11- Mavzu: DIN MADANIYAT FENOMENI Reja: 1. Din, dinshunoslik, din falsafasi, teologiya, teosofiya, xudojo‘ylik tushunchalarining ma’nolari tahlili. 2. Qadimgi va milliy dinlar va ularning zamonaviy ko‘rinishlari. 3. Dunyo mamlakatlari va O‘zbekistonda vijdon erkinligi haqidagi qonun qabul qilinishining ijtimoiy madaniy ahamiyati. Mavzuga oid tayanch so‘zlar. Din, dinshunoslik, din falsafasi, teologiya, xudojo‘ylik, milliy din, din strukturasi, diniy ong, diniy faoliyat, diniy munosabat, diniy e’tiqod, ratsionallik, vijdon erkinligi, dinning siyosiylashuvi. budda, xinayana, maxayana, vidjrayana, dzen buddizm, xristianlik, pravoslavie, katolitsizm, protestantizm, konfessiya. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Muratov D., Alimov M., Karimov J., Najmiddinov J., Jo‘raev Sh. Dinshunoslik (o‘quv qo‘llanma), - “Complex Print” nashriyoti.,Toshkent 2019. 1-savol bayoni: Din, dinshunoslik, din falsafasi, teologiya, teosofiya, xudojo‘ylik tushunchalarining ma’nolari tahlilining bayoni: “Dinshunoslik” moduli talabalarga diniy va milliy qadriyatlarning tarixan mushtarakligi, ularning umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg‘unligini tushuntirish hamda diniy bag‘rikenglik madaniyatini shakllantirishdan iborat. “Dinshunoslik” dinni tarixiylik, xolislik asosida turli xalqlar hayotida tutgan o‘rnini ilmiy jihatdan, ma’naviy hayotning bir bo‘lagi sifatida yondoshib o‘rganadi. ”Dinshunoslik” moduli vazifasi esa - talabalarga hozirgi davrdagi dinlar haqida umumiy nazariy tushunchalar berish, davlat va din munosabatlari, dinlararo bag‘rikenglik g‘oyasi va madaniyati to‘g‘risidagi tasavvurlarini boyitish, shu bilan birga dinning jamiyatga ijtimoiy, ma’naviy, ruxiy ta’siri haqida bilimlar berishdan iboratdir. Dinlar tarixi, ular bilan bog‘lik jarayonlar, dinning inson hayotining turli jabhalari bilan o‘zaro ta’sirlashuvini o‘rganuvchi fan “Dinshunoslik” deb ataladi. Dinshunoslik sohalari- din fenomenologiyasi, din sotsiologiyasi, din psixologiyasi, din falsafasi, din antropologiyasi. 1.Din fenomenologiyasi bu fenomen, namoyon bo‘luvchi, ko‘zga ko‘rinuvchi narsa bo‘lib, fenomenologiya ko‘zga ko‘rinuvchi narsani sistematik shaklda o‘rganishdir. Demak, dinning ko‘zga ko‘rinuvchi, tashqarida aks etuvchi jihatlarini o‘rganuvchi ilm sohasi “Din fenomenologiyasi” deyiladi. 2.Din sotsiologiyasi bu dinning ijtimoiy hayotdagi ko‘rinishlarini o‘rganadi. Din jamoalarining jamiyat bilan bo‘lgan munosabatlarini asosiy mavzu sifatida tadqiq qiladi. 3.Din psixologiyasi bu inson faoliyatiga oid bo‘lgan diniy hayotning turli jihatlarini psixologik jihatdan o‘rganadi. Dinning inson ruhidagi hatti-harakatlariga atroflicha to‘xtaladi. Shaxsda din tuyg‘usi va hissining qanday kelib chiqqanligi va shakllanishini tadqiq qiladi. 4.Din falsafasi bu diniy hukmlarning mantig‘i va mohiyatini ochib berishdir. Xudoning mavjudligi bilan bog‘liq dalillarning tahlilini qiladi, bu dalillarning qanchalik asosli yoki asossiz ekanligi masalasini ko‘rib chiqadi. Din falsafasi dinning mohiyati, insonning diniy haqiqatlar bilan bo‘lgan bog‘liqligini o‘rganadi. 5. Din antropologiyasi bu dinlarning inson bilan aloqasining turli jabhalarini o‘rganuvchi soha. Uning asosi qadimgi miflarga borib taqaladi. Din antropologiyasi barcha dinlardagi inson haqidagi g‘oyalarni o‘rganib, tizimlashtiradi. Jumladan, barcha dinlar va diniy tasavvurlarda birinchi odamning paydo bulishi xudo yoki xudolar tomonidan yaratilish g‘oyasi bilan bog‘lanadi. Masalan, kadimgi Bobilda yaratilgan “Enum Elish” dostonida dastlabki inson xudolar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan urushdan so‘ng loy va qondan paydo bo‘lgani, qadimgi Misrdagi afsonalardan birida esa Xnum nomli iloh odamni kulolchilik charxi yordamida loydan yasagani aytiladi. Shu bilan birga, islom, xristianlik va yaxudiylik dinlarida ham insoniyat yagona Xudo tomonidan tuproqdan yaratilgani aytilib, ilk inson Odam yoki Adam deb nomlanadi. “Tarix otasi” nomini olgan Gerodot (mil. avv. V asr) o‘zi tadqiq qilgan xalqlarning dinlari haqida ma’lumotlar keltirgan. Islom olamida ham dinlarni o‘rganish buyicha tadqiqotlar uzoq tarixga borib taqaladi. Milodiy VII-VIII asrlardayoq diniy tortishuv (munozara)larni ichiga olgan “maqola”lar (keyinchalik “maqolot”), VIII -IX asrlardan e’tiboran esa boshqa dinlarga “raddiya”lar yozila boshlangan. Keyingi asrlardan esa “al-Firaq” (Firqalar), “ar-Radd” (Raddiya), “adDiyonot” (Dinlar) va “al-Milal” (Xalqlar) yo‘nalishidagi adabiyotlar vujudga kelgan. Din yo‘nalishida yozilgan ilk asar bu “al-Aro’ vad-diyonot” (E’tiqodlar va dinlar) kitobi hisoblanadi. Muallifi Xasan ibn Muso an-Navbaxtiy (vaf. 910 y.) Keyinchalik Mas’udiy (vaf. 957 y.) o‘zining “ad-Diyonot” (Dinlar), Masbihiy (vaf. 1029 y.) “Darkul bug‘yati fiy vasfid diyonoti val ibodoti” (Dinlar va e’tikodlar vasfida maqsad me’yori) kitoblarini yozganlar. Shuningdek Beruniyning (vaf. 1048 y.) “Tahqiqun ma lilhind min maqulatin, maqbulatin fil-aqli av marzulatin” (Aqlga maqbul yoki noma’qul bo‘lgan Hindistonga oid izlanishlardan) nomli kitobi ham shular sirasiga kiradi. -“Al-Firaq” (Firqalar) yo‘nalishida yozilgan kitoblarga Abu Mansur Abdulqodir Bag‘dodiyning (vaf. 1038 y.) “al-Farq bayn al- firaq” (Firqalar orasidagi farq) asari hamda Abul Maoliy Muxammad ibn Ubaydullohning (vaf. 1092 y.) “Bayn al-adyon” (Dinlar orasida) asarlarini kiritish mumkin. -“Al-Milal” yo‘nalishida Qozi Abu Bakr Baqilloniyning (vaf. 1012 y.) “alMilal van-nihal” (Dinlar va xalqlar), Abu Muxammad Ali Ibn Hazmning (vaf. 1064 y.) “Kitob al-fasl fi-l- milal va-l-axvoi va-n-nihal” (Dinlar, havo va xalqlar hakida ajraluvchi kitob), Abul-Fatx Muxammad ibn Abdulkarim Shahristoniyning (vaf. 1183 y.) “al-Milal va-n-nihal” asarlarini sanash mumkin. -“Ar-Radd” (Raddiya) yunalishida ham ko‘plab asarlar dunyo yuzini ko‘rgan. Ularga Imom Fazzoliyning (vaf. 1111 y.) “ar-Radd al-jamil” (Go‘zal raddiya), Ibn Kalbiyning (vaf. 819-821 y.) “Kitob al-asnam” (Butlar kitobi) nomli asarlarini alohida qayd etish lozim. Abu Rayxon Beruniyning «al-Osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya» («O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar»), «Hindiston», Muxammad ibn Abdulkarim Shahristoniyning «al- Milal va-n-nihal» («Dinlar va oqimlar»), Ibn Hazm Andalusiyning «al-Fasl fi-l-milal va-l-axvo va-n-nihal» («Dinlar, adashgan firqalar va mazxabni ajratish») kabi asarlari, shuningdek, Ibn Nadim (987-988) va Abul Xasan Omiriy kabilarning tadqiqot ishlari ko‘plab Yevropa tillariga tarjima kilingan edi. Bu asarlar «Dinshunoslik» fanining taraqqiyoti uchun fundamental manba bo‘lib xizmat kilgan. Ibn Nadim «Dinshunoslik fani hijriy IV-V asrlarga kelib mustaqil fan sifatida shakllandi», deb yozadi. Bu milodiy X-XI asrlarga to‘g‘ri kelib, aynan shu davrda Beruniy o‘zining «Hindiston» asarini yozgan. G‘arb mamlakatlarida dinshunoslik fani ko‘pincha nemis tilidagi «RELIGIONS WISSENSCHAFT» yoki ingliz tilidagi «HISTORY OF RELIGIONS» kabi atamalar bilan yuritiladi. Bu esa «Ixvon as-safo» risolalari, Beruniy va Shahristoniy asarlarida qo‘llanilgan (Dinlar ilmi) yoki (Dinlar tarixi) atamalarining harfiy tarjimasidir. Zamonaviy dinshunoslik esa bir yarim asrga yaqin davrga borib taqaladi. G‘arbda, zamonaviy ma’nodagi dinlar tadqiqotlari Maks Myuller (1823-1900) tomonidan boshlab berilgan. Olim 1856 yilda « Qiyosiy mifologiya» va 1870 yilda nashrdan chiqqan «Dinlarning asosi va shakllanishiga oid dars baholari» nomli asarlari bilan boshqa dinlarni tadqiq qilishga yo‘l ochgan va kattagina e’tibor qozongan. U Angliyadagi mashxur Oksford universitetida dinlar tarixidan ma’ruzalar o‘qigan. O‘zining «Sharqning mukaddas kitoblari tarjima silsilasi» asarida u ilk bora «religious studies» (dinshunoslik) so‘zini qo‘llagan. Myuller va uning zamondoshlari dinlarni ilmiy tadqiq qilishda filologiyani muhim deb bilishgan va dinning asl mohiyatiga faqatgina til orqali qilingan izlanishlar bilangina yetishish mumkin, degan fikrni olg‘a surgan. Din tushunchasiga olimlar tomonidan yuzlab ta’riflar berilgan. Bunda, turli soha va dunyoqarash egalari, o‘z sohalari va qarashlaridan kelib chiqib dinga ta’rif berishgan. Shu tufayli turfa xil ta’riflar yuzaga kelgan. Umuman olganda, olimlar muayyan e’tikod din deb atalishi uchun uch asosiy xususiyatga ega bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydilar. Bulardan birinchisi, g‘ayritabiiy iloh (yoki ilohlar) xakidagi tasavvurning mavjudligi. Xar bir dinda topinish ob’ekti - Xudo bo‘lishi shart hisoblanadi. Mavjud dinlardagi Xudo hakidagi tasavvurlarni shartli ravishda ikkiga - transsendent va immanent ilohlarga bo‘lish mumkin. Transsendent ilohlarga insonlar olamidan tashqarida, insonlarga hech qanday aloqasi bo‘lmagan, qusur va nuqsonlardan xoli Xudolar kiradi. Bunga misol sifatida tom ma’noda islom dinidagi Alloh taolo va qisman xristianlikdagi Ota Xudo, yaxudiylikdagi Yaxvelarni keltirish mumkin. Immanent ilohlar deganda esa tabiatning bir bo‘lagi sifatida tasavvur qilingan, insonlarga o‘xshab ketadigan, biroq g‘ayrioddiy yaratuvchilik, buzg‘unchilik, rizqlantiruvchilik kabi kuchlarga ega bulgan Xudolar kiradi. Bunday turdagi ilohlar ko‘pincha yo antropomorf (inson qiyofasida) yo zooantropomorf (yarim odam yarim hayvon) yoki zoomorf (hayvon) shaklda tasavvur kilinadi. Bunga misol sifatida Kadimgi Misr, Yunon, Rim sivilizatsiyalari, zamonaviy Hindiston, Xitoy, Yaponiya dinlarini sanash mumkin. Ikkinchisi, Xudo bilan insonlarni bog‘lab turuvchi kult yoki kultlar majmuasi. Yukorida aytilganidek xar bir dinda topinish ob’ekta - Xudo bulishi lozim. Yaratuvchi bilan insonni boglab turadigan ibodat va marosimlar majmui (qurbonlik, ro‘za, bayramlar) kult deb ataladi. Kultlar kundalik yoki mavsumiy, yakka tartibdagi yoki jamoaviy kabi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Jumladan, islom dinida «Namoz mo‘minning me’roji» (ya’ni Allox taoloning huzuriga ko‘tarilishi) hisoblansa xristianlikdagi «sirli marosimlar»da Mukaddas Ruhning o‘zi ishtirok etadi deb hisoblanadi. Shu tariqa, mavjud barcha dinlarda kultlar vositasida e’tiqodchilar o‘z ilohlari bilan bog‘lanadilar. Uchinchisi esa e’tiqodchilarni o‘zida jamlaydigan diniy tashkilotlarning mavjudligi. Diniy tashkilot, bu bir din izdoshlarining jamoaviy ravishda o‘z diniy rasm-rusum, ibodat marosimlarini o‘tkazadigan, diniy ta’lim oladigan muassasalaridir. Bu, islomda - masjid, madrasa, xristianlikda - cherkov, seminariya, yahudiylikda - sinagoga va xokazo. Din arabcha so‘z ekani barchaga ma’lum. Lekin, din tushunchasini to‘liq anglab olish uchun, uning xam lug‘aviy, xam istilohiy ma’nolarini alohida-alohida olib tanishib, tahlil kilish maqsadga muvofikdir. Arab manbalarida qayd etilishicha, din so‘zi («dana») fe’lidan yasalgan bo‘lib, «kimgadir buysunmoq, bo‘yin egmoq, itoat etmoq, kimdandir qarzdor bo‘lmoq, e’tiqod qilmoq, qilgan ishiga yarasha mukofotlamoq»; «diynun» so‘zi esa, «din, imon, ajr- mukofot, qilingan ishga yarasha berilgan haq» kabi ma’nolarni bildiradi. O‘zbek tili lug‘at adabiyotlarida «din» - ishonch, ishonmoq, e’tiqod, mulk, hukm, hisob, jazo, tadbir, bo‘ysunish, itoat qilish, ibodat, parhez, yo‘l tutish, odat qilish, e’tiqod qilish ma’nolarini bildirishi keltirib o‘tiladi. Islomdan avval turkiy xalklarning din tushunchasini ifodalash uchun turli davrlarda «darm», «nom» va «den» kabi so‘zlarni ishlatganlari ma’lum. Ulardan «drm», «darm» din, aqida ma’nosida sanskritcha (qadim hind tili) «dharma» (Pali tilida dhamma); «nom» din ishonch, qonun ma’nosida sug‘d tilidan kirib kelganligi aytiladi. O‘zbek tilidagi «din» ma’nosini beruvchi atamalar barcha tillarda mavjud. Jumladan, zardushtiylarning manbasi «Avesto»da «din» sifatida «daena», qadimgi fors pahlaviy tilida «den», «din», «dena», «daena» so‘zi ishlatilib, «yo‘l», «mazhab», «marosim», «uslub», «tarz» kabi ma’nolarni bildirgan. Ibroniy tilida istifoda qilinadigan «dath» so‘zi «din» tushunchasini ifodalash uchun umumiy termin bo‘lib, «hukm», «amr» va «qonun» ma’nolarini anglatgan. Rus tilida din ma’nosini anglatadigan «religiya» so‘zining kelib chiqishi borasida lug‘atlarda bir qancha yondashuvlar keltirib o‘tilgan. Ulardan ba’zilariga ko‘ra mazkur atama lotincha «religio» so‘zidan kelib chiqib, «diyonat, dindorlik, taqvodorlik, xudojo‘ylik, mo‘minlik, taqvo, muqaddas narsa yoki joy, qadamjo, ziyoratgoh, ibodat-topinishsig‘inish va u bilan bog‘liq diniy marosimlar» degan ma’nolarni anglatadi. Ikkinchi guruh tilshunoslar «religio» so‘zi semantik, ma’no va morfologik jihatdan «relegere» so‘zi bilan bog‘lik bo‘lib, «yangidan to‘plamok, yangidan tanlashga kirishmoq, qayta ishlab chiqish uchun oldingi sintezga qaytish» kabi ma’nolarni anglatadi, deb ta’kidlaydilar. Dinning jamiyatdagi funksiyalari: 1. Dunyoqarashni shakllantirish, 2. Kompensatorlik, 3. Kommunikativlik, 4. Regulyativlik, 5. Integrallash - dezintegrallash, 6. Madaniyatni targ‘ib qilish (kulturotransliruyuщaya), 7. Legitimirallashtirish-legitimiralni olib tashlash. 1. Dunyoqarashni shakllantirish funksiyasi dinda inson, jamiyat, tabiatga nisbatan aniq bir qarashlarning turlari mavjudligi tufayli amalga oshiriladi. Diniy dunyokarash Yaratganga nisbatan eng oliy tuyg‘u va mezonlarni belgilaydi. 2. Kompensatorlik funksiyasi ham odamlarning ongini qayta shakllanishini, ham turmushning ob’ektiv shart-sharoitlarini o‘zgartirishdagi cheklanish, qaram bo‘lish va ojizlikni to‘ldiradi. 3. Kommunikativlik funksiyasi muloqotni ta’minlaydi. U ham diniy, ham diniy bo‘lmagan faoliyat va munosabatlarda vujudga keladi, axborot almashish, o‘zaro ta’sir ko‘rsatish, insonni inson tomonidan idrok etish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. 4. Regulyativlik funksiyasi ma’lum bir g‘oyalar, qadriyatlar, yo‘l- yo‘riqlar, stereotip qoliplar, fikrlar, an’analar, rusumlar, institutlar orqali individ, guruh va jamoalarning faoliyati, munosabatlari, ongi va axloqini boshqarishdan iborat. 5. Integratsion-dezintegratsion funksiyasi individ, guruh va institutlarni bir tomondan birlashtiradi, boshqa tomondan ularni ajratadi. Integratsiya shaxslar, ayrim ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar, bir butun jamiyatdagi barqarorlik va chidamlilikni saqlasa, dezintegratsiya uni zaiflashishiga olib keladi. Integratsion funksiya ma’lum bir ma’noda yagona diniy e’tikod mavjud bo‘lganda amalga oshiriladi. Agar shaxslarning diniy ongi va xulq-atvorida bir-biriga muvofik bo‘lmagan g‘oyalar, ijtimoiy guruh va jamiyatda bir-biriga qarama-qarshi konfessiyalar paydo bo‘lsa, dinning funksiyasi dezintegratsion bo‘ladi. 6. Madaniyatni targ‘ib qilish funksiyasi diniy madaniy qadriyatlarni saqlash va ko‘paytirish, ilmiy- ma’naviy merosni nasldan naslga qoldirish vazifalarini bajaradi. 7. Legitimlashtirish-delegitimlashtirish funksiyasi ba’zi jamoat tartiblari, institutlar, munosabatlar, me’yorlar, namunalarni majburiyat sifatida qonuniy qilish yoki ularning ba’zilarini qonundan chiqarish vazifalarini amalga oshiradi. Dinlarni tasniflash 1. Sakramental (diniy marosim va rasm-rusumlarga tayanuvchi)din; 2. Profetik (Payg‘ambarlarga tayanuvchi) din; 3. Mistik (ruhiy olamga yo‘naltirilgan) din. Ioakim Vax (Joachim Wach), dinlarni «asoschisi bor dinlar», «an’anaviy (rasm-rusumli) dinlar»ga, Gustav Menshing esa «milliy dinlar», «jahon dinlari» ko‘rinishida ikkiga bo‘ladi. Annemari Shimmel esa dinlarni - ilk-qabilaviy, milliy, jahon dinlari, deb uchga bo‘ladi. Islom ulamolari dinlarni, «hak» va «botil» yoki vahiyga tayanuvchi ilohiy dinlar, vahiyga tayanmaydigan tabiiy dinlar kabi ikkiga bo‘lishgan. Ibn Xazm (vaf. 456/1064) va Shahristoniy (vaf. 548/1183) kabi musulmon tadqiqotchilari, haq dinlar uchun «milal», botil dinlar uchun esa « «nihal» so‘zlarini ishlatishni ma’qul deb topishgan. Dinlarni mintaqaviy tasniflash 1. Qitalarda tarqalishiga ko‘ra Afrika, Osiyo, Yevropa, Amerika va Avstraliya dinlari tarzida tasniflash. 2. Jug‘rofiy mintaqasiga ko‘ra Sharq dinlari va G‘arb dinlari tarzida tasniflash. Shark dinlariga hinduiylik, buddaviylik, konfutsiylik, sintoiylik, daolik va boshka uzok sharq dinlari kiritiladi. Farb dinlariga yahudiylik, xristianlik va islom dinlari kiritiladi. Aslida islom dinini Farb yoki Sharq dini deb bo‘lmaydi. U jug‘rofiy jihatdan Sharqda yuzaga kelib, G‘arb mamlakatlarida ham keng tarqalgan. Yahudiylik va xristianlik ham aslida Sharq dinlari bo‘lib, Yakin Sharqda vujudga kelgan va Farb mamlakatlarida keng yoyilgan. 3. Qadimgi dinlar siyosiy mintaqalarga ko‘ra Mesopotamiya dinlari, Suriya mintaqasi dinlari, Kichik Osiyo yoki Onado‘li dinlari, Fors dinlari tarzida tasniflanadi. 4. Dinlarning mamlakatlar hududlariga ko‘ra Falastin dinlari, Arabiston yarim oroli dinlari, Meksika dinlari, hind dinlari, Xitoy dinlari, Yapon dinlari tarzida tasniflanadi. Hozirgi kunda din tipologiyasida dinlarning kuyidagi tasniflari mavjud: - tarixiy-geografik jixatga kura; -etnik jixatga ko‘ra; - e’tikod kiluvchilarining soniga ko‘ra; - hozirgi davrda mavjudligi jihatidan (tirik va o‘lik diniy tizimlar) va xokazo. Bugungi kunda, dinshunoslikka bag‘ishlangan adabiyotlarda asosan qo‘yidagi tasnif keltiriladi: 1.Primitiv diniy tasavvurlar (urug‘-qabila dinlari) - totemistik, animistik tasavvurlarga asoslangan, o‘z urug‘idan chiqqan sehrgar, shaman yoki qabila boshliqlariga sig‘inuvchi dinlar. Ular millat dinlari va jahon dinlari ichiga singib ketgan bo‘lib, hozirda Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi ba’zi qabilalarda saqlanib qolgan; 2.Millat dinlari - ma’lum millatga xos bo‘lib, boshqa millat vakillari o‘ziga qabul qilmaydigan dinlar. Ularga yahudiylik (yahudiy millatiga xos), hinduiylik (hindlarga xos), konfutsiychilik (xitoy millatiga xos), sintoiylik (yaponlarga xos) kiradi; 3.Jahon dinlari - dunyoda eng ko‘p tarqalgan, kishilarning millati va irqidan qat’i nazar unga e’tiqod qilishlari mumkin bo‘lgan dinlar. Ular safiga odatda buddaviylik, xristianlik va islom dinlarini kiritadilar. Bundan tashqari dinlar ta’limotiga ko‘ra monoteistik - yakkaxudolik (yahudiylik, islom) va politeistik - ko‘pxudolik (hinduiylik, konfutsiychilik) dinlari va xokazolarga bo‘linadi. Dinshunoslikka oid zamonaviy tadqiqotlarda yahudiylik, xristianlik va islom dinlarini Ibrohimiy dinlar (Avraamicheskie religii) yoki samoviy dinlar deb atash ham kuzatilmoqda. E’tiqod lug‘aviy mazmuniga ko‘ra, qat’iy ishonch degan ma’no beradi. Biroq e’tiqodning lug‘aviy emas, atamaviy (istilohiy) mazmunini olsak, u juda ko‘p mazmunli tushuncha ekaniga amin bo‘lamiz. E’tiqod faqat diniy mazmunga emas, dunyoviy, ya’ni nodiniy mazmunga ham ega.Diniy mazmunda u asosan imonni, imon talablariga, din farzlari va ahkomlariga og‘ishmay amal qilishni anglatadi. Dunyoviy mazmunda esa muayyan axloqiy, siyosiy, huquqiy, falsafiy, ilmiy g‘oyalarga, me’yorlarga qat’iy ishonchni, ularga sodiqlikni, butun kuch-g‘ayrati, aql-zakovati, irodasini halol yashashga safarbar eta olish, qiyinchiliklardan cho‘chimaslik, yutuqlardan esankiramaslikni bildiradi. E’tiqod har qanday bilim emas, balki qat’iy ishonchga aylangan, inson dunyoqarashining tamal toshini hosil qiluvchi bilimlardir. Bu ilm diniy yoki dunyoviy yoxud ularning ma’lum darajadagi qorishuvi bo‘ladimi, qat’iy nazar, e’tiqodning mazmunini belgilaydi. Ilmsiz e’tiqod yo‘q, bo‘lishi mumkin ham emas. Ilmni biz, tafakkur xususiyatlaridan kelib chiqib, ratsional (aqlga mantiqqa xos) va irratsional (aqlga, mantiqqa unchalik mos kelmaydigan) ilmlarga ajratamiz. Ratsional ilmning yuksakroq darajasi kundalik hayotiy tajriba yordamida emas, balki o‘qish, turli fanlar asoslarini o‘rganish, o‘z sohasiga oid fan yutuqlaridan xabardor bo‘lish orqali shakllanadi. Irratsional ilm aniq dalillarni noaniq, taxminiy dalillar bilan aralashtirib yuborish, ba’zan g‘ayritabiiy, xurofot va bid’at, mistika, botil qarashlar va biryoqlama murosasiz hissiyotga berilish tufayli paydo bo‘ladi. E’tiqodning ilg‘orligi yoki qoloqligi, insonparvarligi yoki xudbinligi, liberalligi yoki totalitarligi va boshqa ko‘plab xususiyatlari uning mazmunini tashkil etuvchi ilmga bog‘liq. Ikkilanish va shubha bilan qaralgan ilm e’tiqod emas. Ilgari inson qattiq ishongan tushunchalarga, g‘oyalarga nisbatan hayotiy tajribasi, bilimi ortishi, ilm-fan taraqqiyoti natijasida shubha tug‘ilsa, ular e’tiqod maqomini yo‘qotadi. Islom dinida e’tiqodni «Aqiyda» so‘zi arabcha «aqada» fe’lidan olingan bo‘lib, bir narsani ikkinchisiga mahkam bog‘lash ma’nosini anglatadi. Bu so‘zning jami (ko‘plik shakli) «aqoid» bo‘ladi. Islom aqiydasi musulmon insonni ma’lum bir narsalar bilan mahkam bog‘lab turadigan e’tiqodlar majmuasidir. Bu ilmning maqsadi – dinga bo‘lgan ishonchni, diniy aqiydalarni qat’iy dalillar ila isbotlash va ular to‘g‘risidagi shubhalarni rad qilishdir. Yangi milodiy asrga kelib jahon sahnasida qarashlar, o‘lchovlar, munosabatlar o‘zgarib ketdi. Hatto «globalchilik, terror, tamaddunlar ixtilofi» degan yangi atamalar paydo bo‘ldi. Yangi asr kishisining, ayniqsa yoshlarning ongi va qalbini zabt etish uchun jiddiy kurash boshlandi. Bu yo‘lda butun dunyoni qandaydir «fobiya»lar bilan qo‘rqitish har qachongidan kuchaydi. Ana shu ixtiloflar to‘fonida Islom va musulmonlarga «loy sochish» ham avjga mingani kuzatilmoqda. Mana shunday tahlikali, bezovta zamonda yoshlar o‘zlarini qanday tutishlari, kimga va nimaga suyanishlari, kimga ergashishlari kerak? Eng avvalo, ulardan aqidada mustahkam bo‘lish talab etiladi. Mashhur shoirimiz So‘fi Ollohyor «Aqida bilmagan shaytona eldur, Agar ming yil amal deb qilsa, yeldur», deb bejizga yozmagan. Odamlar musulmonlik da’vo qilishsayu, mo‘minmiz, deb ko‘krakka urishsayu, ammo aqidalari, imonlari zaif bo‘lsa oson aldanishadi. Aqida poydevori bo‘sh zaminga, qiyshiq qilib qurilsa, g‘animlar qalblarini osongina zabt etadi. Uncha jon koyitmay hidoyat yo‘lidan, haq yo‘ldan adashtirib yuboradi. Islomni kitob o‘qish bilangina tanimoqchi bo‘lganlar adashishga mahkumdir. Bundaylar silsilaga mansub bir ustoz ko‘rmay, o‘zlaricha bir necha oyat yo hadisni yodlab olishadi-da, «ulug‘ olim darajasiga ko‘tarildik», deb o‘ylashadi. Bularning ham haq yo‘ldan adashib, zalolatga kirib ketishlari oson bo‘lib qoladi. Allakimlar nayrangiga uchib, ular aqidasini qabul qilgan, haq nima, botil nima – ajratib olganidan keyin iztirob va nadomatlarda qiynalgan yoshlar borligi ayon. Dunyo hayotidagi tansiq yillarini xatolar girdobida g‘arq qilib yubormasliklari uchun yoshlarga qarata Payg‘ambarimizning (sollallohu alayhi va sallam): «Diningizni kimdan o‘rganayotganingizga qarang», degan ko‘rsatmalarini eslatib qo‘yish joiz. Rasulullohdan (alayhissalom) buyon davom etib kelayotgan olimlar silsilasini ustoz qilib olganlar aslo adashishmaydi. Bu Ahli sunnat val jamoa tuzib chiqqan va asrabavaylab kelayotgan aqida, e’tiqod va shariat yo‘lidir. Hazrati Abu Hanifadan: «Kimlar Ahli sunnatga mansub?» deb so‘rashganida, «Ikki shayxni tan olgan, ikki kuyovni tan olgan va mahsisiga mas’h tortgan Ahli sunnatdandir», degan ekanlar. Bilishsa, ikki shayx hazrati Abu Bakr Siddiq va Umar ibn Xattob, ikki kuyov esa Usmon ibn Affon va Ali ibn Abu Tolib ekanlar. Bundan kelib chiqadiki, kim dinida mo‘tadil o‘rta yo‘lni olib boraman desa, Islomning to‘g‘ri yo‘ldagi to‘rt xalifasini tan olib, ular ishini va yo‘lini davom ettirishi hamda shariat hukmlarini og‘ishmay bajarishi lozim ekan. Turli tafriqalarga bo‘linish, haq yo‘lda adashishlarning yana bir yo‘li sunnatni tark etish, mazhabsizlik hamda mutaassiblik balosidir. Islom qonunlarini buzib qo‘yishdan taqvo qilgan o‘tmishdagi buyuk allomalarning to‘qson to‘qqiz foizi mazhabga sodiq bo‘lgan. Hatto ixtilof avj olgan o‘n to‘rtinchi asrda yetishib chiqqan Ibn Taymiyya, Ibn Qayyum kabi o‘zgacha fikrlilar ham chalasavod musulmonlarga faqihlar yordamisiz ijtihodga qo‘l urishni tavsiya etishmagan. Alloh taolo mo‘min-musulmonlarga shunday xitob qiladi: «Dinlarini bo‘lib, firqa-firqa qilib olgan kimsalardan (bo‘lmang)! Har bir hizb-firqa faqat o‘z oldilaridagi narsa bilan xursanddirlar» (Rum, 32). Payg‘ambarimiz Muhammaddan (alayhissalom) rivoyat qilingan hadisi sharifda bunday deyilgan: «Mana bu ummat yaqinda yetmish uch firqaga ajraladi. Yetmish ikkitasi do‘zaxda va bittasi jannatdadir». «Ey Rasululloh, shu bittasi kim?» deb so‘rashdi. «Ahli sunnat val jamoa», dedilar» (Imom Termiziy rivoyati). Hazrati Payg‘ambarimizning ummatlari yetmish uch firqaga bo‘lindi. Yetmish ikki firqa zalolatda qolib halok bo‘ldi. Faqat to‘rt fiqhiy mazhabni (hanafiy, shofi’iy, molikiy, hanbaliy) birlashtirgan «Ahli sunnat val jamoa» mazhabi salomatda qolib, najot topdi. Hozir yer yuzidagi jami musulmonlarning salkam to‘qson uch foizi ana shu haq yo‘ldagi mazhabda turibdi. Ahli sunnat jamoatidan zarracha ayrilgan kishi islomiyatdan uzoqlashgan bo‘ladi. Aqoid ilmi o‘z tarixining turli bosqichlarida sharoit va tushunchalardan kelib chiqib bir necha nomlar bilan atalgan. Dastlabki vaqtda Islomiy ilmlarning barchasi bitta «Islom» nomi ostida edi. Keyinroq undan har xil ilmlar o‘ziga xos nom bilan ajrab chiqa boshladi. Aqoid ilmi ham o‘zining oxirgi nomida barqaror bo‘lguncha bir necha ismlarni almashtirdi. «al-Fiqh-ul-Akbar». Aqoid ilmiga «al-Fiqhul Akbar» nomini bergan kishi Imomi A’zam Abu Hanifa rahmatullohi alayhdirlar. U kishi aqoid bo‘yicha bir kitob imlo qilib, uni «al-Fiqhul Akbar» deb nomlaganlar. Bu kitob chop qilingan. Hanafiylar va boshqalar tomonidan o‘rganiladi. Aslida fiqh so‘zi bir narsani nozik-nozik joylarigacha aniq va to‘liq fahmlashni anglatadi. Namoz, ro‘za, oldi-sotdi, boshqa muomalalar kabi amaliy shar’iy hukmlarni aniq va to‘liq o‘rganuvchi ilmga fiqh deb aytiladi. Shar’iy aqiydaviy ahkomlarni aniq va to‘liq o‘rganuvchi ilmga esa «al-Fiqh ul Akbar» – katta fiqh, deb aytiladi. Chunki shu ilm bo‘lmasa, uni tushunib yetilmasa, qilgan amallar ham muroddagidek bo‘lmaydi. Shuning uchun ham amaliy fiqh – kichik fiqh, aqiydaviy fiqh – katta fiqh hisoblanadi. «Ilm-ul Kalom». Bu ism aqoidning eng mashhur ismidir. Bu ism o‘zidan oldingi ism, «al-Fiqhul Akbar» ismi bilan bir asrda, ya’ni ikkinchi hijriy asrda zohir bo‘lgani ko‘rinadi. Chunki bu ism Imom Abu Hanifa va Imom Molik, Imom Shofe’iy va boshqalardan rivoyat qilingan. Ular o‘z ijtihodlarida ilmi Kalom va mutakallimlarga tegishli hukmlar haqida bahs yuritganlar. «Ilmi kalom» ismining ishlatilishiga e’tiqodiy bahslarning eng mashhuri, bahs qiluvchilar o‘rtasida eng ko‘p nizolarga sabab bo‘lgani va ixtiloflar keltirib chiqargani, Allohning kalomi haqidagi masala shu ilmda o‘rganilganidandir. «Ilmi Usuliddin», ya’ni, Islom shariati va dindan olingan e’tiqodiy hukmlarni bahs qiluvchi ilm, degani. Chunki bu ilm asl bo‘lib, boshqa diniy ilmlar unga ergashadi. Bu nom ham ikkinchi hijriy asrda chiqqan bo‘lib, Alloh taoloning «Uning asli sobitdir, far’i-shoxi esa osmondir» oyatidan olib shar’iy hukmlarni asllarga va far’larga taqsim qilingandan keyin kelib chiqqan. Bu ismni birinchi bo‘lib ishlatgan shaxs Imom Abul Hasan alAsh’ariydirlar. U kishi o‘z kitobini: «Al-Ibona fil usulid Diyana» deb nomlaganlar. Keyin esa Abdul Qodir al-Bag‘dodiy al-Ash’ariy «Usul ud din» kitobini yozgan. «Ilmut Tavhid» Tavhid faqat ilohiy sifatlardan biri bo‘libgina qolmay, balki barcha sifatlarni jamlovchi Allohga loyiq bo‘lgan va Allohning zotida undan o‘zgacha loyiq bo‘lmagan hamma narsalarni bayon qiluvchi narsadir. Bu ism o‘ninchi hijriy asrdan keyin keng tarqaldi. Davlat bilan din (diniy tashkilotlar) o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning turli shakllari mavjud bo‘lib, ular bugunga kelib quyidagi uchta asosiy turkumga ajratiladi: 1.Identifikatsion model. Bunday modelni biz, misol uchun, Daniya, Angliya, Gresiya, Shvesiya, Finlyandiya, Norvegiyada (ya’ni Yevropa ittifokining deyarli uchdan bir qismida), Saudiya Arabistoni, Bruney qirolligi, Katar, Eron islom respublikasida kuzatishimiz mumkin. 2. Separatsion , ya’ni davlat dindan ajratilganligiga asoslangan model. Davlat bilan din o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishning bu turiga AQSh, Fransiya, Niderlandiya, Turkiya, MDH, davlatlari, jumladan O‘zbekiston Respublikasi kabi davlatlarni misol sifatida keltirish mumkin. 3. Kooperatsion - neytralitet modeli. Germaniya, Ispaniya, Italiya, Belgiya, Luksemburg, Avstriya kabi mamlakatlarida o‘z aksini topgan. 1.Identifikatsion model muayyan tarixiy shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda, Yevropaning ayrim mamlakatlarida davlat dinini rasmiy belgilash prinsipiga amal qiladi. Jumladan, hozirgi kunda anglikan cherkovi (rasmiy nomlanishi - Angliya cherkovi) davlat maqomiga egadir. Qirolikdagi diniy tashkilotlarning o‘rni-mavqei bir qator parlament tomonidan qabul kilingan qonunlar hamda davlat va diniy tashkilot o‘rtasidagi kelishuv-bitimlari bilan belgilanadi. Shunday hujjatlardan eng muhimi - 1534 yili qabul qilingan «Suprematiya (ustuvorlik) to‘g‘risidagi akt»dir. Unga binoan qirol anglikan cherkov rahbari hisoblanadi (1952 yildang buyon qirolicha). Monarx hukumat tavsiyasiga binoan yepiskoplarni tayinlaydi. Bunday yepiskoplarning aksariyat qismi lordlar palatasining a’zolaridir. Barcha din xizmatchilaridan san (diniy unvon)ga bag‘ishlash jarayonida qirolga itoatkorlik to‘g‘risida qasamyod qilishi talab qilinadi. Shuningdek, cherkovning muhim hujjatlari, shuningdek anglikan cherkovining Bosh sinodi qarorlari, qonuniy kuchga kirishidan avval, parlament tomonidan tasdiqlanishi va qirol tomonidan ma’qullanishi lozim. Anglikan cherkovi xizmatchilari tomonidan rasmiylashtirilgan nikohlar yuridik kuchga ega. Diniy tashkilot o‘zining barcha mablag‘larini bevosita emas, balki «Cherkov vakolatdorlari» nomli davlat moliyaviy tashkiloti orqali tasarruf etadi. Bu tashkilot qo‘lida Angliya cherkoviga rasmiy tegishli bo‘lgan barcha moliya-mablag‘lar to‘planadi. Shvesiya, Daniya va Norvegiyada diniy tashkilotning maqomi boshqa mamlakatlarda bo‘lgan maqomidan jiddiy farq qiladi. Skandinaviya mamlakatlarining xarakterli belgisi - protestantizmning qat’iy ustuvorligi hisoblanadi - bu mamlakatlarda aholining 90 foizidan ko‘progi protestant cherkoviga mansubdir. Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarining aksariyatida davlat dini sifatida islom dini e’tirof etilgan bo‘lib, ko‘pincha, bu haqda ularning nomlarida ham ko‘rsatiladi: Pokiston Islom Respublikasi, Eron Islom Respublikasi. Shu bilan birga islom Afgoniston, Misr, Iroq, Jazoir, Tunis va Iordaniyada ham davlat dini sifatida e’tirof etilgan. 1979 yili 23 dekabrda tasdiqlangan Eron Islom Respublikasining Konstitutsiyasida aytilishicha, «Eronda 12 ta imomlarning mavjudligini nazarda tutuvchi ja’fariya mazhabi rasmiy din sifatida e’tirof etiladi hamda bu koida abadiy o‘zgarmas bo‘lib qoladi» (12-modda). «Barcha fuqarolik, moliyaviy, iqtisodiy, ma’muriy, madaniy, harbiy, siyosiy va boshka qonun- qoidalar islom normalari asosida belgilanishi lozim» (4-modda). Qirol bir vaqtning o‘zida hukumat rahbari, oliy bosh qo‘mondon va diniy rahbar sifatida namoyon bo‘ladigan, mutlaq teokratik monarxiyaga Saudiya Arbistonini misol qilib keltirsa bo‘ladi. Bu mamlakat Konstitutsiyada Qur’oni karim va Payg‘ambar alayhis-salom sunnatlari har qanday normadan ustun ekani e’tirof etilgan. Saudiya Arabistonida mahalliy aholi to‘liq islom diniga e’tiqod qiladi. Shuningdek, Makka va Madina shaharlariga islomdan boshqa dinga e’tiqod qiluvchi shaxsning kirishi taqiqlanadi. Qirollikda sud hokimiyati asosan shariat sudlari tomonidan Qur’on ko‘rsatmalariga amal qilgan holda amalga oshiriladi. Isroilda esa yahudiylik davlat dini bo‘lib, bu mamlakatda din davlat mexanizmining bir qismi sifatida o‘z aksini topgan. Mamlakatda yagona konstitutsiya mavjud bulmay, uning o‘rniga Knesset tomonidan qabul qilinadigan qonunlar amal qiladi. 1952 yilgi qonunga binoan Isroil fuqaroligi yahudiylikdan boshqa dinga e’tiqod qiluvchi yoki umuman dinsiz yahudiylarga berilmaydi. Sinagoga va ravvinatning jamiyat turli sohalardagi aralashuvi nihoyatda keng bo‘lib, ular o‘zlari tomonidan chiqarilgan turli ko‘rsatmalar orqali e’tiqod qiluvchilar hayotining turli jabhalarini tartibga soladi. 2. Ayrim mamlakatlarning konstitutsiyalarida diniy tashkilotning davlatdan ajratilganligi (separatsion model) mustahkamlangan bo‘lib, bunda davlat dinni o‘z fuqarolarining shaxsiy ishi sifatida ko‘radi. Separatsion model vakillaridan bo‘lgan AQShda davlat va dinning bir-biri ishlariga ikki tomonlama aralashmaslik, diniy jamoalarning erkinligi, diniy konfessiyalar o‘rtasida ishlarning betaraf ekanini nazarda tutuvchi diniy tashkilotning davlatdan qat’iy ajratilishi tamoyili keng yoyilgan. Diniy tashkilotning davlatdan ajratilishi prinsipi boshqa shaklda ham namoyon bo‘lishi mumkin. Yevropada bunday tizim diniy tashkilotga qarshi kurash jarayonlari natijasi sifatida shakllandi. XIX asr davomida Fransiyada davlat-din munosabatlari hamkorlikdan butunlay uzilishga qadar uzgarib, 1905 yildan cherkov davlatdan rasmiy ravishda ajratiladi. Shunga bog‘liq ravishda 1905 yili Fransiyada qabul qilingan qonun qo‘yidagi larni tan oladi: 1. Vijdon va e’tiqod erkinligi; 2. Davlat tomonidan diniy tashkilotlar va ularni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlanishining taqiqlanishi; 3. Barcha dinlarga, hech bir istisnosiz teng munosabatda bo‘lish. Fransiyada qabul qilingan dinning davlatdan ajratilishi to‘g‘risidagi qonun diniy marosim va urf-odatlarni bajo ksltirish davlat hokimiyati ruxsati va nazorati bilan amalga oshirilishini belgilab qo‘ydi. 3.Kooperatsion, ya’ni neytralitet modeliga Germaniya federativ respublikasini misol tariqasida keltirish mumkin. GFR da davlat bilan diniy tashkilot o‘rtasidagi munosabatlarda davlat hokimiyatining ustuvorligi e’tirof etilgan. Veymar Konstitutsiyasi davridan boshlab Germaniyada davlat- cherkov munosabatlari sekulyarlik tamoyiliga asoslanadi. Shuningdek, davlat hokimiyati bilan diniy tashkilot munosabatlarida muayyan masofa saqlanadi. Hozirgi kunda bunday masofani «neytralitet» termini bilan atash odat bo‘lgan. Hozirgi kunda davlatcherkov munosabatlari GFR Asosiy konunining 140-moddasi asosida tartibga solinadi. O‘z navbatida konstitutsiyaning mazkur moddasi 1919 yilgi Veymar Konstitutsiyasining 136-139, 141- moddalaridan tashkil topgan. Mazkur qoidalarga binoan GFR da davlat biror dinga rasmiy davlat dini maqomini bermaydi. GFRda diniy mashg‘ulotlar davlat bilan diniy tashkilot o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning o‘ziga xos ifodasi bo‘lib, diniy mashg‘ulotlar davlat bilan diniy tashkilotning umumiy ishi sifatida e’tirof etiladi. GFR Konstitutsiyasining 7moddasiga binoan, ommaviy maktablarda diniy ta’lim majburiy predmet sifatida o‘qitiladi. Ko‘rib chiqilayotgan model doirasida 1920 yilgi Avstriya konstitutsiyasida ham o‘ziga xosliklar bor. Unda ham vijdon va e’tikod erkinligi to‘liq e’tirof etiladi. Avstriyada xam, GFRda bo‘lgani kabi, cherkov davlatdan ajratilmagan. Katolik cherkovi davlat maqomiga ega bo‘lmasa-da, diniy sohada hukmronlik qiladi va mafkuraviy hayotning turli jabhalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. E’tiqod qiluvchilarning taxminan 90% ni katoliklar tashkil etadi. Yuqoridagi davlatlar misolidan ko‘rinib turibdiki, xorijiy mamlakatlarda diniy tashkilotlarning huquqiy maqomini, davlatning dinga, vijdon va e’tiqod erkinligiga bo‘lgan munosabatini tartibga soluvchi konstitutsiyaviy va qonunchilik normalari nihoyatda turli-tumandir. Konstitutsiyalar odatda, diniy tashkilot bilan davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabat asoslari, jamiyatda dinning tutgan o‘rni bilan bog‘liq masalalarni tartibga soluvchi maxsus moddalarni, ayrim hollarda esa bir-butun bo‘lim va boblarni ham o‘zida aks ettiradi. Umuman olganda esa, konstitutsiyalar konfessiyalar va e’tiqod qiluvchilar huquqlarining kafili bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekistonda tarkib topgan davlat va din o‘rtasidagi munosabat o‘z mohiyati, mazmuni va hukukiy asoslariga ko‘ra separatsion modelga, ya’ni davlatdan din, umumta’lim maktablaridan diniy ta’limning ajratilganligi va vijdon erkinligi, konfessional bag‘rikenglik ta’minlanganligiga asoslanadi. O‘zbekiston dunyoviy davlat bo‘lib, mamlaktimizda din davlatdan alohida bo‘lib, bu haqda mamlakatimiz Konstitutsiyasining 61-moddasida shunday deyiladi: «Diniy tashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi». Bu g‘oya «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi Qonunning 5-moddasida ham mustahkamlangan bo‘lib,unda ham dinning davlatdan ajratilganligi, hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo‘l qo‘yilmasligi belgilab qo‘yilgan. Bu esa mamlakatimizda davlatning diniy ishlarga, dinning esa davlat ishlariga (qonun hujjatlarida ko‘rsatilgan holatlar bundan mustasno, albatta) aralashmasligini anglatadi. Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasi demokratik prpnsiplarga sodiqligini ifodasi sifatda davlatning din va diniy tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatda qo‘yidagi pritsiplarga amal qilishini e’lon kildi: - dindorlarning diniy tuyg‘ularini hurmat qilish; - diniy e’tiqodlarni fuqarolarning yoki ular uyushmalarining xususiy ishi deb tan olish; - diniy qarashlarga amal qiluvchi fuqarolarning ham, ularga amal qilmaydigan fuqarolarning ham huquqlarini teng kafolatlash hamda ularni ta’qib qilishga yo‘l qo‘ymaslik; - ma’naviy tiklanish, umuminsoniy axloqiy qadriyatlarni qaror toptirish ishida turli diniy uyushmalarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun ular bilan muloqot qilish yo‘llarini izlash zarurati; - dindan buzg‘unchilik maqsadlarida foydalanishga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligini e’tirof etish. Bu tamoiyllar davlatimizda sekulyarizatsiya va resekulyarizatsiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etmoqda. 2-savol bayoni: Milliy dinlar va ularning zamonaviy ko‘rinishlari: Dunyodagi eng qadimiy milliy dinlardan biri bo‘lgan Yahudiylik taxminan mil.avv. 2 – ming yillikda Misrda paydo bo‘lgan. Ushbu din ta’limotiga ko‘ra, Xudo 400 yil davomida Misrda qullikda saqlanib kelgan Ibrohim avlodlarini ozod qilib, Misr yerlaridan olib chiqib ketgan Muso (Moshe)ga Sinay tog‘ida vahiy yubordi va yahudiylik dini yuzaga keldi, deb hisoblanadi. Hozirda dunyo bo‘yicha taxminan 15–20 million kishi yahudiylikka e’tiqod qiladi. Ulardan 4,4 millioni Isroilda, 6 millioni AQShda, qolganlari esa Yevropa va dunyoning boshqa mamlakatlarida istiqomat qiladi. Yahudiylikning muqaddas kitoblarida Bani Isroil bilan Tangri orasidagi “ahd”ga keng o‘rin berilgani uning engmuhim xususiyatlaridan biridir. Shuning uchun ham, bu din “Ahd” dini sifatida ham e’tirof etiladi. Yahudiylik yagona Xudoga, muqaddas kitobga va payg‘ambarlarga imon keltirilishi bilan milliy dinlardan, milliylashtirilishi bilan esa, ilohiy dinlardan ajralib turadi. Yahudiylikda diniylik va milliylik o‘zaro birlashib ketgan bo‘lib, ularni bir–biridan alohida tushunish mumkin emas. Yahudiylik dini vakillari tarixiy va adabiy – badiiy manbalarda “yahudiy”, “ibroniy” va “isroil o‘g‘illari” kabi nomlar bilan tilga olinadi. Bani Isroilning 12 qabilasiga asos solgan, deb hisoblanadigan Is’hoq payg‘ambarning o‘g‘li Ya’qubning 12 o‘g‘lidan birining ismi “Yuda” yoki “Yahuda” bo‘lgan degan taxmindan kelib chiqqan holda uning ismiga monand ravishda “yahudiy” atamasi shakllangan. Muso payg‘ambarning “Biz senga qaytib, yolvordik” so‘zlariga tayanib bayon etilgan boshqa bir taxminga ko‘ra, yahudiy so‘zi arabcha “ av ”shityaq“ ,bilo‘b naqqich bilek nadigazo‘ )adoh(”“ داهtavba qilish” ma’nolariga ega. Tarixiy manbalarda “ibroniy” atamasi (ibr. “Ibri” – “narigi tomonning odami, kelgindi”) Frot va Iordan daryolarining narigi tarafidan kelgan ko‘chmanchilarga nisbatan ishlatilgan. Bu nom Falastinning Kan’on o‘lkasida yashovchi mahalliy xalq tomonidan Yahudiylarga nisbatan ham ishlatilgan va davrlar o‘tib, ushbu ikki so‘z sinonimlarga aylangan. Yahudiylarning o‘zlari orasida keng tarqalgan qarashlarga ko‘ra, “Isroil” atamasi “Xudo bilan kurashib uni yenggan” degan ma’noni anglatadi. “Ibtido” kitobining 32 – bobi 28 – matnida keltirilishicha, bugungi kunda barcha yahudiylarga nisbatan ishlatiladigan “Isroil o‘g‘illari” nomi Ya’qub payg‘ambarga Xudo tomonidan berilgan. Yuqoridagi kabi yondashuvlarni umumlashtirgan holda mutaxassislar orasida bu xalq Kan’on (Falastin)ga joylashishdan oldin yahudiy, Kan’onda ibroniy, keyinroq esa Bani Isroil deb nomlangan va ushbu uch atama bir–birining o‘rniga ishlatilgan, degan qarashlarda muayyan yakdillik mavjudligini alohida qayd etish lozim. Umuman olganda, yahudiylikda nasl–nasab otaga emas, balki onaga qarab belgilanishidan kelib chiqqan holda yahudiy onadan tug‘ilganlar boshqa din tanlamaydilar. Agar boshqa millat vakillari yahudiylikka o‘tishni istasa, unda u ruhoniylar tomonidan belgilab qo‘yilgan diniy qonun– qoidalarga itoat etishi shart hisoblangan. Har bir din asoslarini qamrab oladigan manba lar mavjud. “Tanah” va “Talmud” Yahudiylikning ana shunday manbalaridan hisoblanadi. “Tanah” (xristianlarda “Qadimgi ahd”) “Tora” (“Tavrot”), “Naviim” (“Payg‘ambarlar”) va “Ketuvim” (“Kitoblar”) kabi uch bo‘limdan tashkil topgan. “Tanah” nomi esa, ana shu uch bo‘limning ibroniycha bosh harflarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Mazkur manba “Kitve kodesh” (“Muqaddas kitoblar”), deb ham yuritiladi. “Tanah” (“Qadimgi ahd”) xristianlikning ham muqaddas kitobidir. Shunday bo‘lsa–da, ularning bo‘limlari borasida juz’iy farqlar uchraydi. Jumladan, “Bibliya”da “Qadimgi Ahd” 39 ta kitobni o‘z ichiga olsa, yahudiylikda ba’zi qismlar birlashtirilgani uchun 24 ta kitobdan tashkil topgan. “Tanax”ning birinchi bo‘limi “Tora” (ibr. – qonun, amr, dars, rahbar)ning o‘zi besh kitobdan iborat. U Xudo tomonidan Muso payg‘ambarga Tur tog‘ida tahminan mil. avv. 1571 yilda nozil qilingan, deb e’tiqod qilinadi. Yahudiylikda mil. avv. 586 yilda ravvinlar va yahudiy dini arboblari tomonidan jamlangan “Bobil Tavroti”ga tayanilsa, xristianlikda uning yunon tiliga tarjima qilinishi natijasida “Yunon Tavroti”, shuningdek, tarjima qilishda 72 ta yahudiy ruhoniy ishtirok etganidan kelib chiqib “septuaginta” deb nomlangan “Tavrot”ga asoslaniladi. Besh kitobdan iborat “Tavrot”ni ifodalash uchun ibroniycha “Humash”, yunoncha “Pentateukhos” (penta: besh, teukhos: kitob), G‘arb tillarida pentakok (Pentateuch– Pentateuque) kabi so‘zlar ishlatiladi. 50 bobdan iborat “Ibtido” (ibr. – “Bereshit”) kitobi “Tavrot” tarkibidagi birinchi kitob hisoblanadi. Unda ilk inson va koinotning yaratilishidan to isroil xalqining Misrga kelib joylashishigacha bo‘lgan voqealar tadrijiy ravishda bayon qilingan. 40 bobdan iborat “Chiqish” (ibr. – “Shemot”) kitobida esa, isroil xalqining Muso boshchiligida Misrdan chiqishi va shu voqea bilan bog‘liq tafsilotlar hikoya qilingan. 27 bobdan iborat “Loviylar” (ibr. – “Vayikra”) kitobida esa, yahudiylik dinining asosiy axloqiy asoslari va diniy ko‘rsatmalar, gunohlarning kafforati, iste’moli harom qilingan narsalar, taqiqlangan nikohlar, diniy marosimlar, bayramlar va qurbonliklar bilan bog‘liq masalalar yoritilgan. Bani isroilning cho‘lda o‘tkazgan hayoti va boshdan kechirgan hodisalari, qoya toshdan suv chiqarilishi, o‘lim va ilon vositasida shifo topish bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlar esa 36 bobdan iborat “Sonlar” (ibr. – “Bamidbar”) kitobida keltirilgan. Musoning o‘limi, dafn etilishi, tutilgan aza va shu kabi masalalarni o‘z ichiga olgan 34 bobdan iborat “Ikkinchi qonun” (ibr. – “Dvarim”) kitobi esa “Tavrot”ning so‘nggi qismini tashkil etadi. “Tanax”ning 2–bo‘limi bo‘lgan “Naviim” kitobi 8 bobdan iborat. Unda Hokimlar (ibr – Shoftim), I va II–Samuel, I va II Qirollar (ibr. – Malaxim), Yoshu’a, Yirmiyax, Ixzqiyol, Hashu’, Yo‘el, Amos, Ovadya, Yonah, Miha, Nahum, Xavakuk, Tzefaniya, Xagai, Zakariyyo, Malaxi kabi payg‘ambarlar faoliyati, jumladan, ularning yakkaxudolik g‘oyasini targ‘ib qilish borasidagi harakatlari, hayot yo‘llari va amallari haqida so‘z boradi. “Ketuvim” kitobi esa, Tehilim (Zabur), Mishle (Sulaymoninng Masallari), Iyov (Ayyub), Shir ashirim (Nashidalar nashidasi), Kohelet (Voiz), Rut, Ester, Yeremyaning marsiyalari, Doniyol, Uzayr va Nehemya, Divre Ayamim (I va II Tarixlar) kabi qismlardan iborat bo‘libularda ibodat vaqtida o‘qiladigan duolar, shuningdek, tarixiy voqealar bayon qilingan. “Tavrot”ning sharihi sifatida e’tirof etiladigan “Talmud” (ibr. – “o‘rganish”) og‘zaki tarzda avloddan avlodga o‘tib kelgan. Keyinchalik ularni unutish xavfi paydo bo‘lishi yahudiylikning kelajagiga tahdid sola boshladi. Bundan tashvishga tushgan yahudiy ruhoniylari og‘zaki bo‘lgan “Talmud”ni yozma shaklga keltirganlar. “Talmud” yahudiylar uchun “Tavrot” kabi ahamiyatga ega bo‘lib, uning vahiy va ilhom mahsuli ekaniga ishonilib, uni inkor qilgan kishi yahudiy, deb e’tirof etilmaydi. Qadimdan “Talmud”ning hajmiga alohida e’tibor berishgan. Shuning uchun ham, mavjud “Talmudlar”ning barchasi 2947 varaq va 5894 betdan iborat. “Talmud” “Mishna” (ibr. – “o‘rganish”, “ta’limot”) va “Gemara” (ibr. – “xotima”) kabi ikki bo‘limga bo‘linadi. 190–200 yillar oralig‘ida patriarx Yahuda ha–Nasi (135– 220) tomonidan jamlangan “Mishna”da Xudo tomonidan Sino tog‘ida Musoga vahiy qilingan yahudiylikning diniy, axloqiy asoslari bayon etilgan, deb e’tiqld qilinadi. “Gemara” esa, “Mishna”ning bayoni va sharhidir. Umuman olganda, ovqatlanish, kiyinish, ozodalik, kun tartibi, ibodatlar, marosimlar va bayramlarga taalluqli masalalarni o‘z ichiga olgan “Talmud”da yahudiylik marosimlari tizimi ishlab chiqilgan, deyish mumkin. Shuningdek, unda yahudiylar butun umri davomida qat’iy amal qilishi va bajarishi lozim bo‘lgan 248 ta buyruq va 365 ta taqiq ham mavjud. Tug‘ilgan o‘g‘il farzand sakkiz kunligida xatna qilinishi, faqat maxsus qassob – shoyixet tomonidan diniy qoidalarga muvofiq so‘yilgan go‘shtnigina iste’mol qilish, erkaklarning bir rangdagi (sidirg‘a) matodan uzun qilib tikilgan, cho‘ntaklari beldan pastda joylashgan kiyim kiyishi, boshni hatto uyquda ham yopib yotishi zarurligi haqidagi talablar shular jumlasidandir. Ibodat paytida “Talmud”da keltirilgan 248 ta buyruq va 365 ta taqiqqa amal qilishlarini o‘z zimmalarigaolganlarning ifodasi sifatida qirg‘oqlarida 613 ta tugun tugilgan maxsus ibodat choyshabi – “tales”ni yelkalariga tashlab olishlari ham, ushbu talablarning yahudiylar hayotida nechog‘lik ulkan ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatadi. Yahudiylik dini ta’limoti. Yahudiylik ta’limoti Xudo tomonidan Musoga nozil qilingan “O‘n (10) amr”ga rioya qilishga asoslanadi. Ularning e’tiqodiga ko‘ra, O‘n amr Muso payg‘ambarga Tur tog‘ida ikki marta tushirilgan bo‘lib, “Tavrot”ning “Chiqish” va “Ikkinchi qonun” kitoblaridan o‘rin olgan. Bu xususda “Chiqish” kitobining 32–bobida: “So‘ngra Xudovand Musoga so‘zlashuvdan forig‘ bo‘lganidan keyin, Sino tog‘ida ikkita shahodat lavhasini berdi. Xudovandning qo‘llari bilan yozilgan ikkita tosh lavha...” deyilgan. Yahudiylarga ko‘ra, Muso o‘z qavmini qo‘llari bilan yasalgan buzoqqa sig‘inayotganini ko‘rib, bundan g‘azablanib, uni uloqtirib tashlab sindirganidan keyin Xudo qo‘yidagi O‘n amrni qayta tushirgan: – Dunyoni yaratgan, yakka–yu yagona Yahvedan boshqa iloh yo‘qligiga imon keltirish; – Yahvedan boshqaga ibodat qilmaslik; – Xudoning nomini bo‘lar bo‘lmasga tilga olavermaslik; – Shanba kunini muqaddas bilib, u kunda dam olish; – Ota–onani hurmat qilish; – Qotillik qilmaslik; – Zino qilmaslik; – O‘g‘rilik qilmaslik; – O‘z yaqinlari (yahudiylar) haqqiga yolg‘on guvohlik bermaslik; – O‘z yaqinlari uyiga, ayoliga, quliga, hayvonlariga, umuman unga tegishli bo‘lgan narsalarga ko‘z olaytirmaslik. Shanba kunini muqaddas, deb bilish yahudiylar nazdidagi eng muhim e’tiqodlardan biridir. Bu borada “Ibtido” kitobida: “Shanba kunini muqaddas deb bilishing uchun eslagin. Olti kun ishlab, ishingni qilib olasan. Ammo yettinchi kun, Xudovandning dam olish kunidir. Sen va o‘g‘ling ham hech qanday ish qilmaysan. Qizing, quling, joriyang, uyingdagi mehmoning ham. Chunki olti kunda Xudovand osmon, yer, dengiz va ulardagi barcha narsalarni yaratdi. Yettinchi kun esa dam oldi. Shuning uchun ham, Tangri sabt (shanba) kunini muborak qildi va ulug‘ladi”. Ibodat va marosimlari: Ma’lumki, har qanday dinning asosiy ruknlari tizimida ibodat masalasi alohida va o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Yahudiylikda ibodat (“avoda she–ba–lev” ibroniycha – “Qalb xizmati”), tong, peshin va shom paytida qilinadigan kundalik hamda shanba kuni sinagogada bo‘lib o‘tadigan haftalik ibodatdek ikki shaklga bo‘linadi. Haftalik ibodat (Shabat–Sabt) juma kuni Quyoshning botishi bilan boshlanadi va shanba kuni nihoyasiga yetadi. Shanba kuni olov yoqish, ishlash, hatto transportdan foydalanish ham taqiqlanadi. Yahudiylik ta’limotiga ko‘ra, Xudo olamni olti kunda yaratib, yettinchi kuni dam olgan. Shuning uchun ham, yahudiylar yettinchi – shanba kunini dam olish va ibodatga bag‘ishlaydi. Sinagoga (yun. “jamlanish”; ibr. – “beyt kneset” – “jamlanish o‘yi”)da ibodatlar, balog‘atga yetgan (o‘n uch yosh) va kamida o‘nta erkak kishidan iborat jamoat bo‘lganda o‘tkaziladi. Bunga “Minyan” deyiladi. Ruhoniy yoki jamoatdan biron kishi boshqaradigan ibodat vaqtidagieng muhim lahza “Tavrot” o‘ramalarining tugunlar ichidan chiqarilishi va ruhoniy tomonidan o‘qilishidir. Ovozni chiqargan holda “Tavrot”dan parchalar o‘qish sinagogadagi ibodatlarning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Yahudiylarda faqatgina sinagogada emas, uyda ham ibodat qilinadi. Uylarda kirish eshigining yuqorisida “mazuza” deb nomlangan, uzun bir quvur ichiga o‘rama holida qo‘yilgan “Tavrot”dan jumlalar yozilgan qutichalar osilgan bo‘ladi. Uyga kirish va chiqishda yahudiylar “mazuza”ga tegib barmoqlarini o‘padilar. Yahudiylarga ko‘ra, “mazuza” ularni yovuz ruhlar yomonligidan saqlaydi. Uyda olib boriladigan ibodat vaqtida boshga bosh kiyim, ustga esa chakmon tashlanadi. Duolarning eng muhimi sanalgan 16 tasi oyoqda tik turgan holda aytiladi. Boshqalarini o‘qiyotganda tiz cho‘kish, vujudni tebratib turish kabi harakatlar qilinadi. Sinagogalar iqlim, mintaqa yoki konkret madaniyat ta’sirida turli me’moriy uslublarda qurilishi mumkin. Lekin barcha sinagogalarda albatta, uch unsur joy olishi shart. Ular: Aron Kodesh, Ner Tamid va Bimadir. Quddusga yo‘nalgan muqaddas sandiq (shkaf) – Aron Kodesh ichida “Tavrot” tumorlari saqlanuvchi maxsus joy bo‘lib, u masjiddagi “mehrob”ga o‘xshash vazifani bajaradi va kirish eshigining to‘g‘risida bo‘ladi. Ner Tamid esa – (ibr. “abadiy shamchiroq”) sinagogada “Tavrot” solingan sandiq ro‘parasida joylashgan bo‘lib, doimo yonib turuvchi shamchiroqdir. Singogalarda Ner Tamid Menorani eslatib turuvchi ramz sifatida qo‘yiladi. Bima (yoki teva, almemar) esa – sinagoganing markazida joylashgan, “Tavrot” o‘qiladigan minbardir. Diniy marosim va bayramlar ham sinagogalarda amalga oshiriladi. Yahudiylarda Rosh Ashona, Yom Kipur, Pesax, Shavuot, Sukkot, Simxa Tora, Purim, Hanukka va boshqa shu kabi diniy va milliy bayramlar (ibr. –Yom tov – yaxshi kun) mavjud. Rosh Ashona (ibr. – “yil boshi”). Yahudiy milliy taqvimiga ko‘ra yangi yil bayrami tishre (sentabr–oktabr) oyining birinchi va ikkinchi kunlarida nishonlanadi. Yahudiylik ta’limotiga ko‘ra, bu kunda ilk inson Odam yaratilgan va shu kunda Xudo tomonidan berilgan taqiqni buzib, jannatdan chiqarilgan. Bu insonga chiqarilgan ilk hukm edi. Shundan buyon mazkur kunda Xudo bandalari ustidan hukm chiqaradi. Masalan, yangi yilda kimning vafot etishi va kimning yashashi o‘lim yoki hayot kitoblariga yoziladi. Biroq, mazkur kunlarda o‘yin–kulgu qilinmay, 10 kun davomida istig‘for aytib, ibodat qilish orqali insonning nomi o‘lim kitobiga emas, balki hayot kitobiga yozilishiga erishish mumkin. O‘n kun davom etgan Rosh Ashonaning oxirgi kunida Yom Kipur bayrami nishonlanadi. Bu kuni hech qanday ish qilinmay, faqat ibodat bilan mashg‘ul bo‘linadi. Yahudiylar Yom Kipurda ro‘za tutishlari, sinagogada nadomatlar bilan yig‘lab qilgan gunohlariga tavba qilishlari shart. Ularning e’tiqodiga ko‘ra, Rosh Ashonada rejalashtiriladigan insonning bir yillik taqdiri Yom Kipurda qilingan ibodat va tavbasiga qarab belgilanadi. Pesax (Pasxa) yillik bayramlar orasida eng e’tiborlisi bo‘lib, nisan (mart–aprel) oyininng o‘n beshinchi kunidan boshlanib, sakkiz kun davom etadi. Ushbu bayram yahudiylarning Misrdagi qullikdan ozod bo‘lganlari munosabati bilan nishonlanadi va mazkur kunlarda xamirturishsiz non “massa” iste’mol qilinadi. Buni tanovul qilish bilan har bir yahudiy ota– bobolariningMuso boshchiligida chekkan mashaqqatlarini his qiladi, deb hisoblanadi. Pesaxdan keyingi 50–kuni sivon (may–iyun) oyining 6–7 kunlari yahudiylar ikki kun davom etadigan Shavuot (Sheviot) (ibr. – haftalar) bayramini nishonlaydilar. Shavuot dastlab dehqonchilik bayrami bo‘lgan, keyinchalik Sinay tog‘ida Musoga “Tavrot”ning berilishi munosabati bilan nishonlangan. “Talmud”da keltirishicha, Xudo Shavuotning birinchi kechasi O‘n amrni tushirgan. Shuning uchun ham, mazkur kunlarda “Tavrot”, “Talmud” va shu kabi muqddas yozuvlaridan saralab jamlangan “Tikun”ni o‘rganishga alohida e’tibor beriladi. Sukkot (chodirlar bayrami) yahudiylar Misrdagi qullikdan ozod bo‘lganlaridan so‘ng, cho‘lda chodirlarda kun kechirganlarini xotirlab o‘tkaziladigan marosim. Qadimda yahudiylar mazkur marosim kunlarida Quddusga ziyoratga borganlar. Bugunga kelib bu an’ana tusidan chiqqan. Sukkot tishre (sentabr–oktabr) oyining 15–kunidan boshlanib 7 kun davom etadi. Yahudiylar bu muddat davomida an’anaviy ravishda, o‘z uylarining oldiga chodir quradilar. Har yili bir marta “Tavrot” o‘qib chiqilib, oxirida Sukkot boshlanishining 9–kuni xatm bayrami “Simxat Tora” (ibr. “Tavrot quvonchi”) nishonlanadi. Har bir yahudiy xonadonida “Tavrot” bo‘lib, unga nisbatan hurmat hamma narsadan ustun turadi. Biror yig‘ilishda “Tavrot” yerga tushirib yuborilgudek bo‘lsa, u yerda bo‘lganlarning barchasi kafforati evaziga 30 kun ro‘za tutishlari shart bo‘lib qoladi. Milliy xususiyatga ega Purim (Shirinlik bayrami) adar (fevral–mart) oyining 14–kuni nishonlanadi. Ushbu bayram Quddusda 1 kun, boshqa joylarda esa 2 kun davom etadi. Bu bayram Ester ismli qiz tufayli yahudiylarning Eronda qatliomdan qutilib qolishlari sharafiga bag‘ishlanadi va unda ko‘ngilochar bazmlar uyushtirilib, shirinliklar tarqatiladi. Hanukka (ibr. – “yangilanish”, “yoritish”) yahudiylarning Suriya qiroli Antiokas ustidan qozongan g‘alabalari sharafiga bag‘ishlangan bayram hisoblanadi. 168–yilda yahudiylarning Salavkiylarga qarshi olib borgan kurashlari asnosida, yunonlar ibodatxonaga bostirib kirib, u yerdagi yog‘larning barini iflos qilib tashlaydilar. Yahudiylar g‘alaba qozongach, ibodatxonada menorani yoqish uchun, atigi bitta idishda bir kunga yetadigan toza yog‘ topadilar. Shunda mo‘jiza yuz berib, bir kunga yetadigan yog‘ bilan sakkiz kun davomida menora yoniq turadi. Kislav (noyabr–dekabr) oyining yigirma beshinchi kunidan boshlanib 8 kun davom etadigan bu bayramning odatiy kunlardan birgina farqi hanukkiya deb nomlangan to‘qqiz shoxali shamdondan har kuni bittasining yoqilishidir. Yahudiylikda dafn marosimi ham muayyan o‘ziga xosliklarga ega. Inson vafot etgach, qarindoshlari maxsus kiyim kiyib (bu urf asosan ortodoksal oqimda saqlangan), sham yoqishadi. Mayyitni oq kafanga o‘rab, “Kaddish” (oromiycha – “Muqaddas”, sinagogalarda o‘qiladigan ibodat duosi)ni o‘qiydilar. O‘lik chiqqan xonadonda bir hafta davomida aza tutilib, uydan tashqariga chiqilmaydi. Bir yil o‘tgach, mayyitni xotirlab “yil marosimi” (“Yorsayt”) ni o‘tkazib, maqbaraga qabr toshi o‘rnatadilar. Yom– kipur, Sukkot, Pesax bayramlarida marhumlarni xotirlab “Yizkor” deb nomlanadigan maxsus duolar o‘qiladi. Yahudiylikda yuqoridagilardan tashqari mustaqillik, motam kuni hisoblangan “Tisha be av” va boshqa shu kabi milliy, diniy va tarixiy mazmunga ega bo‘lgan bir qancha bayram va marosimlar bo‘lib, ularni nishonlashda oqim va firqalarda ba’zi bir juz’iy farqlar kuzatiladiBarcha dinlarda bo‘lgani kabi yahudiylikda ham uzoq tarixiy taraqqiyot davomida ichki bo‘linishlar yuzaga kelgan. Xususan, mutaxassislar shartli ravishda ularni uch guruhga – saduqiylik, farziylik va essaniniylarni o‘z ichiga olganklassik, hasidiylik, qaroim kabi oqimlardan iborat o‘rta asr va islohotchi, konservativ kabi oqimlarni qamrab olgan zamonaviy oqimlarga ajratishadi. Saduqiylik klassik oqimlar orasida, muayyan o‘ziga xosliklari bilan boshqalardan farqlanadi. Mazkur oqimning vakillari asosan yirik yer egalari, yuqori qatlam vakillari (aristokratlar)dan iborat bo‘lgan. Saduqiy atamasi Sulaymon payg‘ambar podshohlik qilgan davrda ruhoniy bo‘lgan Sadoka (Sadok) nomidan kelib chiqqan. Voqelikka ratsionalistik yondashuv saduqiylikda bir qator aqidaviy o‘ziga xosliklarni keltirib chiqargan. Xususan, ruhning abadiy emasligini ta’kidlash, insonning qayta tirilishi, farishtalarning mavjudligini inkor etish, ular barcha narsaga ratsional ko‘z bilan qarab, Xudo bandalarining ishiga aralashmaydi, har bir inson taqdirini o‘zi yaratadi, deb hisoblash unga xos xususiyatlardan hisoblanadi. Farziylar (ibr. – “perushim” – “ayri bo‘lish”, “nopokliklardan uzoq bo‘lish”, “sharhlash”) oqimi mil. avv. II asrda e’tiqod va amalda saduqiylikka muxolif ravishda yuzaga kelgan. Shuningdek, saduqiylikdan farqli ravishda, farziylarning o‘zagini qo‘yi tabaqa vakillari va kambag‘allar tashkil etgan. Yahudiylik qonun–qoidalariga qattiq rioya qilinishini talab qiladigan ushbu oqim Xudo har bir narsani nazorat qilishi, bandaga xos hur irodaning mavjudligi, o‘limdan keyin qayta tirilish, jannat, jahannam, farishtalarning borligi, jazo va mukofotning borligiga ishonishga asoslanadi. Issiyim ya’ni Essaniylar saduqiylik va farziylik bilan bir davrda paydo bo‘lgan klassik oqimlardan biridir. “Issiyim” so‘zi tarixiy matnlarda uchramasa–da, manbalarda uning “dindor zohidlar” ma’nosini anglatishi ko‘proq ta’kidlanadi. Essaniylarning e’tiqod asoslari farziylarnikiga yaqin bo‘lib, ular insonlarning taqdiri oldindan yozib qo‘yilganini, qayta tirilishni va farishtalarning mavjudligini va e’tirof etadilar. Xususan, farishtalar – muqaddas mavjudotlar, “Osmon o‘g‘illari”, amalga oshiradigan ishlariga qarab “Nurlar qiroli”, “Zulmat farishtasi”, “Ozodlik farishtasi”, “Mastemah (shayton)”, “Saqlovchi farishtalar” kabi sinflarga ajratiladi. Shuningdek, ularning ta’limotiga ko‘ra, inson vafot etgandan so‘ng, uning ruhi osmonga ko‘tarilib, yaxshi ruhlar abadiy baxtli hayot kechiradilar, yomon ruhlar esa, qahraton sovuqda azoblanadilar. Shuning uchun ham, har bir essaniy o‘z hayotida doimo yaxshi amal qilishga, axloqiy normalarga qat’iy rioya etishga harakat qilishi lozim, deb hisoblanadi. XVIII asrning birinchi choragida yuzaga kelgan hasidiylik (ibr. – “dindorlar”) o‘rta asr oqimlar ichida alohida o‘rinni egallaydi. Uning asoschisi Baal Shem Tov dinning mohiyatiga aql bilan emas, balki his–tuyg‘ular orqali erishiladi, degan tamoyildan kelib chiqib, shariat qonunlarini o‘rganishni emas, balki diniy hissiyot va axloqni birinchi o‘ringa qo‘ygan edi. Shu bilan bir qatorda, hasidiylar shanba va bayram kunlari “Shtrayml” nomli telpak kiyishlari bilan boshqa oqimlardan ajralib turadi. Umuman olganda, hasidiylar hayotning barcha jabhalarida axloq normalarga qattiq rioya etib, “Tavrot”da belgilangan bo‘yruqlarni bekamu kust bajarishga harakat qiladilar. “Islohotchi yahudiylik” zamonaviy oqimi XIX asr boshlarida Germaniyada yuzaga kelgan. Nemis ruhoniylari Abram Geyger (Abraham Geiger) va Moses Mendelson (Moses Mendelsohn)larning Markaziy Yevropada yashovchi yahudiylarni o‘zlari yashayotgan mamlakatning madaniyatiga moslashishga chaqiriqlari ushbu oqim yuzaga kelishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu islohotchilik harakati Yevropada yuzaga kelgan bo‘lsa–da, tom ma’nodagi oqim sifatida AQShda shakllandi, deyish mumkin. Bugungi kunda, islohotchi yahudiylar soni Isroilda taxminan5–6 ming kishi bo‘lsa, AQShda yashovchi yahudiylarning 40 foizini tashkil qiladi. “Islohotchi yahudiylik” “ortodoksal”cha qarashlarni o‘zlariga qabul qilmaydilar. “Islohotchi yahudiylik”ka xos xususiyatlar 1885–yilda qabul qilingan Pitsburg (Pittsburg) platformasi nomini olgan qarorda o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, “yahudiylar endi bir xalq (millat) emas, balki bir jamoatdir, qadim yahudiy shariatidan faqatgina zamonaviy hayot tarziga mos bo‘lganlarigina qabul qilinishi mumkin”. Shunday yondashuvdan kelib chiqib, masalan, shabat kuni ibodati yakshanba kuniga ko‘chirilgan. Shuningdek, islohotchi yahudiylikda sinagogada ayollar erkaklar bilan yonma–yon o‘tirib ibodat qilishlari hamda ruhoniy sifatida marosimlarni boshqarishi ham mumkin. Bundan tashqari ibodat vaqtida bosh kiyim kiyish majburiyati yo‘q. Boshqa e’tiqod vakillari bilan nikoh munosabatlariga kirishishga monelik qilinmaydi. Ota– onasidan qaysi biri yahudiyligidan qat’i nazar, farzand ham yahudiy, deb e’tirof etiladi. Islohotchi yahudiylikka javob sifatida konservativ yahudiylik yuzaga kelganini ham qayd etish lozim. 1885 yilda qabul qilingan Pitsburg platformasi qarorlariga qarshi chiqqan Gamburgning bosh ruhoniysi Isaak Bernays (Isaac Bernays) va Zakariyo Franklen (Zacharia Franklen) boshliq bir guruh muxolif ruhoniylar asos solgan oqim o‘zining nufuzi va ergashuvchilari soni jihatidan AQShda islohotchi, Isroilda esa ortodoksal yahudiylikdan keyingi o‘rinda turadi. Bugungi kunda konservativ yahudiylik galaxa (yahudiy shariati majmuasi)ni ijtimoiy hayotda dasturulamal deb hisoblaydi. Islohotchilardan farqli ravishda konservativ yahudiylikda boshqa e’tiqod vakillari bilan oila qurish qabul qilinmaydi va faqat yahudiy onadan tug‘ilgan bola yahudiy deb hisoblanadi. Yuqoridagilardan tashqari Rekonstruktiv yahudiylik, Messian yahudiylik, Shanbachilar kabi yana bir qator oqimlar bo‘lib, ular asosan XIX asrda yuzaga kelgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, ilk sinagoga Buxoroda VIII asrda qurilgan. XII asrgacha yahudiylar aholining himoya qilinuvchi qatlami – zimmiylar deb atalib, ularga alohida mahallalar qurib, o‘z jamoalari bilan tinch–osuda yashashga sharoit yaratib berilgan. Sayohatchi Veniamin Tudelskiy o‘z kundaliklarida yozib qoldirishicha, 1170 yilda birgina Samarqandda 30 000 yahudiy yashagan. XVI asrda Eronda yahudiylarga qarshi olib borilgan harakatlar natijasida ularning ko‘pchiligi Markaziy Osiyodan panoh topgan. Bu Markaziy Osiyoda yashayotgan yahudiylar sonining yanada oshishiga zamin yaratgan. Yahudiylarning Markaziy Osiyo mintaqasida uzoq vaqt mobaynida tinch–totuv yashashi va bu yerlarga bog‘lanib qolishi ularning tarkibida “buxoro yahudiylari” deb ataladigan qatlamni vujudga keltirdi. Ular, asosan, fors tilining Samarqand–Buxoro dialektlarida so‘zlashishgan. Yahudiylarning yurtimizga kirib kelishi Ikkinchi jahon urushi davrida yanada kuchaydi. Ma’lumotlarga ko‘ra, o‘sha yillari Rossiya, Moldaviya, Ukraina va Belorussiyadan deyarli 180 ming yahudiy O‘zbekistonga ko‘chib keldi. Bugungi kunda yahudiylar asosan Buxoro, Samarqand va Toshkent kabi yirik shaharlarda istiqomat qiladilar. Mamlakatimizda Adliya vazirligidan ro‘yxatdan o‘tgan 8 ta yahudiy sinagogasi, 5 ta yahudiy milliy–madaniy markazi, shuningdek, Yahudiylar tarixi muzeyi faoliyat olib bormoqda. 3-savol bayoni: Dunyo mamlakatlari va O‘zbekistonda vijdon erkinligi haqidagi qonun qabul qilinishining ijtimoiy madaniy ahamiyati. O‘zbekistonda vijdon erkinligini ta’minlanishi. Vijdon erkinligi tabiiy huquq va erkinliklar sirasiga kiruvchi, har bir shaxsning ajralmas huquqlaridan biridir. Shaxsning tabiiy huquqlari davlatning insonga bergan «tuhfasi» emas, balki insonning munosib turmush va hayot tarzini tanlash bilan bog‘lik real imkoniyati hisoblanadi. Shu bilan birga, tabiiy huquqdar jumlasiga kiruvchi erkinliklarni qonun chiqaruvchi o‘zi xohlaganda qisqartirishi yoki cheklashga ham haqli emas. Chunki bu huquqlar insonlarga tabiatan (Xudo tomonidan) berilgan in’om sanaladi. Vijdon erkinligi ham xuddi shunday. Huquqiy mezonda vijdon tushunchasi «vijdon erkinligi» shaklida keladi. O‘zbekistonning asosiy qomusi - Konstitutsiyada «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi» (31-modda), degan qoida mustahkamlangan. Ba’zi hukukiy adabiyotlarda «vijdon erkinligi» o‘znida «e’tiqod erkinligi» tushunchasini ham uchratish mumkin. Aslida e’tiqod» (arabcha «i’taqada» fe’lidan) so‘zi ham ko‘p ma’noli so‘zlar jumlasiga kirib, ishonch, imonli bo‘lish, ko‘ngilda tasdiqlash ma’nolarini beradi. E’tiqod erkinligi ham vijdon erkinligi singari shaxsning biror dinni ixtiyor etib, unga e’tiqod qilishi huquqinii anglatadi.. Lekin bu huquq vijdon erkinligi koidalari ruxsat beradigan dahriy bo‘lish huquqini kafolatlamaydi. Shu kabi farqlar sababli ayrim davlatlar qonunchiligida (musulmon arab mamlakatlarida) vijdon erkinligi emas, e’tiqod erkinligi kafolatlangan. Shunga asosan agar inson amal qilib turgan dinidan chiqadigan bo‘lsa, ayrim hollarda qonuniy jazo sanksiyalarining qo‘llanilishi ham e’tiqod erknnligining o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsatadi.Tinglovchilarga “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonun, Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi (18-moddasi)ni va Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqapo Pakt (19-moddasi)ni tahlil qilib bering. Konfessiya so‘zi (lotincha – “confessio”) o‘zbek tiliga aynan tarjima qilinganda “e’tiqod qilish”, degan ma’noni anglatadi. Mutaxassislar hozirgi kunda dunyoda taxminan 1000 dan ortiq diniy konfessiyalar mavjud, deb hisoblaydilar. Sekta so‘zi,muayyan diniy, siyosiy yoki falsafiy qarashlarga ergashuvchilar guruhini anglatadi. Diniy sekta deganda ma’lum bir dindagi rasmiy aqidalarga zid ravishda ajralib chiqqan yoki mavjud dinlar va konfessiyalarga umuman aloqasi bo‘lmagan holda din bayrog‘i ostida faoliyat ko‘rsatadigan guruhlar tushuniladi. Missionerlik - bir dinga e’tiqod qiluvchi xalqlar orasida boshqa bir dinni targ‘ib qilish. Prozelitizm - bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri biron bir dinga ishongan fuqaroni o‘z dinidan voz kechishga va o‘zga dinni qabul qilishga majbur qilish. lotincha”tolerare”-”sabrqilmoq”degan ma’no beradi. 1995 yil 16 noyabrda BMTning fan, ta’lim va madaniyat bo‘yicha ixtisoslashgan tashkiloti YuNESKO “Bag‘rikenglik prinsiplari Deklaratsiyasi”ni qabul qilgan. 2018 yil 12 dekabrda BMT Bosh Assambleyasining yalpi sessiyasida “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik”deb nomlangan maxsus rezolyusiya qabul qilindi. (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev tashabbusni ilgari surgan edi.) Diniy bag‘rikenglik g‘oyasi deb xilma-xil diniy e’tiqodga ega bo‘lgan kishilarning bir zamin, bir Vatanda, olijanob g‘oya va niyatlar yo‘lida chin dildan ochiq ko‘ngillik bilan hamkor va hamjihat bo‘lib yashashini tarannum etuvchi fikrlar va amaliy xatti-harakatlar tizimiga aytiladi. Bugungi kunda O‘zbekistonda 16 ta konfessiyaga mansub 2277 ta diniy tashkilot faoliyat yuritayotgan bo‘lib, ularning 2094 tasini islomiy diniy tashkilotlar, shu jumladan, 2067 tasini masjidlar tashkil etadi. Shuningdek, 166 ta xristian diniy tashkiloti, 8 ta yahudiy va 6 ta bahoiy jamoalari, bittadan krishnachilar jamiyati va buddaviylar ibodatxonasi hamda konfessiyalararo O‘zbekiston Bibliya jamiyati faoliyat yuritmoqda. Din ishlari bo‘yicha qo‘mita huzuridagi Konfessiyalar ishlari kengashi o‘zining yig‘ilishlarini yiliga ikki marta o‘tkazib kelmoqda.(2020 yil ma’lumoti). Diniy ta’limda tub o‘zgarishlar yuz berdi, ilmiy-tadqiqot faoliyati izchillik bilan olib borilmoqda. “Yo‘l xaritasi”da belgilangan xalqaro uchrashuv va tadbirlar muntazam ravishda tashkil qilinmoqda. Misol tariqasida 2019 yil noyabr oyida Toshkent va Samarqandda AQShning Global jalb qilish instituti hamkorligida o‘tkazilgan “Din va qonun ustuvorligi” mavzusida O‘zbekiston — Amerika ilmiyamaliy seminarini keltirish o‘rinlidir. Mamlakatda islom sivilizatsiyasi markazi va Imom Buxoriy hamda Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari tashkil etilgan. Viloyatlarda kalom, hadis, fikh, aqida va tasavvuf ilmi maktablari ochilgan. Shuningdek, O‘zbekiston to‘liq Injil xristianlari markazi, O‘zbekiston Injil xristianbaptistlar cherkovlari ittifoqi faoliyat yuritmoqda.O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasining beshinchi yo‘nalishi “Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar” da din va diniy tashkilotlar bilan bo‘ladigan munosabatlar ham takomillashtirib borilmoqda. Oliy islom diniy o‘quv yurtlari. 1.O‘zbekiston Islom Akademiyasi. (Xalqaro islom akademiyasi Diniy va dunyoviy bilim berishga ixtisoslashgan yetakchi ta’lim va ilmiy-tadqiqot muassasasi hisoblanadi va ushbu sohadagi ta’limning barcha bosqichlarini o‘z ichga qamrab oladi. Xususan: o‘rta maxsus ta’lim;oliy ta’lim;oliy ta’limdan keyingi ta’lim;malaka oshirish.2.Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti3.Hadis ilmiy maktabi: O‘MI tasarrufidagi ODTM, 5 yil, ”Hadisshunoslik” ta’lim yo‘nalishi mavjud, kvotasi 10 nafar,Samarqand.4.Mir Arab oliy madrasasi,Buxoro viloyati Kogan tumani. O‘rta maxsus islom bilim yurtlari 1.Ko‘kaldosh ( Toshkent) 2.”Xadichai Kubro”(ayol-qizlar uchun )3.”Mir Arab”( Buxoro ) 4.”Jo‘ybori Kalom” (ayol-qizlar uchun )5.Xoja Buxoriy ( Kitob )6.”Sayid Muhiyddin maxdum” (Andijon )7.Hidoya ( Namangan )8. “Mullo Qirg‘iz” ( Namangan )9.”Faxriddin ar-Roziy” (Urganch )10.Muxammad al-Beruniy ( Nukus )11.Imom Termiziy (Termiz). Boshqa konfessiyadagi noislomiy bilim yurtlari 1.Toshket pravoslav diniy seminariyasi 2. Toshkent protestant seminariyasi. 2016 yil din sohasida amalga oshirilgan ishlar: 2016 yil oktabr - Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-sessiyasi Toshkent shahrida bo‘lib o‘tdi. Sessiya kun tartibi g‘oyasi: “ Ta’lim va ma’rifat - tinchlik va bunyodkorlik sari yo‘l “. Sessiyada Prezident Sh. Mirziyoev ma’ruza qildi.Ma’lumot: Sobiq SSSR davrida 75 yil davomida O‘zbekistondan hajga borgan kishilar 130 nafar ekan. Masjidlar soni 30 ta edi. 2017 yil diniy-ma’rifiy sohada islohotlarga, yaxshi xabarlarga boy yil bo‘lgan. Diniy-ma’rifiy sohadagi o‘zgarishlar aks etgan eng asosiy yangiliklarni eslab o‘tamiz.2017 yil 14 fevral. Imom Termiziy xalqaro ilmiytadqiqot markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori imzolandi.2017 yil 29 noyabr. O‘zbekiston Musulmonlar idorasi buyrug‘iga ko‘ra, Qorilar musobaqasi har bir tumanda o‘tkaziladigan, unda O‘MI tasarrufidagi o‘quv yurtlaridan bo‘lmaganlar ham ishtirok eta oladigan bo‘ldi.2017 yil 15 dekabr. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Islom akademiyasini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror e’lon qilindi. O‘zbekiston Islom akademiyasi huzurida magistratura (2 yil), tayanch doktorantura (3 yil) va doktorantura (3 yil) faoliyat yuritadi.2018 yil 16 aprel - “Diniy ma’rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni qabul qilingan. 2018 yil din sohasida amalga oshirilgan islohotlar: 2018 yil 16 aprel “Diniy ma’rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi prezidenti farmoni qabul qilingan. 2018 yil 4 may - Oliy majlis qonunchilik palatasi kengashi va Senat kengashi”Din va e’tiqod erkinligini ta’minlash bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” hamda din va e’tiqod erkinligini ta’minlash bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” ijrosini monitoring qilish ishchi guruhi tasdiqlandi.2018 yil 30 iyun – “Ekstremizmga qarshi kurash to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 2018 yil 31 may - Diniy tashkilotlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish,qayta ro‘yxatdan o‘tkazish va tugatish tartibi to‘g‘risida nizom qabul qilindi.2018 yil 12 dekabr – BMT Bosh Assambleyasi yalpi majlisida “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” rezolyusiyasi qabul qilindi. 2019 yil diniy sohada amalga oshirilgan islohotlar: 2019 yil 4 sentabr Diniy – ma’rifiy soha faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora – tadbirlar to‘g‘risida. PQ-4436-sonli qarori qabul qilindi. 2020 yil diniy sohada amalga oshirilgan islohotlar xalqaro tashkilotlar tomonidan e’tirof etilishi: Xalqaro diniy erkinlik bo‘yicha AQSh komissiyasi ham O‘zbekistonni «alohida xavotirga molik davlatlar» ro‘yxatidan chiqardi.Xalqaro diniy erkinlik bo‘yicha AQSh komissiyasi (USCIRF) O‘zbekistonni «alohida xavotirga molik davlatlar» ro‘yxatidan chiqardi. Komissiya 28 aprel kuni e’lon qilgan hisobotida AQSh Davlat departamentiga O‘zbekistonni «maxsus kuzatuvdagi davlatlar» ro‘yxatiga o‘tkazishni tavsiya etgan.Komissiya hisobotida O‘zbekiston 2019 yil davomida diniy sohada amalga oshirgan o‘zgarishlar e’tirof etilib, ayniqsa «Jasliq» qamoqxonasining yopilgani alohida ta’kidlab o‘tilgan. «O‘zbekiston hukumati diniy sohaga oid muammoli qonunlarni qayta ko‘rib chiqishi (hukumat shunday qilishni va’da qilgan) va hibsda ushlab turilganlar masalasini hal etishi zarurligicha qolayotganiga qaramay, USCIRF so‘nggi bir yilda kuzatilgan umidbaxsh o‘zgarishlarga asoslangan holda Davlat departamentiga O‘zbekistonni «maxsus kuzatuvdagi davlatlar» ro‘yxatiga o‘tkazishni tavsiya qilmoqda», – deyiladi Xalqaro diniy erkinlik bo‘yicha AQSh komissiyasi hisobotida. Qayd etish kerak, AQSh Davlat departamenti O‘zbekistonni «alohida xavotirga molik davlatlar» ro‘yxatidan 2018 yil dekabrda chiqarib bo‘lgan. Biroq USCIRF 2019 yil aprelida Davlat departamentining bu qarorini ma’qullamagan, O‘zbekistonni «qora ro‘yxat»ga qaytarishni maslahat bergandi. Shunga qaramay, Komissiya tavsiyasi Davlat departamenti tomonidan inobatga olinmagan, AQSh tashqi siyosat idorasi 2019 yil dekabrida O‘zbekistonni «alohida kuzatuvdagi davlatlar» toifasida qoldirgan edi. Ma’lumot uchun, O‘zbekiston Xalqaro diniy erkinlik bo‘yicha AQSh komissiyasining yillik hisobotlarida 2005 yildan buyon «alohida xavotirga molik davlat» sifatida qayd etib kelingan.2020 yilgi hisobotda 15ta davlat "maxsus kuzatuv ostida" bo‘lishi kerakligi, 14ta davlatdagi diniy vaziyat esa "alohida xavotirga molik" ekani aytilgan. 2020 yilgi hisobotda O‘zbekiston bilan birga Qozog‘iston, Afg‘oniston va Ozarboyjon doxil jami 15ta mamlakat «maxsus kuzatuvdagi davlatlar» (suratda sariq rangda), deb tasniflanishi lozim, deya ko‘rsatilgan. Turkiya, Misr, Indoneziya, Malayziya, Iroq, Bahrayn hamda bir nechta Afrika davlatlari shular jumlasidan.USCIRF 14ta mamlakatni «Alohida xavotirga molik davlatlar» Xususan: Tojikiston, Turkmaniston, Rossiya, Xitoy va Eron diniy erkinliklar ayniqsa cheklangan mamlakatlar deb malakalangan.Xalqaro diniy erkinlik bo‘yicha AQSh komissiyasi – Qo‘shma Shtatlar federal hukumatining mustaqil organi bo‘lib, hay’at a’zolaridan iborat. Komissiya vakillari dunyo bo‘yicha diniy erkinlik bilan bog‘liq vaziyatni tahlil qilib, AQSh prezidenti, Davlat departamenti va Kongressga siyosiy qarorlar qabul qilishda inobatga olishni ko‘zlab tavsiyalar kiritadi. 2020 yil 19 avgustda O‘zbekistonda “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahriri umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. Izoh:1991 yil 14-iyun qonun kuchga kirdi, 1998 yil 1-may yangi tahriri qabul qilindi va 2020 yil 19-avgustda (yangi tahrir loyihasi) muhokama uchun ijtimoiy tarmoqlarga qo‘yildi. Hozir qonunchilik palatasida birinchi o‘qishda qabul qilindi.