O‘zbekiston respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali Konchilik ishi fakulteti Konchilik korxonalari elektr ta’minoti va elektrlashtirish fanidan Kurs loyihasi Mavzu: ______________________________________________________ Bajardi: ___________ KEM guruh talabasi ________________ Kurs loyihasi rahbari: _____________________________________ (o‘zlashtirish natijasi va tasdig‘i) Kurs loyihasini qabul qiluvchi komissiya tarkibi: ______________________ ___________ _____ “__” ______ 2024 y. (o‘zlashtirish natijasi) (imzo) (sana) __________________ ______________ ______ “__” ______ 2024 y. (o‘zlashtirish natijasi) (imzo) (sana) ________________ ________________ ______ “__” ______ 2024 y. (o‘zlashtirish natijasi) (imzo) Olmaliq - 2024 (sana) Mundarija: Kirish________________________________________________________________ 3 1. Hisoblash uchun beriladigan dastlabki ma`lumotlar _______________________ 2 Hisobiy quvvatlarni aniqlash___________________________________________ 3 Reaktiv quvvat kompensatsiyasi_________________________________________ 4 Bosh pasaytiruvchi podstansiyaning o`rnini topish. Elektr yuklamalar kartogrammasi_________________________________________________________ 5 Transformatorlar soni va quvvatlarini aniqlash, hamda quvvat isroflarining hisobi ________________________________________________________________ 6 Sanoat korxonalarining elektr ta`minot sxemalari__________________________ 4 7 9 7 Havo va kabel elektr uzatuv liniyalarining kesim yuzasini aniqlash ___________ 8 Elektr ta`minoti tizimida qisqa tutashuv__________________________________ 9 Kabel liniyalarini termik bardoshliligi va kuchlanish isrofi bo`yicha tekshirish______________________________________________________________ 10 Elektr apparatlarni tanlash____________________________________________ Xulosa_______________________________________________________________ 19 26 Adabiyotlar ro’yxati____________________________________________________ 36 O’zg Varaq Bajardi . Rahbar Maslahatchi N. Kontr K mudiri № Xujjat Imzo Sana 11 13 16 30 31 35 TDTU OF 5312200. KEM Litr Varaq Varaqlar 2 25 I.Karimov nom. TDTU OF KI va M fak. Konchilik elektr mexanikasi kaf. Kirish. Konchilik - mamlakat sanoatining yirik tarmoqlaridan biri bo’lib, xalq xo’jaligini rivojlantirish va samaradorligini yuqori bo’lishini ta’minlashda katta ahamiyatga egadir. Chunki konchilik sanoati tarmoqlarida neft, tabiiy gaz, ko’mir, rangli metall, nometall qurilish materiallari kabi ko’plab foydali qazilma konlarini qazib chiqaruvchi korxonalar faoliyat yuritadilar. Konlarni qazib olish ishlari masshtabining nihoyatda kengligi, mehnat va kapitaltalabligi, shuningdek kon qazish ishlarini tobora chuqurlashib borishi tufayli qazish ishlari sharoitlarining murakkablashi va nafaqat konchilik sanoati texnikiqtisodiy ko’rsatkichlarini, balki butunlay xalq ho’jaligining samaradorligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli konchilik ishlari samaradorligini oshirish mamlakat xalq ho’jaligining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Konchilik sanoati texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilashga, birinchi navbatda, konlarni progressiv ochiq usulda qazib olishni rivojlantirish orqali erishiladi. Chunki foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan istiqbolli usul hisoblanadi. Ochiq usulda kon qazishning qudratli industrial bazasi mavjudligi va foydali qazilma zaxiralarining katta qismi er yuziga yaqin joylashganligi tufayli hozirgi vaqtda mamlakatimizda qazib olinayotgan qattiq mineral xom ashyoning katta qismi (80-85%) ana shu progressiv ochiq usulda qazib olinmoqda. Karerlarda qazib-yuklash ishlari kon massasini kavjoydan ajratib olib, uni transport vositalariga yoki kon jinslari ag‘darmalariga eltib berishni o‘z ichiga oladi. Qazish va yuklash ishlarini, asosan ekskavatorlar bajaradi. SHu sababli qazish va yuklash ishlari bitta jarayon bo‘lib, qazish-yuklash ishlari deb yuritiladi. Bir cho‘michli ekskavatorlar, yuklagichlar, g‘ildirakli skreperlar, buldozerlar va shu kabi mexanizmlarssiklli qazib-yuklovchi mashinalar hisoblanadi. Kon mashinalariga quyidagi talablar qo‘yiladi: 1) iqtisodiy talablar – ularni barpo etish sharoiti va ishlatish sharoiti; 2) sotsial talablar-ishlatilayotganda va ta’mirlashda to‘la xavfsizlik; 3) texnik talablar-yuqori darajada mustaxkam, ishonchli, yuqori quvvatli, kam energiya sarf qilish, ixcham, unumdorli va x.k. Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 3 1. Hisoblash uchun beriladigan dastlabki ma`lumotlar. № Nomlanishi Рo',kW 1 2 3 4 5 6 7 Zavod boshqarmasi Sexlar bloki-1 Sexlar bloki-2 Sexlar bloki-3 Sexlar bloki-4 Ombori Moy va kimyo maxsulotlari ombori 8 Garaj va yong'in deposi 9 Temirchilik sexi 1 Kompressorxona 0 1 Gazogeneratorxona 1 1 Qozonxona 2 1 Nasosxona 3 Umumiysi Kt cos(φ ) P,o'y,k W Kty tgφ F,м.кв 800 9000 5000 8000 9000 4100 280 0,6 0,65 0,65 0,65 0,65 0,4 0,4 0,75 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,7 19,2 14,3 14,3 14,3 14,3 12 12 0,9 0,95 0,95 0,95 0,95 0,8 0,8 0,88 1,33 1,33 1,33 1,33 1,02 1,02 1451,5 4158,7 2232 1969,9 2592 1140,5 1140,5 Kategoriy a 3 2 2 2 2 3 3 676 0,5 0,7 14,3 0,95 1,02 829,44 2 900 8200 0,3 0,7 0,65 0,8 14,3 9,1 0,95 0,85 1,17 0,75 7954,6 1140,5 1 1 3900 0,7 0,7 9,1 0,95 1,02 1486,1 1 790 0,31 0,75 15,6 0,85 0,88 984,96 2 1400 0,75 0,8 12 0,85 0,75 311,04 1 52046 27392 Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 4 Elektrotexnika zavodi sexlarining toifalari va texnologik jarayonlari: Elektrotexnika zavodi bosh plani. Elektrotexnika zavodi 110/10 kV li podstansiyadan elektr energiya oladi. 110 kV li podstansiya tomonida 2 ta blok sxemasi va bog`lovchi qurilmasi bilan ta`minlangan. Elektr ta`minotining ishonchliligiga qo`yiladigan talablarga qarab elektr iste`molchilar quyidagi 3 ta toifalarga bo`linadi. I toifali elektr iste`molchilariga elektr ta`minotidagi uzilish kishilarning hayotini xavf ostiga qo`yadi, xalq xo`jaligi uchun katta zarar keltiradi, qimmatli qurilmalarni buzilishi va ko`plab xom-ash`yoning isrofga chiqishiga, murakkab texnologik jarayonni uzoq vaqtga izdan chiqishiga, kommunal xo`jalikning eng muhim jabhalarida ishning buzilishiga olib keladi. I toifali elektr qabul qiluvchilar elektr energiyasini kamida ikkita mustaqil ta`minlash manbalaridan olishlari shart va ularning elektr ta`minotidagi uzilish vaqti zaxiradagi manbani avtomatik ravishda ulashga ketadigan vaqt bilan belgilanadi. Ushbu toifadagi elektr iste`molchilarga mustaqil manba sifatida ikki elektr stansiyasi yoki podstansiyalarning taqsimlash qurilmalarini ishlatish mumkin. II toifali elektr iste`molchilarning elektr ta`minotidagi uzilishi ko`plab mahsulotlarning ishlab chiqarilmasligiga, ishchilarning ommaviy turib qolishiga, mexanizmlar va korxona transportining ishlamasligiga, shahar va qishloq aholisi ko`p qismi normal faoliyatining buzilishiga olib keladi. II toifadagi iste`molchilar korxonalarda eng ko`p qismni tashkil qiladi. Ularning elektr ta`minotini ikkita mustaqil elektr manbalar orqali bajarilishi tavsiya etiladi. II toifali iste`molchilarda elektr ta`minotidagi uzilish vaqti zaxiradagi manbani navbatchi shaxs yoki maxsus Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 5 brigade faoliyatining ulashga ketadigan vaqti bilan, ya`ni uzilish vaqtini 1 soat deb belgilangan. III toifali elektr iste`molchilariga, yuqorida aytib o`tilgan I va II toifali iste`molchilar turkumiga kirmaydigan barcha elektr qabul qiluvchilar kiradi. Ularning elektr ta`minoti bitta manba orqali bajarilishi mumkin. III toifali elektr iste`molchilarining elektr ta`minotidagi uzilish vaqti 24 soatdan oshmasligi kerak. Hisobiy quvvatlarni aniqlash. Zamonaviy sanoat korxonalarining elektr ta`minoti tizimini loyihalashda, yechilishi kerak bo`lgan murakkab texnik-iqtisodiy masalalarning asosini kutilayotgan elektr yuklamalarni to`g`ri aniqlash tashkil etadi. Elektr yuklamalarning hisobiy quvvatlarini hisoblash har qanday elektr ta`minlash tizimini loyihalashda birinchi bosqich hisoblanadi. Elektr yuklamalarning hisobiy quvvatlarini aniqlash elektr tizimiga sarf bo`ladigan capital mablag`lar, rangli metallar sarfi, elektr energiyasi nobudgarchiligi va ekspluatatsiya xarajatlarini aniqlashi bilan belgilanadi. Agar hisobiy quvvat oshirib aniqlansa, kapital mablag`larning ortishiga, tanqis bo`lgan elektr qurilmalar va o`tkazgichlarning to`la imkoniyat darajasida ishlamasligiga va elektr energiyasi nobudgarchiligining oshishiga sabab bo`ladi. Yuklamani kamaytirib aniqlash esa elektr qurilmalarining tez ishdan chiqishiga, ayrim agregatlar ish unumdorligining kamayishiga, elektr ta`minoti tizimida nobudgarchiliklarning oshishiga, elektr energiyasi sifat ko`rsatkichlarining yomonlashishiga va elektr ta`minoti tizimi ishonchliligining kamayishiga olib keladi. Shuning uchun kutilayotgan yuklamalarni to`g`ri aniqlash elektr ta`minoti tizimini optimal loyihalashtirishning asosiy omilidir. Hisobiy aktiv quvvat sifatida shunday davomli o`zgarmas yuklama qabul qilinadiki, uning ta`siridan o`tkazgich haroratining oshishi yoki izolyatsiyaning issiqlikdan eskirish darajasi, kutilayotgan o`zgaruvchan yuklamadagiga ekvivalent bo`ladi. Hisobiy yuklamalarni aniqlashda quyidagi vaziyatlarga e`tibor berish kerak: - sex va korxonalarning yuklamalar grafiklari vaqt o`tishi bilan texnologik jarayonni takomillashishi natijasida tekislanib boradi; - ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash elektr energiya sarfining oshishiga, ya`ni elektr yuklamalarning ortishiga olib keladi; - sanoat korxonalari elektr ta`minoti tizimlarini loyihalashda ishlab chiqarishning kelajakdagi rivojlanishini, ya`ni korxona elektr yuklamasining yaqin 20 yil mobaynida ortishini hisobga olish kerak. Elektr ta`minoti tizimilarini loyihalashda kutilayotgan hisobiy yuklamalarni aniqlash uchun ishlatiladigan usullarni ikki guruhga bo`lib qarash mumkin. Birinchisi, asosiy usullar guruhi bo`lib, hisobiy yuklama quyidagi ko`rsatkichlar bo`yicha aniqlanadi: - o`rnatilgan quvvat va talab koeffitsiyenti; - o`rtacha quvvat va yuklamalar grafigining forma koeffitsiyenti; - o`rtacha quvvat va hisobiy yuklamaning o`rta yuklamadan chetlashishi (statistik usul) Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 6 - o`rtacha quvvat va maksimum koeffitsiyenti (tartibga diagrammalar usuli). Asosiy bino hisoblari: Elektr iste’molchining hisobiy aktiv quvvatini aniqlaymiz: Рℎ = Р𝑢𝑚 ⋅ 𝑘𝑡 = 800 ⋅ 0,6 = 480 𝑘𝑉𝑡 Elektr iste’molchining hisobiy reaktiv quvvatini topamiz: 𝑄ℎ = Рℎ ⋅ 𝑡𝑔𝜙 = 480 ⋅ 0,88 = 422,4 𝑘𝑉𝐴𝑟 bu erda: 𝑡𝑔𝜙 = √1−𝑐𝑜𝑠 𝜙2 𝑐𝑜𝑠 𝜙 = √1−0,752 0,75 solingan = 0,88 guruh iste`molchilari joylashgan sex maydonining yuzasi: 𝐹ℎ = 𝑎 ∙ 𝑏 ∙ 𝑀2 ∙ 10−6 = 4032 ∙ 6002 ∙ 10−6 = 1451,5 𝑚2 bu yerda, M=1:600 – zavodning masshtabi. - sexning yoritishiga ketadigan hisobiy aktiv quvvat: 𝑃ℎ.𝑦𝑜 = 𝐹 ⋅ 𝑃𝑠𝑜𝑙.𝑦𝑜𝑟 ⋅ 𝐾𝑡.𝑦𝑜 = 19,2 ⋅ 0,9 ⋅ 1451,5 ∗ 10−3 = 16,05 𝑘𝑉𝑡 Elektr iste’molchi uchun hisobiy to‘la quvvatni hisoblaymiz: 𝑆ℎ = √(𝑃ℎ + 𝑃ℎ.𝑦𝑜 )2 + 𝑄ℎ 2 = √(496,05)2 + 422,42 = 651,53 𝑘𝑉𝐴 Elektr iste’molchi uchun umumiy hisobiy to‘la quvvatni aniqlanganimizdan so‘ng, elektr iste’molchining keyingi hisobiy quvvat koeffitsientini topamiz: Рℎ + 𝑃ℎ.𝑦𝑜 496,05 𝑐𝑜𝑠 𝜙 ′ = = = 0,761 𝑆ℎ 651,53 Hisobiy quvvat koeffitsienti asosida reaktiv quvvat koeffitsientini aniqlaymiz: √1 − 𝑐𝑜𝑠 𝜙 ′2 √1 − 0,7612 𝑡𝑔𝜙′ = = = 0,852 𝑐𝑜𝑠 𝜙 ′ 0,761 Xuddi shunday qolgan elektr iste’molchilar uchun shu tartibda hisoblab jadval ko‘rinishiga keltiramiz hamda 3 jadvalga kiritamiz. № Sx (kVA) cosφ' tgφ' 651,53 0,761 0,852 7780,5 9756,18 0,603 1,323 4322,5 5419,69 0,603 1,323 5217,13 6916 8663,11 0,602 1,326 5872,54 7780,5 9747,97 0,602 1,326 7,01 1647,01 1672,8 2347,53 0,702 1,014 112 7,01 119,01 114,24 164,97 0,721 0,961 338 7,21 345,21 344,76 487,88 0,708 0,997 Temirchilik sexi 270 69,16 339,16 315,9 463,49 0,732 0,931 10 Kompressorxona 5740 5,65 5745,65 4305 7179,52 0,8 0,75 11 Gazogeneratorxona 2730 8,22 2738,22 2784,6 3905,36 0,701 1,017 12 Qozonxona 244,9 8,36 253,26 215,512 332,54 0,762 0,85 13 Nasosxona 1050 2,03 1052,03 787,5 1314,12 0,801 0,747 Umumiysi 31704,9 223,91 31928,81 36974,712 49119,77 Nomlanishi Px (kW) Pxyo (kW) Pum (kW) Qx (kWar) 1 Zavod boshqarmasi 480 16,05 496,05 422,4 2 Sexlar bloki-1 5850 36,16 5886,16 3 Sexlar bloki-2 3250 19,41 3269,41 4 Sexlar bloki-3 5200 17,13 5 Sexlar bloki-4 5850 22,54 6 Ombori 1640 7 Moy va kimyo maxsulotlari ombori 8 Garaj va yong'in deposi 9 Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 7 Reaktiv quvvat kompensatsiyasi. Reaktiv quvvatni kompensatsiyalash masalasi xalq xo`jaligi uchun katta ahamiyatga ega bo`lib, elektr ta`minoti tizimining foydali ish koeffitsiyentini oshirish, uning iqtisodiy va sifat ko`rsatkichlarini yaxshilashda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda reaktiv quvvat iste`molining o`sishi aktiv quvvat iste`molining o`sishidan ancha yuqori bo`lib, ayrim korxonalarda reaktiv yuklama aktiv yuklamaga nisbatan 130% tashkil etadi. Reaktiv quvvatni elektr uzatuv liniyalari bo`ylab uzoq masofalarga uzatish, elektr ta`minoti tizimi texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarining yomonlashuviga olib keladi. Sanoat korxonalarida reaktiv quvvatning asosiy qismini asinxronyuritgichlar (iste`mol qilinayotgan umumiy reaktiv quvvatning 60-65%),transformatorlar (20-25%), havo elektr uzatish liniyalari, reaktorlar, o`zgartgichlar (10% atrofida) va boshqa elektr iste`molchilar iste`mol qiladilar. Aktiv quvvat elektr stansiyalarning generatorlari tomonidan ishlab chiqilsa, reaktiv quvvatni esa, stansiyaning sinxron generatorlari, sinxron kompensatorlar, sinxron yuritgichlar, kondensator batareyalari, elektr uzatuv liniyalari va tiristorli reaktiv quvvat manbalari tomonidan generatsiya qilinadi. Elektr ta`minoti tizimini loyihalashtirish jarayonida, reaktiv quvvat koeffitsiyentining ko`rsatkichi bilan ishlash maqsadga muvofiqdir. Korxonaning reaktiv quvvat koeffitsiyenti qanday bo`lishligini energotizim hal qiladi, chunki reaktiv quvvatni kompensatsiyalash masalasi to`g`ri yechilganda iste`molchilar, elektr uzatuv liniyalari, elektr tarqatuvchi qurilmalar, transformatorlar, o`zgartgichlar va generatorlarni o`z ichiga olgan tizim ishining effektivligi ta`minlanadi. Reaktiv quvvatning elektr uzatuv liniyalari va transformatorlar orqali uzatish jarayoni elektr energiyasining qo`shimcha nobudgarchiligiga, kuchlanish yo`qotuvining oshishiga va elektr ta`minot tizimiga ketadigan sarf-xarajatlarning ortishiga olib keladi. 1. Elektr uzatuv liniyalari va transformatorlardan reaktiv quvvatni o`tishi natijasida qo`shimcha aktiv quvvat va energiya nobudgarchiligi sodir bo`ladi. Agar R qarshilikka ega bo`lgan elektr uzatuv liniyasi orqali R va Q quvvatlari uzatilsa, aktiv quvvat nobudgarchiligi quyidagicha aniqlanadi: 2. Aktiv R va reaktiv X qarshiliklari hisoblangan energetik tizim elementidan R va Q quvvatli energiyalar uzatilganda, kuchlanishning yo`qotuvi quyidagicha topiladi: Korxona elektr ta`minoti tizmining katta miqdorda reaktiv quvvat bilan yuklanishi, havo va kabel elektr uzatuv liniyalari kesim yuzasining oshishiga va transformatorlar quvvatlarining ortishiga olib keladi. Sanoat korxonalarida reaktiv quvvatni energotizimdan kam qabul qilishning ikki yo`li mavjud: - tabiiy usul; - maxsus kompensatsiyalovchi qurilmalarni ishlatish usuli. Birinchi navbatda tabiiy usullar asosida reaktiv quvvat iste`molini kamaytirishni ko`rib chiqish kerak, chunki bunda katta miqdordagi xarajatlar talab qilinmaydi. Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 8 Reaktiv quvvatni kompensatsiyalovchi texnik vositalarga quyidagi qurilmalar kiradi: kondensator batareyalari, sinxron yuritgichlar yoki kompensatorlar va ventilli statik reaktiv quvvat manbasi. Sinxron yuritgichlar qo`zg`atish tokining miqdori nominaldan oshirilganda reaktiv quvvat ishlab chiqariladi. Sinxron kompensator salt ish rejimida ishlovchi sinxron yuritgich bo`lib, o`qida mexanik yuklama bo`lmaydi va u faqat reaktiv quvvat ishlab chiqarishga mo`ljallangan. Sanoat korxonalarida kondensator batareyalari ko`p ishlatiladi. Ular 0,22; 0,38; 0,66; 6 va 10 kV li kuchlanishlarga mo`ljallangan bo`lib, bino ichkarisiga yoki tashqarisiga qo`yilishi mumkin. Kondensatorlar bir yoki uch fazali qilib ishlab chiqariladi. Kondensator batareyalarining reaktiv quvvatni kompensatsiyalashda keng ishlatishiga asosiy sabablar quyidagilardan iborat: - aktiv quvvatning solishtirma isrofi 0,005 kVt/kVAr gacha kichik bo`lishi mumkin; - ekspluatatsiyasi va ta`mirlash ishlari oson bajariladi; - narxi nisbatan arzon; - og`irligi yengil; - shovqinsiz ishlaydi; - elektr iste`molchilar guruhining joylashgan maydoniga o`rnatish. Asosiy bino TP1 reaktiv quvvat kompensatsiyasi: Kompensatsiyalovchi qurilmani hisobiy quvvatini hisoblaymiz: 𝑄𝐾𝑈 = 𝑃ℎ ⋅ (𝑡𝑔𝜙 ′ − 𝑡𝑔𝜙𝑒𝑓 ) = 480 ⋅ (0,852 − 0,328) = 251,52 𝑘𝑉𝐴𝑟 Ma’lumotnomadan kondensator batareyasini nominal quvvatini tanlaymiz: UKN-0,38-216-108-U3 𝑄𝑛.К𝐵 = 251,52 [kVAr] 𝑄𝐾𝑈 = 251,52 < 𝑄𝐾𝐵 = 216 [kVAr] Kompensatsiyadan keyingi reaktiv quvvatni topamiz: 𝑄ℎ𝑘𝑘 = 𝑄ℎ − 𝑄𝐾𝐵 = 422,4 − 216 = 206,4 𝑘𝑉𝐴𝑟 Sex uchun kompensatsiyadan keyingi to‘la quvvat: 𝑆ℎ𝑘𝑘 = √(𝑃ℎ + 𝑃ℎ.𝑦𝑜 )2 + 𝑄ℎ𝑘𝑘 2 = √(496,05)2 + 206,4 = 537,28 𝑘𝑉𝐴 Kompensatsiyadan keyingi hisobiy to‘la quvvatni aniqlangandan so‘ng hisobiy aktiv quvvat koeffitsientini topamiz: Рℎ + 𝑃ℎ.𝑦𝑜 496,05 𝑐𝑜𝑠 𝜙 ′′ = = = 0,923 𝑆ℎ 537,28 Hisobiy quvvat koeffitsienti asosida reaktiv quvvat koeffitsientini aniqlaymiz: √1 − 𝑐𝑜𝑠 𝜙 ′′2 √1 − 0,9232 = 0,417 𝑐𝑜𝑠 𝜙 ′′ 0,923 Xuddi shunday qolgan elektr iste’molchilar uchun shu tartibda hisoblab jadval ko‘rinishiga keltiramiz hamda 4 chi jadvalga kiritamiz. 𝑡𝑔𝜙′′ = = Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 9 № Nomlanishi Qx.kq 1 Zavod boshqarmasi 251,52 2 Sexlar bloki-1 5820,75 3 Sexlar bloki-2 3233,75 4 Sexlar bloki-3 5189,6 5 6 Sexlar bloki-4 Ombori Moy va kimyo maxsulotlari ombori Garaj va yong'in deposi Temirchilik sexi Kompressorxona Gazogeneratorxona Qozonxona Nasosxona 5838,3 1125,04 Umumiysi 26789,8 7 8 9 10 11 12 13 70,9 226,12 162,81 2422,28 1880,97 127,84 439,95 KQ ni markasi va soni 1*УКН-0,38-216-108УЗ 19*УКН-0,38-300150УЗ 10*УКН-0,38-324108УЗ 12*УКН-0,38-432150УЗ 19*УКН-0,38-300150УЗ 5*УКН-0,38-216-108УЗ Qn.kq 1*УКН-0,38-75УЗ 1*УКН-0,38-2161108УЗ 1*УКН-0,38-108УЗ 4*УКН-0,38-600-150УЗ 3*УКН-0,38-600-150УЗ 1*УКН-0,38-108УЗ 1*УКН-0,38-432-108УЗ Qx.kk Sx.kk cosφ'' tgφ'' tgφэ 216 206,4 537,28 0,923 0,417 0,328 5700 2080,5 6243,02 0,943 0,353 0,328 3240 1082,5 3443,96 0,949 0,332 0,328 5184 1732 5497,11 0,949 0,332 0,328 5700 1080 2080,5 592,8 6230,19 1750,44 0,943 0,941 0,353 0,36 0,328 0,328 75 39,24 125,31 0,95 0,329 0,328 216 108 2400 1800 108 432 128,76 207,9 1905 984,6 107,51 355,5 368,44 397,81 6053,22 2909,86 275,13 1110,47 0,937 0,853 0,949 0,941 0,921 0,947 0,373 0,612 0,332 0,36 0,423 0,339 0,328 0,328 0,328 0,328 0,328 0,328 26259 11503,2 34942,2 0,914 0,444 Bosh pasaytiruvchi podstansiyaning o‘rnini topish. Elektr yuklamalar kartogrammasi. Sanoat korxonalarining bosh pasaytiruvchi podstansiyalarida, elektr energetikasi tizimidan uzatilgan yuqori kuchlanishli (35, 110, 220, 500 kV) elektr energiyasini 610 kV li kuchlanishga pasaytiradi. bosh pasaytiruvchi podstansiyaning o`rnatish joyini to`g`ri tanlash, sanoat korxonasining elektr ta`minoti tizimini optimal loyihalashdagi asosiy masalalaridan biri hisoblanadi. Korxonaning elektr ta`minotini loyihalash jarayonida, uning bosh plani berilib, unda barcha sexlar va boshqa ob`yektlar ko`rsatilgan bo`ladi. Sexlarning joylashish tartibi korxonaning texnologik jarayonidan kelib chiqadi. Planda sex va boshqa ob`yektlardagi qurilmalarning o`rnatilgan quvvatlari ko`rsatiladi. Bulardan tashqari ayrim sex va korxonaning aktiv va reaktiv quvvatlarining yozgi va qishki fasllariga tegishli bo`lgan xarakterli kunlik grafiklari beriladi. Korxonaning bosh pasaytiruvchi podstansiyasining joylashish o`rinlarini to`g`ri tanlash elektr ta`minoti tizimiga ketadigan sarfxarajatlarni kamaytiradi. BPP ni joylashish o`rnini to`g`ri tanlash uchun, korxonaning bosh planiga elektr yuklamalar kartogrammasi chiziladi. Elektr yuklamalar kartogrammasi deb, har bir ob`yekt va sex maydonlarida chizilgan doiralar tushuniladi. Ularning markazlari sifatida, ob`yekt va sex bosh planlarining markazlari olinadi. Chizilgan doiralarning yuzalari, olingan masshtab bo`yicha sex yuklamalariga teng bo`ladi. Sex yoki korxona yuklamalarining markazlari, elektr energiyasini qabul qiluvchi iste`molchilarning simvolik markazi hisoblanadi. Bosh pasaytiruvchi podstansiya va sex podstansiyalarining imkoniyat chegarasida ushbu markazga joylashtirish kerak. Bu esa, yuqori kuchlanishli elektr energiyasini iste`molchilarga yaqinlashtiradi, yuqori va past kuchlanishli tarqatuvchi elektr tarmoqlarining uzunligini qisqartiradi, sarflanadigan o`tkazgichlar uzunliklarini kamaytiradi va elektr energiyasini Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 10 nobudgarchiligining kamayishiga olib keladi. Bulardan tashqari, elektr yuklamalar kartogrammasi asosida elektr yuklamalarni korxona hududida qanday taqsimlanganligini tasavvur qilish imkoniyati yaratiladi Aktiv yuklamalar uchun Kartogramma doiralarining radiuslari quyidagi formulalardan aniqlanadi: 𝑟𝑎1 = √ ∑ 𝑃ℎ 𝜋𝑚 =√ 496,05 𝜋⋅25 = 2,51 𝑠𝑚 Bu yerda, ∑ Pℎ1 - 1-sexning hisobiy summa aktiv quvvati; m=25 kVt/sm2 - doira yuzini aniqlash uchun mashtab. Sex yoritishi uchun ketadigan quvvat sektorini aniqlaymiz: 𝑃ℎ.𝑦𝑜 ⋅ 3600 16,05 ⋅ 360∘ 𝛼= = = 11,6 𝑃ℎ∑ 129,69 Xuddi shu tartibda, qolgan sexlar uchun doira radiusi va quvvatlar sektorini aniqlab, natijalarini 4.1-jadvalga kiritamiz. Elektr yuklamalarining shartli markazini aniqlaymiz. Elektr yuklamalarining shartli markazini aniqlash uchun, har bir sexni X va Y o`qidagi ko`rsatkichlarini ∑Ph ga ko`paytirib, natijalarini 4.1-jadvalga kiritamiz va ularning summasini aniqlaymiz № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Nomlanishi Zavod boshqarmasi Sexlar bloki-1 Sexlar bloki-2 Sexlar bloki-3 Sexlar bloki-4 Ombori Moy va kimyo maxsulotlari ombori Garaj va yong'in deposi Temirchilik sexi Kompressorxona Gazogeneratorxona Qozonxona Nasosxona X Y 70 100 237 100 388 444 64 390 302 294 406 330 Pum*X 34724 588616 774850 521713 2278546 731272 Pum*Y 31747 2295602 987362 1533836 2384251 543513 r 2,51 8,66 6,45 8,15 8,65 4,58 α.yor 11,6 2,2 2,1 1,2 1,4 1,5 m 25 25 25 25 25 25 444 120 395 310 184 198 148 270 194 102 256 145 34 34 52840 41425 133968 1781152 503832 50145 155700 32133 66971 34594 1470886 397042 8611 35769 1,23 2,1 2,08 8,56 5,91 1,8 3,66 21,2 7,5 73,4 0,4 1,1 11,9 0,7 25 25 25 25 25 25 25 7493083 9786548 Umumiysi X.o 234,68 Y.o 306,51 Bosh pasaytiruvchi podstansiya (BPP) - bu korxona elektr ta’minotini amalga oshirishga mo’ljallangan bosh transformator podstansiyasidir. BPP dan barcha sex transformator podstansiyalari ta’minlanadi. Uning o’rnatish joyi yuklamalarning og’irlik markaziga to’g’ri keladi, ya’ni BPP katta quvvatli iste’molchilar hududida joylashadi. Har bir sex koordinata qiymatlari va hisobiy yuklamalari yordamida korxonaning elektr yuklamalar markazi aniqlanadi: ∑𝑛 𝑖=1 𝑃𝑖 𝑥𝑖 𝑋0 = ∑𝑛 𝑖=1 𝑃𝑖 = 7493083 31928,81 = 234,68 𝑠𝑚 ∑𝑛 𝑖=1 𝑃𝑖 𝑦𝑖 𝑌0 = ∑𝑛 𝑖=1 𝑃𝑖 = 9786548 31928,81 = 306,51𝑠𝑚 Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 11 bu yеrdа: Pi; Xi; Yi - i-chi sеxning hisоbiy аktiv quvvаti vа uning gеоmеtrik mаrkаzining kооrdinаtlаri. Xo va Yokoordinata qiymatlar orqali korxonaning shartli elektr yuklamalr markazi aniqlanib, bosh planda ko’rsatib o’tiladi. Transformatorlarning soni va quvvatlarini aniqlash. 35 kV va undan yuqori kuchlanishli podstansiyalarning sxemalarida,yuqori kuchlanishli tomonlarida uzgichlar ishlatilmasa, elektr ta`minot tizimi katta miqdorda arzonlashadi. Barcha chekka podstansiyalar loyihalashtirilganda yuqori kuchlanishli qismiga uzgichlar (выключатели) o`rniga qisqa tutashtirgich (короткозамыкатель) va bo`lgichlar (отделители)ni qabul qilish tavsiya etiladi. Sex podstansiyasida transformatorni yuqori kuchlanishli elektr uzatuv liniyasi tomoniga, ajratgichlar (разъединители) yoki ajratgich-saqlagichlar (разъединитель-предохранители) yoki yuklamani o`chirgich-saqlagichlar (выключател нагрузки-предохранитель) orqali ulash to`g`ri bo`ladi. BPP va MTP larida trasformatorlar soni elektr ta`minotiga bo`lgan ishonchlilik darajasi bilan aniqlanadi, ya`ni bir transformator ishdan chiqsa, ikkinchisi buzilgan transformatorni ta`mirlash yoki almashtirishga ketadigan vaqt oralig`i uchun 100% li ishonchilikni ta`minlaydi. Birinchi toifali elektr iste`molchilarni ikki transformatorli podstansiyalaridan ta`minlash zarur bo`lib, har bir transformator ayrim shina seksiyalariga ulanishi shart. Bunda past kuchlanishli ishchi shina seksiyalari ham alohida saqlanadi. Bu esa o`z navbatida past kuchlanishli tarmoqlarning ish sharoitlarini yaxshilab, qisqa tutashuv tokening miqdorini ikki marotaba kamaytiradi. Ikkinchi toifali elektr iste`molchilarni, ikki transformatorli yoki bir transformatorli podstansiyadan (zaxiradagi transformatorni biror soat davomida almashtirish imkoniyati bo`lganda) elektr energiyasi bilan ta`minlash mumkin. Uchinchi toifali elektr iste`molchilar, zaxirada transformator mavjud bo`lganda, bir transformatorli podstansiyaga ulanishlari mumkin. Transformatorlar quvvatlari hisobiy yuklamalarga mos ravishda qabul qilinadi. Shu qatorda, transformatorning iqtisodiy ish rejimi va elektr iste`molchilarining elektr ta`minoti bo`yicha ishonchliligini ta`minlashi ham hisobga olinadi. Me`yoriy sharoitda transformatorning yuklamasi uning tabiiy ishlash muddatini qisqartirishi kerak emas. Transformatorning nominal quvvati deganda, shunday yuklanish tushuniladiki, unda nominal ish sharoitida, belgilangan ishlash muddati davomida (taxminan 20 yil) transformator uzluksiz ishlay oladi. Sanoat korxonasining elektr ta’minotida zarur bo‘lgan sex transformatorlarning soni, quvvati, tipi va o‘rnini tanlash quyidagi tartibda aniqlanadi. Asosiy bino TP1 transformatorlar quvvatini kompensatsiyadan keyingi hisobiy to‘la quvvat asosida tanlaymiz. Yuqoridagi jadvallar ma`lumotlariga asoslanib, TP-1 ning reaktiv quvvat kompensatsiyasidan keyingi hisobiy to`la quvvati: 𝑆ℎ𝑠 = 537,28 kVA Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 12 Podstansiyada ikkita transformator o`rnatilishi maqsadga muvofiqdir va ularning hisobiy quvvati quyidagicha aniqlanadi:- normal rejimda tekshirib chiqamiz: ∑ 𝑆ℎ𝑠 537,28 = = 383,77 𝑘𝑉𝐴 2 ⋅ 0,7 1,4 Nominal quvvati Sn.tr=400 kVA va 2xTM-400/10 markali transformatorlarni tanlaymiz, hamda yuklanish koeffitsiyentini aniqlaymiz: 𝑆𝑛.Т𝑟 = 400 > normal holatdagi yuklanish koeffitsienti: 𝑆ℎ𝑠 537,28 𝑘𝑦𝑢𝑘.𝑛 = = = 0,62 2 ⋅ 𝑆𝑛.Т𝑟 2 ⋅ (400) - avariya rejimida tekshirib chiqamiz: 1,4 ⋅ 𝑆𝑛.Т𝑟 = 1,4 ⋅ 400 > 𝑆ℎ𝑠 = 537,28 favqulodda (авария) rejimda (bitta transformator ish holatida bo`lganida): 𝑘𝑦𝑢𝑘.𝑎𝑣 = 𝑆ℎ𝑠 537,28 = = 1.25 𝑆𝑛.Т𝑟 400 Favqulodda (авария) holatida, transformatorlardan biri ishdan chiqqanida, ikkinchi transformator 125% o`tayuklanish rejimda ishlaydi, ya`ni tanlangan transformator o`takuchlanish talablariga to`liq javob beradi. Xuddi shu tartibda, qolgan TP lar uchun ham transformatorlar tanlanib jadval ko`rinishida eltiramiz va natijalarini jadvalga kiritamiz. TP 10kV 1 2 3 4 5 6 7 8 Birlashtirilgan sexlar raqami Transformator markasi K.yuk К.yuk.av 2*ТМН-6300-10/0,4 2*ТМН-4000-10/0,4 2*ТМН-2500-10/0,4 0,5 0,69 0,69 1 1,38 1,38 2*ТМН-6300-10/0,4 2*ТМН-6300-10/0,4 2*ТМН-4000-10/0,4 2*ТМН-1600-10/0,4 2*ТМН-1600-10/0,4 2*ТДНС-2500025000 110/10 0,48 0,49 0,46 0,6 0,59 0,96 0,98 0,92 1,2 1,18 0,66 1,32 Sex 2 Sex 4 Sex 3 S.sum Sn.tr kW kW 6243,02 6300 5497,11 4000 3443,96 2500 Sex 10 Sex 5 Sex 8,9,11 Sex 1,12,13 Sex 6,7 6053,22 6230,19 3676,11 1922,88 1875,75 BPP uchun 33066,5 6300 6300 4000 1600 1600 Yuqorida keltirilgan hisoblashlarga asosan, TM-400/10 markali transformator normal va favqulodda (avariya) rejimlarida kerakli shartlarni to`liq bajardi. Demak, sex transformator podstansiyasi uchun ushbu transformatorni tanlasak bo`ladi. Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 13 Sanoat korxonalarining elektr ta’minoti sxemalari. Sanoat korxonalarining elektr ta`minoti sxemasi, barcha elektr iste`molchilar uchun zarur bo`lgan ishonchlilikni ta`minlashi, ekspluatatsiyada sodda va qulay bo`lishi, korxonaning kelajak taraqqiyotini hisobga olishi, eng kam nobudgarchilikga ega bo`lishi, ta`mirlash ishlarini tezkor bajarishga imkoniyat yaratishni hisobga olishi va boshlang`ich kapital sarf-xarajatlarni kam bo`lishini ta`minlashi lozim. Shuning uchun elektr ta`minotini loyihalashtirish jarayonida sxemalarning bir necha variantlari ishlab chiqiladi va ulardan eng yaxshi texnik-iqtisodiy ko`rsatkichliligi qabul qilinadi. Elektr ta`minotiga qo`yiladigan talablar korxonaning texnologik jarayoni va quvvati bilan belgilanadi. Korxonadagi iste`molchilarning o`rnatilgan quvvatiga qarab, ular katta (75 MVt dan yuqori), o`rtacha (5-75 MVt) va kichik (5 MVt gacha) quvvatli elektr iste`molchilarga bo`linadilar. Yirik va o`rtacha quvvatli korxonalar 35; 110 va 220 kV li liniyalar orqali tuman podstansiyalaridan, kichik quvvatli korxonalar esa ko`p hollarda 6-10 kV kuchlanishli manbalardan elektr energiyasi bilan ta`minlanadilar. Korxona elektr ta`minoti tizimini tashqi (energotizim podstansiyasidan korxonaning BPP yoki MTP gacha bo`lgan havo yoki kabel elektr uzatuv liniyalari) va ichki (BPP yoki MTP dan sex transformator podstansiyalarigacha bo`lgan tarqatish liniyalari) elektr ta`minoti tizimlariga bo`lish mumkin. Tashqi elektr ta’minoti sxemalari. Kichik va o`rta quvvatli korxonalarning elektr ta`minotida bitta qabul punkti (BPP, MTP) bo`lgan sxemalar qabul qiladi. Bunday sxema 6; 10 va 20 kV li kuchlanishda, hamda korxona energotizimdan 5-10 km uzoqlikdagi masofada bo`lganda qo`llaniladi. Ko`rsatilgan elektr uzatuv liniyalaridan birida elektr ta`minoti uzilsa, seksiyalararo uzgich yordamida elektr ta`minoti avtomatik ravishda ikkinchi elektr uzatuv liniyasi orqali ta`minlanadi. Ichki elektr ta’minoti sxemalari. Korxona hududida elektr energiyasi radial, magistral yoki aralash sxemalar shaklida taqsimlanadi. Sxemalarni tanlashda, iste`molchilarning ishonchlilik bo`yicha toifasi, ularning korxona hududida joylashishlari, atrof-muhitning ekologik holati va boshqa sabablar hisobga olinadi. Aytilgan uch turdagi sxemalar har xil modifikatsiyalarga ega bo`lib, ularni har qanday toifadagi iste`molchilarni elektr energiyasi bilan ta`minlashda ishlatish mumkin. Ichki elektr ta`minot sxemalari keng tarmoqlanganli sababli ko`plab elektr uzatuv liniyalari va apparatlar ishlatiladi, bu esa elektr ta`minoti tizimiga katta texnik-iqtisodiy talablarni qo`yadi. Iste`molchilarni elektr energiyasi bilan ta`minlash sxemalarini tanlash jarayoni, ayrim elektr iste`molchilarning quvvati, soni, joylanish tartibi, manbaning ishonchlilik darajasi va boshqa faktorlariga bog`liq. Elektr tarmog`ini to`g`ri tanlangan sxemasi, iste`molchilarni elektr energiya bilan ishonchli ta`minlashni, ishlatishda qulay va ko`rinarli bo`lishni, tez va soz ta`mirlash (монтаж) usullarini amalga oshirishga imkon beradi. Bunda, uni ko`rish uchun ketadigan o`tkazuvchi materiallarning mablag` sarfi va elektr energiyaning isrofini eng kam bo`lishi ta`minlanadi. Sex elektr tarmoqlari radial, magistral va aralash sxemalar orqali ta`minlanadi. Radial sxemalarda elektr energiyasi BPP yoki MTP dan to`g`ridan to`g`ri sex podstansiyalariga uzatiladi. Bunday sxemalar moslanuvchanlik xususiyatiga ega bo`lib, ekspluatatsiyada qulay hisoblanadi, hamda quvvati o`rta va katta bo`lmagan Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 14 korxonalarda markazdan har tomonga tarqalgan iste`molchilarni (nasos stansiyalari, pechlar, o`zgartirish qurilmalari, sex podstansiyalari) elektr energiyasi bilan ta`minlashda ishlatiladi. Radial sxemalar manbadan sex podstansiyalarining yig`ma shinalarigacha bo`lgan oraliqdagi elektr ta`minoti sxemasini seksiyalash imkonini beradi. Magistral sxemalarda bir nechta transformator podstansiyalari yakka yoki qo`sh magistralga shoxobchalar orqali ulanadi. Magistral sxemalarning qo`llanilishi kommutatsiya apparatlarining sonini kamaytirib, tarmoqlar qurishni arzonlashtirib, korxona elektr ta`minoti tizimiga ketadigan sarf-xarajatlarni kamaytiradi. Bir manbaga ulangan yakka magistral sxemalarning ishonchlilik darajasi kichik bo`lganligi uchun ushbu sxema uchinchi toifali iste`molchilarga tavsiya etiladi. Qo`sh magistral sxemalarning ishonchliligi yuqori va ularni har qanday toifali iste`molchilarga ishlatish mumkin. Transformator podstansiyalarining seksiyalari normal holatda alohida-alohida ishlaydilar. Biror magistral sxemada favqulodda (авария) holat sodir bo`lsa, transformator podstansiyalarining yuklamalari ikkinchi magistral sxemaga o`tkaziladi. Bu vazifa seksiyalararo uzgich orqali bajariladi. Magistral sxemalarning quyidagi guruhlari mavjud: - bir yoki ikki tomonlama ta`minlanuvchi yakka liniyali sxemalar; - halqasimon sxemalar; - ikki va undan ko`p parallel magistral sxemalar. Magistral sxemalar quyidagi xususiyatlarga ega: - magistral sxemaning ishonchliyligi radial sxemaga nisbatan bir muncha kam; - magistral sxemaning tannarxi radial sxemaga nisbatan arzon; - magistral tarmoqlarni tez ta`mirlash (монтаж) imkoniyati bor; - magistral tarmoqlarda kuchlanish va quvvat isroflari kichik, ammo qisqa tutashuv toki katta bo`ladi. Sim yoki kabel bilan bajarilgan magistral sxema Blok-transformatorli magistral Zanjirli» magistral sxema Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 15 Radial va magistral sxemalardan tashkil topgan aralash sxema. Havo va kabel elektr uzatuv liniyalari kesim yuzasini aniqlash. Kabel liniyalari kesim yuzasini tanlashda texnik va iqtisodiy omillarni hisobga olish kerak. Texnik omillar quyidagilardan iborat: - ishchi (hisobiy) tok ta’siridan uzoq vaqt davomida qizish; - qisqa tutashuv toki ta’siridan qisqa vaqt davomida qizish; - normal va avariya holatlarda kuchlanishning nobudgarchiligining miqdori; - tashqi muhit kuchlariga (shamol, simning muz bilan qoplangan qismining og‘irligi) va o‘z og‘irligi ta’siridan sodir bo‘ladigan mexanik yuklamaga chidamliligi; - atrof-muhit, kuchlanish va o‘tkazgichning kesimiga bog‘liq bo‘lgan omiltojlanishga chidamliligi. Iqtisodiy omil deganda, qabul qilingan o‘tkazgichlar, kabellar va shinalarga ketadigan kapital va ekspluatatsiya xarajatlar tushuniladi. Ishlab chiqarilgan kabellar uchun mexanik mustahkamlik va tojlanishni bo‘lmasligi zavod tomonidan kafolatlanadi. Shuning uchun kabellarni mexanik mustahkamlik va tojlanish shartlari bo‘yicha tekshirib chiqilmaydi. Elektr energiyasini iste’molchilarga uzatilishdagi xarajatlar ko‘p jihatdan ishlatilinayotgan o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimiga bog‘liqdir. Ma’lumki, liniyaning kesimi qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik elektr energiyasining nobudgarchiligi kamayadi. Lekin, bu holda rangli metallarning sarfi va liniyani qurishga ketadigan xarajatlar oshadi. Iqtisodiy tomondan qulay liniyani tanlash uchun liniyaning har xil kesimlariga sarf bo‘ladigan kapital mablag‘lar va yillik ekspluatatsiya xarajatlarini solishtirish zarur bo‘ladi. Uzatish liniyasini iqtisodiy maqsadga muvofiq kesimi deganda, kesimning shunday standart qiymati tushuniladiki, unda keltirilgan yillik sarf-xarajatlarning miqdori minimum bo‘ladi. Elektr qurilmalarining tuzilishi qoidalarida iqtisodiy maqsadga muvofiq kesimni, iqtisodiy tok zichligi jiq (A/mm2) qiymatidan foydalanib, quyidagi munosabat orqali topishni tavsiya etiladi: Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 16 Siq Ih [mm2] jiq bu erda, I h -liniyaning hisobiy toki, (A); Iqtisodiy tok zichligining qiymati simning materiali, tuzilishi va yuklama maksimumining vaqt davomiyligi asosida aniqlanadi. Bunda elektr energiyasining kuchlanishi, narxi hisobga olinmaydi. Asosiy bino va Mashinalar binolarining yuklamasi elektr ta’minoti uchun BPP dan TP1 gacha bo’lgan 159 m masofaga kabel KL1 tanlaymiz. Buning uchun avvalo kabel liniyasi uchun hisobiy toklarni normal va avariya rejimlar holati uchun hisoblab chiqamiz, ya’ni: a) normal rejim (2 ta kabel liniyasi ish holatida): 𝑆ℎ𝑠 6243,02 𝐼ℎ.𝑘𝑙.𝑛 = = = 339,31 𝐴 2 ⋅ √3 ⋅ 𝑈𝑛 2 ⋅ √3 ⋅ 10 Iqtisodiy tok zichligi, sexlarning yillik yuklama ostidagi ish soatlarini hisobga olgan holda qog’oz izolyatsiyali alyuminiy kabellar uchun: Jiq=1,3 A/mm2 qiymatidan foydalanib kabel tolasining hisobiy kesim yuzasini aniqlaymiz: 𝐼ℎ 339,31 𝑆𝑖𝑞 = = = 261,01 𝑚𝑚2 𝑗𝑖𝑞 1.3 b) avariya rejimi (1 ta kabel liniyasi ish holatida): 𝑆ℎ𝑠 6243,02 𝐼ℎ.𝑘𝑙.𝑎𝑣 = = = 678,62 𝐴 √3 ⋅ 𝑈𝑛 √3 ⋅ 10 Kabel liniyasining aniqlangan hisobiy toklari asosida, ma’lumotnomadan ruxsat etilgan toklari hamda kabelning standart kesim yuzasini tanlab olamiz, ya’ni kabelning pasport parametrlari: Tipi KL1 –2xAAShv-3x240; Irux=355A>Ih.kl.av=710A; AAShv – qog’oz izolyatsiyali, alyumin qoplamali(оболочкой), past yonuvchi ПВХ dan tayyorlangan himoya shlangli alyuminiy kuch kabeli. 10 kV Tizimdan BPP gacha zavod elektr ta’minoti uchun 10.12 km masofaga havo linyasi HL tanlaymiz. 𝐼ℎ.ℎ𝑙.𝑛 = ∑ 𝑆𝑛.𝑡𝑟 √3 ⋅ 𝑈𝑛 = 2 ∗ 33066,49 √3 ⋅ 110 = 86,8886,88𝐴 Iqtisodiy tok zichligi, zavodning yillik yuklama ostidagi ish soatlarini hisobga olgan holda ochiq alyuminiy o’tkazgich uchun: 3000-5000 soat/yil, Jiq=1,1 A/mm2 qiymatidan foydalanib o’tkazgichning hisobiy kesim yuzasini aniqlaymiz: 𝐼ℎ 86,88 𝑆𝑖𝑞 = = = 66,83 𝑚𝑚2 𝑗𝑖𝑞 1.1 Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 17 Havo liniyasining aniqlangan hisobiy toki asosida, ma’lumotnomadan ruxsat etilgan toklari hamda o’tkazgichning standart kesim yuzasini tanlab olamiz, ya’ni o’tkazgichning pasport parametrlari: HL – 2xАC –70 ; Iruxav=265265A; Iruxn=265A>Ih.hl.n=86,88A; ro=0.45 (Om/km); xo=0.44 (Om/km); 110kV. №K Kabel yo'nalishi L Sx.kl (kVA) 10 kV li KL uchun 1 BPP dan TP-1 gacha 2 Tp-1 dan TP-2 gacha 3 BPP dan TP-3 gacha 4 BPP dan TP-4 gacha 5 TP-4 dan TP-5 gacha 6 BPP dan TP-6 gacha 7 TP-6 dan TP-7 gacha 8 TP-5 dan TP-8 gacha 0,4 kV li KL uchun 9 TP-5 dan TQ-1 gacha 10 TP-6 dan TQ-2 gacha 11 TP-6 dan TQ-3 gacha 12 TP-7 dan TQ-4 gacha Xavo liniyasi uchun ВЛ Tizimdan BPP gacha Ix.no m (A) Ix.av (A) Fx.kl mm.k v Fn mm.k v Irux.av (A) Irux.n (A) 339,3 1 158,8 8 99,54 355,0 1 180,0 6 161,8 2 55,57 678,62 240 710 355 120 480 240 95 300 410 800 205 400 150 550 275 120 408 204 111,14 261,0 1 122,2 2 76,57 273,0 8 138,5 1 124,4 8 42,75 50 280 140 1750,44 101,0 6 202,12 77,74 95 410 205 125,31 180,8 7 531,8 11740,13 5497,11 3443,96 12283,41 6230,19 5598,99 1922,88 368,44 397,81 537,28 574,1 9 775,5 33066,49 86,88 317,76 199,08 710,02 360,12 323,64 173,76 66,83 50 180 300 591 300 591 400 860 70 265 Elektr ta’minoti tizimida qisqa tutashuv. Qisqa tutashuv (QT) deb, fazalararo tutashuv yoki neytral nuqtasi yerga ulangan tizimlarda bir va undan ko`p fazalarning yer bilan tutashuvi tushuniladi. Uch fazali tizimda quyidagi qisqa tutashuvlar bo`lishi mumkin: Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 18 - uch fazali qisqa tutashuv bu uchta fazaning bitta joyda va bir vaqtning o`zida o`zaro tutashuvidir; - ikki fazali qisqa tutashuv bu uch fazali tizimda ikkita fazaning bevosita tutashuvidir; - bir fazali qisqa tutashuv bu neytrali yerga ulagan uch fazali tizimda bitta fazasining yerga tutashuvidir. Qisqa tutashuv sodir bo`lishining asosiy sabablari: - izolyatsiyaning mexanik shikastlanishi; - yer ishlarini bajarish jarayonida kabelning ishdan chiqishi; - chinni izolyatsiyalarning sinishi; - havo elektr uzatuv liniyalari ustunlarining yiqilishi; - eskirish, ya`ni izolyatsiyalash xususiyatlarining yomonlashuvi; - izolyatsiyaning namlanishi; - atmosferada sodir bo`ladigan o`ta kuchlanishdan fazalarning birikishi; - har xil o`tkazgich materiallari bilan fazalarning qoplanishi; - operativ kommutatsiyalar jarayonida xatoliklarga yo`l qo`yilishi va h.k. Qisqa tutashuv sodir bo`lgan zanjirlarda tokning miqdori keskin ortadi va tizimning ayrim joylarida kuchlanish kamayib ketadi. Qisqa tutashuv sodir bo`lgan nuqtalarda elektr yoyi hosil bo`lishi natijasida apparatlar, mashinalar va boshqa qurilmalar to`la yoki qisman buziladi. Qisqa tutashuv sodir bo`lgan joyga yaqin joylashgan o`tkazgichlar, izolyatorlar va elektr mashinalarining chulg`amlariga katta mexanik kuchlar ta`sir etadi. Yuqori miqdordagi toklar natijasida o`tkazgichlarni qizishidan kabel tarmoqlarida, tarqatish qurilmalarida va elektr ta`minoti tizimining boshqa elementlarida yong`in chiqishi mumkin. Kuchlanishning pasayishi bu mexanizmlar normal ish holatining buzilishiga, yuritgichlar va agregatlarning to`xtashiga olib keladi. Qisqa tutashuv toki elektr energetika tizimiga katta salbiy ta`sir ko`rsatib, generatorlar parallel ishlashining buzilishiga va tizim barqarorligining izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Elektr ta`minoti tizimida bir fazali qisqa tutashuv ko`p sodir bo`ladi. Kam uchraydigani va eng xavflisi bu uch fazali qisqa tutashuv bo`lib, elektr qurilmalarini tanlash jarayonida ushbu qisqa tutashuv toki hisobga olinadi. Qisqa tutashuv tokini topish uchun elektr ta`minoti tizimining normal sharoitiga mos keladigan bir liniyali hisoblash sxemasi tuziladi va unda energiya manbalari parallel ulangan deb qaraladi. Hisoblash sxemasida barcha manbalar (generatorlar, sinxronlar kompensatorlar, katta quvvatli sinxron va asinxron mashinalar, energotizimlar), transformatorlar, havo va kabel elektr uzatuv liniyalari va reaktorlar ko`rsatiladi. Hisoblash sxemasi asosida almashtirish sxemasi tuziladi. Unda tizimdagi barcha elementlarning qarshiliklari ko`rsatiladi va qisqa tutashuv toki aniqlanishi kerak bo`lgan nuqta belgilanadi. HL dan sex TP larigacha bo’lgan hisoblash sxemasi asosida almashtirish sxemasini tuzamiz. Unda tizimdagi barcha elementlarning qarshiliklarini nisbiy birliklarda olamiz. 1. Bazis birliklarini qabul qilamiz: Sb=100 (MVA); Ub1=115 (kV); Ub2=10.5 (kV); Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 19 2. Bazis toklarini hisoblaymiz: 𝐼б1 = 𝑆б √3⋅𝑈б1 = 100 √3⋅115 = 0.5; 𝐼б2 = 𝑆б √3⋅𝑈б2 = 100 √3⋅10.5 = 5.5 3. Almashtiruv sxemasini tuziliib, uning qarshiliklarini raqamlab chiqiladi. Tizim Tizim HL 110 kV HL-110 kV хо=0,443om/km rо=0,137om/km x1=0,01 l=10,12km r1=0,034 КT-1 ГПП, 25 МВА КЗ-1 110/10 kV Рqt=120 kWt Uk=10,5 К-2 10 kV хо=0,0625om/km rо=0,62om/km x2=0,0059 l=104 m r2=0,058 КЗ-2 КЗ-2 4. Almashtiruv sxemasidagi elementlarini qarshiliklarini aniqlaymiz: Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 20 1. HL – AC – 70 (к1) 𝑆б 40 = 0,443 ⋅ 10,12 ⋅ = 0,034 1152 𝑈22 𝑆б 100 𝑥1∗ = 𝑥0 ⋅ 𝑙 ⋅ 2 = 0,137 ⋅ 10,12 ⋅ = 0,01 1152 𝑈2 𝑟1∗ = 𝑟0 ⋅ 𝑙 ⋅ 2. BPP – TMN – 25000/110 transformator qarshiliklari(к2): 𝛥𝑃𝐾 𝑆б 120 ⋅ 10−3 100 𝑟2∗ = ⋅ = ⋅ = 0,019 𝑆𝐻 𝑆𝐻 25 25 𝑢 𝑆 100 𝑆н 2 𝑥2∗ = √( 𝑘 ) − 𝑟2∗ ⋅ б = √( 10,5 2 100 ) − 0,0192 ⋅⋅ 25 = 0,413 100 Kabel liniyalari uchun qarshiliklar quyidagicha: 3. KL1 (к3) AAShv 𝑆б 100 = 0,62 ⋅ 0. 104 ⋅ = 0,058 𝑈22 10,52 𝑆б 100 𝑥3∗ = 𝑥0 ⋅ 𝑙 ⋅ 2 = 0,0625 ⋅ 0. 104 ⋅ = 0,0059 𝑈2 10,52 𝑟3∗ = 𝑟0 ⋅ 𝑙 ⋅ 5. Qisqa tutashuv toklarini aniqlaymiz. К1 nuqta uchun: 𝑍эк.1 = 0,034 + 0,01i = |0,0354| r x sharti bajarilmagani uchun, aktiv qarshilikni ham hisobga olamiz. 3 Ko‘riliyotgan nuqta qisqa tutashuv va zarbaviy toki: 𝐼𝑘.1 = 𝐼б1 𝑍эк.1 = 0,5 0,0354 = 14,2 𝑘𝐴 𝑖зар.1 = 𝑘зар.1 √2 ⋅ 𝐼𝑘.1 = 9.4 ∗ 1.07 ∗ √2 = 21,27 𝑘𝐴 Bunda: kzar1 grafikdan topildi. Ta=0.011/(314*0.011) К2 nuqta uchun: 𝑍эк.2 = 𝑍эк.1 + 𝑍2∗ = 0,034 + 0,01i + 0,019 + 0,413i = 0,053 + 0,423i = |0,4263|; r x sharti bajarilmagani uchun, aktiv qarshilikni ham hisobga olamiz. 3 Ko‘riliyotgan nuqtada qisqa tutashuv toki: 𝐼б2 5.5 𝐼𝑘.2 = = = 12,91 𝑘𝐴 𝑍эк.2 0,4263 Ko‘riliyotgan nuqtalar uchun zarbaviy qisqa tutashuv toki: 𝑖зар.2 = 𝑘зар.2 ⋅ 𝐼𝑘.2 ∗ √2 = 1.07 ∗ 5,81 ∗ √2 = 19,34 Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 21 Ta=0.273/(314*0.25) K3 nuqta uchun: 𝑍эк.3 = 𝑍эк.2 + 𝑍3∗ = 0,053 + 0,423i + 0,058 + 0,0059i = 0,111 + 0,4289i = |0,443| r x sharti bajarilgani uchun, aktiv qarshilikni hisobga olamiz. 3 Ko‘riliyotgan nuqtada qisqa tutashuv toki: 𝐼б3 5.5 𝐼𝑘.3 = = = 12,43𝑘𝐴 𝑍эк.3 0,443 Ko‘riliyotgan nuqtalar uchun zarbaviy qisqa tutashuv toki: 𝑖зар.3 = 𝑘зар.3 ⋅ √2 ∗ 𝐼𝑘.3 = 1.07 ∗ √2 ∗ 12,43 =18,62kA Kabel liniyalarini termik bardoshliligi va kuchlanish isrofi bo‘yicha tekshirish. Elektr energetika tizimi iste`molchilarini sifatli elektr energiya bilan ta`minlash zarur. Elektr energiyasining eng asosiy sifat ko`rsatkichlaridan biri, bu iste`molchilarga berilayotgan kuchlanishning miqdori hisoblanadi. Kuchlanishni kerakli pog`onada ushlab turish bu elektrotexnikaning murakkab masalalaridan biri hisoblanadi. Kuchlanishni stabillashtirish uchun o`tkazgichlarning kesim yuzalarini hisobiy kuchlanish bo`yicha qabul qilish maqsadga muvofiqdir. O`tkazgich va kabel simlarining kichik kesimlarida (25 mm2 gacha) asosiy qarshilik sifatida aktiv qarshilik olinadi, hamda 70 mm2 dan kata bo`lgan kesimlarda esa, induktiv qarshilik albatta hisobga olinishi shart. Kabel va shinalarni, nominal tok va kuchlanishlar bo`yicha qabul qilinib, qisqa tutashuv tokining termik ta`siriga tekshirib ko`riladi. 10 kV gacha bo`lgan mis yoki alyuminiy simli va qog`oz izolyatsiyali kabellarda qisqa tutashuv rejimida haroratning qisqa muddatli oshishi 250°C dan oshmasligi kerak. BPP dan TP ga qarab chiqib ketayotgan 10 kV li kabellar rele himoyasi bilan himoyalangan. Shuning uchun ularni termik bardoshligi bo‘yicha tekshirish shart, hamda chiqib ketayotgan kabellar yuzasi eng kami 50 mm2 teng bo‘lishi shart. 𝐼 ⋅ 𝑡 5,66⋅√1.2 Т 95 KL1 𝐹Т = 𝑘К√ п = = 143,33𝑚𝑚2 Barcha 120 mm2 dan kichik 10 kV li kabellarga AAShv-3x120 qo’yiladi.Yani quyidagicha; Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 22 Sx.kl (kVA) №KL Kabel yo'nalishi 10 kV li KL uchun BPP dan TP-1 1 gacha Tp-1 dan TP-2 2 gacha BPP dan TP-3 3 gacha BPP dan TP-4 4 gacha TP-4 dan TP-5 5 gacha BPP dan TP-6 6 gacha TP-6 dan TP-7 7 gacha TP-5 dan TP-8 8 gacha Ix.nom Ix.av (A) (A) Fx.kl mm.kv Fn Irux.av Irux.n mm.kv (A) (A) 11740,1 339,31 678,62 261,01 240 710 355 5497,11 158,88 317,76 122,22 120 480 240 3443,96 199,08 76,57 120 480 240 12283,4 355,01 710,02 273,08 300 800 400 6230,19 180,06 360,12 138,51 150 550 275 5598,99 161,82 323,64 124,48 120 408 204 1922,88 55,57 111,14 42,75 120 480 240 1750,44 101,06 202,12 77,74 120 480 240 99,54 0.4 kV kabel liniyalari saqlagichlar bilan ximoyalangan, shuning uchun ularni termik bardoshligiga tekshirish shart emas. 0,4 kV li kabellarida kuchlanish isrofini hisoblash shart, chunki ular to‘g‘ridanto‘g‘ri istemolchiga ulangan. Misol tariqasida 0,4 kV li kabel liniyasi uchun kuchlanish isrofini aniqlaymiz va kuchlanish isrofi 5% dan katta bo‘lmasligi shart. 𝛥𝑈 = KL9 √3⋅𝐼𝑝 ⋅𝑙⋅100⋅(𝑟0 𝑐𝑜𝑠 𝜙+𝑥0 𝑠𝑖𝑛 𝜙) 𝑈н = √3 ⋅ 180,87 ⋅ 0,045 ⋅ 100 ⋅ (0,95 ⋅ 0,62 + 0,312 ⋅ 0,0625) = 2,14% 400 Shu yo’l bilan qolgan kabellarni kuchlanish tushuvi toldiriladi. = KL Kabel yo'nalishi 0,4 kV li KL uchun 9 TP-8 dan TQ-1 gacha 10 TP-6 dan TQ-2 gacha 11 TP-6 dan TQ-3 gacha 12 TP-7 dan TQ-4 gacha Ix,nom А L, KL km 180,87 531,8 574,19 775,5 0,045 0,069 0,036 0,024 Ro+ Оm/km Xo Оm/km ΔU ℅ 0,62 0,065 0,065 0,047 0,0625 0,062 0,062 0,05 2,14 1,31 0,74 0,5 Barcha kabellarni kuchlanish tushuvi 5 % dan oshmadi. Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 23 Elektr apparatlarni tanlash. Elektr apparatlarining tanlash jarayoni, ma`lumotnomalardan elektr qurilmalarning normal rejimdagi ko`rsatkichlari bo`yicha tanlanadi. Qabul qilingan elektr pparatlarni ulanish nuqtasidagi maksimal qisqa tutashuv toki ta`siri bo`yicha tekshirib ko`rish lozim. Albatta, ma`lumotnoma bo`yicha tanlangan elektr apparatlarning parametrlari (nominal kuchlanishi va toki) elektr qurilmaning ekspluatatsiya haroitidagi kuchlanish va tok miqdorlariga teng yoki katta bo`lishi shart. Aniq elektr apparatlarni ma`lum ish rejim sharoitlari uchun qabul qilinganda, ko`plab omillarni hisobga olishga to`g`ri keladi. Biz bularni faqat elektr apparatlarni qisqa tutashuv toki ta`siriga chidamligiga e`tibor beramiz, ya`ni apparatlarning turg`unligini hisobga lamiz. Yuqori kuchlanishli uzgichlarni tanlash. Yuqori kuchlanishli elektr energiyasini uzatish va taqsimlash jarayonida, elektr zanjirlarini ulash va uzishga to`g`ri keladi. Bu jarayonlar maxsus uzgichlar (выключатели) yordamida bajariladi. Uzgichlar yordamida elektr toklarni faqat nominal rejimlarda emas, balki har xil favqulodda (авария) va qisqa tutashuv holatlarida ham uzish yoki ulash jarayonlarini bajarish mumkin. Ma`lumki, qisqa tutashuv rejimidagi tokning miqdori juda katta bo`ladi. Shuning uchun uzgichlar taqsimlash qurilmalarining eng zarur va ma`sul elementlaridan biri hisoblanadi. Yuqori kuchlanishli uzgichlarni nominal kuchlanishi a toki o`chiriluvchi tokining qiymati va quvvati bo`yicha qabul qilinadi. Odatda, zgichning ma`lumotnomadan olingan ko`rsatkichlari va hisobiy miqdorlari o`zaro solishtiriladi. Ajratgichlarni tanlash. Ajratgichlar (разъединители) kuchlanish ta`siridagi toksiz elektr zanjirlarini uzish yoki ulash uchun ishlatiladi. Ajratgichlar elektr zanjirlarida ko`rinib turuvchi uzun oraliqni hosil qilish maqsadida foydalaniladi. Ajratgichlarda elektr yoyni o`chiradigan moslamalar bo`lmaganligi uchun, ular uzgichlardan keyin yoki oldin o`rnatiladi. Ajratgichlar ta`mirlash ishlarida yoki uzuvchi apparatlarni tekshirish jarayonida xavfsizlikni ta`minlash maqsadida qo`llaniladi. Ajratgichlar yordamida transformatorlarning salt ishlash rejimidagi toki va neytral toklarini, katta bo`lmagan yerga ulash toklarini va zaryad toklarini uzish mumkin. Ajratgichlar 6 kV va undan yuqori bo`lgan kuchlanishlarga mo`ljallangan bo`lib, nominal toklari 200 A dan katta bo`ladi. Ajratgichlarni tanlash va tekshirish jarayoni uzgichlar uchun ko`rsatilgan tartibda bajarilib, uzish toki va quvvati bo`yicha tekshirilmaydi. Yuqori kuchlanishli saqlagichlar, nominal kuchlanish va tok orqali qabul qilinadi, shu bilan bir qatorda maksimal uzuvchi tok va quvvat bo`yicha tekshirib ko`riladi. Tok transformatorlarini tanlash. Tok transformatorlari nominal tok, nominal uchlanish, ikkilamchi chulg`amning yuklamasiga bog`liq bo`lgan aniqlik darajasiga qarab qabul qilinadi, hamda elektrodinamik va termik turg`unliklar ( kdin va kter ) bo`yicha tekshirilib ko`riladi. Kuchlanish transformatorini tanlash. Elektr o`lchov asboblarini ulash uchun o`llaniladigan kuchlanish transformatorlarini nominal kuchlanish va yuklamaning miqdori asosida qabul qilinadi. Zaminlash toki kam bo`lgan tarmoqlarda izolyatsiya holatini nazorat qilib turish uchun besh sterjenli kuchlanish transformatori ishlatiladi. Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 24 Kuchlanish transformatorining quvvati, chulg`amlari parallel asboblarning qabul qiladigan to`la quvvatidan katta bo`lishi kerak. ulangan elektr I. OTQ (ОРУ) ga 110 kV li apparatlarni tanlaymiz: 1. Ajratgichlar (разъединители): РГП –110-630-УХЛ1 Un.max=126 kV, In=630 A >Ih.max=114.8 A, Iter.bar=25 kA>Iqt1=14,2kA, Io`tish.chegarasi=63 kA >izar1=21,27kA. 2. Bo`lgichlar (отделители), ОД-110М/630. Un=110 kV, In=630A > Ih.max=114.8 A, Iter.bar=20 kA >Iqt1=14,2kA, Io`tish.chegarasi=80 kA >izar1=21,27 kA. 3. Qisqa tutashtirgich (короткозамыкатель), КЗ-110М. Un=110 kV, In=630 A> Ih.max=114.8 A, Iter.bar=13.3 kA >Iqt1=14,2kA, Io`tish.chegarasi=34 kA >izar1=21,27kA. 4. Kuch transformatoriga kiritilgan tok transformatorlari, ТВТ-110 I 300/5. Un=110 kV, In=300/5 A Ih.max=114.8 A. 5. Zaryadsizlagich (разраядник), РВМГ-110MУ1. Uteshilish=170-195 kV. 50 Hz 6. Uzgichlar (выключатели), МКП-110-630-20У1. Un=10 kV, In=630 A >Ih.max=114,8 A, Iter.bar=20 kA >Iqt2=14,2kA, Io`tish.chegarasi=25 kA > izar2=21,27kA. II. KTQ (КРУ) ga 10 kV li apparatlarni tanlaymiz: 1.Uzgich (выключател), ВВТЭ-10-20/2000У2.(вакуумний) Un=10 kV, In=2000 A >Ih.max=1263 A, Iter.bar=10 kA > Iqt2 = 12,91 kA, Io`tish.chegarasi=25 kA > izar2=19,34 kA. 2.Uzgichlar (выключатели), ВММ-10-400-10У2. Un=10 kV, In=400 A >Ih.max=258 A, Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 25 Iter.bar=10 kA > Iqt2 = 12,91 kA, Io`tish.chegarasi=25 kA > izar2=19,34 kA. 2. Tok transformatorlari, ТПЛК-10. Un=10 kV, In=600A >Ih.max=509,22 A, Iter.bar=28.3/3 kA> Iqt2=12,91 kA, Io`tish.chegarasi=74.5 kA >izar2=19,34 kA. 3. Kuchlanish transformatori, НТМИ-10-66УЗ. Uyu.k=10 kV, Upk=100 V, qo’shimcha ikkilamchi Upk=100/3 V, chulg`amlari ulanish sxemasi bilan. 4. Zaryadsizlagich (разраядник), РВО-10У1 Uteshilish=26-30,5 kV. 5. Podstansiyaning o`z ehtiyojiga ishlatiladigan transformator TM-63/10 III. Sex TP lariga 10/0,4 kV li apparatlar tanlaymiz: 1. Ajratkichlar (разъединители), РВ-10/400У3 Un=11,5 kV, In=400 A> Ih.max=387.79 A, Iter.bar=16/4 kA> Iqr3=12,91 kA, Io`tish.chegarasi=41 kA> izar3=19,34kA. 2. Yuklama uzgichlari. Barcha TP larga ВНП-16У3 tipdagi uzgich tanlaymiz. Un=10 kV, In=200 A> Ih.max=129.3 A, I ter.bar=16,5 kA >Iqt3=12,43kA. 3. Sex TP lari saqlagichlar (предохранитель) bilan himoyalanadi. Sn.tr=1600 kVA ПК-10/200 150>92.5*1.4 11.56>18,62 4. Avtomatik uzgichlar « KEAZ – OptiMat » seriyasi tanlandi. Sn.tr=1600 kVA Э40С У3 4000>3233 Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 26 Xulosa. Bu kurs loyihada Elektrotexnika zavodini to’liq elektrlashtirish masalasini ko’rib chiqdim. Bunda dastlabki ma’lumotlar sifatida berilgan zavodning tarkibi, undagi sexlarning ish jarayonlari, sexlarning yuklama quvvatlari sexning geometrik o’lchamlari asosida har bir sexning alohida aktiv, reaktiv va to’la quvvatlari hisoblandi. Konchilik va sanoat korxonalarining elektr ta`minoti tizimini loyihalashda, yechilishi kerak bo`lgan murakkab texnik-iqtisodiy masalalarning asosini kutilayotgan elektr yuklamalarni to`g`ri aniqlash tashkil etadi. Elektr yuklamalarning hisobiy quvvatlarini hisoblash har qanday elektr ta`minlash tizimini loyihalashda birinchi bosqich hisoblanadi. Elektr yuklamalarning hisobiy quvvatlarini aniqlash elektr tizimiga sarf bo`ladigan capital mablag`lar, rangli metallar sarfi, elektr energiyasi nobudgarchiligi va ekspluatatsiya xarajatlarini aniqlashi bilan belgilanadi. Loyiha bo’yicha barcha sexlar yuklamalariga asosan kartogramma tuzilib BPP ning o’rni aniqlandi. BPP ning o’rni ko’p jihatlarga bog’liq. Elektr yuklamalar kartogrammasini qurishda, doiralarning markazlari sex shakllarining geometrik markazlariga joylashtiriladi. Qurilgan elektr yuklamalar kartogrammasi asosida korxona yuklamalarining shartli markazi aniqlanadi. BPP ni o’rni tanlangandan so’ng sexlarni elektr ta’minoti bilan ta’minlash hisoblari amalga oshirildi. Sex transformator podstansiyalarini iloji boricha iste’molchilar guruhiga yaqin oylashtirish zarur. Bundan tashqari podstansiyaning o`rnini tanlanganda, ishlab chiqarish binosining shaklini, texnologik qurilmalarini joylashishini, sovitish haroitlarini, yong`indan xavfsizligini va ishlatiladigan elektr jihozlarining turlarini hisobga olish kerak bo`ladi. Ko`p hollarda, podstansiyalar sex ichida, sex binosiga ichki yoki tashqi tomonidan biriktirilgan tarzda quriladi. Sanoat korxonalari elektr ta‟minotida komplekt transformator podstansiyalari keng ishlatiladi. Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 27 Adabiyotlar ro’yxati. 1. Rismuxamedov D.A., Karimov R.Ch. “Sanoat korxonalarining elektr ta`minoti” fanidan amaliy mashg`ulotlarning II-qismi uchun o`quv-uslubiy qo`llanma, ToshDTU; 2017. –96 b. 2. Қодиров Т.М., Алимов Ҳ.А. Саноат корхоналарининг электр таъминоти. Ўқув қўлланма. -Т.: ТошДТУ, 2006. 3. Qodirov T.M., Alimov H.A., Rafiqova G.R. Sanoat korxonalari va fuqaro binolarining elektr ta`minoti. O`quv qo`llanma, -T.: 2007. 4. Taslimov A.D., Rasulov A.N., Usmonov E.G. Elektr ta`minoti. O`quv qo`llanma. -T.: Ilm ziyo, 2012. 5. Xoshimov F.A., Taslimov A.D. Energiya tejamkorligi asoslari. O`quv qo`llanma. -T.: Voris-nashriyot, 2014. 6. Karimov X.G., Rasulov A.N., Taslimov A.D. Elektr tarmoqlari va tizimlari. O`quv qo`llanma. -T.: Tafakkur qanoti, 2015. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Конюхова Е.А. Электроснабжение объектов. Учебное пособие. -М.: Издательство ‘Мастерство’, 2001. 2. Кудрин Б.И. Электроснабжения промышленных предприятий. Учебник. -М.: Интермет Инжиниринг, 2005. 6 Аллаев К.Р. Энергетика мира и Узбекистана. -Т.: Молия, 2007. 7. Аллаев К.Р. Электроэнергетика Узбекистана и мира. -Т.: Фан ва технология, 2009. Islom Karimov nomidagi TDTUOF O’zg Varaq № Xujjat Imzo Sana Varaq 28