alisher-navoiy-mahbub-ul-qulub-dagi-komillik-konsepsiyasi-ifodasida-nasr-va-nazm-sintezining-o-rni (1)

O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
o‘rganish masalalari
ALISHER NAVOIY “MAHBUB UL-QULUB”DAGI KOMILLIK
KONSEPSIYASI IFODASIDA NASR VA NAZM SINTEZINING O„RNI
Tozagul Rasulovna Dusanova
NavDPI mustaqil tadqiqotchisi
[email protected]
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari komil inson
axloqi, uning tarbiyasiga oid muhim manba ekanligi va Navoiy irfoniy- tasavvufiy
qarashlarining ifodasida nasr va nazmning o„rni haqida mulohazalar bildirilgan.
Kalit so„zlar: Alisher Navoiy, “Mahbub ul-qulub”, tasavvuf, maqomat, nasr va
nazm, komillik.
АННОТАЦИЯ
В данной статье произведение Алишера Навои «Махбуб ул-Кулуб»
является важным источником совершенной человеческой нравственности, его
воспитания, а также выражается роль прозы и поэзии в выражении ирфанисуфийских взглядов Навои.
Ключевые слова: Алишер Навои, «Махбуб ул-Кулуб», суфизм, макомат,
проза и поэзия, совершенство.
ABSTRACT
In this article, the work of Alisher Navoi “Mahbub ul-qulub” is an important
source of perfect human morality, his upbringing, and also expresses the role of prose
and poetry in expressing the irfani-sufi views of Navoi.
Keywords: Alisher Navoi, “Mahbub ul-qulub”, sufism, macomat, prose and
poetry, perfection.
O„z davri diniy va dunyoviy ilmlarini chuqur egallab, hayotda saodatmandlik,
axiylikni kasb qilgan Hazrati Navoiy “Mahbub ul-qulub”dagi nasriy va nazmiy
matnlar orqali chin musulmonlik farzi va komil inson ma‟naviyatini shakllantirish
g„oyasini ilgari surdi hamda ma‟naviy ehtiyoji sabab ushbu asarni yaratdi.
“Qobusnoma”da axloq va odob, “Guliston”da adolat va adab
mavzusi ko„tarilgan bo„lsa, “Mahbub ul-qulub”ning bosh mavzusi
va obyekti inson, insoniylik va shaxs kamolotidir.
225
https://tai.uz/
8-fevral
Xalqaro konferensiya
O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
o‘rganish masalalari
Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub”ni barcha asarlari saodatining kaliti sifatida
yaratar ekan, unda nasr va nazm sintezidan foydalanadi. Asarning uch qismidagi
fasllar, boblar, tanbehlardagi nasriy va she‟riy matnlar orqali o„zining hayot haqidagi,
o„zi yashagan jamiyatdagi mavjud tabaqalarning fe‟l-atvori, jamiyatda tutgan o„rni va
vazifalari, o„z burchiga halol, to„g„ri munosabatda bo„lishi kerakligi, komillikka
intilish, kamolot bosqichlari, qalban poklanish, tanni emas, ruhni boyitish, iymon,
odamiylik to„g„risidagi mulohazalarini kelajak avlod uchun yozib qoldiradi. Asarning
asosiy g„oyasi komillik sirlari, Qur‟oni karimning umuminsoniy-umumbashariy
ahamiyatga ega bo„lgan ilmiga, Rasululloh hadislariga amal qilish sunnati ma‟rifatiga
undashdan iboratdir. Hazrati Navoiy uchun tom ma‟nodagi komil inson Muhammad
alayhissalomdir. “Xamsa”ning barcha dostonlari, “Lison ut-tayr” dostoni, diniy va
tasavvufiy, tarixiy va ma‟rifiy asarlarining muqaddima boblari hamddan so„ng
Rasululloh (s.a.v.) madhi bilan boshlanadi. “Mahbub ul-qulub” muqaddimasida
an‟anaviy basmala va hamddan so„ng, na‟t qismida islom payg„ambari koinot sarvari
va barcha payg„ambarlardan afzal, insoniyatning eng yaxshisi deyiladi va buning
vositasida islom dinining asl mohiyatini tashkil qiluvchi g„oya - barcha dinlar o„z
mohiyatiga ko„ra bitta, barcha odamlar bir ota-onaning farzandi, payg„ambarlar birbirlariga birodardirlar, degan fikr salavotlar zamiriga singdiriladi va iqtibos, talmih
hamda tashbih san‟atlari orqali rasuli akram vasf qilinadi. “Va durudi noma‟dud ul
mahbubi oqibat mahmudg„akim, Haq taolo anga qurb va manzilat berdikim, olam va
odam vujudidan maqsud aning vujudi erdi. Xujasta tiynati ruhi pokdin tohir va
farxunda xilqati anosir tarkibidan pok erkani zohir. Ansorining yeli Masih anfosi va
tufrog„i Yaqub ko„zining to„tiyosi va suyi Xizr chashmasining zuloli va o„ti Kalim
daraxtining nori ishti‟oli. Bu anosirni ruhi pok desa yeri bor va ruhig„a ruhi fidok
demak sazovor” [2. 450].
Kalomi sha‟ni (Qur‟on)da u haqda shunday deyilgan: “Va mo yantiqu anil
havo” (U sizlarga keltirayotgan Qur‟onni o„z havoyi xohishi bilan so„zlamaydi) va
nutqi bayonida “In –huva illo vahyun yuho”- U (Qur‟on) faqat Olloh tomonidan
Payg„ambarga tushirilayotgan vahiydir [1.404].
Payg„ambarimiz madhidan so„ng quyidagi 8 misralik masnaviy keltiriladi:
Ikki gisusi iki laylat ul-qadr,
Bu yanglig„ iki layl ichra yuzi badr,
Layl-u badr o„lub sham‟i shabiston,
Uzoridin xo„y anda kavkabiston.
Bu kavkablardin aylab Tengri mavjud,
Nubuvvat spehrida quyosh erkoni ma‟lum,
226
https://tai.uz/
8-fevral
Xalqaro konferensiya
O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
o‘rganish masalalari
Musohiblari sha‟nida ashobi kan-nujum [2.451].
Na‟t masnaviyda ikki olam sarvari Muhammad (s.a.v.) olam va odamning
murodi sifatida ta‟riflanadilar. Unda Payg„ambarimiz (s.a.v.) zoti unsuri pokligi to„rt
unsur (havo, tuproq, suv, olov) talqinida ta‟riflanib yeli Masih anfosiga, tuprog„i bani
Isroildan bo„lib Baytul hazanga, suvi tiriklik chashmasi Xizr suviga, o„ti esa Isro va
Me‟roj tafsilotlarining dalili bo„lgan daraxt nuridan sho„lalangan Kalomda keltirilgan
daraxtga tashbih etiladi. Na‟t ikki olam rahmati Payg„ambarimiz (s.a.v) va me‟roj
kechasi bilan bog„liq barcha ta‟rif-u tafsilotlari ma‟naviy san‟atlar bilan ifodalanadi.
Muhammad (s.a.v.)ning ikki kokili ikki qadr kechasiga, yuzi to„lin oyga o„xshatiladi.
Payg„ambarimiz quyoshga, sahobalari yulduzlarga qiyoslanadi hamda “Sahobalarim
yulduzlar kabidirlar” deb boshlanadigan hadisga ishora qilinadi.
“O„zbek adabiyotida Muhammad alayhissalom xususida Alisher Navoiy kabi
“ko„b” va “xo„b” yozgan shoir bo„lmasa kerak. Navoiy uchun Muhammad (s.a.v.)
maqomi – inson zotining qo„li yetmas yuksaklik, lekin kamolotning Haqdan jazba
orqali inson sa‟y-harakati bilan erishsa bo„ladigan martabalari ham mavjud. Bu –
valiylar va oriflar maqomi. Shunday rutbaga erishgan kishilarni shoir komil insonlar
sifatida o„z asarlarida alohida hurmat va ehtirom bilan tasvirlaydi va Xudodan o„zini
ham o„sha buyuk zotlarga nasib bo„lgan poyaga ko„tarishni so„raydi. Navoiyning
hayotida naqshbandiya tariqatining uch buyuk siymosi – Bahouddin Naqshband,
Xoja Ahrori Vali va Abdurahmon Jomiylar katta o„rin tutgan. Shoir ularni bir umr
hassos muhabbat bilan sevdi, bu najib insonlarga yuksak e‟tiqodini deyarli har bir
asarida u yoki bu darajada ta‟kidlab o„tdi, alohida bob va fasllarda ta‟rif – tavsif etdi.
Navoiy idealidagi komil insonlar birinchi navbatda xuddi shu uch buyuk avliyo edi”
[6.7].
“Mahbub ul-qulub” asari komil inson axloqi, uning tarbiyasiga oid muhim
manba hisoblanadi va insoniyatga kamolot yo„lini ko„rsatib turadi. Asarning ikkinchi
qismida bashariyat, jamiyat kamoloti uchun inson qanday fazilatlarga ega bo„lishi
kerakligi va insonni ma‟naviy barkamol etadigan yaxshi fe‟llar hamda uni tuban
qiladigan yomon fe‟llar kasofati haqida ma‟lumotlar berilgan. Komillikka erishish
masalalari tasavvufiy qarashlar tamoyilida ko„zdan kechiriladi va bu bilan birinchi va
ikkinchi bo‟limlarning ma‟naviy jihatdan bir-biri bilan bog„liqligini ko„rsatadi.
Sharqning boshqa mutafakkirlari singari Navoiy ham tasavvufdan oziqlangan, uning
irfoniy g„oyalaridan ruhlangan. “Tasavvuf adabiyotini o„rganmasdan turib, o„rta
asrlar musulmon Sharqi madaniy hayoti haqida tasavvurga ega
bo„lish mumkin emas. Bu adabiyotdan xabardor bo„lmasdan
Sharqning o„zini anglash qiyin” [8.102].
227
https://tai.uz/
8-fevral
Xalqaro konferensiya
O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
o‘rganish masalalari
O„zbek adabiyotining ming yillik tarixini tasavvuf ta‟siridan ayri holda
tasavvur qilishning imkoni yo„q, chunki tasavvuf milliy-ma‟naviy hayot uchun asosiy
e‟tiqod falsafasi, o„ziga xos mafkura edi. Tasavvufning asl maqsadi axloqqa
yo„naltirilgan. Komil inson g„oyasi bu ta‟limotning bosh g„oyasi hisoblanadi.
Hayotning o„zida shunday g„oya va unga intilishning tayyor nazariyasi va kuchli
amaliyoti bo„la turib, adabiyotning bu ta‟limotga befarq bo„lishining ham iloji yo„q
edi, negaki, inson va uning kamolotga erishishi so„z san‟atida ham asl maqsad kabi
targ„ib etib kelingan. “Alisher Navoiyning g„oya, tuyg„u va timsollar olamini chuqur
tadqiq etish uchun ham, dunyoqarashi va san‟atkorlik dahosini mukammal shakllarda
yoritish uchun ham tasavvufga asoslanish, faqat tasavvufga tegishli imkoniyat va
imtiyozlardan samarali foydalanish lozim” [7.7].
“Mahbub ul-qulub” asarida Alisher Navoiyning dinga, tasavvufga munosabati
va komil inson axloqi qanday bo„lishi kerakligi haqidagi qarashlari o„zining badiiy
ifodasini topgan. Darvoqe, “Mahbub ul-qulub”ning ikkinchi qismi “Hamida af‟ol va
zamima xisol zikrida” deb nomlanib, o„n bobda Navoiy ijodining o„zak masalalaridan
hisoblanmish tavba, zuhd, tavakkul, qanoat, sabr, tavoze va odob, zikr, tavajjuh, rizo,
ishq kabi tushunchalarning irfoniy-axloqiy talqini keltirilgan. Har bir bobda ruhiy
tarbiyaning muhim bosqichlari hisoblanmish ushbu o„nta insoniy fazilatning asl
mohiyati shayxlar va afsonaviy qahramonlar nomi bilan bog„liq ibratli hikoyat va
rivoyatlar bilan dalillanadi. Tasavvuf ilmida tariqatning maqomot bosqichlari,
usullari Ibn Sarrojda 9 ta, Najmiddin Kubroda esa 10 ta tarkibda keltiriladi.
“Mahbub ul-qulub”da ham 10 ta maqomot ta‟riflangan bo„lib, uning o„ziga
xosligi tarkibda tavoze va adabning kiritilganligi hamda so„nggi bosqich ishq
ekanligidir. Navoiy 1467-69-yillar mobaynida Samarqandda yashab, naqshbandiya
tariqati rahnomalaridan biri Xoja Ahrori Valiy sulukatiga kirgan. Demak, bu ahli
tariq – Nizomiddin Mir Alisher Navoiyning maqomot bosqichlariga alohida o‟ziga
xos yondashuvidir. Navoiy ushbu maqomatlar talabini sodda, ixcham tarzda
tushuntirib beradi. Bu talablar bajarilgach, ular qanday qilib barkamol shaxsga
aylanishi mumkinligini ushbu qismdagi nasriy, nazmiy matnlar va hikoyatlar orqali
sharhlab beradi. Bular: tavba, zuhd, tavakkul, qanoat, sabr, tavoze va odob, zikr, rizo,
tavajjuh va ishqdir. Qur‟on oyatlarida ham zikr etilgan bu fazilatlar inson ko„nglini
turli tug„yon va isyonlardan saqlaydi, unga sakinat – huzur-halovat baxsh etadi,
axloqini go„zal qilib, irodasini mustahkamlaydi.
“Mahbub ul-qulub” ikkinchi qismining sakkizinchi bobi
Tavajjuh zikrida deb nomlanadi. Tavajjuh zohiran, qalban butun
borlig„ing bilan Haqqa yuz tutmoqlikdir. Navoiy asarlari lug„atida
228
https://tai.uz/
8-fevral
Xalqaro konferensiya
O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
o‘rganish masalalari
ushbu so„zning ma‟nosi “Bir tomonga yo„l olish, yuzlanish, borish” deb ko„rsatiladi.
Asarda tavajjuhga shunday ta‟rif beriladi: “Agar tavajjuhda yuziga o„qlar kelsa, ko„z
yummoqni unutqay, agar bir ko„zini ul o‟qlar zoye‟ qilsa, yana birini ilgari tutqay”.
Demak, tavajjuh o„zni Olloh yo„lida fido qilish demakdir. Bu bobda jazba talqini o„z
ifodasini topganini ko„rishimiz mumkin. Tavajjuh Yaratganga yuzlanmoqdir.
Navoiyning fikriga ko„ra, agar ikki dunyo saodatini bayon etib, muhaqqiqu
payg„ambarlar martabasini ko„rsatsalar ham Ollohga intilayotgan solik u tomonga
qiyo boqmaydi va hatto o„ziga in‟om qilinayotgan bunday iltifotni rad yoki qabul
qilishni ko„nglidan o„tkazmaydi. Butun ruhu shuurini Allohga qaratgan solik O„z
oldidan chiqqan g„azabnok sherdan chumolidan xavfsiraganchalik qo„rquv his
qilmaydi. Uning nazarida quyosh zarradan qadrsiz, toshqin daryo tomchidan
miqdorsiz. Bob xotimasida xulosa o„rnida keltirilgan masnaviyda muallif hayvonot
olamiga xos bir qonuniyatga tayanib, tavajjuh mohiyatini yanada kengroq ochadi:
Tavajjuh birla hindu sa‟y etar chog„,
Tushurur ko‟k yog‟ochdin toza yafrog„.
Kashaf aylab tavajjuh bayzasig„a,
Yorar ko„z birla bosmay kosasig„a [2.494].
Bu bobda Navoiy bir gulxaniy va yosh Shahzoda bilan bog„liq hikoyatni
keltiradi: “Bir gulxaniyi mehnatkash ko„ngliga bir shahzodai xurshedvash ishqi
harorati tushti va harorat tobidin qoni qurushti va ruhi muvoraqat qilurg„a yovushti.
Xirad matoyi ilgidin bordi va junun shaydoliqqa bosh chiqordi. Atfol quvub tosh
urarlar erdi. Ko„chadin ko„chaga surarlar erdi. Aning og„zida shahzoda oti mazkur va
ko„ngli aning zikri bila masrur...” Pok ishqning xosiyati shahzodaga ta‟sir etdi va
devonasini ko„rishga bordi. Unga yuzlangan go„laxi o‟zini unutib, gulxanda kuyib
halok bo„ldi...
Majoziy ishqda mundoq tavajjuh ayla xayol,
Agar o„lsa ishqi haqiqiyda ko„r ne bo„lg„ay hol [2.494].
Navoiy yuqoridagi hikoyatda Haqqa bo„lgan tavajjuh, muhabbatning yuksak
martaba ekanligini insonning insonga bo„lgan pok muhabbati orqali tasvirlaydi va
bob yakuni vazifasida kelgan fardda majoziy ishq kishini shu ahvolga solgan bo„lsa,
haqiqiy ishqda ne ahvol bo„lishini o„ylab ko„r dedi. Navoiy ushbu hikoyatni qalamga
olishda ma‟naviy piri Farididdin Attorning “Ilohiynoma” asaridagi “Oshiq darvesh
hikoyatidan” ta‟sirlanganini kuzatishimiz mumkin. “Bir darvesh shahzodaga oshiq
bo„ldi. Kecha-kunduz shahzoda yodida oh-u nola chekar edi...bir
na‟ra tortib, jonini jabborga topshirdi...” [5.70]
229
https://tai.uz/
8-fevral
Xalqaro konferensiya
O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
o‘rganish masalalari
Tasavvufiy tushuncha sifatida sabr tariqat maqomatlaridan biridir. Qur‟oni
karimda sabr haqida juda ko„p o„rinlarda to„xtalib o„tilgan. Jumladan, Zumar
surasining 10-oyatida shunday deyilgan: “Hech shak-shubha yo„qki, sabr-toqat
qiluvchilarga ajr mukofotlari hisob-kitobsiz to„la-to„kis qilib berilur!” Bundan
tashqari Oli-Imron surasining 200-oyati, Baqara surasining 153-155-oyatlari,
Muhammad surasining 31-oyatlarida sabr haqida aytib o‟tilgan. Navoiy “Hayrat ulabror” dostonining 35-bobida, “Farhod va Shirin” dostonining 8, 9, 22, 26, 43, 44,
46-boblarida 10 ta o„rinda qahramonlarning ruhiy holatini tasvirlashda sabr
tushunchasini tilga oladi. “Mahbub ul-qulub” asarining beshinchi bobi Sabr zikrida
deb nomlanadi. “Sabr o„zni chiqarmoqdur huzuzi nafsonidin va tana‟umoti
jismonidin va nafsini habs qilmoqdur ibodat mehnatida va qadamni sobit qo„ymoqdur
riyozot suubatida. Haq yo„lida qotig„irikka tuzmakdur va yaxshi –yomondin har ne
eshitgan va ko‟rganga tahammul ko„rguzmakdur. Achchig„dur, ammo sudmand;
qattig„dur, ammo dofei gazand” [2.489].
Navoiy sabr shiddatini totib ko„rganlardan biri hazrat Ayub alayhissalom va
qiyinchiliklarga bardosh berganlardan Muhammad (s.a.v.)dir deb nasriy matnlardan
so„ng bir fard keltiradi:
Ajab ranjeki andin sa‟b yo„q ranj,
Vale chekkan kishining bahrasi ganj [2.490].
Ushbu bobda Navoiy bir bechora-notavonning ko„ngliga bir gulyuzning ishqi
tushganligi haqidagi hikoyatni keltiradi. U tuhmat tufayli zindonga tashlanadi.
Tuhmatni bo„yniga qo„yish uchun unga berilmagan azob qolmaydi, ammo u maxfiy
sirni tilga olmaydi. Oxir oqibat sabri tufayli xayoliga kelmagan saodatga erishadi.
Hikoyatdan so„ng quyidagi fard xulosa o„rnida keltiriladi:
Kimki har shiddat aro sabr-u tahammul ayladi,
Baxt aning nishini no„sh-u xorini gul ayladi [2.491].
Axloqiy, diniy, tasavvufiy g„oyalar mushtarakligi Alisher Navoiyning tariqat
maqomlari talqinida Qur‟oniy siymolarga murojaatida ham yorqin ko„rinadi.
Masalan, Ilohiy kitobdan “Mahbub ul-qulub”ga ko„chgan Ayyub timsoli asrlar osha
kishilarni ruhiy tetiklik, taqdir zarbalariga chidash, matonat va mardlik ruhida
tarbiyalab keladi. Shu bilan birga muallifning Ayyubga ishorasi zaminida
so„fiylarning Haqdan o‟zgaga iltijo qilmaslik, e‟tiqodi mustahkam kishilarning
munojoti Haq dargohida inobatga o„tishi aqidasi yotadi. Mazkur aqida esa “Anbiyo”
surasining 83-84-oyatlari asosida shakllangan.
Navoiy – orif, irfoniy bilimlar sohibi hisoblanadi. “Mahbub
ul-qulub” asari Alisher Navoiy irfoniy-tasavvufiy qarashlarining
230
https://tai.uz/
8-fevral
Xalqaro konferensiya
O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi
O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
o‘rganish masalalari
ifodasi bo„lib, asarning ikkinchi qismidagi 10 ta bobda Naqshbandiya sulukidagi 10
ta maqomatning asl mohiyati, ilohiy haqiqatlari to„la ochib berilgan. Ilm ahliga
ma‟lumki, tariqatda maqomat va hol tushunchalari muhim ahamiyatga ega.
“Maqomat” – maqom (manzil, bekat) so„zining ko„pligi bo‟lib, solikning ruhiyma‟naviy kamoloti bosqichlarini anglatadi.
Mutasavvuf olim Najmiddin Komilovning “Tasavvuf” kitobida tariqatning
maqomotlari Abu Nasr Sarroj qaydi bilan quyidagicha keltirilgan: 1.Tavba; 2.Vara‟;
3. Zuhd; 4. Faqr; 5. Sabr; 6. Xavf; 7. Rajo; 8. Tavakkul; 9. Rizo.
Shayx Najmiddin Kubro “Usuli Ashara” (O„n usul va sharhi) asarida 1) Tavba,
2) Zuhd, 3) Tavakkul, 4) Qanoat, 5) Uzlat, 6) Zikr, 7) Tavajjuh, 8) Sabr, 9)
Muroqaba, 10) Rizo kabi maqomat bosqichlari sanab o„tilgan. [4] Navoiy esa bu
maqomatlar tarkibiga tavoze va ishqni kiritadi. Mutafakkirning fikricha haqiqiy
oshiqda tavoze (kamtarlik) va ishq ham mukammal bo„lmog„i kerak. Navoiy komil
inson axloqi haqida mulohaza yuritib, tasavvuf g„oyalarini aqliy-nazariy
mushohadadan ko„ra hissiy-obrazli tafakkur bilan tushuntirishni joiz deb biladi va
asosiy muddaoni she‟riy satrlar yordamida ifodalaydi. Demak, Navoiy shoir sifatida
ma‟rifat siriga yetkazuvchi maqomot konsepsiyasini yaratgan desak, mubolag„a
bo„lmaydi.
REFERENCES
1. Qur‟oni Karim (1992). Va-n-najm surasi. Cho„lpon;
2. Navoiy, A. (2011). Mahbub ul-qulub. Toshkent;
3. Komilov, N. (2009). Tasavvuf. Movarounnahr;
4. Kubro, N. (2005). Usuli ashara. O„qituvchi;
5. Komilov, N. (1994). Farididdin Attor “Ilohiynoma”. Yozuvchi.
6. Ochilov, E. (2001). Navoiy idealidagi komil insonlar. O„zbek tili va adabiyoti
jurnali 5-son. 7-bet;
7. Haqqul, I. (2001). Tasavvuf va Navoiy she‟riyati munosabatiga doir. O„zbek tili va
adabiyoti jurnali 1-son. 7-bet.
8. Bertels, E. So„fizm va tasavvuf adabiyoti.
https://ziyouz.com/books/adabiyotshunoslik/Yevgeniy%20Bertels.%20So'fizm%20va
%20tasavvuf%20falsafasi.pdf.
231
https://tai.uz/
8-fevral
Xalqaro konferensiya