5-sinf. O‘zbek tili (davlat tili) II BSB O‘qib tushunish (25 ball) O‘qituvchi uchun ZEHNLI BOLA (Mo‘g ‘ul ertagi) Burungi zamonlarda chol, kampir va ularning yetti yashar o‘g‘li yashagan ekan. Ularning bitta oti, uchta ozg‘in qora echkisi bor ekan. Ular xaroba uyda yashar ekan. Cholning topgani qozon qaynatishga zo‘rg‘a yetar ekan. Uning o‘g‘lidan umidi katta ekan. Chunki u nihoyatda chaqqon va zehnli bo‘lib o‘sayotgan ekan. Kunlardan bir kuni ularning o‘toviga amaldor kirib kelibdi. U bir kechaga boshpana so‘rabdi. U odam pastkash va badjahl ekan. Hamma undan qo'rqar ekan. U o'tovga kirganida bola katta kosada qimiz ichayotgan ekan. Bolaga ko‘zi tushishi bilan amaldor xaxolab kulib yuboribdi. - Shu ham tovoq bo‘ldi-yu! Tovoq emas, haqiqiy g‘o‘la. Bola qimiz ichishdan to'xtab, hayron bo‘lib mehmonga: - Hurmatli janob. Nahotki sizning molingiz shunchalik kam bo‘lsa. Uni mana shu ,,g‘o‘la“ bilan sug'orish mumkin bo‘lsa? - deb so'rabdi. Amaldor qizarib-bo'zaribdi. Javob qaytarishga so‘z ham topa olmabdi. Ertalab u yo‘lga chiqishga tayyorlanibdi. Kechasi bilan echkilar otining qorinbog'ini chaynab qo'yganini sezib qolibdi. Amaldor qattiq jahli chiqib, cholga: - Keltirgan ziyonni to‘la, bo'lmasa yomon qilaman! - debdi. Bolakay otasini himoya qilib: - Hurmatli mehmon! Otingizning qorinbog'ini echkilar chaynagan. To'lovni echkilardan undirib oling, - debdi. Bu gaplardan keyin amaldor indamay otiga minib, jo‘nab qolibdi. Lekin sal nariga borganda, otning oldingi oyog‘I yumronqoziq iniga tushib, ot munkib ketibdi. Amaldor yerga uchib tushibdi. Amaldorning jahli chiqibdi. Otni qamchi bilan qattiq-qattiq savalay ketibdi. Buni tomosha qilib turgan bolakay xaxolab kula boshlabdi. - Ahmoq bola, nimaga kulasan? - deb so'rabdi amaldor. - Nimaga kulmay? Xalqning gapi to‘g‘ri ekan. Yolg'on ishlatganning oti yumronqoziq iniga qoqilib, yerga qulaydi. Demak, siz g‘irt yolg'onchi ekansiz! Amaldor uyalganidan bolaga javob ham qaytara olmabdi. U otining jilovidan tutgancha boshini xam qilib, qorasini o'chiribdi. Dili egrining tili qisqa bo'ladi, deganlari shu bo‘lsa kerak 1. Matndan foydalangan holda quyidagi jadvalni to‘ldiring ( har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball, husnixatiga 1 ball, jami 15 ball) Shaxs otlari O‘rin-joy Narsa buyum otlari Chol Uy Qozon Kampir Yer Kosa O‘g‘il Tovoq Bola Qorinbog‘ Amaldor Jilov Odam Mehmon O‘quvchi uchun 1.Matnni o‘qing va bo‘sh joylarni foydalanish uchun berilgan so‘zlardan mosini qo‘yib to‘ldiring. (2ta so‘z ortiqcha berilgan) ZEHNLI BOLA (Mo‘g ‘ul ertagi) Burungi zamonlarda chol, kampir va ularning yetti yashar o‘g‘li yashagan ekan. Ularning bitta oti, uchta ozg‘in qora echkisi bor ekan. 1. ……. xaroba uyda yashar ekan. Cholning topgani qozon qaynatishga zo‘rg‘a yetar ekan. Uning o‘g‘lidan umidi katta ekan. Chunki u nihoyatda chaqqon va zehnli bo‘lib o‘sayotgan ekan. Kunlardan bir kuni ularning o‘toviga amaldor kirib kelibdi. U bir kechaga boshpana so‘rabdi. 2. …… odam pastkash va badjahl ekan. Hamma undan qo'rqar ekan. U o'tovga kirganida bola katta kosada qimiz ichayotgan ekan. Bolaga ko‘zi tushishi bilan amaldor xaxolab kulib yuboribdi. - Shu ham tovoq bo‘ldi-yu! 3. …….. emas, haqiqiy g‘o‘la. Bola qimiz ichishdan to'xtab, hayron bo‘lib mehmonga: - Hurmatli janob. Nahotki sizning molingiz shunchalik kam bo‘lsa. Uni mana shu 4. ,,……….“ bilan sug'orish mumkin bo‘lsa? - deb so'rabdi. 5. ……….. qizarib-bo'zaribdi. Javob qaytarishga so‘z ham topa olmabdi. Ertalab u yo‘lga chiqishga tayyorlanibdi. Kechasi bilan echkilar otining qorinbog'ini chaynab qo'yganini sezib qolibdi. 6. ………. qattiq jahli chiqib, cholga: - Keltirgan ziyonni to‘la, bo'lmasa yomon qilaman! - debdi. Bolakay otasini himoya qilib: - Hurmatli mehmon! Otingizning qorinbog'ini echkilar chaynagan. To'lovni echkilardan undirib oling, - debdi. Bu gaplardan keyin amaldor indamay 7. ……… minib, jo‘nab qolibdi. Lekin sal nariga borganda, otning oldingi oyog‘i yumronqoziq iniga tushib, ot munkib ketibdi. Amaldor yerga uchib tushibdi. 8. …………… jahli chiqibdi. Otni qamchi bilan qattiq-qattiq savalay ketibdi. Buni tomosha qilib turgan bolakay xaxolab kula boshlabdi. - Ahmoq 9. ……. , nimaga kulasan? - deb so'rabdi amaldor. - Nimaga kulmay? Xalqning gapi to‘g‘ri ekan. Yolg'on ishlatganning oti yumronqoziq iniga qoqilib, yerga qulaydi. Demak, siz g‘irt yolg'onchi ekansiz! Amaldor uyalganidan bolaga javob ham qaytara olmabdi. U 10. …….. jilovidan tutgancha boshini xam qilib, qorasini o'chiribdi. Dili egrining tili qisqa bo'ladi, deganlari shu bo‘lsa kerak. Foydalanish uchun so‘zlar: u, tovoq, g‘o‘la, amaldor, bola, amaldor, otiga, amaldorning, otining, ular, kitob, to‘g‘ri. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1. Matndan foydalangan holda quyidagi jadvalni to‘ldiring (jami 15 ) Shaxs otlari O‘rin-joy Narsa buyum otlari ● Eslatma: 1. Imkoniyat darajasida o‘quvchilarga qog‘oz variantini chiqarib bering. Agar iloji bo‘lmasa o‘zingiz o‘qib daftarlariga belgilatishingiz mumkin. ● Ogohlantirish: o‘quvchi ishini xatosiz yozgan bo‘lsa, lekin husnixati talab darajasiga javob bermasa 1 ball olib tashlanadi. O‘quvchining to‘plagan bali: ____________ Tekshiruvchi o‘qituvchi: ___________________________ __________(imzo) 6-sinf. O‘zbek tili (Davlat tili) II BSB O‘qib tushunish ( 25 ball) O‘qituvchi uchun Samarqand sayyoramizdagi qadimiy shaharlardan biri bo‘lib, Rim va Afina bilan tengdoshdir. U 2750 yoshdan oshgan. Samarqand ulkan kashfiyotlar markazi ham hisoblanadi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, 650- yildayoq Samarqandda qog‘ozli kitoblar bo‘lgan. Ulug‘bek rasadxonasida esa globus bo‘lgani haqida ma’lumotlar bor. Samarqand Amir Temur davrida poytaxtga aylantirildi. Shaharning markaziy maydoni – Registon barpo etildi. Bibixonim jome masjidi, Go‘ri Amir maqbarasi, Shohizinda ansambli va bir qancha ko‘rkam bog‘lar bunyod etildi. Mirzo Ulug‘bek davrida Samarqand yanada ko‘rkamlashdi. Ulug‘bek rasadxonasi qurildi. Ilk bor bu yerga kelgan mehmonlar sayohatini shaharning me’morchilik obidalarini tomosha qilishdan boshlashadi. Bu ko‘hna binolar hali ham o‘z go‘zalligi va ulug‘vorligini yo‘qotmay, jahon ahlini lol qoldirib kelmoqda. Matn asosida quyidagi shartlarni bajaring 1. Matnga sarlavha toping. (1 ball) ____________________________________ 2. Matn ichida keltirilgan majhul nisbatdagi fe’llarni aniqlang. ( Har biriga 2 ball, jami 6 ball) _____________________, _____________________, ________________. 3. Berilgan so‘zlarni eng juda, g‘oyat so‘zlari bilan birgalikda yozing. . ( Har biriga 2 ball, jami 8 ball) So‘zlar Ulkan Ko‘rkam Qadimiy Ko‘hna Eng Juda G‘oyat 4. To‘g‘ri yoki Noto‘g‘ri T/r Ma’lumotlar To‘g‘ri 1 650- yildayoq Samarqandda qog‘ozli kitoblar bo‘lgan 2 Registon, Bibixonim, Shohizinda ansambli Mirzo Ulug‘bek davrida barpo etilgan 3 Samarqandning yoshi 2850 dan oshgan 4 Ulug‘bek rasadxonasida globus bo‘lgan 5 Samarqand Misr va Afina bilan tengdoshdir Noto‘g‘ri 1. Berilgan fe’llarni –ish, -sh qo‘shimchalarini qo‘shgan holda birgalik nisbatga aylantirib yozing. . ( Har biriga 2 ball, jami 10 ball) Qoqmoq, tugatmoq, yumshatmoq, yozmoq, o‘chirmoq. ___________________, ________________________, ___________________, ___________________, _________________________. O‘quvchining to‘plagan bali: ____________ Tekshiruvchi o‘qituvchi: ___________________________ __________(imzo) JAVOBLAR Samarqand sayyoramizdagi qadimiy shaharlardan biri bo‘lib, Rim va Afina bilan tengdoshdir. U 2750 yoshdan oshgan. Samarqand ulkan kashfiyotlar markazi ham hisoblanadi. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, 650- yildayoq Samarqandda qog‘ozli kitoblar bo‘lgan. Ulug‘bek rasadxonasida esa globus bo‘lgani haqida ma’lumotlar bor. Samarqand Amir Temur davrida poytaxtga aylantirildi. Shaharning markaziy maydoni – Registon barpo etildi. Bibixonim jome masjidi, Go‘ri Amir maqbarasi, Shohizinda ansambli va bir qancha ko’rkam bog‘lar bunyod etildi. Mirzo Ulug‘bek davrida Samarqand yanada ko‘rkamlashdi. Ulug‘bek rasadxonasi qurildi. Ilk bor bu yerga kelgan mehmonlar sayohatini shaharning me’morchilik obidalarini tomosha qilishdan boshlashadi. Bu ko‘hna binolar hali ham o‘z go‘zalligi va ulug‘vorligini yo‘qotmay, jahon ahlini lol qoldirib kelmoqda. Matn asosida quyidagi shartlarni bajaring 1. Matnga sarlavha toping. Samarqand, Samarqand-qadimiy shahar. Naqshi jahon 2. Matn ichida keltirilgan majhul nisbatdagi fe’llarni aniqlang. aylantirildi, barpo etildi, qurildi. 3. Berilgan so‘zlarni eng juda, go‘yat so‘zlari bilan birgalikda yozing So’zlar Ulkan Ko‘rkam Qadimiy Ko‘hna Eng Eng ulkan Eng ko‘rkam Eng qadimiy Eng ko‘hna Juda Juda ulkan Juda ko‘rkam Juda qadimiy Juda ko‘hna 4. To‘g‘ri yoki Noto‘g‘ri T/r Ma’lumotlar To‘g‘ri 1 650- yildayoq Samarqandda qog‘ozli kitoblar bo‘lgan G‘oyat G‘oyat ukan G‘oyat ko‘rkam G‘oyat qadimiy G‘oyat ko‘hna Noto‘g‘ri 2 3 Registon, Bibixonim, Shohizinda ansambli Mirzo Ulug‘bek davrida barpo etilgan Samarqandning yoshi 2850 dan oshgan 4 Ulug‘bek rasadxonasida globus bo‘lgan 5 Samarqand Misr va Afina bilan tengdoshdir 5. Berilgan fe’llarni –ish, -sh qo‘shimchalarini qo‘shgan holda birgalik nisbatga aylantirib yozing Qoqmoq, tugatmoq, yumshatmoq, yozmoq, o‘chirmoq. qoqishmoq, tugatishmoq, yumshatishmoq, yozishmoq, o‘chirishmoq. 7-sinf O‘zbek tili (Davlat tili) II BSB O‘qib tushunish (25 ball) O‘qituvchi uchun Kurash sporti Kurash sport turi, belgilangan qoidaga muvofiq ikki sportchining yakkamayakka olishuvi. Kurashish san'ati ko'p xalqlarda qadim zamonlardan buyon ma'lum. Kurash ayniqsa Yunonistonda keng tarqalib, qadimgi olimpiada musobaqalaridan doimiy o'rin olib kelgan. Milliy kurashning xilma-xil ko'rinishlari Gretsiya, Italiya, Yaponiya, Turkiya, Eron, Afg'oniston, Rossiya, Oʻzbekiston, Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon, Qozogʻiston va boshqa mamlakatlarda mavjud. Zamonaviy sport kurashining asosiy qoidalari XVIII asr oxiri — XIX asr boshlarida Yevropaning bir necha mamlakatlarida ishlab chiqildi. 1912-yil Xalqaro havaskorlar kurash federatsiyasi (FILA) tuzildi (hozir unga 144 mamlakat, Oʻzbekiston 1993-yildan a'zo). Xalqaro maydonda sport kurashining yunonrum kurashi, erkin kurash, dzyudo, sambo va boshqa turlari keng tarqalgan. Keyingi yillarda oʻzbek kurashi ham alohida kurash turi sifatida dunyo miqyosida tan olina boshlandi. Xato yozilgan so‘zlarni to‘g‘irlang. 15 ball Zomonlarda, podishoh, kuzatip, ba-davlat, sovdagarlari, ichkarga, solig‘, deqqon, sabzovot, harsang, itora boshladi, shoxdan, a’zoi badani, muvaffaq, amallab. O‘quvchi uchun 1.Matnni o‘qing va bo‘sh joylarni foydalanish uchun berilgan so‘zlardan mosini qo‘yib to‘ldiring. (2ta so‘z ortiqcha berilgan) ( 10 ball) Kurash sporti Kurash sport turi, belgilangan 1. ……… muvofiq ikki sportchining yakkamayakka olishuvi. Kurashish 2. ……… ko'p xalqlarda qadim zamonlardan buyon ma'lum. Kurash 3. ……… Yunonistonda keng tarqalib, qadimgi olimpiada musobaqalaridan doimiy 4…….. olib kelgan. Milliy kurashning xilma-xil ko'rinishlari Gretsiya, Italiya, Yaponiya, Turkiya, Eron, Afg'oniston, Rossiya, Oʻzbekiston, Gruziya, 5. ………. , Ozarbayjon, Qozogʻiston va boshqa mamlakatlarda mavjud. Zamonaviy sport kurashining asosiy qoidalari XVIII asr oxiri — XIX 6.………. boshlarida Yevropaning bir necha mamlakatlarida ishlab chiqildi. 1912-yil Xalqaro 7.………. kurash federatsiyasi (FILA) tuzildi (hozir unga 144 mamlakat, Oʻzbekiston 1993-yildan a'zo). Xalqaro maydonda sport kurashining 8. ………. kurashi, erkin kurash, dzyudo, 9. ……….. va boshqa turlari keng tarqalgan. Keyingi yillarda oʻzbek kurashi ham alohida kurash turi sifatida dunyo 10. …….. tan olina boshlandi. Foydalanish uchun so‘zlar: san'ati, asir, o'rin, Armaniston, asr, havaskorlar, ayniqsa, sambo, miqyosida, qoidaga, hamma, yunonrum Xato yozilgan so‘zlarni to‘g‘irlang. 15 ball Zomonlarda, podishoh, kuzatip, ba-davlat, sovdagarlari, ichkarga, solig‘, deqqon, sabzovot, harsang, itora boshladi, shoxdan, a’zoi badani, muvaffaq, amallab. O‘quvchining to‘plagan bali: ____________ Tekshiruvchi o‘qituvchi: ___________________________ __________(imzo) 8-sinf. O‘zbek tili (Davlat tili) 1I-BSB O‘qib tushunish ( 25 ball) O‘qituvchi uchun Matn asosida quyidagi shartlarni bajaring. 1. Matnga sarlavha toping.__________________________________________ 2. Matn ichida ajratib ko‘rsatilgan fe’llarning qaysi nisbatda ekanligini yozing. ( Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball, jami 10 ball) ________________, _______________________, __________________, __________________, _______________________, __________________, __________________, ____________, _____________, ____________. 3. Matnda berilgan so‘zlar orasidan yasama so‘zlarni toping. ( Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball, jami 5 ball) T\r 1 So‘zning asosi Qo‘shimchasi 2 3 4 5 4. To‘g‘ri yoki Noto‘g‘ri ( Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball, jami 5 ball) T/r Ma’lumotlar To‘g‘ri 1 O‘quvchilar shanba kuni ko‘rgazmaga borishdi 2 Chet ellik tadbirkor mehmonlar tashrif buyurishdi 3 Dehqonlarimiz tomonidan yetishtirilgan olma, uzum, shaftoli, apelsin, bananlarni ko‘rib ko‘zingiz qamashadi 4 Biz Vatanimiz ne’matlaridan faxrlandik 5 Qovun-tarvuzlar hidi dimog‘iga yoqimli uriladi Noto‘g‘ri 5 Berilgan fe’llarni orttirma nisbatga aylantiring ( Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball, jami 5 ball) Ishlamoq, yasamoq, yozmoq, o‘qimoq, chizmoq. ________________, __________________, ________________, _______________, ____________________. O‘quvchining to‘plagan bali: ____________ Tekshiruvchi o‘qituvchi: ___________________________ __________(imzo) JAVOBLAR Matn asosida quyidagi shartlarni bajaring. 1. Matnga sarlavha toping Hosil bayrami 2. Matn ichida ajratib ko‘rsatilgan fe’llarning qaysi nisbatda ekanligini yozing birgalik, birgalik, birgalik, majhul, aniq, aniq, o‘zlik, birgalik, birgalik, aniq. 3. Matnda berilgan so‘zlar orasidan yasama so‘zlarni toping T\r So‘zning asosi Qo‘shimchasi 1 O‘qi tuvchi 2 Chet el Lik 3 Tadbir Kor 4 Hayrat Lanmoq 5 Faxr Lanmoq 4. To‘g‘ri yoki Noto‘g‘ri T/r Ma’lumotlar To‘g‘ri 1 O‘quvchilar shanba kuni ko‘rgazmaga borishdi 2 Chet ellik tadbirkor mehmonlar tashrif buyurishdi 3 Dehqonlarimiz tomonidan yetishtirilgan olma, uzum, shaftoli, apelsin, bananlarni ko’rib ko’zingiz qamashadi 4 Biz Vatanimiz ne’matlaridan faxrlandik 5 Qovun-tarvuzlar hidi dimog‘iga yoqimli uriladi Noto‘g‘ri 5. Berilgan fe’llarni orttirma nisbatga aylantiring Ishlamoq, yasamoq, yozmoq, o‘qimoq, chizmoq, yasamoq Ishlatmoq, yasatmoq, yozdirmoq, o‘qitmoq, chizdirmoq, yasatmoq 9-sinf O‘zbek tili (Davlat tili) II BSB O‘qib tushunish (25 ball) Ayrim kishilar butun bahor-u yoz ko‘zimizni yashnatgan, bahri dilimizni musaffo havosi bilan yayratgan barglarni kuzda xazonlardan qutulish uchun yoqadilar. To‘kilgan yaproqlarni to‘plab yoqish o‘zlari uchun qanchalik zararli ekanini fahmlamaydilar. Quruq o‘tinni yoqish jarayonida juda xavfli bo‘lgan dioksin moddasi ajralib chiqadi. Yoqish o‘rniga yaproqlarni bir joyga to‘plab, ho‘llab ko‘mish kerak. O‘shanda chiqindilar ma’lum vaqt o‘tgach, tayyorgina o‘g‘itga aylanadi. Dioksin oshqozon-ichak yo‘li orqali inson tanasiga kirgach, oshqozon osti bezi, o‘pka va immun tizimini zararlaydi. Ko‘pincha xavfli o‘sma va og‘ir kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Inson tabiatning bir qismi ekanini tushunishi, tabiatga ko‘rsatayotgan ta’siri qaytib kelib o‘ziga salbiy ta’sir etishini anglashi lozim. Matn asosida quyidagi shartlarni bajaring. 1. Matnga sarlavha toping.__________________________________________ 2. Matn ichida keltirilgan fe’l-kesimlarni aniqlang. ( har bir to‘g‘ri yozilgan fe’l-kesim uchun 1 ball, jami 8 ball) __________________, _______________________, __________________, __________________, _______________________, __________________, __________________, ______________________. 3. Ajratib ko‘rsailgan so‘zlarning sinonimlarni toping. ( Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball, jami 7 ball) 1 2 3 4 5 6 7 4. To‘g‘ri yoki Noto‘g‘ri ( Har to‘g‘ri javob uchun 1 ball, jami 5 ball) T/r Ma’lumotlar To‘g‘ri 1 Tabiiy muvozanatning buzilishi- hayot muvozanatining buzilishidir. 2 Mashinalardan chiqayotgan zararli gazlarning ortishi salbiy oqibatlarga olib kelmaydi. 3 Dioksin oshqozon-ichak yo‘li orqali inson tanasiga kirgach, yurakni zararlaydi. 4 Dioksin xavfli o‘sma va og‘ir kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi 5 Noto‘g‘ri Barglarni to‘plab, ho‘llab yoqilsa, tayyor o‘g‘itga aylanadi. 5. Berilgan so‘zlarni matn tarkibidagi aniqlovchilar bilan biriktiring. ( Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball, jami 5 ball) _____________ kishilar, ____________havo, ____________ o‘sma, _________________o‘g‘it . O‘quvchining to‘plagan bali: ____________o‘tin, ____________ Tekshiruvchi o‘qituvchi: ___________________________ __________(imzo) JAVOBLAR Ayrim kishilar butun bahor-u yoz ko‘zimizni yashnatgan, bahri dilimizni musaffo havosi bilan yayratgan barglarni kuzda xazonlardan qutulish uchun yoqadilar. To‘kilgan yaproqlarni to‘plab yoqish o‘zlari uchun qanchalik zararli ekanini fahmlamaydilar. Quruq o‘tinni yoqish jarayonida juda xavfli bo‘lgan dioksin moddasi ajralib chiqadi. Yoqish o‘rniga yaproqlarni bir joyga to‘plab, ho‘llab ko‘mish kerak. O‘shanda chiqindilar ma’lum vaqt o‘tgach, tayyorgina o‘g‘itga aylanadi. Dioksin oshqozon-ichak yo‘li orqali inson tanasiga kirgach, oshqozon osti bezi, o‘pka va immun tizimini zararlaydi. Ko‘pincha xavfli o‘sma va og‘ir kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Inson tabiatning bir qismi ekanini tushunishi, tabiatga ko‘rsatayotgan ta’siri qaytib kelib o‘ziga salbiy ta’sir etishini anglashi lozim. Matn asosida quyidagi shartlarni bajaring. 1.Matnga sarlavha toping. Tabiat muvozanati – hayot muvozanati, Inson va tabiat. Ekologik vaziyat buzilishi 2. Matn ichida keltirilgan fe’l-kesimlarni aniqlang. Yoqadilar, fahmlamaydilar, ajralib chiqadi, ko’mish kerak, aylanadi, zararlaydi, sabab bo’ladi, anglashi lozim. 3. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning sinonimlarini toping 1 Musaffo Tiniq 2 Yayratgan Quvnatgan 3 Yaproq Barg 4 Zararli Ziyonli 5 Fahmlamaydilar Anglamaydilar 6 Inson Odam, kishi 7 To‘plab Yig‘ib 4. To‘g‘ri yoki Noto‘g‘ri T/r Ma’lumotlar To‘g‘ri 1 Tabiiy muvozanatning buzilishi- hayot muvozanatining buzilishidir. 2 Mashinalardan chiqayotgan zararli gazlarning ortishi salbiy oqibatlarga olib kelmaydi. 3 Dioksin oshqozon-ichak yo‘li orqali inson tanasiga kirgach, yurakni zararlaydi. 4 Dioksin xavfli o‘sma va og‘ir kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi 5 Noto‘g‘ri Barglarni to‘plab, ho‘llab yoqilsa, tayyor o‘g‘itga aylanadi. 5. Berilgan so‘zlarni matn tarkibidagi aniqlovchilar bilan biriktiring. Ayrim kishilar, musaffo havo, quruq o‘tin, xavfli o‘sma, tayyorgina o‘g‘it, salbiy ta’sir. 10-sinf. O‘zbek tili (Davlat tili) II BSB O‘qib tushunish ( 25 ball) Ba'zan "Tilning suyagi yo‘q deb, gapiraverasanmi?" degan tanbehni eshitamiz. Tilda har gapni gapirishga to‘siq bo‘luvchi suyak yo‘q ekan, qo‘lda-chi? Qo‘llarimizda suyak bormi? Bugun biz shu qo‘llar orqali istagan mulohazamizni yozishga kirishdik. Nega dildagini yozuvga ko‘chirish ishini suyaklar nazorat qilolmayapti? Suyak bir o‘xshatish xolos, aslida har bir harakatimiz miya - aql, shu qatorda yurak-qalb orqali boshqariladi. Ammo nechun aqlimiz va qalbimiz har gapni bitishga izn berdi?.. Har kim o‘z fikrini ifoda etish huquqiga ega. Deylik, kimdir internetdagi sahifasiga hayotiy qarashlarini, o‘y-maqsadlarini yozib qo‘ydi. Matn ostiga internet foydalanuvchilaridan biri o‘z mulohazasini bitadi, keyingisi unga qarshi chiqadi, fikr egasiga ham darrov javob qaytariladi, qarabsizki, dahanaki jang! . .. Bir-birini hayotda ko‘rmagan, yuzma-yuz muloqot qilmagan, ko‘cha-ko‘yda ko‘rib qolgan taqdirda ham, tanimay o‘tib ketuvchi kishilar monitor qarshisida birbiri bilan qirpichoq bo'ladi. Lekin bularning bari reallikda sodir bo'lmagani sabab tomonlar o'zini ayblamaydi, ongli ravishda urush chiqarib, haqoratli so‘zlar ishlatganidan vijdoni qiynalmaydi. Guruh yoki sahifalarda bahs boshlansa, har kim sherigini mot qilish, tortishuvda g‘olib bo‘lishga chiranib, lug‘atidagi eng ta'sirchan so‘zlarni ishlatadi. Fakt keltiradi, misol aytadi, bular ish bermasa, haqorat qiladi. Tushunmaydiki, munozarada ustun kelgan inson emas , balki befoyda tortishuvga kirishmagan odam g‘olibdir. Kimningdir bir so‘ziga yuz izoh qoldirib keng tarqatishga usta odamlar ba’zan bir og‘iz mehrli kalomni taroziga solidi, qizg‘anadi. Bayramlar va tug‘ilgan kunlar bilan chin dildan tabriklash yo‘qolib ketdi. Tarmoq orqali tayyor, rasm va animatsiyalarni jo‘natadi. Hatto namuna shaklida tayyor tabrik va she’rlar ham bor. Yaqinimizga tilak bildirib, so‘z izlashimizga hojat yo‘q. minnatdorchilik bildirish borasida ham qiynalmaysiz: tayyor hisbelgilar hozir-u nozir. Har narsaning uvoli va zavoli bor. Isrof, albatta, yaxshilikka olib kelmaydi, o‘z asoratini ko‘rsatadi. Bugungi internet olamidagi mulohazasizlar “mulohaza”si chinakamiga so‘z uvolidir. Ularda ma’no yo‘q, mazmundan yiroq maqsadi puch: fisq-u fasod, g‘iybat, ig‘vo,tuhmat. O‘zingiz ham bir begona odamning javobidan asabiylashib, bosh ushlab o‘tirasiz. Aslida bu o‘ylashga arziydimi? Nega fikr bildirishga munosib minbar axtarmaysiz? Muloqat imkoniyati-bizga atalgan imkoniyatlardan biri. Uni suiste’mol qilmaslik, so‘z uvoliga yo‘l qo‘ymaslik har kimning o‘z qo‘lida. Iroda ishga solinsa, teran tafakkur va qalb amriga quloq solinsa bas. 1. O‘qib tushunish uchun berilgan matnga sarlavha qo‘ying ___________________________________________________ 2. Matndan kelib chiqib, savollarga yozma javob bering. ( har biriga 5 ball, jami 15 ball) 1. Muallifning til suyak va qo‘l bilan bog‘liq fikrlarni keltirishdan maqsadi nima? __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 2. Dahanaki jang qanday bo‘ladi? Bunday jangning kelib chiqish sababi nima ekan? Matn asosida javob bering. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. Hayotda bir-birini mutlaqo tanimaydigan odamlar ham qirpichoq bo‘lishi mumkinmi? Javobingizni izohlang. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. Quyida matnda ishtirok etgan so‘zlarning izohini toping .( Har bir to‘g‘ri javob uchun 2 ball, jami 10 ball) 1. Izn. 2. Reallik. 3 Haqorat. 4. Mot qilish. 5. Fakt. 6. Haqiqat. 7. Xafa qilish A) Bahsda raqibini yengish. B) Kishining or-nomusi, shaxsiyatini pastga uradigan, tahqirlovchi ma’nomazmunli so‘z, gap. D) Aniq mavjud bo‘lgan voqea-hodisa, haqiqat. E) Biror narsa haqida xulosa chiqarish, qat’iy bir fikrga kelish uchun xizmat qiladigan asos, dalil. F) Biror ishni bajarish, amalga oshirish uchun berilgan rozilik 1. 2. 3. 4. 5. ● Eslatma: 1. Imkoniyat darajasida o‘quvchilarga qog‘oz variantini chiqarib bering. Agar iloji bo‘lmasa o‘zingiz o‘qib daftarlariga belgilatishingiz mumkin. ● Ogohlantirish: o‘quvchi ishini xatosiz yozgan bo‘lsa, lekin husnixati talab darajasiga javob bermasa 1 ball olib tashlanadi. 11-sinf O‘zbek tili(davlat tili) II BSB ( 25 ball) O‘qituvchi uchun O‘ZBEKISTON AHOLISINING KO‘PAYISHI Aholi sonining ko‘payishi – davlat rivojlanishi va taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillardan biri. Birlashgan Millatlar Tashkilotining aholishunoslik jamg‘armasining 2018-yildagi ma’lumotlariga ko‘ra O‘zbekiston aholi soni bo‘yicha jahonda 44-o‘rinda turadi va aholi soni o‘sib bormoqda. Darhaqiqat, keyingi yillarda O‘zbekistonda tug‘ilish soni o‘lim soniga nisbatan ortganligi hisobiga aholi soni ko‘payib bormoqda. Мustаqillik yillаridа mаmlаkаtimizdа аhоlining tug‘ilish vа o‘lim ko‘rsаtkichlаridа hаm o‘zgаrishlаr kuzatildi. 1991yildа rеspublikаdа 723,4 ming nаfаr bоlа tug‘ilgаn bo‘lsа, kеyingi yillаrdа tug‘ilish sоni kаmаyib, 2001-yildа tug‘ilish 513 ming nаfаrni tаshkil etdi. Kеyinchаlik аhоlining turmush fаrоvоnligi ko‘tаrilishi bilаn tug‘ilish sоni hаm ko‘pаydi. 2017yilgа kеlib 716 mingdаn оrtiq chаqаlоq tug‘ilgan bo‘lsa, 2018-yilda 768 mingdаn оrtiq bola dunyogа kеlgan. 2019-yil esa 815,9 ming bola tug‘ilishi ro‘yxatga olingan bo‘lib, 1000 aholiga tug‘ilish darajasi 24,3 promilleni tashkil etdi va 2018yilning shu davriga nisbatan 1 promillega ko‘paydi. Umuman olganda, O‘zbekistonning doimiy aholisi soni 2020-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra 33905,8 ming kishini tashkil etmoqda. Mehnatga yaroqli yoshdan kichiklar aholining 30,5%, mehnatga layoqatli yoshdagilar 58,9% va mehnatga layoqatli yoshdan kattalar 10,6% ni tashkil etdi. Aholi sonining oshishiga ta’sir qiluvchi muhim omillardan yana biri umr dаvоmiyligi ko‘rsatkichidir. Маmlаkаtimizdа umr dаvоmiyligi ko‘rsаtkichida ham so‘nggi yillаrdа o‘sish kuzatilgan, jumlаdаn, 1991-yildа ushbu ko‘rsаtkich 66,4 yoshni tаshkil etgаn bo‘lsа, 2000-yildа 70,8 yoshni, 2010-yildа 73,0 yoshni tаshkil etdi. 2016-yilga kelib esa 73,8 yoshni tаshkil etgаn. Shuningdek, tibbiyot sоhаsidа amalga oshirilayotgan islohotlar nаtijаsidа rеspublikаdа o‘lim dаrаjаsi, jumlаdаn, bоlаlаr vа оnаlаr o‘limi ko‘rsаt kichlаri pаsаydi vа bu rеspublikа аhоlisi o‘rtаsidа umr dаvоmiyligi ko‘rsаtkichining o‘sishigа o‘z tа’sirini ko‘rsаtdi. (Internet manbalari asosida tayyorlandi) Quyidagi savollarga matn asosida javob bering. Javoblaringizni javoblar varaqasiga ko‘chiring: 1. 2018-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra O‘zbekiston aholi soni bo‘yicha dunyoda nechanchi o‘rinda turadi? Mazkur test topshirig‘i qisqa javobli ochiq turdagi test topshirig‘i bo‘lib, bunday topshiriqlar yordamida matnda aniq ifodalangan ma’lumotni (raqam, nom va hokazo) topa olish va tushunish malakasi baholanadi. Bu o‘quvchida kerakli ma’lumotni axborotlar ichidan qidirib topa olish layoqatini shakllantiradi. Bunday topshiriqlarga test topshiruvchilarning aksariyati to‘g‘ri javob beradi. 2–3 Matn mazmunidan kelib chiqqan holda quyidagi hukmlarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini aniqlang. 1. 1991-yilda tug‘ilish ko‘rsatkichi hozirgi ko‘rsatkichdan yuqori bo‘lgan. A. To‘g‘ri B. Noto‘g‘ri 2. Mustaqillikdan keyin to 2000-yillargacha tug‘ilish soni pasayishi kuzatilgan. A. To‘g‘ri B. Noto‘g‘ri Mazkur test topshirig‘i binar (ikkita javobli) turdagi test topshirig‘i bo‘lib, bunday topshiriqlar orqali matnda ochiq va yashirin ifodalangan ma’lumotlarni tushunish; matndagi chizma va diagrammalarda berilgan vizual ma’lumotlarni o‘qish; matndagi verbal va vizual ma’lumotlar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni tushunish; matndagi mazmuniy bog‘lanishlarni anglash bilan bog‘liq bo‘lgan malakalarni baholash mumkin. Bu esa o‘quvchining haqiqiy mazmunni anglash, kinoya, piching kabi tagma’nolarni fahmlash, umuman, nutqiy vaziyatlarni idrok etish kabi ko‘nikmasini rivojlantiradi, shuningdek, o‘quvchilarda vizual axborotni o‘qiy olish ko‘nikmasini ham shakllantiradi. 4–5. Berilgan ma’lumotlar va unga aloqador vizual ma’lumotlarni o‘zaro moslashtiring. Verbal ma’lumotlar Vizual ma’lumotlar 4. 2000-yilda erkaklarning o‘rtacha umr davomiyligi? 5. 2000-yilda ayollarning o‘rtacha umr davomiyligi? A. 73,2 yosh B. 70,8 yosh D. 68,4 yosh (Eslatma: javob variantlari orasida ortiqchasi bor) Mazkur test topshirig‘i moslashtirishni talab qiladigan test topshirig‘i bo‘lib, bunday topshiriqlar orqali ona tilidagi matnni o‘qib tushunish malakasi bilan bog‘liq bo‘lgan matnda yashirin ifodalangan ma’lumotlarni tushunish; matndagi verbal va vizual ma’lumotlar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni tushunish; matndagi mazmuniy bog‘lanishlarni anglash; matn yoki uning qismlari umumiy ma’nosini tushunish; matndagi mazmuniy bog‘lanishlarni anglash; matn mazmunini tushunishi va talqin qila olish kabi ko‘nikmalarni baholash mumkin. Bu esa o‘quvchida haqiqiy mazmunni anglash, nutqiy vaziyatlarni idrok etish, o‘zaro bog‘liqliklarni fahmlash, voqelikka munosabat bildirish, verbal va vizual axborot o‘rtasidagi bog‘liqliklarni idrok eta olish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. 6. Matn mazmuniga mos ma’lumotni aniqlang. A. O‘zbekistonda erkaklarning o‘rtacha umr davomiyligi ayollarnikiga nisbatan yuqori. B. O‘zbekistonda o‘tgan asrning 50-yillarida aholi soni o‘sishdan to‘xtagan. D. O‘zbekiston aholisining qariyb 70 foizi mehnatga layoqatli hisoblanadi. E. Ma’lumotlarga ko‘ra O‘zbekistonda 2018-yilda qariyb 160 ming o‘lim kuzatilgan. Mazkur test topshirig‘i bitta to‘g‘ri javobga ega muqobil javobli test topshirig‘i bo‘lib, bunday topshiriqlar orqali ona tilidagi matnni o‘qib tushunish malakasi bilan bog‘liq bo‘lgan matnda o‘z ma’nosida ishlatilgan leksik birliklarning ma’nosini tushunish; matnda ko‘chma ma’noda ishlatilgan leksik birliklarning ma’nosini tushunish; matndagi ibora, maqol, hikmatli so‘zlar ma’nosini tushunish; matn qismlarini bog‘lovchi vositalar ma’nosi va ularning matndagi vazifasini tushunish; matnning grammatik qurilishini anglash; matnda ochiq va yashirin ifodalangan ma’lumotlarni tushunish; matndagi verbal va vizual ma’lumotlar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni tushunish; matndagi mazmuniy bog‘lanishlarni anglash; matn yoki uning qismlari umumiy ma’nosini tushunish kabi ko‘nikmalarni baholash mumkin. Bu esa o‘quvchida o‘zaro bog‘liqliklarni fahmlash, haqiqiy mazmunni anglash, nutqiy vaziyatlarni idrok etish, voqelikka munosabat bildirish, o‘quvchining avvaldan mavjud bilimi hamda matndan olingan ma’lumotni ma’lum darajada integratsiyalash, matn bilan ishlayotganda o‘zlarining shaxsiy fikrlari va tajribalaridan foydalana olish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Xullas, o‘quvchilarning ona tilidagi matnlarni o‘qib tushunish malakasini test topshiriqlari yordamida baholashda yuqorida sanab o‘tilgan test topshiriqlaridan foydalanish samarali boʻladi. Bunda oʻquvchilarning oʻqib tushunish malakasini baholash test topshiriqlarining ishonchliligi hamda baholash natijalarining obyektivligi oshishiga xizmat qiladi. O‘quvchi uchun O‘ZBEKISTON AHOLISINING KO‘PAYISHI Aholi sonining ko‘payishi – davlat rivojlanishi va taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillardan biri. Birlashgan Millatlar Tashkilotining aholishunoslik jamg‘armasining 2018-yildagi ma’lumotlariga ko‘ra O‘zbekiston aholi soni bo‘yicha jahonda 44-o‘rinda turadi va aholi soni o‘sib bormoqda. Darhaqiqat, keyingi yillarda O‘zbekistonda tug‘ilish soni o‘lim soniga nisbatan ortganligi hisobiga aholi soni ko‘payib bormoqda. Мustаqillik yillаridа mаmlаkаtimizdа аhоlining tug‘ilish vа o‘lim ko‘rsаtkichlаridа hаm o‘zgаrishlаr kuzatildi. 1991yildа rеspublikаdа 723,4 ming nаfаr bоlа tug‘ilgаn bo‘lsа, kеyingi yillаrdа tug‘ilish sоni kаmаyib, 2001-yildа tug‘ilish 513 ming nаfаrni tаshkil etdi. Kеyinchаlik аhоlining turmush fаrоvоnligi ko‘tаrilishi bilаn tug‘ilish sоni hаm ko‘pаydi. 2017yilgа kеlib 716 mingdаn оrtiq chаqаlоq tug‘ilgan bo‘lsa, 2018-yilda 768 mingdаn оrtiq bola dunyogа kеlgan. 2019-yil esa 815,9 ming bola tug‘ilishi ro‘yxatga olingan bo‘lib, 1000 aholiga tug‘ilish darajasi 24,3 promilleni tashkil etdi va 2018yilning shu davriga nisbatan 1 promillega ko‘paydi. Umuman olganda, O‘zbekistonning doimiy aholisi soni 2020-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra 33905,8 ming kishini tashkil etmoqda. Mehnatga yaroqli yoshdan kichiklar aholining 30,5%, mehnatga layoqatli yoshdagilar 58,9% va mehnatga layoqatli yoshdan kattalar 10,6% ni tashkil etdi. Aholi sonining oshishiga ta’sir qiluvchi muhim omillardan yana biri umr dаvоmiyligi ko‘rsatkichidir. Маmlаkаtimizdа umr dаvоmiyligi ko‘rsаtkichida ham so‘nggi yillаrdа o‘sish kuzatilgan, jumlаdаn, 1991-yildа ushbu ko‘rsаtkich 66,4 yoshni tаshkil etgаn bo‘lsа, 2000-yildа 70,8 yoshni, 2010-yildа 73,0 yoshni tаshkil etdi. 2016-yilga kelib esa 73,8 yoshni tаshkil etgаn. Shuningdek, tibbiyot sоhаsidа amalga oshirilayotgan islohotlar nаtijаsidа rеspublikаdа o‘lim dаrаjаsi, jumlаdаn, bоlаlаr vа оnаlаr o‘limi ko‘rsаt kichlаri pаsаydi vа bu rеspublikа аhоlisi o‘rtаsidа umr dаvоmiyligi ko‘rsаtkichining o‘sishigа o‘z tа’sirini ko‘rsаtdi. (Internet manbalari asosida tayyorlandi) Quyidagi savollarga matn asosida javob bering. Javoblaringizni javoblar varaqasiga ko‘chiring: 1. 2018-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra O‘zbekiston aholi soni bo‘yicha dunyoda nechanchi o‘rinda turadi? ( 5 ball) __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 2–3. Matn mazmunidan kelib chiqqan holda quyidagi hukmlarni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini aniqlang. ( Har bir to‘g‘ri javob uchun 2,5 ball, jami 5 ball) 1. 1991-yilda tug‘ilish ko‘rsatkichi hozirgi ko‘rsatkichdan yuqori bo‘lgan. A. To‘g‘ri B. Noto‘g‘ri 2. Mustaqillikdan keyin to 2000-yillargacha tug‘ilish soni pasayishi kuzatilgan. A. To‘g‘ri B. Noto‘g‘ri 4–5. Berilgan ma’lumotlar va unga aloqador vizual ma’lumotlarni o‘zaro moslashtiring. ( Har biriga 2,5 ball, jami 5 ball) Verbal ma’lumotlar 2000-yilda erkaklarning o‘rtacha umr davomiyligi? 2000-yilda ayollarning o‘rtacha umr davomiyligi? Vizual ma’lumotlar 73,2 yosh 68,4 yosh 70,8 yosh 6. Matn mazmuniga mos ma’lumotni aniqlang. (5 ball) A. O‘zbekistonda erkaklarning o‘rtacha umr davomiyligi ayollarnikiga nisbatan yuqori. B. O‘zbekistonda o‘tgan asrning 50-yillarida aholi soni o‘sishdan to‘xtagan. D. O‘zbekiston aholisining qariyb 70 foizi mehnatga layoqatli hisoblanadi. E. Ma’lumotlarga ko‘ra O‘zbekistonda 2018-yilda qariyb 160 ming o‘lim kuzatilgan. 7. 2023-yil ma’lumotlariga ko‘ra O‘zbekistonda aholi soni qanchaga yetdi? ( 5 ball) ____________________________________________________________ O‘quvchining to‘plagan bali: ____________ Tekshiruvchi o‘qituvchi: ___________________________ __________(imzo)