – 10,0 % dan yuqori. 37 4. Chaqiqtosh va shag‘alli issiq qorishmalar va zich asfaltbetonlar tarkibidagi chaqiqtosh (shag‘al) miqdoriga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: - A tur, chaqiqtosh (shag‘al) miqdori – 50 % dan 60 % gacha; - B tur, chaqiqtosh (shag‘al) miqdori – 40 % dan 50 % gacha; - V tur, chaqiqtosh (shag‘al) miqdori – 30 % dan 40 % gacha. Asfaltbeton qorishmasi tarkibini tanlash va hisoblash (2-qism, mineral qism tarkibini hisoblash) Asfaltbeton mineral qismining donadorlik tarkibini aniqlash 1. Berilgan turdagi asfaltbeton qorishmasi mineral qismining donadorlik tarkibi GOST 9128 (4, 5-jadvallar) talablariga muvofiq bo‘lishi zarur. 2. Mavjud materiallardan (chaqiqtosh yoki shag‘al, qum va mineral kukun) mineral qism tarkibini tanlash 5 mm dan katta bo‘lgan (chaqiqtosh yoki shag‘al donalari) va 0,071 mm dan kichik bo‘lgan (maydalangan mineral kukun zarrachalari) fraksiyalar miqdoriga me’yoriy chegaralarni o‘rnatishdan boshlanadi. Masalan, mayda donali B tur qorishma uchun 5 mm dan katta bo‘lgan fraksiyalar me’yoriy chegara 40–50 %, 0,071 mm dan kichik bo‘lgan fraksiyalar uchun esa 6–12 % ni tashkil qiladi (5-jadvalga qarang). 3. Har doim mavjud chaqiqtosh (shag‘al) tarkibida 5 mm dan katta va kichik zarrachalar, mineral kukun tarkibida esa 0,071 mm dan katta va kichik zarrachalar bo‘ladi. Shu sababdan chaqiqtosh (shag‘al) tarkibidagi 5 mm dan katta zarralar va mineral kukun tarkibidagi 0,071 mm dan kichik zarralarning haqiqiy miqdori 100 % dan kam bo‘ladi. 4.3-bandda bayon etilganlarni hisobga olib chaqiqtosh (shag‘al) va mineral kukun miqdori uchun me’yoriy chegaralarni hisoblash zarur. Masalan, mavjud chaqiqtosh tarkibida 10 % miqdorda 5 mm dan kichik zarralarga, mineral kukun esa 20 % miqdorda 0,071 mm dan katta zarralarga ega. Bunda B turdagi qorishmalar uchun hisobiy chegaralar quyidagiga teng bo‘ladi: Chq = 100x40/90 = 44,4% Chy = 100 x 50/90 = 55,6 % MKq = 100 x 6/80 = 7,5 % MKy = 100 x 12/80 = 15,0 %, Bu yerda: Chq, Chy, MKq, MKy – 5 mm dan katta (chaqiqtosh) va 0,071 mm dan kichik (mineral kukun) zarrachalar miqdorining quyi va yuqori chegaralari, mineral qism massasi bo‘yicha, %. O‘z-o‘zidan og‘irlik bo‘yicha qumning miqdorini Q quyidagi formula bilan hisoblash mumkin, %: Q = 100 – Ch – MK (1) Mineral qism tarkibining mumkin bo‘lgan variantlari quyidagi tarzda olish mumkin. Chaqiqtosh (shag‘al) va mineral kukun miqdorining hisobiy chegaraviy 38 qiymatlari intervalini bir nechta qadamga bo‘lamiz. Masalan, 4-bandda keltirilgan hisobiy chegaralar uchun komponentlar miqdorining hisobiy qiymati quyidagilarga teng bo‘ladi: ∆ Ch = (55,6 – 44,4) / 2 = 5.6%; ∆ MK = (15,0 –7,5) / 2 = 3.75%; 1. Ch = 44,4%, 1. MK = 7,50%; 2. Ch = 50,0% 2. MK = 11,25%; 3. Ch = 55,6%. 3. MK = 15,00%. Yuqorida topilgan chaqiqtosh va mineral kukunning hisobiy qiymatlari mineral qism tarkibini ifodalovchi 3x3=9 kombinatsiyasini tuzish imkonini beradi. Qumning miqdori (1) formula orqali aniqlanadi. 5. Mineral qismning har bir optimal tarkibi tanlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: – mineral qism donadorlik tarkibining har bir variant uchun hisoblashlarni bajaramiz (5-jadvalga qarang). Buning uchun: a) donadorlik tarkib komponentlarini (chaqiqtosh yoki shag‘al, qum, mineral kukun) elakdan to‘liq miqdor ko‘rinishida ifodalaymiz, og‘irlik bo‘yicha %; b) har bir komponentning to‘liq elakdan o‘tgan miqdorini uni qorishma tarkibidagi og‘irlik birligida ifodalangan miqdoriga ko‘paytiramiz; d) har bir elakdagi barcha komponentlarni to‘liq elakdan o‘tgan miqdorini qo‘shamiz; – har bir variant uchun olingan donadorlik tarkibni fraksiya miqdorlariga qo‘yilgan chegaraviy talablar bilan solishtiramiz va donadorlik tarkibi egriligini tegishli chegaraviy egrilar grafigiga chizamiz; – olingan natijalarni tahlil qilib donadorlik tarkibi egriligi chegaraviy egriliklar sohasida yotmaydigan variantlarni chiqarib tashlaymiz; – qolgan har bir mineral qism tarkibi variantlari uchun to‘kma holatida eksperimental tarzda zarrachalar orasidagi g‘ovaklikni aniqlaymiz (12-jadval). 6. Mineral qism tarkibining eng maqbul varianti sifatida eng kam zarralar orasidagi g‘ovaklikka ega bo‘lgan va ushbu ikki shartni qanoatlantirgan variant qabul qilinadi: donadorlik tarkibi berilgan sohaga tushishi va yuqori zichlikka ega bo‘lishi (eng kam g‘ovaklikka ega bo‘lishi). Agar bir nechta raqobatdosh variantlar mavjud bo‘lsa, unda bitum tarkibini aniqlashda maqbul tanlov amalga oshiriladi. 12-jadval Mineral qism tarkibi variantlariga misol (6-bo‘lim 2-5 bandlari ma’lumotlari asosida) 9.1-jadval Variant t/r Komponentlar miqdori, og‘irlik bo‘yicha %. Chaqiqtosh(shag‘al) Mineral kukun qum 1 44,4 7,50 48,1 2 44,4 11,25 44,35 3 44,4 15,00 40,60 39 4 50,0 7,50 42,5 5 50,0 11,25 38,75 6 50,0 15,00 35,00 7 55,6 7,50 36,9 8 55,6 11,25 33,15 9 55,6 15,00 29,4 Mineral qism tarkibi variantlariga misol Xulosa Bajardi: Qabul qildi: 40 Laboratoriya ishi № 10 Mavzu: Asfaltbeton qorishmasidan nazorat namunalarini tayyorlash Texnik shartlar - GOST 9128-2013 Sinash usullari - GOST 12801-98 Ishning maqsadi: Namunalar tarkib tanlash jarayonida yoki yotqizilgan qoplamalar sifatini tekshirish maqsadida tayyorlanadi. Tarkib tanlash jarayonida tayyorlangan namunalarning fizik mexanik xususiyati aniqlanib ularni GOST talabiga solishtir gan holda tanlanayotgan tarkibga aniqlik kiritiladi. Yotqizilgan qoplama sifatini baholash jarayonida tayyorlangan namunalarning aniqlangan fizik-mexanik xususiyatlari qoplamadan olingan kernlarning xaqiqiy xususiyatlariga solishtirib qoplamaning sifatiga baho beriladi. 10.1-jadval Kerakli jihozlar: № Nomi Rasmi Asfaltbeton qorishmasini tayyorlash uchun maxsus qorishtirgich. 1 Namuna tayyorlash uchun qoliplar 2 gidravlik press 3 termometr 41 4 shtangensirkul 5 texnik tarozi 6 quritish jovoni (200 K gacha) 7 shpatel 8 metal qoziqcha (namunani qoplipga bir tekisda joylashtirish uchun) Ish tartibi Chaqiqtosh, qum va mineral kukunlar quritilgan bo‘lishi hamda bitum qizdirib suvsizlantirilgan bo‘lishi lozim. Loyihalangan tarkibda va miqdorda olingan mineral to‘ldiruvchi (material)lar idishga solib isitiladi va talab qilingan miqdordagi bitum ma’lum haroratgacha isitish manbaida qizdirilgan holda qo‘shiladi. Mineral to‘ldiruvchilar qorishmasi bitum bilan aralashtiriladi, bir xil rangdagi qora massa hosil bo‘lgandan keyin ushbu qorishmadan namunalar tayyorlanadi. Namunaning o‘lchami va miqdori gost 12801 ga binoan bo‘lishi kerak (4-tablitsa). 42 Qorishma mineral qismidagi eng kata zarracha o‘lchami, mm Sinov turi Namunalar o‘lchami, mm diametri balandlik 10.2-jadval Namuna tarkibidagi qorishmaning taxminiy miqdori. gr Siqilishga bo‘lgan mustahkamlikni, suv shimuvchanlik va ko‘pchishni (quruq va suv shimigan holatida) aniqlash 5 50,5 50,5±1,0 220-240 10, 15, 20 71,4 71,4±1,5 640-670 40 101,0 101,0±2,0 1900-2000 Sovuq qorishmalar uchun zichlanish (слеживаемость)ga sinash 5, 10, 15 71,4 60±1,0 440-460 Olinadigan namunalarning o‘lchami va miqdori Qorishma tayyorlangandan keyin 30 minut o‘tgach namunalar tayyorlana boshlanadi. Qolip va uning vkladishlari 90-100 C gacha isitiladi va yog‘lanadi. Keyin gidravlik pressning maxsus tagligiga pastki vkladish o‘rnatiladi va ustiga qolip o‘rnatilib, qolipga oldindan tayyorlangan qorishma 650 g qorishma solinadi. 10.1-rasm. Qolipga qorishma solish jarayoni Qolipga qorishma solinadi, so‘ngra ustki vkladish kiydiriladi. Pressning ustki plitasi ustki vkladishga tekkuncha tushiriladi, elektro dvigatel yoqiladi va siquvchi kuch 40 MPaga yetkaziladi so‘ngra 3 minut shu kuch ostida ushlab turiladi. Keyin gidravlik press o‘chirilib qolip namuna chiqaruvchi uskuna ustiga qo‘yiladi va press yordamida namunalar qolipdan chiqarib olinadi hamda namunaning balandligi 0,1 mm. aniqlikkacha shtangen sirkul yordamida o‘lchanadi. 43 Namunaning balandligi diametriga teng bo‘lishi lozim. Agar namunaning balandligi kichik bo‘lsa, bu namuna qorishmasining kerakli hajmda bo‘lmaganligini anglatadi. Bunday holda namunaga qo‘shimcha qorishma qo‘shib qayta zichlanadi.Namunaga qo‘shiladigan qo‘shimcha qorishmaning massasi quyidagi formula orqali aniqlanadi: m m0 h h0 , Bu yerda: m0 – namunaning majud massasi (gr.); h - namunaning kerakli balandligi (diametriga teng bo‘ladi) (mm); h0- namunaning mavjud balandligi. Xulosa: Bajardi: Qabul qildi: 44 Laboratoriya ishi № 11 Mavzu: Asfaltbetonning haqiqiy zichligini, hajmiy og‘irligi va suv shimuvchanligini aniqlash 1) Asfaltbeton qorishmasining haqiqiy zichligi hisob va piknometr usullari bilan aniqlanadi Texnik shartlar - GOST 9128-2013 Sinash usullari - GOST 12801-98 Hisob usulidan asfaltbeton tarkibini hisoblashda foydalaniladi. Piknometr (tajriba) usulidan asfaltbeton tarkibini loyihalashdagi kabi yo‘l qoplamasidan o‘yib olingan yoki qorishtirgichdan olingan asfaltbeton qorishmasining mustahkamligini aniqlashda foydalaniladi. Hisob usuli bilan asfaltbeton qorishmasining haqiqiy zichligini aniqlash qorishma tarkibiga kiruvchi mineral to‘ldiruvchilarning va bog‘lovchi materiallarning taxminiy belgilangan haqiqiy zichliklari hamda qorishma tarkibidagi miqdorlariga asoslangan holda aniqlanadi. Haqiqiy zichlik 10 kg/m3 aniqlikkacha quyidagicha aniqlanadi: ρab = qm+qv / ((qm/ρ0) + (qv/ρv)) bu yerda: qm - mineral to‘ldiruvchilarning qorishma tarkibidagi miqdori, % (100% hiobida qabul qilinadi); qv – bog‘lovchi materialning qorishma tarkibidagi miqdori, % (100% mineral to‘ldiruvchilardan tashqari); r0 – mineral to‘ldiruvchilarning haqiqiy zichligi, g/sm3; rv – bog‘lovchi materialning haqiqiy zichligi, g/sm3. Mineral to‘ldiruvchilarning haqiqiy zichligi hisoblash yo‘li bilan hamda chaqiqtosh, qum va mineral kukunlarning taxminiy belgilangan zichliklari hamda qorishma tarkibidagi miqdorlariga asoslangan holda aniqlanadi. Mineral to‘ldiruvchilarning haqiqiy zichlikgi 10 kg/m3 aniqlikda quyidagi formula yordamida aniqlanadi. ρ0 = 100 / (q1/ρ1 + q2/ρ2 + q3/ρ3 + ….. + qn/ρn) bu yerda: q1; q2, ... qn – qorishmadagi alohida mineral to‘ldiruvchilarning hajmiy miqdori, %; ρ1, ρ2, ... ρp - qorishmadagi alohida mineral to‘ldiruvchilarning haqiqiy zichligi, g/sm3. 45 Piknometr usuli bilan asfaltbetonning haqiqiy zichligini aniqlash. Bunda maxsus ivituvchi moddalar qo‘shilgan distillangan suv ishlatiladi (ivituvchi moddalarni yumshatish uchun ishlatiladi, yumshatuvchi moddalar distillangan suv bilan 1:1 nisbatda 50 % li aralashma holida ishlatiladi). 250 yoki 500 sm3 hajmli o‘lchov kolbalari, texnik tarozi, vakuum asbob, termometr, yuvish uchun kolba. Zaruriy jihozlar: Ish tartibi Piknometr usulida asfaltbeton qorishmasining o‘rtacha namunasi yoki yo‘l qoplamasidan o‘yib olingan namunalar 10 mm.dan katta bo‘lmagan holda maydalanadi va 0,01 g aniqlikda 50-200 gr miqdorda ikki bo‘lak namuna tortib olinadi. Hajmi 250 yoki 500 ml bo‘lgan toza va quruq kolba taroziga tortiladi, keyin kolba belgisigacha 1 litr suvga 15 g 50% li aralashma qo‘shilgan 20±2 0C haroratli distillangan suv bilan to‘ldirib, ushbu haroratda 30 minut saqlanadi va tortiladi. Tortishdan avval suvning belgidan kamaymaganligi tekshiriladi, zarur bo‘lsa qo‘shimcha suv quyiladi. Keyin suvni to‘kib tashlanadi va kolba quritiladi. Har bir tortib olingan namunani quruq kolbaga solinadi va ustiga 0,4 g (30 tomchi) 40 % li aralashma qo‘shiladi, so‘ngra kolbaning 1/3 qismigacha 1 litr suvga 15 g 50 % li aralashma qo‘shilgan 20±2 0C haroratli distillangan suv quyiladi va aralashtiriladi. Kolbani 1 soatga vakuumga qo‘yiladi, bunda vakuum priborning bosimi 20*102 Pa.dan oshmasligi lozim. Keyin kolbani belgisigacha 1 litr suvga 15 g 50% li aralashma qo‘shilgan 20±2 0C haroratli distillangan suv bilan to‘ldiriladi va ushbu haroratda 30 minut saqlangach o‘lchanadi. Tortishdan avval suvning belgidan kamaymaganligi tekshiriladi, zarur bo‘lsa qo‘shimcha suv quyiladi. Asfaltbetonning yoki yo‘l qoplamasidan o‘yib olingan namunaning haqiqiy zichligi 10 kg/m3 aniqlikda quyidagi formula bilan aniqlanadi: х. з m0 ис m0 m1 m2 gr/sm3 Bu yerda: m0 - namunaning og‘irligi, gr; m1 - suvli kolbaning og‘irligi, gr; m2 - kolbaning namuna va suv bilan og‘irligi, gr; ρis - ivituvchili arashmali suvning zichligi. Asfaltbetonning xaqiqiy zichligi ikki aniqlashning o‘rtacha natijasi deb olinadi. Natijalarning farqi 0,01 g/sm3 dan oshmasligi kerak. 46 Asfaltbeton nazorat namunalarining hajmiy og‘irligini aniqlash. 11.1-jadval Kerakli jihozlar: № Nomi Rasmi Texnik tarozi 1 namunalar tayyorlash uchun silindr shaklidagi qolip 2 gidravlik press 3 suv solish uchun silindr shaklidagi shisha idish 4 shtangensirkul 5 Termometr Ish tartibi Standart shibbalash yo‘li bilan olingan namunaning hajmiy og‘irligi, asfaltbeton qorishmasining shibbalanuvchanligini xarakterlaydi. Laboratoriyada tayyorlangan va yo‘l qoplamasidan o‘yib olingan namunalarni gidrostatik tortish yo‘li bilan og‘irligi o‘lchanadi. 47 Standart usul bo‘yicha tayyorlangan uchta namunani yaxshilab artib tozalanadi. Namunalar qorishmaning erkin zarralaridan tozalanib, 0,01 gr aniqlikkacha havoda tortiladi. So‘ngra 20 ℃ haroratli suvda 30 min. saqlanadi va yaxshilab artib yana havoda tortiladi. Keyin 20 ℃ haroratli suvda tortiladi. O‘rtacha hajmiy og‘irlik 0,01 gr. aniqlikkacha quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi. х .о m0 c 3 m1 m2 , gp/sm Bu yerda: m0 - havoda tortilgan namunaning massasi, gr; m1 - namunaning 30 minut suvda ushlab turgandan keyingi massasi, gr; m2 - suvda tortilgan o‘sha namunaning massasi gr; ρ - suvning zichligi (1 gr/sm3). O‘rtacha hajmiy og‘irlik sifatida uchta bir xil namunalarning o‘rtacha arifmetik qiymati olinadi. 2) Asfaltbeton nazorat namunalarining suv shimuvchanligini aniqlash 10.2-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Texnik tarozi 2 vakuum 3 Termometr Nomi Rasmi 48 Usulning mohiyati: Asfaltobeton namunasining suv shimuvchanlik ko‘rsatkichi deb, namunani dastlabki hajmiga nisbatan vakuum sharoitida suvga to‘yingan miqdoriga (foiz hisobida) aytiladi. Aniqlash quyidagi tartib olib boriladi: 1. Xajmiy massasi aniqlangandan so‘ng asfaltbeton namunalari harorati (20±2) ℃ bo‘lgan vakuum apparatga joylashtiriladi namuna ustidagi suv sathi 3 sm dan kam bo‘lmasligi kerak. 2. Namunalar 1330-2000 Pa qoldik bosimda 1,5 soat, so‘ngra bosimni normal holga keltirib o‘sha haroratda suvda yarim soat saqlanadi. 3. Namunani suvdan olib yumshoq latta bilan artib, 0,01 g aniqlikkacha havoda va suvda tortiladi. 4. Namunani hajmiy suv shimuvchanlik quyidagicha aniqlanadi: m m0 W 3 * 100 m1 m2 Bu yerda: m0 – quruq namunaning (suvga to‘yinmagan) havodagi og‘irligi, g.; m1 – namunani 30 min davomida suvda saqlangandan so‘ng havodagi og‘irligi, g.; m2 – shu namunani suvdagi og‘irligi, g.; m3 – suvga to‘yingan (vakuum apparatda) namunaning havodagi og‘irligi, g. Olingan natijalar gost 9128-2013 talabi bilan solishtirladi. Xulosa: 49 Bajardi: Qabul qildi: 50 Laboratoriya ishi № 12 Mavzu: Asfaltbeton nazorat namunalarining siqilishga mustahkamlik chegarasini aniqlash Asfaltbetonlarning mexanik xossalari ta’sirida qoplamaning uzoq muddat xizmat qilishini yuk va transport vositalari xarakterlaydi. Foydalanish sharoitida qoplamalar siqilish, cho‘zilish va surilish kuchlanishlarning ta’siri ostida bo‘ladilar. Shu munosabat bilan asfaltbetonlarni siqilish, egilish, cho‘zilish, surilishdagi mustahkamliklari aniqlanadi. 12.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Nomi Rasmi Namunalarni tayyorlashdan so‘ng zavodda (gidravlik press) 2 simobli termometri 3 filtr qog‘ozi 4 namunalarni termostatlash uchun 3-5 va 7-8 litrli idishlar Ish tartibi 1. Sinov usullari bajarishda GOST 12801-98. Stan.dart zichlash yo‘li bilan tayyorlangan silindrik namuna xona haroratida 15 soat saqlangandan so‘ng 2 soat davomida havo yoki 1 soat davomida 20 0C va 50 0C bo‘lgan suvli hammomga joylashtiriladi. 51 2. Ushlab turish muddati o‘tgandan keyin namunalar hammomdan olinib, namuna tagiga va ustiga zich kartoni bilan pressning tag plitasiga o‘rnatiladi. 3. Yuqori plita namunaga tegar-tegmas qilib qo‘yilgandan so‘ng mm/min tezlikda yuklama beriladi va shkaladan hisob olinadi. 3 Berilgan haroratda siqilishga bo‘lgan mustahkamlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Rc P S kg/sm2 yoki MPA Bu yerda: P-buzuvchi kuch (yuk). S-namunaning ko‘ndalang kesim yuzasi, sm2. Olingan natijalarni Texnik shartlar - GOST 9128-2013 ga solishtiriladi. Xulosa Bajardi: Qabul qildi: 52 Laboatoriya ishi № 13 Mavzu: Asfaltbeton qorishmasi tarkibidagi bitum miqdori va donadorlik tarkibini aniqlash Asfaltbeton tarkibidagi bitum miqdorini quyidagicha usullar yordamida aniqlash mumkun. Bog‘lovchini ekstragirlash usuli. Bog‘lovchini kuydirish usuli. Bog‘lovchini yuuvish yo‘li bilan chiqarib tashlash usuli. Bulardan keng qo‘llaniladigan usul bu bog‘lovchini kuydirish usulidir. 13.1-jadval Kerakli jihozlar: № 1 Texnik tarozi 2 mufelni pech 3 issiqlikka chidamli keramik yoki metal idish qisqich 4 Nomi Rasmi Sinovga tayyorgarlik Ikkita idish tortib olinadi, idishlar masasi aniqlangandan so‘ng ularga 300-400 g asfaltbeton qorishmasidan solinib idish va qorishmasidan birgalikdagi og‘irligi aniqlnadi. Ish tartibi Qorishma solingan idishlar mufilniy pechkaga joylashtirilib, pechkaning harorati (500±10) °C gacha ko‘tarilib, shu haroratda 1,5 soat ushlab turiladi. Kuydirilgandan so‘ng idishlar pechdan qisqich yordamida olinadi va qalin metal 53 ustida xona haroratigacha sovutiladi. Sovitilganidan so‘ng idish tortiladi va yana (500±10) °C haroratda 1-2 marta 30 min davomida doimiy og‘irlikkacha kuydirladi. Sinov natijalariga ishlov berish Bog‘lovchi miqdori qb % 0,01 aniqlikda quyidagi formula bilan aniqlanadi. qb = 𝐺1 − 𝐺2 ∗ 100 𝐺1 − 𝐺 𝐺1 − kuydirishdan oldingimassasi idish va a/b qorishmasining birgalikdagi og‘irligi ; g 𝐺2 − kuydirilgandan keyingi massasi idish va a/b qorishmasining birgalikdagi og‘irligi ; g 𝐺 −idish og‘irligi; g Olingan natijalarni Texnik shartlar - GOST 9128-2013 ga solishtiriladi. Xulosa Bajardi: Qabul qildi: 54 Tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati Asosiy adabiyotlar: 1. I.M.Grushko va boshqalar. Dorojno-stroitelnыe materialы, M. Transport, 1991. 2. Z.X.Saidov, T.J Amirov, X.Z. G‘ulomova “Avtomobil yo‘llari: materiallar, qoplamalar, saqlash va ta’mirlash” – T. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. – 454 b. 3. I.M. Grushko va boshkalar. Ispыtaniya dorojno-stroitelnыx materialov. (Laboratornыy praktikum), - M.Transport, 1985. 4. E.K.Kosimov. Qurilish materiallaridan laboratoriya ishlari. - Toshkent, O‘qituvchi, 2005. 5. ГОСТ 11501-78 БИТУМЫ НЕФТЯНЫЕ МЕТОД ОПРЕДЕЛЕНИЯ ГЛУБИНЫ ПРОНИКАНИЯ ИГЛЫ 6. ГОСТ 22245-90 БИТУМЫ НЕФТЯНЫЕ ДОРОЖНЫЕ ВЯЗКИЕ Технические условия 7. ГОСТ 11506-73 БИТУМЫ НЕФТЯНЫЕ МЕТОД ОПРЕДЕЛЕНИЯ ТЕМПЕРАТУРЫ РАЗМЯГЧЕНИЯ ПО КОЛЬЦУ И ШАРУ 8. ГОСТ 11505-75 БИТУМЫ НЕФТЯНЫЕ МЕТОД ОПРЕДЕЛЕНИЯ РАСТЯЖИМОСТИ 9. ГОСТ 4333 -2021 НЕФТЕПРОДУКТЫ Методы определения температур вспышки и воспламенения в открытом тигле 10. ГОСТ 11508-74 БИТУМЫ НЕФТЯНЫЕ МЕТОДЫ ОПРЕДЕЛЕНИЯ СЦЕПЛЕНИЯ БИТУМА С М РАМ ОРОМ И ПЕСКОМ 11. ГОСТ 11503-74 БИТУМЫ НЕФТЯНЫЕ М Е Т О Д О П Р Е Д Е Л Е Н И Я У С Л О В Н О Й В Я ЗК О С Т И 12. ГОСТ 11955-82 БИТУМЫ НЕФТЯНЫЕ ДОРОЖНЫЕ ЖИДКИЕ 13. ГОСТ 18659-81 ЭМУЛЬСИИ БИТУМНЫЕ ДОРОЖНЫЕ ТЕХНИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ 14. ГОСТ 30491-2012 СМЕСИ ОРГАНОМИНЕРАЛЬНЫЕ И ГРУНТЫ, УКРЕПЛЕННЫЕ ОРГАНИЧЕСКИМИ ВЯЖУЩИМИ, ДЛЯ ДОРОЖНОГО И АЭРОДРОМНОГО СТРОИТЕЛЬСТВА Технические условия 15. ГОСТ 12801-98 МАТЕРИАЛЫ НА ОСНОВЕ ОРГАНИЧЕСКИХ ВЯЖУЩИХ ДЛЯ ДОРОЖНОГО И АЭРОДРОМНОГО СТРОИТЕЛЬСТВА Методы испытаний 16. ГОСТ 9128-2013 СМЕСИ АСФАЛЬТОБЕТОННЫЕ, ПОЛИМЕРАСФАЛЬТОБЕТОННЫЕ, АСФАЛЬТОБЕТОН, ПОЛИМЕРАСФАЛЬТОБЕТОН ДЛЯ АВТОМОБИЛЬНЫХ ДОРОГ И АЭРОДРОМОВ ТЕХНИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ Qo‘shimcha adabiyotlar 17. A.G.Komar «Texnologiya stroitelnыx materialov» - M. Stroyizdat, 1990. 18. E.Qosimov “Qurilish ashyolari” Toshkent. 2004. 19. P.N.Popov. Laboratornыy praktikum po predmetu «Stroitelnыe materialы i detali» - M. Stroyizdat, 1988. 55 Mundarija Laboratoriya mashg‘uloti № 1 Qovushqoq bitumga ignaning botish chuqurligini aniqlash..................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 2 Bitumni yumshash haroratini aniqlash...................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 3 Bitumni cho‘ziluvchanligini aniqlash...................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 4 Bitumning chaqnash haroratini aniqlash..................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 5 Bitumning marmarga yoki qumga yopishuvchanligini aniqlash...................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 6 Bitum tarkibidagi suv miqdorini va suyuq bitumning shartli qovushqoqligini aniqlash........................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 7 Emulsiyaning qovushqoqligi va bir xilligini aniqlash...................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 8 Organik bog‘lovchilar bilan mustaxkamlangan gruntlardan namunalar tayyorlash va siqilishga mustaxkamlangan aniqlash ……............................................. Laboratoriya mashg‘uloti № 9 Asfaltbeton qorishmasi tarkibini tanlash va hisoblash.................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 10 Asfaltbeton qorishmasidan nazorat namunalarini tayyorlash.................................................................................... Laboratoriya mashg‘uloti № 11 Asfaltbeton qorishmasini xaqiqiy zichligini, hajmiy og‘irligi va suvga shimuvchanligini aniqlash...................... Laboratoriya mashg‘uloti № 12 Asfaltbeton nazorat namunalarining siqilishga mustaxkamlik chegarasini aniqlash........................................ Laboratoriya mashg‘uloti № 13 Asfaltbeton qorishmasi tarkibidagi bitum miqdori va donadorlik tarkibini aniqlash............................................. Tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati........................................................................ 56