Talap hám usınıs Joba: o Talap túsinigi jáne onıń muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Talap nızamı o Usınıs túsinigi. Usınıs muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Usınıs nızamı o Talap muǵdarı hám usınıs muǵdarı ortasındaǵı koefficienttiń ózgeriwi. Bazar teń salmaqlılıqı o Qarıydar minez-qulqı teoriyası Ádebiyatlar 1.Talap túsinigi jáne onıń muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Talap nızamı Mútajlik adamlardıń turmıslıq qurallarına bolǵan zárúriyatın ańlatiwshı ilimiy kategoriya retinde rawajlanıwdıń hámme basqıshları ushın ulıwma hám turaqlı bolıp tabıladı. Onıń bazar ekonomikası sharayatındaǵı tariyxıy kórinisi talap túsinigi bolıp tabıladı. Talap mútajlikten parq etip, ǵárezsiz ekonomikalıq kategoriya (ilimiy túsinik) retinde ámel etedi. Mútajliktiń tek pul menen támiyinlengen bólegi talapǵa aylanadı. Sonday eken, talap - bul pul menen támiyinlengen mútajlik bolıp tabıladı. Mútajlik zárúr muǵdardaǵı pul menen támiyinlanmasa, ol «xohish», «istak» bolıp qolaveradi. Mısalı, student jańa marka daǵı qol telefonın satıp alıw maqsetinde dúkanǵa kirdi. Qol telefonınıń bahası 300 mıń swm bolıp, studentte tek 200 mıń swm ámeldegi, dep shama menen oylayıq. Bul halda studenttiń jańa marka daǵı telefonǵa salıstırǵanda mútajligi talapǵa aylanbaydı hám, sonlıqtan, qandirilmaydi. Bul orında student taǵı 100 mıń swm muǵdarında pul izlep tabıwı yamasa bahası 200 mıń swmgacha bolǵan telefon satıp alıwı múmkin. Sol haldaǵana onıń qol telefonına salıstırǵanda mútajligi talapǵa aylanadı. Talaptıń bir qatar alternativ variantları ámeldegi boladı, sebebi baha ózgeriwi menen tavardıń satıp alınatuǵın muǵdarı da ózgeredi. Sol baylanıslılıqtan kelip shıǵıp, talapǵa tómendegishe anıqlama beriw múmkin: málim waqıt aralıǵinda, bahalardıń ámeldegi dárejesinde qarıydarlardıń tavar hám xızmetler málim túrlerin satıp alıwǵa ılayıq bolǵan mútajligi talap dep ataladı. Talaplar túrlishe bolıp, ádetde birdey tavar yamasa xızmetlerge bolǵan talaptıń eki túri parıq etedi: jalǵız talap hám bazar talabı. Hár bir qarıydardıń, yaǵnıy bólek shaxs, shańaraq, kárxana, firmanıń tavardıń sol túrine bolǵan talabı jalǵız talap dep ataladı. Bir qansha (kópshilik) qarıydarlardıń sol túrdegi tavar yamasa xızmetke bolǵan talapları jıyındısı bazar talabı dep ataladı. Jalǵız talap da, bazar talabı da muǵdar tárepten anıqlanadı. Lekin bul muǵdar mudamı da birdey bolıp turmaydı, bálki ózgeriwshen boladı. Talap muǵdarınıń ózgeriwine bir qansha faktorlar tásir etedi. Olardıń ishinde eń kóp tásir etetuǵın faktor baha faktorı bolıp tabıladı. Baha hám satıp alınatuǵın tovarlar muǵdarı ortasındaǵı bolatuǵın baylanıslılıqtı tómendegi maǵlıwmatları tiykarında qaray shıǵamız. Baha hám satıp alınatuǵın tavar muǵdarı ortasındaǵı baylanıslılıq Bir kilogramm kartoshka bahası (swm) Kartoshkaǵa bolǵan jalǵız talap muǵdarı (bir ayda kilogramm ) Kartoshkaǵa bolǵan bazar talabı muǵdarı (bir ayda tonna ) Keste degi mısalda kartoshkanıń 300 sumnan 700 swmgacha bolǵan baha dárejelerinde olarǵa bolǵan talap muǵdarları kórsetilgen. Maǵlıwmatlar tavar bahasınıń tómenlewi satıp alınatuǵın tavar muǵdarınıń ósiwine hám kerisinshe, bahanıń ósiwi talap muǵdarınıń azayıwına alıp keliwin kórsetedi. Bahanıń eń joqarı - 700 swm dárejesinde jalǵız talap (mısalı, ortasha bir shańaraqtıń talabı ) eń az muǵdar - 10 kg ni shólkemlesken bolsa, baha tómenlewi menen talap muǵdarı kóbeyip barıp atır : 600 swmda - 20 kg, 500 swmda - 30 kg hám t.b. Bahanıń eń tómen dárejesi - 300 swmga talaptıń eń joqarı muǵdarı - 60 kg tuwrı kelip atır. Kesteniń náwbettegi ústininde kartoshkaǵa bolǵan bazar talabı muǵdarı kórsetilgen. Bunda arnawlı bir aymaqta shama menen 1000 ta shańaraq jasaw etedi hám olardıń kartoshka bahasınıń ózgeriwine salıstırǵanda derlik birdey minez-qulıq, munasábette boladılar, degen shártga tiykarlanildi. Mısaldan usıdan ayqın boladı, bazar talabı muǵdarınıń bahaǵa salıstırǵanda ózgeriwi de jalǵız talaptıń ózgeriwine proporcional túrde júz berip atır. Tavar bahası hám satıp alınatuǵın tavar muǵdarı ózgeriwi ortasında bolatuǵın teris yamasa keri baylanıslılıq talap nızamı dep ataladı. Real ekonomikalıq turmısda geyde bul qaǵıydaǵa qarsı bolǵan, yaǵnıy ayırım tavar bahasınıń ósiwi menen oǵan bolǵan talap muǵdarınıń jáne de artpaqtası jaǵdayı da ushraydı. Bul jaǵday Giffen nátiyjesi dep (ingliz ekonomistsi R. Giffen atı menen) ataladı. Giffen jarlı jumısshı shańaraqları kartoshka qımbatlasıwına qaramastan onı tutınıw qılıw keńeyiwin gúzetip, bul nátiyjeni suwretlab kórsetken. Túsindiriw soǵan tiykarlanadıki, kartoshka jarlı shańaraq awqatında ónimlerdiń tiykarǵı bólegin iyeleydi. Eger kartoshka bahasınıń ósiwi júz bersa, bunda jarlı shańaraq gósh satıp alıwdan ulıwma waz keshiwge májbúr boladı, óziniń kóp bolmaǵan tabısınıń barlıǵın kartoshka satıp alıwǵa sarplaydı. Sonday eken, bunday jaǵdayda bahalardıń asıwı zárúr tovarlarǵa talap muǵdarınıń kamaymasdan, kerisinshe kóbeyiwine alıp keliwi múmkin. Tavar bahası jáne onıń satıp alınǵan zat etiletuǵın muǵdarı (talaptıń ) ortasındaǵı teris baylanıslılıqtı ápiwayı eki ólshemli grafikda da súwretlew múmkin: yotiq sızıq bazar talabı muǵdarın, tik sızıq bahanı kórsetedi (7. 1-shizma). Grafikdaǵı DD sızıq baha hám talap kólemi ortasındaǵı teris baylanıslılıqtı suwretleytuǵın sáwlelendiredi. Odaǵı hár bir noqat tavardıń anıq bahası hám qarıydar sol bahada satıp alıwı múmkin bolǵan tavar muǵdarın kórsetedi. Baha hám talap kóleminiń ózgeriwi ortasındaǵı teris baylanıslılıqtı kórsetiwshi bul sızıq talap iymek sızig'i dep ataladı. Talap muǵdarına bahadan tısqarı tásir etiwshi faktorlar. Talap kóleminiń ózgeriwi tek tavar bahasına emes, bálki basqa bir qatar faktorlarǵa da baylanıslı boladı. Bul faktorlar talaptıń bahadan tısqarı faktorları dep ataladı. Talapǵa bahadan tısqarı tómendegi tiykarǵı faktorlar tásir kórsetedi: 1) qarıydardıń diydi; 2) bazar daǵı qarıydarlar sanı ; 3) qarıydardıń dáramatları ; 4) bir-birine baylanıslı tovarlardıń bahası ; 5) keleshekte baha hám dáramatlardıń ózgeriwi múmkinshiligı. Qarıydarlar tabısı hám olar tárepinen satıp alınatuǵın tovarlar muǵdarı ortasındaǵı baylanıslılıq nemis ekonomistsi hám statisti Ernst Engel (1821-1896 ) tárepinen tereń izertlew etilgen. Soǵan kóre, qarıydar tabısı menen olkáraınan satıp alınıwı múmkin bolǵan tovarlar muǵdarı ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq Engel nızamı dep ataladı. Bul nızamnıń ámel etiwin Engel iymek sızig'i arqalı ańlatıw múmkin (7. 2-shizma). Sızılmadan usıdan ayqın boladı, qarıydardıń bir aylıq tabısı 10 mıń sumnan 20 mıń swmga asqanda, ol satıp alǵan ónim muǵdarı 1 donadan 2 donaga, 20 mıń sumnan 30 mıń swmga asqanda 2 donadan 4 donaga asıp atır. Dáramatlardıń keyingi ósiwi menen tovarlar satıp alıw kóleminiń ósiwi astelamoqda: 30 mıń sumnan 40 mıń swmgacha - 4 donadan 6 donagacha, 40 mıń sumnan 50 mıń swmgacha - 6 donadan 7 donagacha. Paydanıń bunnan joqarı dárejelerinde bolsa satıp alıw kóleminiń ósiwi pútkilley toqtaǵan (paydanıń 60 mıń swm hám odan joqarı dárejelerinde usı tavardıń 7 danası satıp alınıp atır ). Engel iymek sızig'i qarıydarlar pul dáramatları ózgeriwiniń talapǵa qanday tásir etiwi tuwrısında informaciya beredi. Bul informaciya tavar óndiriwshiler ushın óz tovarlarınıń múmkin bolǵan satıw kólemi hám bazar kon'yunkturasini bahalawda zárúrli áhmiyetke iye boladı. 1. Óz-ara baylanıslı tovarlar bahası ózgeriwiniń talapǵa tásirin úyreniwde olardı eki gruppaǵa ajıratıw maqsetke muwapıq boladı : 1) óz-ara bir-birin almastırıwshı yamasa orınbasar tovarlar ; 2) óz-ara bir-birin tolıqlawısh tovarlar. Óz-ara bir-birin almastırıwshı tovarlardan birewiniń bahasın ózgeriwi menen basqasına bolǵan talaptıń ózgeriwi tuwrı baylanıslılıqta boladı. Mısalı, sarı may bahasınıń asıwı margaringa bolǵan talaptıń artıwına alıp keledi. Sarı may bahasınıń tómenlewi bolsa margaringa bolǵan talaptı azaytadı. Óz-ara bir-birin tolıqlawısh tovarlardan birewiniń bahasın ózgeriwi menen basqasına bolǵan talaptıń ózgeriwi teris baylanıslılıqta boladı. Mısalı, eger avtomobildiń bahası oshsa, benzinge bolǵan talap qisqaradı. Kerisinshe, avtomobildiń bahası tusse, benzinge bolǵan talap asadı. 5. Kelesinde qarıydar dáramatları, tavar bahası ózgeriwiniń kutilishi hám tovarlar muǵdarınıń jetkilikli bolıwı yamasa bolmawi sıyaqlı faktorlar talap kólemin ózgertiwi múmkin. Kelesinde bahanıń salıstırǵanda asıwınıń kutilishi, qarıydar ámeldegi talabınıń asıwına alıp keledi. Kerisinshe, bahanıń tómenlewi hám paydanıń kóbeyiwiniń kutilishi tovarlarǵa bolǵan ámeldegi talap kóleminiń qısqarıwına sebep boladı. Sol orında, global finanslıq-ekonomikalıq krizis da jáhán hám milliy bazarlar daǵı talap kólemine unamsız tásir kórsetip, kóbinese onıń qısqarıwına alıp kiyatırǵanlıǵın atap ótiw orınlı bolıp tabıladı. Atap aytqanda, usı daǵdarıstıń Ózbekstanǵa tásir áqibeti de jáhán bazarında kirip ónimlerimizga bolǵan talaptıń tómenlewi arqalı kórinetuǵın boladı. Soǵan kóre, 2009 -2012 jıllarǵa mólsherlengen Krizisqa qarsı sharalar programmasında «jahon bazarında talap tómenlep baratırǵan bir dáwirde, ishki bazarda talaptı xoshametlew arqalı jergilikli óndiriwshilerdi qollap-quwatlaw ekonomikalıq ósiwdiń joqarı pátlerin saqlap qalıw» wazıypası belgilep berilgen. 7. 2. Málim waqıt aralıǵindaǵı bahalardıń arnawlı bir dárejesinde óndiriwshi yamasa satıwshılar tárepinen málim túrdegi tavar hám xızmetlerdiń bazarǵa shıǵarılǵan muǵdarı usınıs dep ataladı. Baha ózgeriwi menen satıwǵa shiǵarılatuǵın ónim muǵdarı da ózgeriwi sebepli talap sıyaqlı usınıstıń da bir qatar alternativ variantları ámeldegi boladı. Bólek óndiriwshi hám de bazar usınısın ańlatiwshı mısal 7. 2-kestede kórsetilgen. Bir kilogramm kartoshka bahası (swm) Kartoshkanıń jalǵız usınısı muǵdarı (bir ayda kilogramm ) Kartoshkanıń bazar usınısı muǵdarı (bir ayda tonna ) Keste maǵlıwmatlarınan usıdan ayqın boladı, kartoshka bahasınıń 700 swm dárejesinde jalǵız usınıs (mısalı, bir satıwshı usınısı ) eń joqarı muǵdar - 60 kg ni shólkemlesken. Baha tómenlep barıwı menen bolsa usınıs muǵdarı da tómenlep barıp atır : 600 swmda - 50 kg, 500 swmda - 30 kg hám t.b. Kesteniń náwbettegi ústininde bolsa kartoshkanıń bazar usınısı (yaǵnıy, jámi satıwshılar tárepinen satılıwı múmkin bolǵan ) muǵdarı ańlatılıp, ol da óz xarakteristikaına kóre jalǵız usınısqa uyqas túsedi. Sonday eken, bahanıń asıwı menen soǵan uyqas túrde satıwǵa shiǵarılatuǵın tovarlar usınısı muǵdarı da artadı, bahanıń túsiwi menen usınıs kólemi qisqaradı. Bahanıń ózgeriwi menen usınılıp atırǵan tavar muǵdarınıń tuwrı baylanıslılıqtaǵı ózgeriwi usınıs nızamı dep ataladı. Qarıydar ushın bahanıń asıwı tosıq rolin oynasa, óndiriwshi ushın xoshametlew wazıypasın atqaradı. Baha dárejesi hám usınıs muǵdarı ortasındaǵı tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıqtı kórsetiwshi maǵlıwmatlardı grafikda ańlatpalap, usınıs iymek sızig'ini súwretlew múmkin Bazarda usınıs etiletuǵın tavar kólemine bahadan tısqarı bir qatar faktorlar da tásir etedi. Bul faktorlardıń túpkiliklileri tómendegiler: 1) resurslarınıń bahası ; 2) islep shıǵarıw texnologiyası ; 3) salıq hám subsidiyalar; 4) basqa tovarlardıń bahası ; 5) baha ózgeriwiniń kutilishi; 6 ) bazar daǵı satıwshılar sanı. Usı faktorlardan bir yamasa bir neshesiniń ózgeriwi usınıs kóleminiń ózgeriwin talap etedi. 7. 3. Biz joqarıda túrli faktorlar tásirinde talap hám usınıs muǵdarınıń ózgerip turıwın kórdik. Lekin talap menen usınıs muǵdarları bir-birleri menen mudami málim koefficientte boladı, bul koefficientler ózgerip turadı. Geyde talap usınıs muǵdarınan asıp ketib, baha ko'tirilsa, ayırım waqıtta usınıs talap muǵdarınan asıp ketib, baha tómenlep ketedi. Talap muǵdarı menen usınıs muǵdarı bir-birine teń bolǵan jaǵday bazar teń salmaqlılıqı dep ataladı. Bazar teń salmaqlılıqı payda bolǵan halda qáliplesken baha bazar bahası dep ataladı. Geyde onı teń salmaqlılıqlasqan baha dep da júritiledi. Bazar teń salmaqlılıqı hám teń salmaqlılıqlasqan baha mudami ámeldegi bolmaydı, olarǵa tásir etiwshi kóplegen faktorlar teń salmaqlılıqtıń aynıwına sebep boladı. Biraq ekonomikada bazar teń salmaqlılıqına umtılıw mudami ámeldegi boladı. Talap hám usınıs túsinikleri analizi bizge satıwshı hám qarıydarlar mápiniń muwapıq keliwin qaray shıǵıw imkaniyatın beredi. Bunday muwapıqlıq óz ańlatpasın teń salmaqlılıqlasqan bahada tabadı. Aldınǵı bántlerde kórip shıǵılǵan bazar talabı hám usınısı iymek sızıqların bir grafikka jaylastırıp, bazardıń teń salmaqlılıqlasqan noqatın payda etemiz (7. 4shizma). Grafikda E noqatqa teń salmaqlılıqlasqan baha (Nm) hám ónimdiń teń salmaqlılıqlasqan muǵdarı (Mm) sáykes keledi. Yaǵnıy, kartoshka bahası 500 swm bolǵanda, qarıydarlar 30 tonna kartoshkanı satıp alıwǵa, satıwshılar bolsa 30 tonna kartoshkanı bazarǵa shıǵarıwǵa tayın hám bunday múmkinshilikke iye esaplanadılar. Bahanıń 400 swm dárejesinde satıwshılar hám qarıydarlar jaǵdayı pútkilley ózgeredi: satıwshılar tek 20 tonna kartoshkanı satıwǵa, qarıydarlar bolsa 50 tonna satıp alıwǵa tayın boladılar hám taǵı basqa. Grafikda bahanıń 700 swm dárejesindegi bazar jaǵdayı tovarlar artıqsha islep shıǵarılishini kórsetedi hám to'yingan bazardı ańlatadı. Kerisinshe, 300 swm dárejesindegi bazar jaǵdayında tavar deficitligi (defitsit) payda boladı hám deficit tavar bazarın xarakteristikalaydı. Bazar teń salmaqlılıqın ayriqsha matematikalıq teńlik retinde de ańlatıw múmkin: Tb = Tf = Nm = Mm, bul jerde: Tb - talap, Tf - usınıs, Nm - teń salmaqlılıqlasqan baha, Mm tavardıń teń salmaqlılıqlı muǵdarı. Teń salmaqlılıqlasqan bahanıń mánisin túsiniw ushın waqıt faktorı úlken áhmiyetke iye boladı. Usınıń sebepinen bazar daǵı bir zumlik, qısqa davrli hám uzaq davrli teń salmaqlılıq jaǵdayların parıqlaw zárúr. Bir zumlik teń salmaqlılıq ushın usınıs etiletuǵın tovarlardıń ózgermeytuǵın yamasa turaqlı muǵdarı tán. Bul óndiristiń bazar jaǵdayına tez, bır jola iykemlese almasligi menen baylanıslı. Qısqa davrli teń salmaqlılıq waqtınshalıq ámel etiwshi faktorlardan paydalanıw arqalı islep shıǵarıw hám usınıstı kóbeytiw múmkinshiligin talap etedi. Bunday waqtınshalıq faktorlarǵa jumıs waqtından tısqarı (mısalı, dem alıw hám bayram kúnleri) islew, jumıs smenasın kóbeytiw sıyaqlı ilajlar kiredi. Uzaq davrli teń salmaqlılıqtı támiyinlew uzaq múddetli dáwirde ámel etiwshi faktorlardan paydalanıwdı talap etedi. Bunda islep shıǵarıwdı qayta qurallandırıw, jańalaw hám qosımsha quwatlardı payda etiw menen baylanıslı investitsiyalar haqqında gáp baradı. Bul dáwirde jańa kárxanalardı qurıw da múmkin boladı. Qarıydardıń tavar bahalarınıń ózgeriwine bayqaǵıshlıq dárejesin anıqlawda baha boyınsha mayısqaqlıq túsiniginen paydalanıladı. Ayırım ónimler bahası daǵı onsha sezilerli bolmaǵan ózgerisler satıp alınatuǵın ónim muǵdarında úlken ózgerisler bolıwına alıp keliwi múmkin. Bunday ónimlerge talap salıstırǵanda mayısqaq dep ataladı. Basqa hár qıylı ónimler bahası daǵı sezilerli ózgeris satıp alınǵan zat muǵdarında tek úlken bolmaǵan ózgerislerge alıp keliwi múmkin. Talap kólemine tásir etiwshi basqa faktorlar ózgermay qalǵan sharayatta bahanıń bir procentke ózgeriwi talaptıń neshe procentke ózgeriwin ańlatiwshı kórsetkish talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishi dep ataladı. Bul kórsetkish kóbinese ápiwayı etip talaptıń mayısqaqlıǵı dep ataladı. Talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı (Et) dárejesi tómendegi formula boyınsha esaplanadı :, Bul jerde: Q - talap muǵdarınıń protsentli ózgeriwi; P - bahalardıń protsentli ózgeriwi. Talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı tavardıń arnawlı bir baha dárejesi ushın bólek esaplanadı. Mısalı, 7. 1-keste tiykarında kartoshkaǵa talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵın kórip shıǵayıq. Maǵlıwmatlardan usıdan ayqın boladı, 1 kg kartoshka bahası 700 sumnan 600 swmga túskende bazar talabı muǵdarı 10 tonnadan 20 tonnaǵa shekem artqan. Bunday halda talap elastikligi: ga teń. Yaǵnıy, kartoshka bahasınıń 1 procentke tómenlewi oǵan bolǵan talap muǵdarınıń 7 procentke ósiwine alıp kelgen. Joqarıda aytıp ótkenimizdek, tavardıń hár bir arnawlı bir baha dárejesi ushın talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishleri parıq etedi. Atap aytqanda, keste degi maǵlıwmatlar boyınsha, kartoshka bahası 600 sumnan 500 swmga tomenlegende talap mayısqaqlıǵı kórsetkishi 3% ni, 500 sumnan 400 swmga tomenlegende 3, 3% ni quraydı hám t.b. Talap mayısqaqlıǵın belgilep beretuǵın bir qatar faktorlar bar. Olardıń túpkiliklileri tómendegiler: 1. Orınbasar tovarlardıń bar ekenligi. Ádetde arnawlı bir túrdegi mútajlikti bir qatar tovarlar menen qandırıw múmkinshiligi ámeldegi boladı. Mısalı, qishda suwıqtan saqlanıw ushın palto menen bir qatarda sırımaq, plashch hám basqa ıssı kiyimlerden paydalanıw múmkin. Yamasa qandayda bir jayǵa sayaxatqa barıw ushın samolyot menen bir qatarda tezjurer poezd, avtomobilden paydalanıw múmkin. Bul orında sırımaq, plashch hám basqa ıssı kiyimler paltoning, tezjurer poezd, avtomobil samolyottıń orınbasar tovarları esaplanadı. Eger qandayda bir tavardıń basqa orınbasar tovarları qanshellilik kóp bolsa, oǵan bolǵan talap sonshalıq kóp mayısqaq boladı. Atap aytqanda, sap básekili bazarda usınıs etiletuǵın tovarlardıń orınbasar tovarları júdá kóp bolıp, usınıń sebepinen hár bir bólek satıwshı ónimlerine talap pútkilley mayısqaq esaplanadı. 2. Tavar ma`nisiniń qarıydar tabısı daǵı úlesi. Qarıydar tabısında tavar ma`nisi qanshellilik úlken orındı iyelese, oǵan talap sonshalıq joqarı mayısqaq boladı. Mısalı, dápter yamasa qálem bahasınıń 10 procentke ósiwi bir qansha turadın quraydı jáne bul talap qılınıp atırǵan tavar muǵdarında júdá kem ózgeris bolıwına alıp keledi. Usınıń menen birge, avtomobil yamasa úy bahasınıń 10 procentke ósiwi bir neshe million swmni uyımlastırıwı múmkin. Bahalardıń bunday asıwı júdá kóp shańaraqlar bir neshe jıllıq dáramatınıń úlken bólegin quraydı hám, aytıw múmkin, bul satıp alınatuǵın ónim muǵdarın sezilerli túrde azaytadı. 3. Ónimlerdiń tutınıw qásiyetleri. Zebi-ziynet buyımlarına talap ádetde mayısqaq, turmıslıq zárúr buyımlarǵa bolsa talap noegiluvchan esaplanadı. Mısalı, nan hám elektr energiyası zárúrli tutınıw buyımları esaplanadı, usınıń sebepinen olar bahasınıń asıwı nan yamasa elektr energiyasın tutınıwdıń keskin azayıwına alıp kelmeydi. Basqa tárepden, zebi-ziynet buyımlarına bahalar asqanda olardı ańsatlıq penen tutınıwdan shıǵarıp taslaw múmkin. 4. waqıt faktorı. Qarar qabıllaw ushın waqıt aralıǵı qansha uzaq bolsa, ónimge talap sonsha mayısqaq boladı. Mısalı, eger qara maldıń góshiniń bahası 10% ga kóterilse, qarıydar onı satıp alıwdı bır jola qısqartirmasligi múmkin. Lekin bir qansha waqıt ótiwi menen ol óziniń beyimligin tawıq góshi yamasa balıqqa ótkeziwi múmkin. Sonıń menen birge, dáramat boyınsha talap mayısqaqlıǵı da bar. Dáramatlar kóbeyiwi menen tavar hám xızmetlerge bolǵan talap da asadı. Bunnan usıdan ayqın boladı, dáramat talapǵa tásir kórsetedi. Bul tásir dárejesin anıqlaw ushın dáramat boyınsha talap mayısqaqlıǵı kórsetkishinen paydalanıladı. Qarıydar tabısınıń bir procentke ózgeriwi talaptıń neshe procentke ózgeriwin ańlatiwshı kórsetkish talaptıń dáramat boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishi dep ataladı hám tómendegi formula járdeminde anıqlanadı : Bul jerde: Q - talap muǵdarınıń protsentli ózgeriwi; D - paydanıń protsentli ózgeriwi. Mısal ushın, qarıydar tabısı ayına 100 mıń swm bolǵanında 5 kg gósh ónimleri tutınıw etip, tabısı 150 mıń swmga shekem asqanda, onıń gósh ónimleri tutınıwı kólemi ayına 7 kg ga jetti, dep shama menen oylayıq. Qarıydardıń gósh ónimlerine talabınıń dáramat boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishin esaplaymiz:. Yaǵnıy, qarıydar tabısınıń 1% ga artpaqtası óz gezeginde onıń gósh ónimlerine bolǵan talabı muǵdarınıń 0, 8% ga artıwına alıp kelip atır. Tap talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishi sıyaqlı usınıstıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishin de anıqlaw múmkin. Usınıs kólemine tásir etiwshi basqa faktorlar ózgermay qalǵan sharayatta, bahanıń bir procentke ózgeriwi usınıstıń neshe procentke ózgeriwin ańlatiwshı kórsetkish usınıstıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishi dep ataladı. Bul kórsetkish kóbinese ápiwayı etip usınıstıń mayısqaqlıǵı dep da ataladı. Usınıstıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı (Etf) dárejesi tómendegi formula boyınsha esaplanadı :, Bul jerde: Q - usınıs muǵdarınıń protsentli ózgeriwi; P - bahalardıń protsentli ózgeriwi. YUqoridagi 7. 2-keste maǵlıwmatlarınan paydalanıp, kartoshka bahasınıń túrli dárejelerindegi ózgeriwge muwapıq keliwshi usınıs mayısqaqlıǵı kórsetkishlerin anıqlaw múmkin. Mısalı, 1 kg kartoshkanıń dáslepki bahası 700 sumnan 600 swmga tómenlewi satıwshılar tárepinen usınıs muǵdarın 60 tonnadan 50 tonnaǵa shekem qısqartirilishiga alıp kelgen. Bul halda, kartoshka usınısınıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishi: Yaǵnıy, kartoshka bahasınıń 1% ga tómenlewi onı bazar usınısınıń 1, 2% ga qısqarıwına alıp kelgen. Atap ótiw kerekki, talaptıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı sıyaqlı usınıstıń baha boyınsha mayısqaqlıǵı kórsetkishleri de tavardıń hár bir arnawlı bir baha dárejesi ushın parıq etedi. Atap aytqanda, keste degi maǵlıwmatlar boyınsha, kartoshka bahası 600 sumnan 500 swmga tomenlegende usınıs mayısqaqlıǵı kórsetkishi 2, 4% ni, 500 sumnan 400 swmga tomenlegende 1, 7% ni quraydı hám t.b. Usınıs mayısqaqlıǵına tásir kórsetiwshi zárúrli faktor, ónimge bahanıń ámeldegi ózgeriwin esapqa alıw ushın zárúr bolǵan waqıt aralıǵı esaplanadı. Óndiriwshi bahanıń ámeldegi ózgeriwine iykemlesiw ushın qanshellilik uzaǵıraq waqıtqa iye bolsa, islep shıǵarıw kólemi sonshalıq úlken ózgeredi hám soǵan uyqas túrde usınıstıń mayısqaqlıǵı da joqarı boladı. Biz joqarıda waqıt faktorınıń júdá qısqa, qısqalaw hám uzaq múddetli dáwirlerindegi usınıstıń ózgeriwine tásirin analiz etip bergen edik. Bul tásir usınıstıń mayısqaqlıǵında da óz áhmiyetin saqlap qaladı. Sol orında, talap hám usınıs mayısqaqlıǵı kórsetkishlerin anıqlawda olardıń túrli dárejelerin ulıwma halda bahalaw zárúrli orın tutadı. bunda tiykarlanıp tómendegi ush jaǵdaydı ajıratıp kórsetiw múmkin: 1) talap yamasa usınıs mayısqaqlıǵı koefficiyenti 1 den úlken (ET, ETf>1). Bunday talap yamasa usınıs «egiluvchan» yamasa «nisbatan mayısqaq» dep ataladı. Ol talap yamasa usınılıp atırǵan tavar muǵdarınıń protsent degi ózgeriwi bahanıń protsent degi ózgeriwine qaraǵanda áhmiyetli dárejede júz beriwin ańlatadı ; 2) talap yamasa usınıs mayısqaqlıǵı koefficiyenti 1 ge teń (ET, ETf=1). Bunday talap yamasa usınıs «birga teń mayısqaq» dep ataladı. Ol talap yamasa usınılıp atırǵan tavar muǵdarınıń protsent degi ózgeriwi bahanıń protsent degi ózgeriwi menen teń barıwın ańlatadı ; 3) talap yamasa usınıs mayısqaqlıǵı koefficiyenti 1 den kishi (ET, ETf<1). Bunday talap yamasa usınıs «noegiluvchan» yamasa «nisbatan noegiluvchan» dep ataladı. Ol talap yamasa usınılıp atırǵan tavar muǵdarınıń protsent degi ózgeriwi bahanıń protsent degi ózgeriwine qaraǵanda áhmiyetsiz dárejede júz beriwin ańlatadı. Tovarlardıń talap yamasa usınıs boyınsha mayısqaqlıq dárejesin biliw real turmısda olardıń baha strategiyasın islep shıǵıw hám de tavar satıwdan alınatuǵın jalpı dáramattı eń joqarı kólemine jetkiziwde de zárúrli rol oynaydı. 7. 4. Házirde ekonomika teoriyasına tiyisli kóplegen lekciyalar teksti hám oqıw qóllanbalarda bazar talabınıń qáliplesiwi hám kórinetuǵın bolıwın qarıydardıń minez-qulqı arqalı túsindiriwge háreket etińip atır. Bunda aldınan batıs ádebiyatlarında ámeldegi bolıp kelgen túrli teoriyalerden paydalanıp, qarıydar hattiháreketi teoriyası bólek jónelis retinde aytılıp atır. Studentlerdi usı teoriyanıń mánisi menen tanıstırıw maqsetinde onıń tiykarǵı túsiniklerin kórip shıǵamız. Eger naflilikka qarıydar ólshemi menen qaralsa, ol qarıydardıń qandayda bir naǵıymetti tutınıw etiwinen alınatuǵın qaniqishni ańlatadı. Qarıydar tárepinen ózi ushın túrli tovarlardıń naflilik dárejesiniń bahalanishi qarıydardıń ábzal kóriwi dep ataladı. Naflilik funkciyası málim muǵdardaǵı tovarlarǵa basqa bir muǵdardaǵı tovarlardı salıstırıwlawdı ańlatadı. Naflilikni tolıq kórsetkishlerde ólshewdiń áhmiyeti bolmay, qarıydar tańlawın naflilik dárejesiniń izbe-iz jaylasıwı menen anıqlama beriw múmkin. Bir jıynaqtaǵı tovarlar nafliligi basqasınan qaysı dárejede abzallıǵın kórsetip beriw múmkin emes. Naflilik funkciyası tutınıw qılınıp atırǵan tovarlar (X, Y) den olinayotgan naflilikning tuwındın ańlatadı :. Sońǵı qosılǵan naflilik - arnawlı bir naǵıymettiń náwbettegi birligin tutınıw etiwden alınǵan qosımsha naflilik bolıp tabıladı. Sońǵı qosılǵan naflilik ulıwma naflilikning ósińki bóleginen ibarat eken, ol naflilik funkciyasınıń tuwındı esaplanadı. Arnawlı bir mútajlikti qandiruvchi hár bir náwbettegi naǵıymet aldınǵısına qaraǵanda kemrek naflilikka iye boladı. Naǵıymetlerdiń sheklengen muǵdarı sharayatında bolsa mudami mútajlikti eń kem dárejede qandiruvchi «so'nggi nusqası» ámeldegi boladı. Sońǵı qosılǵan naflilik tómenlep barıw tendentsiyasına iye bolıp, bul ekonomikalıq princip retinde ańlatpa etiledi. Usı principtiń mánisi sonnan ibarat, eger bólek alınǵan jalǵız qarıydardıń jaǵdayınan kelip chiqilsa, naǵıymetlerdi tutınıw qılıw kóleminiń kóbeyip barıwı menen, málim waqıttan baslap, arnawlı bir naǵıymettiń náwbettegi birligin tutınıw etiwden alınǵan qosımsha naflilik aldınǵısına salıstırǵanda azayıp baradı. Kisi qanshellilik kóp muǵdardaǵı tavardı tutınıw qilsa, ol sonshalıq kóp jalpı naflilikka iye boladı. Jalpı (ulıwma ) naflilik sońǵı qosılǵan naflilik kórsetkishlerin jıynash arqalı anıqlanadı. Eger qarıydar teris sońǵı qosılǵan naflilikka iye bolsa, ol halda jalpı naflilik azayadı. Sońǵı qosılǵan naflilikning tómenlep barıw nızamın tutınıw etilgen muzqaymoq mısalında 7. 3-keste arqalı ańlatıw múmkin. 7. 3-keste Muzqaymoq tutınıw etiwden alınǵan sońǵı qosılǵan hám jalpı naflilik Tutınıw etilgen muzqaymoqlar sanı Sońǵı qosılǵan naflilik (MU) YAlpi naflilik (Ol) Kesteden usıdan ayqın boladı, oń belgili sońǵı qosılǵan naflilikning asıp barıwı menen, jalpı naflilik muǵdarı ósip barıp atır. Biraq, bul ósiw páti muzqaymoqlarning náwbettegi sanı qosılıwı menen tómenlep barıp atır. Teris belgili sońǵı qosılǵan naflilik jalpı naflilikning qısqarıwına alıp kelip atır. Qarıydar tovarlardıń túrli kompleksin satıp alıwda mudami naflilikni maksimallastırıw qaǵıydasına ámel etedi. Bul qaǵıydanıń mazmunı tómendegishe aytıladı : qarıydar óziniń tabısın sonday jumsawı kerek, dáramat tolıq sarplanǵan jaǵdayda tavardı satıp alıwdan alınǵan sońǵı qosılǵan naflilikning tavar bahasına qatnası barlıq tovarlar ushın birdey mániske ıyelewi kerek, yaǵnıy :, bul jerde: MU - X hám Y tovarlardıń sońǵı qosılǵan nafliligi; P - olardıń bahası. Bul qaǵıyda qarıydardıń teń salmaqlılıqlı jaǵdayın ańlatadı. Qarıydar óziniń óz diydi hám ruwxıylıqına kóre hár qıylı tovarlar kompleksin maqul kóriwi múmkin. Bunda ol tovarlardıń málim bir kompleksin basqa birine salıstırıwlap kóredi. Qarıydar tańlawın túsindiriwde kemsalıyqalıq iymek sızig'i zárúrli rol oynaydı. Kemsalıyqalıq iymek sızig'i mútajliklerdi birdey dárejede qandirilishini támiyinleytuǵın tutınıw jıynaqları jıyındısın kórinetuǵın etedi. Yaǵnıy, qarıydar ushın kemsalıyqalıq iymek sızig'ida jaylasqan tovarlar kompleksin tańlawda parq ámeldegi bolmaydı. Kemsalıyqalıq iymek sızig'i tómenlep baratuǵın kóriniste boladı. Kemsalıyqalıq iymek sızig'ining tómenlep barıwı usınıń menen anıqlama bernadiki, tańlanıwı kerek bolǵan hár eki tavar da qarıydar ushın nafli esaplanadı. Soǵan kóre, bir tovarlar kompleksi (mısalı, A) den basqa bir tovarlar kompleksi (mısalı, v ga) tárep háreket etip, qarıydar naflilik muǵdarın asıradı. Biraq, usı waqıtta tap sonsha muǵdardaǵı naflilikka iye bolǵan A tavardan waz keshedi. Qısqası, v tavar qanshellilik kóp bolsa, A tavar sonshalıq az boladı, sebebi A hám v tovarlar ortasında teris baylanıs bar. Ózgeriwshileri ortasında teris baylanıs ámeldegi bolǵan hár qanday iymek sızıq bolsa tómenlep baratuǵın kóriniste boladı. Eger qarıydardıń A hám v tovarlardıń barlıq jıynaqları boyınsha ábzal kóriwlerin iymek sızıqlar arqalı suwretlansa, kemsalıyqalıq kartası payda boladı. Hár bir kemsalıyqalıq iymek sızig'i kisi hár birine birdeyde qaraytuǵın tovarlar kompleksin ańlatadı. 7. 5-shizmada kemsalıyqalıq kartasınıń bir bólegin sáwlelendiriwshi ush kemsalıyqalıq iymek sızig'i suwretlengen. I3 kemsalıyqalıq iymek sızig'i mútajliklerdi qandirilishining eń joqarı dárejesin sáwlelendiredi. Mútajliklerdiń hár bir dárejesine kóre sheksiz kemsalıyqalıq iymek sızig'i ámeldegi bolıwı múmkin. Biz ápiwayı kóriniste tek ush iymek sızıqtı ańlatpaladik. Bul úsh iymek sızıq tovarlar kompleksiniń ranjirovkasi (rejimin) támiyinleydi. Ranjirlash jıynaqlardı ábzallıqtıń eń joqarı dárejesinden eń kem tárepke jóneltirilgen tártipte qoyıp shıǵadı. Biraq, bul tártip bir jıynaqtıń basqa birinen qanshelli abzallıǵın kórsetip bere almaydı. Qarıydar hatti-háreketin túsiniwde qarıydar byudjetiniń sheklengenligi zárúrli áhmiyetke iye boladı. Byudjet sheklengenligi qarıydardıń arnawlı bir pul dáramatları bar ekenligi sharayatında bahalardıń arnawlı bir dárejesinde ol yamasa bul túrdegi tovarlardıń málim sheklengen muǵdarın satıp alıw múmkinshiligi arqalı ańlatıladı. Qarıydar byudjetiniń sheklengenligin grafikda eki túrdegi tavardı satıp alıwdıń túrli kombinatsiyaların kórsetiwshi byudjet sızıǵı formasında da sáwlelendiriw múmkin. Qarıydar byudjeti sızıǵınıń jaǵdayına onıń dáramatları hám tovarlar bahasınıń ózgeriwi tásir kórsetiwi múmkin. Mısal ushın, qarıydar tabısınıń arnawlı bir muǵdarında 20 birlik A tavar yamasa 10 birlik v tavar satıp alıw múmkin bolsın. Bır jola satıp alınıwı múmkin bolǵan hár eki tavardıń túrli kombinatsiyaları G byudjet sızıǵında jaylasadı. Eger qarıydardıń tabısı 2 barvar oshsa, ol halda onıń byudjet sızıǵı da tiyisli túrde G1 jaǵdayına jıljıydı. Kerisinshe, paydanıń azayıwı, byudjet sızıǵınıń da qısqarıwına hám G2 jaǵdayına jılısıwına alıp keledi (7. 6-shızma). Atap aytqanda : 1) v tavar bahasınıń tómenlewi byudjet sızıǵı múyeshiniń ózgergen halda jańa sızıq payda bolıwına alıp keledi (M sızıq ); 2) B tavar bahasınıń asıwı byudjet sızıǵı múyeshiniń ózgergen halda jańa sızıq payda bolıwına alıp keledi (N sızıq ): 3) A hám v tovarlar bahası ilgeri koefficient saqlanǵan halda oshsa, ol halda eski sızıqqa parallel bolǵan jańa sızıq payda boladı (L sızıq ). Ekonomika teoriyasında qarıydar tańlawın úyreniwde usı tańlaw aqılǵa say túrde ámelge asıriladı hám tómendegi shártler támiyinlenedi dep shama menen oylainadi: 1) mavjud hám sheklengen byudjetten tolıq paydalanıladı ; 2) ehtiyojlar maksimal dárejede qandiriladi. Optimal tańlaw da tómendegi shártlerdi keltirip shıǵaradı : birinshiden, tańlaw noqatınıń byudjet sızıǵında jatıwı. Qarıydar ámelde barlıq tabısın tutınıwǵa sarplamay, málim bólegin kelesindegi tutınıwǵa qaldırsada, teoriyalıq tárepten biz onı barlıǵı sarplanadı, dep shama menen oylaymız. Eger noqat byudjet sızıǵınan chapda yotsa - onıń tolıq sarplanmaganligini, ońında yotsa múmkinshilik dárejesinden shette ekenligin túsinemiz; ekinshiden, saylanǵan tutınıw tovarları kompleksi eń maqul kórilgen kombinatsiyada bolıwı kerek ush kemsalıyqalıq iymek sızig'i kórsetilgen bolıp, olar qarıydarǵa túrli dárejedegi qaniqish beredi: I3 - eń joqarı dárejedegi qaniqish; I2 - ortasha qaniqish; I1 - eń kem qaniqish. Hár bir iymek sızıqta qarıydar tańlawın ańlatiwshı birden noqat jaylasqan : I1 de - C; I2 de - D; I3 te - F noqatlar. Qarıydardıń C noqattı tańlawı aqılǵa say emes, sebebi D noqat oǵan salıstırǵanda kóbirek mútajlikti qandiradi; F noqat eń kóp mútajlikti qandırıwı múmkin, biraq ol byudjet múmkinshiliginen sırtda esaplanadı. D noqatda qarıydar mútajlikleriniń qandirilishi maksimumlashadi, sebebi bul noqat mútajliklerdiń maksimal qandirilishini támiyinleytuǵın tavar hám xızmetler kompleksi eń kóp qaniqish beretuǵın kemsalıyqalıq iymek sızig'ining byudjet sızıǵı menen kesilisken jayında jatadı. Tiykarǵı tayansh túsinikler: Talap - pul menen támiyinlengen, tólewge ılayıq mútajlik; málim waqıt aralıǵinda, bahalardıń ámeldegi dárejesinde qarıydarlardıń tavar hám xızmetler málim túrlerin satıp alıwǵa ılayıq bolǵan mútajligi. Talap nızamı - tavar bahası hám satıp alınatuǵın tavar muǵdarı ózgeriwi ortasında bolatuǵın teris yamasa keri baylanıslılıq. Talap iymek sızig'i - baha hám talap kóleminiń ózgeriwi ortasındaǵı teris baylanıslılıqtı kórsetiwshi iymek sızıq. Engel nızamı - qarıydar tabısı menen olkáraınan satıp alınıwı múmkin bolǵan tovarlar muǵdarı ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq. Usınıs - málim waqıt aralıǵindaǵı bahalardıń arnawlı bir dárejesinde óndiriwshi yamasa satıwshılar tárepinen málim túrdegi tavar hám xızmetlerdiń bazarǵa shıǵarılǵan muǵdarı. Ádebiyatlar 1. Jo'raev A. S. Mámleket byudjeti dáramatların qáliplestiriwdiń nátiyjeli jolları.T.: Pán, 2004.- 243 b. 2. Zueva i. A. Puti vnedreniya gosudarstvennogo audita //Finansi, № 5, 2005 g. 20. K voprosu o sushnosti kaznacheyskogo ispolneniya byudjetov //Finansi, № 11, 2006 3. Qosimova G. Gaznachilik iskerligin shólkemlestiriw. Oqıw qóllanba.-T.: ekonomika -finans. 2005. 4. Qosimova G. A. Mámleket byudjeti atqarılıwınıń g aznachilik sisteması. Oqıw qóllanba.- T.: ekonomika -finans, 2008. 372 bet. 5. Qosimova G. A. Jergilikli byudjetlerdi duzı shva atqarılıwın támiyinlew. Oqıw qóllanba.- T.: Pán hám texnologiyalar, 2007. 396 b. 6. Malikov T. S., Aydarov N. H. Finans: ulıwma mámleketlik finansı.- T.:Finans, 2009. 7. Bosaǵaqulov M. Byudjet toshkilotlarida buxgalteriya esabı T.: Ekonomika finans, 2008. 8. Principi organizatsii kaznacheyskogo ispolneniya gosudarstvennogo byudjeta Respubliki Ózbekistan.- T.: Mir ekonomiki i prava, 2005.- 318 s. 9. Ismaylov K., Sitmuratov T., Bayjanov S. «Jan'a schetlar jobasi'nda buxgalteriyali'q bolsapti' jurgiziw» «Bilim». No'kis-2004 ji'l. 10. Ismaylov Q, Sitmuratov T, Bayjanov S. Basqari'w. No'kis- «Qaraqalpaqstan» 2007 11. Ismaylov Q, Sitmuratov T, Bayjanov S. Finansli'q bolsap. No'kis«Qaraqalpaqstan» 2010