CIEPŁOLECZNICTWO W FIZYKOTERAPII Raman Volkau Legnica, 2024 Ciepłolecznictwo – co to jest? Ciepłolecznictwo jest formą termoterapii, która polega na przekazywaniu energii przechodzącej z ciała o wyższej temperaturze do ciała chłodniejszego. Może ona mieć działanie miejscowe lub wpływać na cały organizm w celu utrzymania zdrowia lub leczenia chorób i dysfunkcji. Zabiegi ciepłolecznicze można podzielić na dwie podstawowe kategorie: zabiegi ogólne: • • • • • • sauna sucha tradycyjna; sauna w pomieszczeniu ogrzewanym promieniowaniem podczerwonym, sauna (łaźnia) wilgotna; łaźnia sucha szafkowa; budki rozgrzewające typu „Polano”; inne zabiegi cieplne ogólne niezaliczane typowo do działu fizykoterapii „ciepłolecznictwo” (kąpiele w ciepłej wodzie, kąpiele borowinowe). zabiegi miejscowe: • • • • • • zabiegi parafinowe (okłady, tzw. rękawiczki i skarpety parafinowe); podgrzewane okłady żelowe różnych typów; okłady z fango i parafango; poduszki elektryczne; zabiegi z użyciem urządzeń przepływowych (tzw. fluidoterapia); zabiegi rozgrzewające strumieniem gorącego powietrza; • inne zabiegi cieplne miejscowe niezaliczane typowo do działu fizykoterapii „ciepłolecznictwo” (kąpiele wirowe, półkąpiele, zabiegi ultradźwiękowe, zabiegi diatermii krótkofalowej i mikrofalowej). Bardzo wiele zabiegów fizykalnych polega na dostarczaniu lub na wytwarzaniu w różny sposób ciepła w tkankach. Dlatego efekt cieplny występuje także z zastosowaniem niektórych zabiegów nienależących do grupy zabiegów nazwanej zabiegami ciepłoleczniczymi (np. zabiegi diatermii, cieplne zabiegi ultradźwiękowe, zabiegi hydroterapii z użyciem ciepłej wody), a niekiedy niekojarzonych bezpośrednio z fizykoterapią (np. masaż ręczny). Ponadto, różne rodzaje zabiegów (naświetlania promieniowaniem podczerwonym, ciepłe kąpiele) służą do wywoływania podobnych efektów, natomiast różnią się pomiędzy sobą mechanizmami transferu ciepła i niektórymi cechami specyficznymi oraz potencjalnymi skutkami ubocznymi (np. naświetlania mogą wysuszać skórę). Dlatego wprowadzono umowne podziały rodzajów zabiegów: • klasyfikacja odnosząca się do lokalizacji efektu cieplnego w ciele: ciepło powierzchniowe i ciepło głębokie. Niektóre zabiegi (np. podgrzewane okłady żelowe) polegają na rozgrzewaniu skóry i tkanek podskórnych, a inne (ultradźwięki, diatermie) służą do wywoływania efektów cieplnych w głębiej położonych strukturach; • klasyfikacja odnosząca się do właściwości źródła ciepła: ciepło suche (naświetlania lampami IR, sauna sucha, łaźnia sucha szafkowa) i ciepło wilgotne (ciepłe kąpiele, łaźnie parowe, okłady borowinowe); • klasyfikacja odnosząca się do mechanizmów fizycznych przegrzewania: przewodzenie (kąpiele, okłady parafinowe, podgrzewane okłady żelowe, poduszki elektryczne, zabiegi z użyciem fango) i radiacja (naświetlania lampami rozgrzewającymi, diatermie, sauna). Specyficznymi mechanizmami są: produkcja ciepła poprzez oddziaływanie fali mechanicznej (ultradźwięki, masaż) i tarcia (masaż oraz przez przepływ prądu). Jak to działa ciepłolecznictwo? Podwyższenie temperatury tkanek powoduje miejscowe rozszerzenie naczyń krionośnych, co przyczynia się do zwiększenia krążenia wokół leczonego obszaru. Zwiększone krążenie powoduje napływ tlenu i substancji odżywczych do uszkodzonego obszaru, a to z kolei prowadzi do przyspieszenia procesu gojenia. Ciepło skuteczne jest również w łagodzeniu bólu i rozluźnienia mięśni. Dodatkowo rozgrzane tkanki miękkie stają się bardziej rozciągliwe, efektem czego często następuje zmniejszenie sztywności w stawach, a to prowadzi do swobodniejszych ruchów. Zabiegi z wykorzystaniem ciepła powinny trwać co najmniej 5 minut , aby naczynia krwionośne uległy rozszerzeniu. Zazwyczaj leczenie trwa 10 – 15 minut. Nałożenie okładów z ciepła na mniej niż 5 minut nie spowoduje rozszerzenia się naczyń krwionośnych, natomiast utrzymywanie ich powyżej 15 minut zwiększa ryzyko wystąpienia oparzenia. Po zdjęciu okładu z ciepła skóra zazwyczaj ulega zaczerwienieniu, co jest pożądanym efektem, ponieważ krążenie w danej części ciała zostaje zwiększone. Kiedy stosować ciepło? Ciepło może być efektywnie używane do starszych obrażeń (ponad 6 tygodni) , gdy obrzęk i stan zapalny już ustąpił. Przydatne jest również przy problemach ze sztywnymi stawami i skurczami mięśni. Ciepłolecznictwa nie warto stosować tuż po urazie, ponieważ może zaostrzać objawy i zwiększać istniejący stan zapalny. W pierwszym etapie po urazie zastosowanie znajduje krioterapia. Przy przegrzewaniu całego ciała dotyczą reakcji m.in. układu krążenia (redystrybucji przepływu krwi, spadku ciśnienia skurczowego i nasilenia pracy serca), układu hormonalnego oraz odwodnienia i utraty elektrolitów wraz z potem; działanie ciepła na całe ciało ma prowadzić do wywoływania reakcji obronnych organizmu na stres termiczny i do poprawy zdrowia. Spodziewane efekty terapeutyczne i zdrowotne to zwiększenie odporności organizmu, zmniejszenie skłonności do przeziębień, działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe oraz poprawa nastroju. Najczęstsze zastosowania terapeutyczne miejscowych zabiegów cieplnych: • przewlekłe schorzenia reumatoidalne – przeciwbólowo i przeciw objawom sztywności stawów; • przyspieszanie procesów naprawczych i gojenia się tkanek miękkich; • przykurcze pooparzeniowe; • uszkodzenia urazowe (obrażenia) rąk; • zapalenia pochewek ścięgnistych i torebek stawowych; • przewlekłe schorzenia zwyrodnieniowe stawów; • bóle krzyża, bóle kręgosłupa szyjnego; • zespół bolesnego barku. Typowe przeciwwskazania. Do przeciwwskazań do wykonania zabiegów z zakresu ciepłolecznictwa należą: Do stosowania miejscowych zabiegów ciepłoleczniczych: • zaburzenia czucia ciepła; • niezrozumienie pacjentem instrukcji i ostrzeżeń; • w miejscach występowania ostrego lub nasilonego procesu zapalnego; • w okolicy nowotwory; • w okolicach żylaków i w zaawansowanej miażdżycy tętnic kończyn; • w okolicach krwawienia; • u kobiet w ciąży (w okolicy miednicy, kręgosłupa lędźwiowego i brzucha). Do stosowania ogólnych zabiegów ciepłoleczniczych: • przebyty zawał serca; • niestabilna choroba wieńcowa; • zwężenie aorty; • znaczne niedociśnienie ortostatyczne; • gorączka; • niektóre choroby skóry; • wczesny okres ciąży (podejrzenie działania teratogennego lub ryzyka poronienia); • spożycie alkoholu (często kojarzone z pobytem w saunie: stanowi ryzyko spadku ciśnienia krwi, arytmii i nagłej śmierci). Okładów z ciepła nie powinno używać się podczas miejscowego zakażenia, zapalenia lub nowotworu. Wszystko dlatego, że zwiększenie dopływ krwi powoduje rozprzestrzenienie się zakażenia, zwiększając stan zapalny oraz wzrost metabolizmu komórek raka. Zagrożenia i efekty niepożądane. Niebezpieczeństwa, na które należy zwrócić szczególną uwagę wykorzystując ciepło to: oparzenia spowodowane zbyt wysoka temperaturą lub intensywnością leczenia; • zapalenie rogówki (naświetlania lampami IR); • uszkodzenia tkanek na skutek niedostatecznego dopływu krwi do leczonego obszaru; • podrażnienie skóry; • • bóle głowy i omdlenia z powodu ogrzewania obszaru głowy lub szyi; • opóźnienie czasu reakcji (np. podczas jazdy samochodem). Środki ostrożności przy zabiegach ciepłoleczniczych dotyczą w większości postępowania terapeutów (dobór temperatury działającego czynnika, czasu nagrzewania, monitorowanie reakcji pacjentów, zachowanie zasad obsługi sprzętu i stosowanie środków i wyposażenia ochronnego (np. okularów ochronnych) podczas naświetlań). Jednak warto wiedzieć, że zasypianie podczas zabiegu jest niewskazane (brak możliwości ostrzeżenia personelu w przypadku niepożądanych reakcji) i że zabiegi cieplne mogą skutkować wydłużeniem czasu reakcji. Przed wykonywaniem zabiegów należy uprzedzić pacjenta, że mogą wystąpić bóle głowy. Przed użyciem okładow z ciepła należy również sprawdzić obszar skóry i upewnić się, że nie znajdują się na niej jakiekolwiek zmiany np. wypryski. W trakcie zabiegów trzeba pozostać z pacjentem i od czasu do czasu sprawdzać skórę, aby uniknąć oparzenia. Parafiny nie wolno używać gdy pacjent ma otwarte rany, ponieważ może to spowodować zakażenie.