O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT KONCHILIK VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI “________________________________” fakulteti “HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI” fanidan №4-AMALIY MASHG’ULOТ Topshirdi: ________guruh talabasi ____________________ Qabul qildi:_____________________ Navoiy-20___y. 4-Amaliy mashgulot Mavzu: Aholi punktlarida qutqaruv va boshqa kechiktirilmaydigan ishlarni bajarish. Mashg'ulotning maqsadi: Talabalarga aholi puktlarida, XXOlarida qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni bajarish yo'llarini va usullari bilan tanishtirish Mashg‘ulotni o‘tkazish uchun kerak bo‘ladigan asboblar, jihozlar, ko‘rgazmali qurollar. Plakatlar, slaydlar, film Topshiriq: 1. 2. Avariya-qutqaruv ishlarining turlari. Kechiktirib bo'lmaydigan shoshilinch ishlarning turlari. 3. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni olib borishda xavfsizlik tadbirlari. 4. Zilzila oqibatlarini bartaraf etish. Kommunal-energetika tarmoqlaridagi avariyalarni cheklash. Suv toshqini, sel va yer ko`chkisi oqibatlarini bartaraf etish. Avariya-qutqaruv ishlarining turlari Ayrim tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishda avariya -qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni o'tkazish usullari bilan tanishib chiqamiz. Avariya-qutqaruv ishlarining turlari quyidagilardan iborat: -harakat marshrutlari va ish maydonlari (obyektlari)da razvedka ishlarini olib borish; -harakat marshrutlari bartaraf etish; va ish maydonlari (obyektlari)dagi yonishlarni cheklash va -jabrlanganlarni qidirib topish va ularni vayron bo'lgan, zararlangan, yonayotgan binolardan, suv, gaz, tutun bosgan bino hamda vayrona uyumlari orasidan olib chiqish; -jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordamni ko'rsatish joylashtirish; hamda ularni shifoxonalarga -aholini xavfsiz joylarga ko'chirish; -epidemiya yuzaga kelishiga yo'l quymaslik maqsadida kerakli sanitariya - gigiena choralari va epidemiyaga qarshi tadbirlarni tashkil etish ; -aholini suv, oziq-ovqat va eng zarur narsalar bilan ta'minlash. Kechiktirib bo'lmaydigan shoshilinch ishlarning turlari quyidagilardan iborat: - vayrona uyumlari orasida va zararlangan hududirlarda kolonna yo'llarni tayyorlash, ya'ni piyodalar va transport vositalari uchun yo'l ochish; - qutqarish ishlarini olib borish uchun sharoit yaratish maqsadida gaz, energetika, suv, kanalizatsiya va texnologik tarmoqlardagi avariyalarni cheklash; - imorat va inshootirning bosib tushish xavfi bo'lgan harakat xavfsiz-ligiga hamda avariya-qutqaruv ishlarini olib borishga halaqit beradigan konstruksiyalarini mustahkamlash yoki buzib tashlash; - qutqaruv ishlarini o`tkazishni ta'minlash maqsadida, zararlangan aloqa yo'llarini va kommunal-energetika tarmoqlarini tuzatish yoki qayta tiklash. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarning bajarilishi tabiiy ofatning yoki ishlab chiqarishda sodir bo'lgan avariya va halokatning ko'lamiga, tur iga, fuqaro muhofazasi kuchlarining hajmiga hamda ularning tayyorgarlik darajasiga, sodir bo'lgan vaqtiga (yil davomida, kuni), ob-havoga va boshqa ko'pgina omillarga bog'liqdir. Favqulodda vaziyatlar vaqtida bajariladigan ishlarga tayyorgarlik tartibi, fu qaro muho- fazasi tuzilmalarining hattiharakatlari oldindan rejalashtirish asosida belgilanadi. Bu rejalar tuman, shahar va viloyat miqyosida oldindan tuzib chiqiladi. Rejani tayyorlashda sodir bo'lishi mumkin, deb bashorat etilgan tabiiy ofatlar va ishlab chiqarishdagi avariya va halokatlar asos bo'lib xizmat qiladi. Favqulodda vaziyatlar vaqtida fuqaro muhofazasi tuzilmalarining hatti-harakatlari o'z vaqtida tashkil etilgan va olib borilgan razvedka ma'lumotlariga hamda ma'lumotlarda aks ettirilgan aniq shart-sharoitga bog'liqdir. Razvedka ishlari fuqaro muhofazasi kuchlarining vazifalariga mos va bajarilishi zarur bo'lgan keyingi hatti-harakatlarga bog’langan holda olib boriladi. Razvedka guruhi tarkibiga tabiiy ofat sodir bo'lgan hududni, shu hududda joylashgan korxonalarning ishlab chiqarish xususiyatini hamda xalq xo'jaligi obyektlarini yaxshi biladigan mutaxassis kiritilishi kerak. Bordiyu, avariya yoki halokat kuchli ta'sir etuvchi zaharli moddalar ishlatadigan yoki ishlab chiqaradigan korxonada sodir bo'lsa, razvedka guruhi tarkibiga albatta, kimyogar mutaxassis kiritilishi va u kerakli ish qurollari, anjomlari bilan ta'minlangan bo'lishi lozim. Ushbu razvedka guruhida yana tibbiyot xodimi ham bo'lishi kerak. Tabiiy ofatlar, ishlab chiqarishda sodir bo'ladigan avariya va halokatlar oqibatlarini bartaraf etishga shu hududda joylashgan FVDT tuzilmalari jalb etiladi. Zarurat paydo bo'lsa, fuqaro muhofazasi boshliqlarining ko'rsatmasiga binoan chegaradosh hududlar, shaharlar, viloyatlar va vazirliklarga qarashli tuzilmalar ham jalb etiladi. Tuzilmalar tarkibiga kiritilgan kuchlarning yig'ilish joyi obyektdagi tuzilmalarni tayyor holga keltirish uchun, odatda, xalq xo'jaligi obyektining hududida tashkil etiladi. Hududiy yig'ma otryadlarning yig'ilish joyi ish bajariladigan hudud yo'nalishida joylashgan aholi yashash joylarida tashkil etiladi. Tuzilmalarning bir hududda yig'ilishiiga ketadigan vaqt tayyorgarlik ishlari uchun ajratilgan vaqt hisobiga qo'shiladi. Favqulodda vaziyati oqibatlarini bartaraf etish uchun tuzilmalar yig'ilgan joydan to'g'ridan -to'g'ri va tezkorlik bilan favqulodda vaziyat sodir bo'lgan hududga yuboriladi. Belgilangan marshrut davomida vayrona uyumlari va yong'inlar, buzilgan ko'priklar bo'lishi mumkinligini inobatga olgan holda, tuzilmalarning harakati to'xtab qolmasligini ta'minlash choratadblarlari ko'rilishi kerak. Favqulodda vaziyat sodir bo'lgan hududga yetib kelgan tuzilmalar ish bajarishi kerak bo'lgan obyektga tez yetib borishlarini ta'minlaydigan va ularga ajratilgan joyga yig'iladilar. Ana shu yerda ular aniq o'z vazifalarini oladilar. Tuzilma sardori tuzilma oldiga qo'yilgan vazifani muvaffaqiyatli bajarilishiga mas'uliyatli shaxs hisoblanadi. U vazifani olgach, uni tushuntirib beradi, sharoitga baho beradi, qaror qabul qiladi, og'zaki buyruq beradi va ishni tashkil etadi. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish jarayonida tuzilmalarning doimiy o’zaro aloqasi muhim ahamiyatga egadir. Tuzilmalarning bir joyda, bir vaqtda va bir maqsad uchun o'zaro kelishgan hold a ish olib borishlari natijasida ular o'z vazifalarini muvaffaqiyatli bajaradilar. Tuzilmalar topshirilgan vazifani bajarib bo'lganlaridan keyin, ish bajargan obyektdan tashqariga olib chiqib ketiladi va kerak deb hisoblangan vaqtda, yangi vazifani bajarish uchun tayyorgarlik ko'radilar. Favqulodda vaziyatlar sodir bo'lgan hududlarda komendantlik xizmati tashkil etiladi. Bu xizmat favqulodda vaziyat sodir bo'lgan hududga yoki obyektga aholini yaqinlashtirmaydi, aholini va moddiy boyliklarni evakuatsiya qiladi, jamoat tartibini saqlaydi, tuzilmalar va aholi tomonidan o'rnatilgan tartibga hamda harakat qoidalariga rioya qilinishini nazorat qiladi, alohida ahamiyatga ega bo'lgan inshootlarni qo'riqlaydi. Komendantlik xizmatiga xalq xo'jaligi obyektlarining jamoat tartibini saqlash tuzilmalari hamda ichki ishlar xizmati xodimlari jalb etiladi. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni muvaffaqiyatli bartaraf etishga quyidagicha erishish mumkin ekan: 1. Razvedka ishlarini o’z vaqtida va doimiy tashkil etish. 2. Boshqaruvni doimiy va qat'iyat bilan tashkil etish. 3. FVDT kuch va vositalaridan guruhlarni tezkorlik bilan tashkil etish, ularni favqulodda vaziyat sodir bo'lgan hududlarga olib kelish. 4. Boshqaruv organlari va tuzilmalarning ma'naviy-ruhiga tayyorligi. 5. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini tugatishda kuch va vositalarning ishlashini uzviy bog`langan holda olib borish. 6. Favqulodda vaziyatlar sodir bo'lgan obyektda yoki hududlarda komendantlik xizmatini tashkil etish. 7. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etishda, avariya-qutqaruv ishlarini amalga oshirishda FVDT kuchlarini moddiy hamda transport vositalari bilan ta'minlash. 8. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni amalga texnika xavfsizligi qoidalarini bilish va ularga amal qilish. oshrishda Zilzila oqibatlarini bartaraf etish Zilzila oqibatlarini bartaraf etish bilan bog’liq bo'lgan avariya-qutqaruv va bosha kechiktirib bo'lmaydigan ishlarning ketma-ketligi va ularni bajarish muddatlarini zilzila sodir bo'lgan hududda joylashgan shahar (obyekt) fuqaro muhofazasi boshliqi aniqlaydi. Zilzila keltirgan zararni aniqlash, avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlar ketmaketligini, odamlarni qutqarish ishlari hajmini aniqlash uchun razvedka ishlari tashkil etiladi. Razvedkachilar quyidagilarni aniqlashlari shart: - bino, inshoot, kommunal-energetika tizimlaridagi talofatlarning xususiyatlari va darajasini; - vayronalar ostidagi odamlar qolgan joylarini topish va ularga zarari tegishi mumkin bo'lgan xavfni; - vayrona uyumlari tagida qolgan odamlarni chiqarib olishning eng qulay joylarini topish; - suv manbalarining holatini, ularni xo'jalik ishlarida va ichimlik sifatida ishlatish mumkinligini; - sharoitni va sharoitga ko’ra bajariladigan ishlar ketma-ketligini; - mexanik vositalarni qo'llash imkoniyatlarini; - zarurat bor deb topilganda portlatish ishlarini qo'llash imkoniyatini. Vayrona uyumlari tagida qolganlarni chiqarib olish, yarim vayronalar va yonayotgan biiolardan odamlarni qutqarish. Zilzila natijasida vayrona uyumlari ostida olgan, qulab tushishi ehtimoli mavjud bo'lgan hamda yonayotgan binolar va inshootlarda odamlarni qutqarish ishlari tezkorlik bilan amalga oshiriladi. Buning uchun obyektga FVDT tuzilmalari olib kelinadi. Vayrona uyumlari tagida qolganlarni qidirib topish uchun qidiruv guruhlari yuboriladi. Ular vayrona uyumlarining hududini, buzilgan binolar va inshootlarni sinchiklab o'rganib chiqadilar. Vayrona uyumlari tagida odam borligi aniqlanganda, tezda vayrona uyumi ostida qolgan odam bilan suhbat yoki taqillatish orqali aloqa o'rnatiladi. Vayrona uyumlarini ochish uchun zvenolar tashkil etiladi. Zvenolar tarkibidagi qutqaruvchilar soni 5 kishidan kam bo'lmasligi kerak. Zveno a'zolarining hammasi yoppasiga yoki birvarakayiga ishlashadi. Ikki kishi vayrona uyumi tepasida, ikki kishi uyum bo'laklarini boshqa yerga tashlaydi. Zveno a'zolaridan bittasi kerak bo'lgan holatlarda metall konstruksiyalarni maxsus asbob yordamida kesadi. Vayrona uyumlari katta bo'laklardan tashkil topgan bo'lsa, ularni bartaraf etishda mexanizatsiyadan foydalaniladi. Ko'p qavatli binolarning yuqorisida yoki zinapoyalari buzilgan bino yoki inshootlardan odamlarni qutqarish uchun vaqtinchalik evakuatsiya yo'llari, yog'ochdan ishlangan trapplar yoki vaqtinchalik zinapoyalar o’rnatiladi. Harakatlanish xavfsizligi uchun bilar tomondan arqon tortib qo’yiladi. Tungi vaqtda ishlaganda esa vaqtinchalik elektr yoritgichi o'rnatiladi. Yuqori qavatlardan odamlarni deraza orqali evakuatsiya qilish mumkin. Odamlarni qutqarishda eng qulay yo'l o't o'chirish avtotransportidan foydalanishdir. Kommunal-eniergetika tarmoqlaridagi avariyalarni sheklash yoki bartaraf etish Kommunal-energetika tarmoqlaridagi avariya oqibat-larini bartaraf etishda ixtisoslashtirilgan, tayyorgarlik ko'rgan va qurollangan maxsus tuzilma mutaxassislari ishtirok etadilar. Ularga yordam berish uchun umumiy tuzilma a'zolari jalb etilishi mumkin. Elektr tarmoqlaridagi avariyalar elektr-energiya o'chirilganidan keyingina bartaraf etiladi. Umumiy elektr energiya tarmoqlari o'chirilgandan keyin elektr energiyani vaqtinchalik tiklash tadbirlari ko'riladi. Zilzila sodir bo'lganda, vayron bo'lgan yoki yong'in sodir bo'lgan bino va inshootlarda odamlarni qutqarish ishlari olib borayotganlarni elektr - energiya bilan ta'minlash blarinchi darajadagi vazifalardan hisoblanadi. Elektr-energiya bilan ta'minlash yoki avariya sodir bo'lgan elektr-energiya tarmoqlarini tiklash imkoniyati bo'lmagan taqdirda ko'chma elektrostansiyalar yoki energopoyezdlardan foydalanish zarur. Suv tarmoqlarida sodir bo'lgan avariya oqibatlarini bartaraf etishda joylarda vayrona uyumlarini tozalash, shikastlangan suv tarmog'ini to'xtatish kerak. Ko'chalardagi suv tarmog'i quduqlari, vayrona uyumlarida suv paydo bo'lishi va suv quvurlarida suv bosimining pasayishi suv tarmoqlarining buzilganligini ko’rsatadi. Bino yoki inshootlar konstruksiyadagi mustahkam bo'lmagan qism-larni mustahkamlash yoki buzib tashlash. Zilzila sodir bo'lganda devorlar, qavatlar o'rtasidagi to'siqlar, bino va inshootlarning konstruksiyasida yoriqlar hosil bo'lishi natijasida ular qiyshayib yoki osilib qolishi mumkin. Bunday holatlar aholi uchun ham, qutqaruv ishlarini olib borayotgan tuzilmalar uchun ham xavf soladi. Shuning uchun bunday bino va inshootlarning konstruksiyalari buzib tashlanishi yoki mustahkamlanishi kerak. Shikastlanganlarni jamlash va tibbiy shaxobchalarini jihozlash. Shikastlanganlarni jamlash va tibbiy yordam ko'rsatish uchun qulay, saqlanib qolgan binolar yoki yerto'lalarni tanlash mumkin. Ularga eng qulay va xavfsiz kirish yo'llari tanlanadi. Zarurati bo'lsa, vaqtinchalik kommunal-energetika tarmoqlar tiklanib, suv, gaz, elektroenergiya bilan taminlanadi. Suv bilan ta'minlash shaxobchalarini jihozlash. Suv bilan ta'minlash shaxobchalari aholi va tuzilmalarni suv bilan ta'minlash uchun zarur bo'lib, ular saqlanib qolgan suv manbalari, artezian quduqlar, ochiq suv havzalarini tashkil etadi. Birinchi navbatda, avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlar bajarilayotgan hamda shikastlanganlarni jamlash va tibbiy punktlar joylashgan hududlar suv bilan ta'minlanadi. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni olib borishda xavfsizlik tadbirlari. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'l-maydigan vayrona uyumlari orasida yurish; buzilgan bino va inshootlarga kirish, qulab tushishi ehtimoli bor bo'lgan binolar yaqinida turish xavflidir. Zararlangan bino va inshootlar oldiga faqatgina ularning xavfsiz tomonidan kelish mumkin. Bino va inshootlarning ichki qismini ko'zdan kechlarganda ochiq shakldagi yoritgichlardan va kerosinli fonarlardan foydalanish ham xavfli, chunki ular ikkilamchi vaziyat sodir bo'lishiga sabab bo'lishi mumkin. Yonayotgan, tutun bosgan va vayrona uyumlari bilan to'silib qolgan joylarga kirayotganda arqonga boylanib, arqonning ikkinchi uchini kirish joyida turadigan sherigingizga qoldirsangiz, bu holat xavfsizligingizni ta'minlaydi. Yonayotgan xonalarga kirayotganda kirish eshiklarini ehtiyotkorlik bilan ochish va alanganing otilib chiqishini to'sa oladigan yoki qizigan gaz alanga olganda yong'indan muhofaza qila oladigan matodan foydalanish ham sizning xavfsizligingizni ta'minlaydi. Yonayotgan xona ichida emaklab yoki engashib harakat qilish, zarurati bo'lganda xonadan tez chiqib ketish uchun derazaga yaqin joylarda harakatlanish xavfli vaziyat sodir bo'lishining oldini oladi. Uzoq vaqt davom etgan yong'indan so'ng yerto'lalarga gazniqob kiyib yoki yaxshilab shamollatilgandan so'ng ish jarayonini boshlash xavfli vaziyat sodir bo'lishining oldini oladi. Vayrona uyumlari orasida hovuzlar tayyorlashda ularning chetlarini mustahkamlash kerak bo'ladi. Mustahkamlash uchun metall va yog'och konstruksiyalarning bo'laklarini ishlatish mumkin. Mustahkamlanmagan vayrona uyumlaridan tushish va chiqish joylari sifatida foydalanish maqsadga muvofiq emas. Baland joylarda ishlash kerak bo'lgan hollarda albatta ehtiyot vosita-laridan foydalanish kerak (qutqaruv arqonlari va belbog'lar). Gazlashgan obyektlarda ish olib borish jarayonida yakka muhofaza vositalaridan foydalanish xavfsizlikni ta'minlaydi. Zarar ko'rgan yoki buzilgan binolarda ish olib borayotganda himoyasiz qo'l bilan elektr simlarini va elektr simlari tegib turgan metall buyumlarni ushlash xavfli hisoblanadi. Shuning uchun ishni boshlashdan oldin elektr tarmoqlari o'chirib qo’yiladi. Vayrona uyumlari, shaxtalarda, kirish joylari shikastlangan bino va inshootlarda ogohlantiruvchi qizil chiroq o'rnatib qo'yiladi. Suv toshqini, sel va yer ko’chkisi oqibatlarini bartaraf etish Suv toshqini (suv ostida olish) xavfi paydo bo'lgan favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi boshliqrining qarori bilan boshqaruv punkt lari tayyorgarlik holatiga keltirib quyiladi. U yerda mutasaddi rahbar xodimlarning kecha-yu kunduz navbatchiligi tashkil etiladi, FVDT tuzilmalarining vazifalari aniqlashtiriladi. Suv toshqini xavfi paydo bo'lganda: - suv toshqini xavfi borligi haqidagi ma'lumotni yuqori organlarga va aholiga ma'lum qiladilar; - razvedka va kuzatuv ishlarini kuchaytiradilar; - suv toshqini xavfi bor hududlarda FVDT kuch va vositalarining holatini aniqlaydilar, avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni o'tkazishga tayyorgarlik ko'radilar; - xavfli hududlardan aholini evakuatsiya qilishga tayyorgarlik ko'radilar va kerak, deb topilganda aholini va moddiy boyliklarni xavfsiz joyga ko'chiradilar; - suv toshqini xavfi bor hududlardagi korxona va tashkilotlarning ishlab chiqarish jarayonini qisman yoki butunlay to'xtatadilar; - o'zaro hamkorlik rejasiga binoan yordam berishga ajratilgan qurolli kuchlar bo'linmalari bilan aloqa o'rnatadilar va doimiy aloqada bo'ladilar. Qutqaruv ishlarini olib borishga rahbariyat tomonidan ajratilgan kuch va vositalar hamda tashkilotlarning tuzuvchi vositalari jalb etiladi. Suv bosgan hududlarda qutqaruv otryadlari, katerlar, motorli qayiqlar va boshqa suzuvchi vositalar yordamida odamlarni qutqarish va evakuatsiya qilish ishlariga jalb etiladi. Qutqaruv ishlariga jalb etilgan tuzilmalar tarkibi odamlarni qutqarish borasidagi hatti-harakat qoidalarini va qutqarilganlarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatishni bilishlari kerak. Suvda suzish vositalarida qutqaruv ishlariga jalb etilgan tuzilmalar qutqaruv vositalari bilan, shaxsiy tarkib esa qutaruv nimchalari bilan ta'minlanadilar. Suv bosgan hududlarda qutqaruv ishlarini olib borishda asosiy e'tibor suv ostida qolgan hududlardagi odamlarni qidirib topishga, ularni suvda suzish vositalariga yoki vertolyotga olish va xavfsiz joylarga olib chiqishga qaratiladi. Zarurati bor bo'lgan hollarda jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam va shifokor yordami ko'rsatiladi. So'ng moddiy boyliklarni qutqarish va olib ketish ishlari olib boriladi. Shu o'rinda Farg'ona viloyatining Shohimardon qishlog'ida 1998yil yozida bo'lib o'tgan halokat to'g'risida to'xtalib o'tsak. Havo haroratining birdaniga ko'tarilib ketishi natijasida Qirg'iiziston Respublikasining O'sh viloyati tog'laridagi qorlarning erishi tezlashib ketdi. Buning oqibatida 1998-yilning 7iyulidan 8-iyuliga o'tar kechasi katta suv oqimi paydo bo'ldi. Bu oqim Shohimardonsoyga qo'shilib uning suv sig'imini 200 m3/s ga ko'paytirib yubordi va kuchli oqim natijasida 52 ta xo'jalik 36 ta dam olish maskanlari, shu jumladan, 4 ta bolalarni sog'lomlashtirish maskanlari jiddiy zarar ko'rdi. 8-9-iyul kunlari odamlarni Shohimardon qishloqlaridan ko'chirish ishlari olib borildi. Bu muddat davomida 14200 kishi, shu jumladan 3150 nafar yosh bolalar xavfsiz joyga ko'chirilgan. Ushbu ishlarni bajarish uchun 250 dan ortiq avtomobil texnikalari jalb qilindi. 1998yilning 18iyuligacha 104 nafar odamning jasadlari topildi. 68 ta har xil hayvonlarning tanalari topilib, ular belgilangan tartibda ko'mib tashlangan. Kuchli sel oqimi natijasida 15 km gaz o'tkazgich, 14 km avtoyo'l, 4 ta yirik avtomobil ko'prigi, 3 km suv o'tkazish tizimlari, 3 km elektr uzatish tarmoqlari yaroqsiz holatga kelgan, 200 dan ziyod mayda savdo nuqtalari butunlay vayron bo'lgan. Tabiiy ofat oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha Shohimardon va Vodil qishloqlarida favqulodda vaziyatlar shtabi tashkil qilingan. Avariyaqutqaruv ishlariga 1908 kishi va 438 dona texnika, shu jumladan 156 dona muhandislik texnikalari jalb qilingan. Ishni tashkil qilish uchun 320 tonna benzin, 513 tonna dizel yoqilg'isi sarf qilingan. Bunday halokat yuz berganda eng birinchi navbatda muhandislik texnikalari ishga solinishi kerak. Chunki birinchi vazifa odamlarni xavfsiz joylarga zudlik bilan ko'chirish, jabrlanganlarga moddiy va tibbiy yordam ko'rsatish, oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan ta'minlash ishlarini olib borishdan iborat. Razvedka ishlarining samarali olib borilis hi, FVDT organlari va xizmati sodir bo'lgan muhitni tezlik bilan baholashlari, yetkazilgan talafotning ko'lamini aniqlash, FVDT kuch va vositalarini o'z vaqtida jamlash va yo'naltirish. FVDT tuzilmalari shaxsiy tarkibining faol harakat qilishi va jabrlanga nlarga yordam berish haqida aniq topshiriq berilishi, to'satdan suv bosishi sodir bo'lganda avariya qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni samarali olib borilishiga bog'liqdir. Razvedka natijalari, FVDT organlarining axborotlari, harbiy qo'mo ndonlik qo'shini tuzilmalari va boshqa boshqaruv manbalarining ma'lumotlari, FVDT bo'limlari va fuqaro muhofazasi xizmati xodimlari mutaxassislar bilan birgalikda vaziyatni baholaydilar va favqulodda vaziyatning bundan keyingi rivojlanishini taxmin qiladilar, avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni o'tkazish hududida o'z takliflarini ishlab chiqadilar va favqulodda vaziyatlar boshqarmasiga axborot beradilar. Suv bosgan hududga yetib kelgan FVDT tuzilmalari shu zahotiyoq o'z vazifalarini bajarishga kirishadilar. Vaziyat haqidagi muhim ahamiyatga ega bo'lmagan ma'lumotlarning mavjud emasligi yoki ba'zi bir ikkinchi darajali masalalarning hal qilinmaganligi avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni boshlamaslikka sabab bo'la olmaydi. Qidiruv guruhlari va zvenolari tez harakat qiluvchi suzuvchi vositalar va vertolyotlar yordamida suv bosgan hududlarda odamlar yig'ilgan joylarni aniqlaydilar. Ko'pchilikni tashkil etmagan odamlar guruhlarini qutqaruv guruhlari va zvenolari mustaqil ravishda qutqaradilar. Odamlarni xavfsiz joyga olib chiqish uchun barja, barkas, kater va qayiqlardan foydalaniladi, Suv bosgan hududlarda suvda suzuvchi vositalar odamlarni qidirib topish jarayonida vaqti-vaqti bilan tovush chiqarib signal berib boradilar. Suv bosgan hududlarda asosiy aholini evakuatsiya qilish ishlari tugaganidan so'ng ham hududlarda patrullik ishlari to’xtatilmaydi. Patrullik ishlari tezyurar suvda suzuvchi vositalar, suv bosgan hududning ko'lami katta bo'lsa, vertolyotlar yordamida bajariladi. Suvdagi odamlarga, hatto suzishni biladiganlarga ham qutaruv halqasi, rezina shar yoki bosha suzuvchi moslamalar tashlanadi. Bunda suv oqimi va shamolninig yo'nalishi hisobga olinadi. Gidrotexnika inshootlarining zarar ko'rishi yoki batamom buzilishi to'satdan suv bosgan hududlarning ko'lamini ko'paytiradi. Shuning uchun ularning holati doimiy statsionar kuzatish ishlari yordamida kuzatib boriladi. Gidrotexnika inshootlarida avariyaqutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni FVDTning muhandis tuzilmalari hamda avariya-texnik xizmati bajaradi. Ko'pchilik holatlarda bunday ishlar tezkorlik bilan bajarilishini inobatga olsak bunday ishlarga iloji boricha tajribali mutaxassis rahbarlik qilishi kerakligi ma'lum bo'ladi. Sel oqishi bilan asosan oldindan olib borilgan kompleks tashkiliyxo'jalik agrotexnik meliorativ va gidrotexnik tadbirlarlarni amalga oshirish yordamida kurashish ko'proq samara beradi. Sel kelishi xavfi bor hududlarda yashovchi aholi yerlardan foydalanishda, o'rmon daraxtlarini kesishda, uy hayvonlarini boqishda mutasaddi tashkilotirning tavsiyalariga rioya qilishlari zarurdir. Sel kelishi va yer ko'chkisi xavfi sodir bo'lganda, aholi xavfli hududlardan xavfsiz joyga evakuatsiya qilinadi. Aholi bilan birgalikda moddiy boyliklar ham olib chiqiladi, qishloq xo'jalik mollari esa xavfsiz joyga ko'chiriladi. Yer ko'chishi natijasida odamlar vayrona uyumlari ostida qolishi, qulayotgan narsalar ta'sirlarida jarohatlanishi mumkin. Shuning uchun jabrlanganlarga iloji boricha tezd a yordam berish kerak. 1999- yil 21- noyabrda ko'p miqdorda qor yog'ishi natijasida "QAMCHIQ" dovonining 157-167kilometrlarida qor ko'chishi hodisasi sodir bo'ldi. Favqulodda vaziyat oqibatida 29 odam qurbon bo'ldi, 19 kishi turli jarohatlarni oldi, 73 kishi sovuqda uzoq muddat qolib ketdi. Zudlik bilan Favqulodda vaziyatlar vaziri buyrug'iga ko'ra tezkor guruh voqea yuz bergan joyga etib keldi, vaziyatni aniqlash va oldini olish chora-tadbilari ko'rildi, 5 soat davomida dovonning 152-162 kilometrlarida 8 bor qor ko'chishi oqibatida 34 ta turli rusumdagi avtomobil qor uyumi ostida qolganligi, 6 ta mashinani qor chuqurlik tomon surib tushirgani aniqlandi va zudlik bilan ularni qutqarish ishlari boshlab yuborildi. Bunday vaqtda vaziyatni to'g'ri baholay bilis hlik muhim o'rin tutadi. Voqea sodir bo'lgan joyga Toshkent, Farg'ona, Andijon, Namangan viloyatiri avariya-qutqaruv bo'limlari, "Najotkor" respublika qidiruv-qutaruv markazi, Chirchiq shahar "Xaloskor" maxsus harbiylashtirilgan qidiruv-qutqaruv qismi o'z texnik vositalari bilan jalb qilindi. Tezkor guruh a'zolari o'z ishlarini vaziyat vujudga kelgan joyning eng og'ir qismi 167-kilometridagi yo'lni qor uyumidan tozalab, odamlarni xavfsiz joyga olib chiqishdan boshladilar. Jabr ko'rganlarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatildi va oziq-ovqat bilan ta'minlandi. Ob-havoning 12° sovuq, buning ustiga 15-20 metr tezlikda esib turgan shamol ta'siriga qaramasdan qor qurshovida qolgan 400 transport vositasi va 1200 dan ziyod yo'lovchi qutqarib olindi. Sodir bo'lgan qor ko'chkisi oqibatini bartaraf etishda 71 ta texnika, 1 ta vertolyot va 3 ta iztopar to'rt oyoqli xaloskorlar ishtirok etdilar. Qutqaruv ishlarini olib borishda yo'l xizmatidan 150 kishi, Namangandan 9 nafar qutqaruvchi, Toshkentdan 10 kishi, "Xaloskor"dan 12 kishi, DAN xodimlaridan 116 kishi, "Najotkor"dan 10 kishi, Andijondan 5 kishi, Fargonadan 10 nafar qutaruvchi, jami 350 dan ziyod kishi ishtirok etdi. Ishlab chiqarish avariya va halokatlarining oqibatlarini bartaraf etish Ishlab chiqarish avariya va halokatlari ko'p hollarda tasodifan sodir bo'ladi, ko'lami tez kengayadi hamda odamlarning hayoti va sog'lig'iga xavf soladi. Ishlab chiqarishdagi avariya va falokatlarning sodir bo'lishi ishlab chiqarish xususiyatiga ko'proq bog'liq, chunki ikkilamchi salbiy oqibatlar kelib chiqishi mumkin, bu oqibatlar esa ko'pchilik hollarda atrofmuhit holatini qiyinlashtirishi mumkin. Avariya va halokatlar sodir bo'lganda ob`yekt ishchi-xizmatchilarini o'z vaqtida xabardor qilish, ularni hamda ob`yekt atrofida yashaydigan aholining muhofazasini tashkil etish birinchi darajadagi vazifadir, Birinchi navbatda, odamlarning muhofazasi bilan shug'ullanish, ularga birinchi tibbiy yordam ko'rsatish va ularni davolash muassasalariga joylashtirish tadbirlari amalga oshiriladi. Obyektning talofat ko'rgan joylarini razvedka qilib, olingan ma'lumotlar asosida yonishni o'chirish, uning ko'lamini cheklash, sodir bo'lishi mumkin bo'lgan vaziyatirning oldini olish ishlari olib boriladi. Vayrona uyumlaridan tashkil topgan to'siqlar, zarar ko'rgan bino konstruksiyalaridagi qulab tushay deb turgan alohida bo'laklarning paydo bo'lgani quyunlashgan va gazlashgan hududlarda odamlarning jarohatlanishi va halok bo'lish xavfi paydo bo'ladi. Shuning uchun texnika xavfsizligi talablariga rioya qilish katta ahamiyatga ega. Vayrona uyumlari orasida besabab yurish, zararlangan bino va inshootlarga kirish, qulab tushish xavfi mavjud yerlarda ish olib borish, ehtiyot vositalarisiz yerda yotgan elektr asboblariga tegish mumkin emas. Ish olib borilayotgan maydon yoki ob`yekt atrofi to'siqlar bilan o'ralgan va o'z vaqtida qo'riqchilar hamda kuzatuvchilar bilan ta'minlangan bo'lishi kerak Vayrona uyumlarini bartaraf etish bilan bog'liq bo'lgan ishlarni bajarishdan avval qulab tushish ehtimoli bor bo'lgan bino qismlarini mustahkamlash yoki buzib tashlash kerak. Tomlar, quvurlar, stoykalar va kolonnalarni boshqa maqsadda foydalanish uchun sindirish, bo'laklarga bo'lishga ruxsat berilmaydi. Kuchli ta'sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM) bilan bog'liq bo'lgan obyektlarda avariya va halokatlar oqibatlarini bartaraf etishda avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni tashkil etish mazmuni bilan tanishib chiqamiz. Bunday obyektlarda o'z vaqtida va sifatli razvedka ishlarini olib borish muhim ahamiyatga egadir. Razvedkani radiatsiya va kimyoviy razvedka tuzilmalaridan tashkil etilgan guruh zvenolari olib boradi. Ular avariya sodir bo'lgan joyni va kuchli ta'sir etuvchi zaharli moddaning turini, hudud va obyektning zaharlanganlik darajasi va ko'lamini, zararlangan hudud chegarasini, aylanib o'tish hamda hududdan chiqishning eng xavfsiz yo'nalishlarini aniqlaydilar. Zarurati bor deb topilganda tuproq, suv va boshqa tashqi muhim obyektlaridan namunalar oladilar va tahlil qilish uchun amaliyotga yuboradilar, kimyoviy zararlangan hudud o'chog'idagi odamlar holatini baholaydilar. Kuchli ta'sir etuvchi zaharli moddalarning hududga yoki atmosferaga tarqalayotganligi aniqlanishi bilanoq obyekt ishchi va xizmatchilari hamda yaqin-atrofda yashovchi aholiga xavf haqida xabar beriladi. Avariya haqidagi xabarni eshitgan aholi darhol nafas olish yo'llarini muhofaza qilish niqoblarini hamda terini muhofaza qiluvchi eng oddiy kiyim (plash, yoping’ich)larni kiyib olishlari kerak. Uyda bo'lgan aholi deraza va darchalarni mahkamlab yopishi, yashash joyiga tashqaridan havo kirmaydigan qilib berkitishi, elektr isitgich asboblari, gaz o'choqlari va boshqa yonayotgan asbob-uskunalarni o'chirish kerak. Avariya sodir bo'lgan obyektda birinchi navbatda kuchli ta'slar etuvchi zaharli moddalarning to'kilishini yoki tarqalishini to'xtatish tadbirlari amalga oshlariladi. Buning uchun zararlangan hududga KTZM uzatib berish tizimi yopiladi, jo’mraklar va boshqa yopish moslamalari yopiladi, KTZM shikastlangan idishdan boshqa nuqsonsiz id ishga o'tkaziladi. Ba'zi hollarda KTZM tarqalishining oldini olish maqsadida hovuzlar yoki chuqurliklar qaziladi. Zararlangan hududning chegarasi belgilanadi va bu hududga avariyaning oqibatlarini bartaraf etishda qatnashmaydigan shaxslar kiritilmaydi. Bu hudud alohida maxsus ishchi va hizmatchilardan tashkil topgan guruh tomonidan o'rab olinadi. Zararlangan o'choq cheklangandan keyin zaharlangan hududlarni zararsizlantirish ishlari olib boriladi. Obyektlarni, asbob-uskunalarni zararsizlantirish manbai sifatida KTZMni neytrallashtiruvchi moddalar tanlanadi. KTZM bilan zararlangan o'choqda olib borilayotgan ishlar jarayonida xavfsizlik talablariga rioya kilish kerak Ishlayotganlar gazniqob, muhofaza kiyimi hamda shaxsiy muhofaza vositalari, dori-darmon qutisi bilan ta'minlanadilar. Ular zararlangan o'choqda ishlayotganda undan foydalanishni bilishlari kerak. Zararlangan hududda ish boshlashdan oldin KTZM turi va sodir bo'lgan vaziyat haqida tushuntirish o'tkaziladi. Ish jarayonida texnika va odamlarning harakati KTZMning xavf darajasini inobatga olgan holda tashkil etiladi. Ishlar tugagandan so'ng hududda odamlar va texnikani maxsus tozalash tadbirlari o'tkaziladi. Mashg`ulotni mustahkamlashga doir savollar. 1. Suv toshqini, sel va yer ko`chkisi oqibatlarini bartaraf etish. 2. Avariya-qutaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni muvaffaqiyatli bartaraf etishga quyidagicha erishish mumkin ekan. 3. Zilzila oqibatlarni bartaraf etish. 4. Avariya-qutqaruv ishlarini o'tkazish usullari. 5. Kechiktirib bo'lmaydigan shoshilinch ishlarning turlari. 6. Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo'lmaydigan ishlarni olib borishda xavfsizlik tadbirlariish. MUSTAQIL O`RGANISH UCHUN ESLATMA ZILZILA Yuz berish mumkin bo`lgan tabiiy ofatlarga oldindan tayyorgarlik ko`rsangiz, o`zingizni va boshqalarni qutqarib olishingiz mumkin