O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM VA INNOVASIYALAR VAZIRLIGI OSIYO XALQARO UNIVERSITETI KARIMOV ABRORJON ADXAM O’G’LI “QISHLOQ MEHNAT SALOHIYATINING SHAKLLANISHI VA UNDAN SAMARALI FOYDALANISH” Iqtisodiyot (Tarmoqlar bo’yicha) mutaxassisligi bo’yicha Magistr akademik darajasini olish uchun yozgan DISSERTATSIYA Ilmiy rahbar : i.f.n S.S Davlatov BUXORO – 2023 1 MUNDARIJA KIRISH................................................................................................................…....3 I. QISHLOQ MEHNAT SALOHIYATI UNUMDORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Qishloq mehnat salohiyatining shakllanishi mehnat unumdorligining mohiyati va nazariy asoslari.....................................................................................................…....8 1.2. Qishloq mehnat salohiyatining unumdorligini aniqlash usullari va ko‘rsatkichlar tizimini takomillashtirish..............................................................…………………..20 I BOB bo’yicha xulosalar .................................................................................….....35 II. ANDIJON VILOYATI BULOQBOSHI TUMANI “ANDIJON OZOD DALA” FERMER XO‘JALIGIDA MEHNAT UNUMDORLIGINING TAHLILI. 2.1. “Andijon Ozod dala” fermer xo‘jaligi faoliyati va mehnat salohiyati unumdorligining tahlili..……………………………………………………………..38 2.2. “Andijon Ozod dala” fermer xo‘jaligida mehnat resurslaridan foydalanish darajasini mehnat unumdorligiga ta’siri.................…………………..........................48 II. BOB bo’yicha xulosalar......................................…….............................................59 III. QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAT SALOHIYATI UNUMDORLIGINI OSHIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI VA ISTIQBOLLARI. 3.1. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish mexanizmini takomillashtirish asosida mehnat unumdorligini oshirish.......................................62 3.2. Qishloq xo‘jaligida mehnat salohiyati unumdorligini oshirishni davlat tomonidan qo‘llab quvvatlash...............................................................……………….............75 III. BOB bo’yicha xulosalar…................................................................................80 XULOSA VA TAKLIFLAR.................................................................................82 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................87 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti darajasi jamiyat a’zolarining erishgan turmush darajasi bilan belgilanadi. Shuning uchun respublikamiz agrar tarmog‘ida amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar jamiyat taraqiyoti va insonlar hayot farovonligini ta’minlashga qaratilgan. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish jarayonida mehnat unumdorligini oshirish darajasiga bog‘liqdir. Agrar sohada hosildorlik va mehnat unumdorligini yanada oshirish maqsadida Prezident Sh.M. Mirziyoev farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020—2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasi qabul qilindi. Unda ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, qulay agrobiznes muhitini va yuqori qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish, sohada ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash bo‘yicha Qishloq qator muhim chora-tadbirlar belgilandi. xo‘jaligida iqtisodiy samardorlikka erishish asosida sohani barqaror rivojlantirish agrar islohotlarni bosh maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida o‘tkazilgan iqtisodiy islohotlar mulkchilikning va unga mos holda xo‘jalik yuritishning turli shakllarini tarkib topishini hamda raqobat muhitini shakllanishini ta’minladi. Natijada, mehnat munosabatlari o‘zgardi va mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o‘z mehnati samarasiga bo‘lgan qiziqishi ortdi. Turli mulkchilik shakllari faoliyat yuritayotgan sharoitda sohani barqaror rivojlantirish bevosita mahsulot ishlab chiqarishni va mehnat munosabatlarini bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda tashkil etishni taqozo qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, birinchi navbatda, barcha turdagi resurslardan samarali foydalanishga va mehnat unumdorligini oshirishga bog‘liqdir. Lekin bugungi kunda sarflangan mehnat va moddiy resurslar hisobiga yetishtirilayotgan asosiy turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish kutilgan tarmoq samaradorligini ta’minlash imkonini bermayotir. Bundan tashqari tarmoqda texnika vositalarining yetarli emasligi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida mehnatning mexanizatsiyalashganlik darajasini past bo‘lishiga olib kelib, yuqori mehnat unumdorligiga erishish imkonini cheklamoqda. 3 Seleksiya va urug‘chilik tarmog‘idagi dolzarb muomollar, jumladan navlarning aralishib ketishi tufayli g‘o‘zada navdorlikni buzulish holati kuzatilyabdi va urug‘chilik tizimini izdan chiqarmoqda. Respublikamiz sug‘orma suvlarning asosiy qismi qo‘shni mamlakatlardan keladi va yog‘ingarchilik kam bolgani sababli fermer va dexqonlar suv muammosiga duch kelmoqda va hosildorlikka katta ta’sir qilmoqda. Shu sababli suvni tejash maqsadida sug‘orishning zamonaviy tejamkor texnologiyalarini qo‘lash mavjud mummolarning bartaraf etishning eng maqbu yo‘li hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida bugun kunda barcha turdagi resurslardan samarali foydalanish, jonli mehnatini qisqartirish asosida ishlab chiqarish samaradorligiga erishish, aholi real daromadlarini oshirib borish natijasida kambahallikni qisqartirish mamlakatimiz iqtisodiy islohotlarining bosh mezoni sifatida qaralmoqda. Shu nuqtai nazardan bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jalik korxonalarida mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha ilmiy-amaliy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini oshirish masalalari O‘zbekistonda Q.X.Abduraxmonov, A.Zokirov, S.Turg‘unovlar A.M.Jo‘raev, R.R.Radjapov, tomonidan nazariy jihatdan K.T.Ismoilov, F.K.Kayumov, U.Sobirov, Z.Xudayberganov, o‘rganilgan. Bundan Q.Mamaraimov, A.S.Tsamutali, tashqari, X.F.Nazarova, A.P.Chernov, E.J.Yusupov, R.X.Xusanov, S.S.G‘ulomov, X.A.Baratov va boshqalarning ilmiy ishlarida ushbu masalaning amaliy jihatlari keng yoritilgan. Lekin bugungi kundagi xo‘jaligi qishloq ishlab chiqarishida, texnika texnologiyalarning o‘zgarishi ushbu olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning mazmun mohiyatini yanada takomillashtirishni taqoza etmoqda. Shu sababli tadqiqot mavzusi ushbu masalaga bag‘ishlangan. Tadqiqot maqsadi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida mehnat unumdorligini oshirishning o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy va amaliy jihatdan asoslash, mehnat unumdorligini hamda maxsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha 4 ilmiy asoslangan, amaliy ahamiyatga molik taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ilmiy tadqiqotning vazifalari. Qo‘yilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar hal etildi: - mehnat unumdorligiga erishishning ahamiyati bozor munosabatlaridan kelib chiqgan holda ilmiy va amaliy jihatdan asoslandi; - bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi o‘zgarishining o‘ziga xos xususiyatlari aniqlandi va ko‘rsatkichlar tizimi takomillashtirildi; - paxtachilik tarmoqida mehnat unumdorligining hozirgi holatiga qiyosiy tahlillar orqali baxo berildi; - paxtachilikda qo‘llanilayotgan an’anaviy intensiv texnologiyalarning hosildorlikka va mehnat unumdorligiga ta’siri aniqlandi; - qishloq xo‘jaligini hududiy ixtisoslashtirishning ahamiyatiga va samaradorligiga baho berildi; - turli mulkchilik shaklida boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil etish takomillashtirish hisobiga mehnat unumdorligini oshirish yo‘llari ochib berildi. - paxtachilikda mehnat unumdorligiga erishishda texnika vositalaridan samarali foydalanish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqotning predmeti va ob’ekti. Tadqiqotning predmeti bo‘lib iqtisodiy o‘sish kontsepsiyasi, mehnat unumdorligini o‘sib borish qonuni, qishloq xo‘jaligi mehnat unumdorligini aniqlash va uni intensiv rivojlantirish hisoblanadi. Tadqiqotning ob’ekti Farg‘ona viloyatlari qishloq xo‘jalik korxonalari “Umarali Karimov Oxunboy” fermer xo‘jaligi hisoblanadi. Tadqiqotning usuli va uslubiyoti. Tadqiqotning nazariy va uslubiy asosi bo‘lib “iqtisodiy o‘sish nazariyasi”, mehnat unumdorligini o‘sib borish qonuni, mehnat bandligi nazariyasi, harakatlar va taraqqiyot strategiyasi, Davlat dasturlarida belgilangan chora-tadbirlar, iqtisodchi olimlarning dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olib borgan maxsus tadqiqotlari natijalari xizmat qildi. Tadqiqot jarayonida O‘zbekiston 5 Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan qonunlar, Respublika Prezidentining farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoishlaridan hamda Davlat Statistika qo‘mitasi ma’lumotlaridan foydalanildi. Tadqiqot jarayonida iqtisodiy matematik, tizimli va taqoslama tahlil, hisob-tahlil, statistik guruhlash, monografik kuzatish va boshqa usullardan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - bozor iqtisodiyoti sharoitida klaster va fermer xo‘jaliklarida mehnat unumdorligini aniqlash uslubiyoti takomillashtirildi; - bozor munosabatlari sharoitida mehnat unumdorligi darajasini o‘zgarishining o‘ziga xos xususiyatlari ilmiy asoslangan; - bozor munosabatlari sharoitida qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillarni tizimlashtirish asosida ulardan samarali foydalanish yo‘llari aniqlangan; - qishloq xo‘jaligida mehnat resurslaridan samarali foydalanish asosida mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan; - hududiy xususiyatlarni hisobga olgan holda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish mexanizmi samaradorligiga baho berilgan; - ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqaruv tizimini takomillashtirish asosida mehnat unumdorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan; - qishloq xo‘jaligida texnika vositalaridan samarali foydalanish hisobiga mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlari ilmiy asoslab berilgan. Natijalarning joriy qilinishi. Ilmiy ish natijalari bo‘yicha ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar Andijon viloyati Andijon tumanidagi “Andijon Ozod dala” fermer xo‘jaligi tomonidan amaliyotga joriy qilish uchun qabul qilingan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy qilish barcha turdagi resurslardan samarali foydalanish va mahsulot ishlab chiqarish samaradorligiga erishish, mehnat unumdorligini va mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tishda qishloq xo‘jaligida ishlovchilarning mehnat 6 qilish sharoitlarini yaxshilashga va ularni jtimoiy himoyalashni kuchaytirishgai zamin yaratadi. Tadqiqot natijalarini e’lon qilinganligi. Ilmiy ishning asosiy g‘oyasi, unda ilgari surilgan ilmiy fikr va mulohazalar yuzasidan 1,5 bosma toboq hajmidagi 2 ta maqola chop etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Ilmiy ish kirish, 3 ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, jami 93 betdan iborat. Dissertatsiyada 10 ta jadval 6 ta rasm keltirilgan. 7 I. QISHLOQ MEHNAT SALOHIYATINING VA UNUMDORLIGI OShIRIShNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Qishloq xo‘jaligida mehnat salohiyatinig mohiyati va nazariy asoslari. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning umum jahon voqeasiga aylanishi XX asrning muhim belgisidir. Jahon tajribasidan ma’lumki, bozor iqtisodiyoti jamiyatda bir qator masalalarni ijobiy xal etishga imkoniyat yaratadi, xususan: -mamlakat milliy daromadini o‘stirib, to‘kinchilikni ta’minlash; -maqbul xo‘jalik faoliyati yuritib, barcha resurslardan oqilona foydalanish; O‘zbekiston Respublikasida yangi taraqqiyot bosqichida inson qdari uchun hayot qurish, demokratik huquqiy davlatni barqarorlashtirish, ijtimoiy yo‘naltirilgan siyosatni islohatlarni tubdan qayta ko‘rib chiqish maqsadida, taraqqiyot strategiyasi ishlab chiqildi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining ma’no-mohiyati haqida so‘z borganda, uning quyidagi uchta darajada namoyon bo‘ladigan tarixiy ahamiyatini alohida ta’kidlash lozim. Birinchisi –Yangi O‘zbekiston taraqqiyotining milliy darajadagi ahamiyati. Taraqqiyot strategiyasida belgilangan ustuvor yo‘nalishlar va eng muhim vazifalarning atroflicha tahlili shundan dalolat beradiki, yangi O‘zbekistonda mutlaqo yangi milliy huquqiy tizim shakllanmoqda. Ya’ni Inson, uning huquqlari, erkinliklari va ayniqsa qadri-oliy qadriyat”, degan tamoyil e’tirof etilmoqda.Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasida yillar davomida amal qilib kelgan “davlatjamiyat –inson tamoyili” “inson- jamiyat-davlat” tamoyiliga o‘zgartirildi. Yanada sodda qilib aytganda, O‘zbekistonda har bir fuqaroning qadrini yuksaltirish va farovonligini oshirish zarurligiga urg‘u berilmoqda. Eng asosiysi,Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasidagi 7 ustivor yo‘nalishning bosh g‘oyasi inson qadrini tiklash. Inson qadrini joyiga qo‘yishni qonuniy va tashkiliy-huquqiy yo‘llar bilan hayotimizning barcha sohalarida milliy, mintaqaviy va xalqaro hamkorlik darajalarida qanday qilib amalga oshirish kerak? Taraqqiyot strategiyasida bu dolzarb savolga juda ko‘plab aniq maqsadlarga qaratilgan amaliy javoblar bor. 8 Ikkinchidan-Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti strategiyasining mintaqaviy darajadagi ahamiyati. Taraqqiyot strategiyasida ko‘zda tutilgan maqsadlarda Markaziy Osiyo xalqlari o‘rtasida yaqin qardoshlikni qadrlash, qo‘shni mamlakatlar bilan manfaatli hamkorlikni kuchaytirish, mintaqaviy xavfsizlik va barqaror taraqqiyotga erishish bo‘yicha muhim vazifalarga alohida e’tibor qaratilgan. Uchunchidan- Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti strategiyasining xalqar(global) darajadagi ahamiyati. Taraqqiyot strategiyasida BMT organlari va institutlari, global va mintaqaviy iqtisodiy, moliyaviy va gumanitar tashkilotlardagi faoliyatni kuchaytirish, xususan, iqlim, ekologiya, terrorizm, korrupsiya, migratsiya, kambag‘allik kabi global muammolarni hal etish borasida xalqaro hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tarish haqida so‘z borgan. Turli mulkchilik shakllarini yuzaga keltirish bu ko‘p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish hamda sog‘lom raqobat muhitini vujudga keltirishga qaratilgan edi. Ana shu maqsadda keyingi yillarda ko‘p tarmoqli Agroklasterlarni tashkil etilishi qishloq xo‘jaligida tup burilishlarni yuzaga keltirdi. 2019 yilga kelib klaster tarmoqlarini tashkil etish orqali mazkur xo‘jalik yuritish shakllari faoliyati uchun mustahkam tashkiliy iqtisodiy va huquqiy asoslar yaratildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezdentining 2019 yil 23 oktyabrdagi ,,O‘zbekiston Respublikasini qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo‘ljalangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5853-soni Farmoni ijrosini taminlash, jumladan, qishloq xo‘jaligida erkin raqobatni taminlaydigan bozor tamoyillarini joriy etish , paxta va g‘alla yetishtirishda samaradorligini davlat va buyurtmasini mahsulot bekor ishlab qilish, ishlab chiqaruvchilar chiqarish iqtisodiy manfatdorligini oshirish, investitsiyalarni keng jalb qilish, hisobiga qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish maqsad qilib qo‘yilgan. Turli mulkchilikka asoslangan xo‘jalik yuritishning bu shakllarida mehnatkashlarga mulkka va yetishtirilgan mahsulotga egalik qilish huquqini berilishi 9 ularning o‘z mehnatiga bo‘lgan munosabatini tubdan o‘zgarishiga olib keldi. O‘z mehnati natijasidan to‘la manfaatdorlik tuyg‘usi ularni yanada samarali ishlashiga turtki bo‘lmoqda. Mulkiy munosabatlarning o‘zgarishi xususan qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini o‘zgarishiga ta’sir etib, uni bozor munosabatlari sharoitida o‘ziga xos xususiyatlarini shakllanishiga olib keldi. Mehnat unumdorligi har qanday ishlab chiqarishning rivojlanganlik darajasini belgilovchi muhim mezonlardan biri hisoblanadi. Resurslari cheklangan jamiyat o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun mehnat unumdorligini oshirish yo‘lidan boradi. Odamzot yaralgandan buyon yashash uchun, o‘z ehtiyojini qondirish uchun mehnat qilib keladi. Kishilik jamiyati rivojlanib borgani sari mehnat unumdorligi ham o‘sib boradi. Ma’lumki, barcha ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan mulkchilik xarakteri, ishlab chiqarish munosabatlari tizimi va mehnat unumdorligining o‘sishi darajasi bilan bir biridan tubdan farq qiladi. Mehnat unumdorligining o‘sib borishi iqtisodiy qonundir. Chunki, jamiyat to‘xtovsiz rivojlanishinig asosi bu mehnat unumdorligining o‘sishidir. Mazkur qonunning iqtisodiy qonunlar tizimida o‘rni va ahamiyati quyidagi jihatlari bilan ifodalanadi: -amal qilish xususiyatiga ko‘ra ushbu qonun umumiy iqtisodiy qonunlar jumlasiga kirib, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda o‘ziga xos xususiyatlar kasb etgan holda amal qiladi; -ushbu qonun o‘z mohiyatiga ko‘ra ishlab chiqarish jarayonlariga bevosita aloqador bo‘lgan qonunlar turkumiga mansub bo‘lsada, u takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi; -iqtisodiy qonunlar orasida shunday qonunlar ham borki, ular nafaqat ishlab chiqarish munosabatlarini o‘zida aks ettiradi, balki ularning rivojlanish darajasi va sur’atini aniq ko‘rsatgan holda ishlab chiqarish kuchlari bilan uzviy aloqasini ham aniqlab beradi. Aynan mana shu qonunlar toifasiga mehnat unumdorligining o‘sib borish qonuni ham xosdir; 10 -har bir ishlab chiqarish usulining o‘ziga xos iqtisodiy qonunlari butun bir tizimni tashkil eiladi. Mehnat unumdorligini o‘sib borish qonuni o‘z navbatida vaqtni tejash, mehnat taqsimoti va talabning o‘sib borish qonunlari bilan uzviy bog‘liqdir. Ya’ni, mehnat unumdorligini oshib borish qonuni boshqa iqtisodiy qonunlar bilan doimiy aloqada va uzviy bog‘liqlikda amal qiladi. Mehnat unumdorligining o‘sib borish qonuni nafaqat qatiy milliy doiralarda, balki xalqaro miqyosda amal qilar ekan, iqtisodchi olimlar orasida mazkur qonun qanday munosabatlarni (birlamchi yoki ikkilamchi) o‘zida aks ettiradi, degan savol ustida tortishuvlar yuzaga keladi. Bizning fikrimizcha, mehnat unumdorligining o‘sish qonuni har doim birlamchi ishlab chiqarish munosabatlarini o‘zida aks ettiradi. Mehnat unumdorligining o‘sishi bo‘sh vaqtning ortib borishi, vaqtning tejash qonuni asosida yuz beradi. Ushbu qonuniyatga ko‘ra jonli va buyumlashgan mehnatni tejalishi oxir oqibatda ish vaqtini tejalishida o‘z aksini topadi. Jamiyat ehtiyojini qondirish uchun zarur bo‘lgan vaqt muttasil qisqarib boradi, kam vaqt sarflangan holda ehtiyoj to‘laroq qondiriladi. Mazkur qonun umumiqtisodiy qonun bo‘lib, u har jabhada amal qiladi. Bu qonun kam mehnat sarflab, ko‘p mahsulot ishlab chiqarishni bildiradi. U nafaqat ishlab chiqarishda, balki iqtisodiyotning boshqa jabhalarida, xususan iste’mol borasida ham vaqt tejalishini bildiradi. Ehtiyojni qondirish uchun zarur vaqtni qisqarishi bilan bo‘sh vaqt ortib borishi kerak. Bunday vaqt inson rohat-farog‘atini va har taraflama kamol topishini ta’minlovchi vaqt bo‘ladi. Mazkur qonun iqtisodiyotning umuminsoniy xususiyatini ifoda etadi. Ishlab chiqarishning umuminsoniy tomoni iqtisodiy tuzumlar tasiridan holi bo‘ladi. Unga insonparvarlik qoidalari ob’ektiv tarzda xosdir. Vaqtni tejash qonuni tufayli vaqt birligida yaratilgan hayotiy ne’matlar ko‘payib borgan sari kishilar turmushi farovonlashib boradi. Mehnat unumdorligining o‘sib borish qonunining tub mohiyatini tushungan holda uning bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida ham amal qilishiga quyidagi munosabatlarning shakllanishi asos bo‘ladi, deb hisoblaymiz: -mulkchilik munosabatlarining shakllanishi, ya’ni, dehqonga mulkka va yetishtirilgan mahsulotga egalik qilishi huquqini berilishi; 11 -qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida raqobat muhitining shakllanishi; -ilg‘or fan-texnika yutuqlarining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga joriy qilinishi; -mahsulot ishlab chiqarishni bozordagi talab va taklifdan kelib chiqgan holda yo‘lga qo‘yilishi; -qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida qayta ishlash bilan birga ularning eksport salohiyatini kuchaytirilishi va boshqalar. Shu paytgacha iqtisodiyot fanida “Ilg‘or texnikani qo‘llab, ixtisoslashtirishni kuchaytirib mehnat unumdorligini to‘xtovsiz oshirish mumkin” degan konseptual qarash mavjud edi. Albatta, u o‘ziga xos asosga ega edi. Xususan, yangi texnika va texnologiyaning qo‘llanishi natijasida ikkinchi jahon urushidan keyingi yigirma yil davomida AQShda mehnat unumdorligi yiliga uch foizga oshib borganligi kuzatilgan. Ammo, mehnat unumdorligini oshirishning asosiy omili inson omili, uning tadbirkorlik faoliyati ma’lum darajada inkor etilgan edi. Unumdorlik masalalari jamiyat hayotida nihoyatda muhim ahamiyatga ega ekanligi, shu bois uni alohida o‘rganish lozimligiga jahon iqtisodchilari zamonaviy ilmiy texnika taraqqiyoti boshlangandanoq o‘z e’tiborlarini qaratdilar. Biroq, o‘tgan asrga kelibgina bunday qiziqish ommaviy tus oldi. Unumdorlikning millat taraqqiyotidagi roliga klassik ta’rifni birinchi bor Adam Smit bergan edi. Xususan, u «Mehnatdan keladigan yillik mahsulot qiymatini uning unumli ishlab chiqarish bilan mashg‘ul xodimlarisiz yoki mehnatni yengillashtirilgan va mehnat sarfini kamaytiradigan mashina va qurol aslahalari yaxshilangan xodimlarning ishlab chiqarish kuchlarisiz ko‘paytirib bo‘lmaydi» deb ta’kidlab o‘tgan (2.1.12). Unumdorlik tushunchasi mahsulot xarajatlarining har qanday turiga yoki barcha turlariga nisbatini aniq ko‘rsatkichlarda ifodalash uchun qo‘llaniladi. Mehnat unumdorligi unumdorlikning xususiy va eng muhim ko‘rinishlaridan biridir. Unumdorlikning boshqa xususiy ko‘rinishlari iqtisodiy fan va amaliyotning 12 boshqa jabxalarida qo‘llanilishi olimlarni mehnat unumdorligini o‘rganishiga undagan asosiy turtki bo‘ldi. Jumladan, Amerikalik iqtisodchi G.Emerson “Unumdorlikning o‘n ikki tamoyili” nomli kitobida mehnatni ilmiy asosda tashkil etish yo‘llarini ko‘rsatib bergan. Olimning asari shunisi bilan diqqatga sazovorki, unda ilk marotaba unumdorlikka yondashuvlar tizimi taklif qilinadi. G.Emerson mehnatni tashkil qilish samaradorligi masalasiga faqat alohida ijrochi yoki korxonaning ishlab chiqarish jarayoni nuqtai nazaridan yondashmadi, balki u unumdorlikning barcha mahsadli insoniy faoliyatini e’tiborga olgan holda eng yuqori samaradorlikka erishish usulini tavsiya qiladi. G.Emerson o‘zi ilgari surayotgan unumdorlik tamoyillaridan foydalanish va ularni qo‘llash zaruriyatini ishonchli, jonli va asosli tarzda isbot qilar ekan, jamiyatda “Unumdorlik falsafasi” ko‘rinishida namoyon bo‘ladigan barcha jihatlarni chuqur tahlil qilish hamda ularga tanqidiy yondashish yo‘lidan boradi. (2.1.13) -E.A.Markaryan, G.P.Geresimenko va S.E.Markaryanlarning mehnat unumdorligini aniqlash yo‘lari bo‘yicha quydagicha qarashlar mavjud: “Bunda ikkinchi ko‘rsatkich bilan ifodalash tavsiya qilingan: Bitta xodimga va bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha ishlab chiqarilgan maxsulot”. -G.V.Savitskaya mazkur tushunchaga quydagicha ta’rif bergan “Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlar tizimida ifodalanadi deb ko‘rsatgan va asosiy umumlashtirilgan ko‘rsatkich sifatida bitta ishlovchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha ishlab chiqarilgan mahsulot olingan”. -O‘zbekistonlik iqtisotchi olim Q.X.Abdurahmonov “mehnat unumdorligi” tushunchasiga bir muncha kengroq quydagicha ta’rif bergan: “mehnat unumdorligi– xodimlar mehnat faoliyatining iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat sarfiga nisbatan, ya’ni mehnat sarfi birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot bilan o‘lchaniladi”. _____________________________________________________________________ Grajdankin V.A., Grajdankina O.A. Praktika gosudarstvennoy podderjki malogo i srednego predprinimatelstva v SSHA i stranax yevropeyskogo soyuza. – M. https://cyberleninka.ru/article/n/praktika- gosudarstvennoy-podderzhki-malogo-isrednego-predprinimatelstva-v-ssha-i-stranah-evropeyskogo-soyuza. 13 Professorlar M.Q.Pardaev, B.A.Hasanov va boshqalar “mehnat unumdorligi” tushunchasiga quydagicha yondashgan: “Mehnat unumdorligi vaqt birligi (soat, smena, oy, chorak, yil,) ichida bitta xodim tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki bir mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarf qilingan vaqt birligi bilan belgilanadi”. Iqtisodchi olimlar Sh.R.Xolmo‘minov, X.M.Xakimovlar mazkur tushunchaga bir muncha kengroq yondashib, quydagicha ta’rif bergan: “Mehnat unumdorligi darajasiga baho berish uchun umumlashturuvchi, xususiy va yordamchi ko‘rsatkichlar tizimi qo‘laniladi. Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga bitta ishchining ishlab chiqargan o‘rtacha yillik, o‘rtacha kunlik va o‘rtacha soatlik mahsuloti, bitta ishlovchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishning qiymat ifodasi kiradi”. I.T.Abdukarimov, L.G.Abdukarimova va V.V.Smainalar ham mehnat unumdorligini aniqlashga doir tadqiqotlar olib borib, ular quydagicha yondashganligini ko‘rishimiz mumkin. “Mehnat unumdorligi bitta xodim tomonidan bir vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ifodalaydi va ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini (natural va qiymat ko‘rinishida) o‘rtacha band bo‘lgan xodimlar soniga bo‘lishi yo‘li bilan aniqlaniladi”. Respublikamizda mehnat unumdorligi masalalari bir qator olimlar tomonidan o‘rganilgan. Masalan, S. Turg‘unov paxtachilikda mehnat unumdorligini oshirishning o‘ziga xos xususiyatlarini jamoa mulkchiligi nuqtai nazaridan asoslab bergan va istiqbolda mehnat unumdorligini oshirishda etiborni xo‘jalik jarayonlarini kompleks tashkil etishga qaratish maqsadga muvofiqligini takidlagan. R.Radjapov paxtachilikda mehnat unumdorligini oshirishda ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalashtirishning ahamiyatini ilmiy va amaliy jihatdan asoslab bergan. Bundan tashqari paxtachilikda mehnat unumdorligini oshirishning bosh omili paxta terish mashinalaridan samarali foydalanish ekanligini amaliy jihatdan isbotlab bergan . A. Zakirov tomonidan paxtachilikda ishlab chiqarish samaradorligiga va mehnat unumdorligiga erishishda fan-texnika taraqqiyotining o‘rni ilmiy va amaliy jihatdan asoslab 14 berilgan. Olim inson mehnatini va qadrini yuqori baholab, mehnatning intensivligini oshirishda ishchining sog‘lig‘iga va ruhiyatiga salbiy tasir ko‘rsatmaydigan darajani aniqlashga e’tibor qaratgan . F.K.Kayumov tomonidan paxtachilikda mehnat unumdorligi va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar o‘rtasidagi uzviy aloqadorlik darajasi aniqlangan va omillar tasirchanligini to‘g‘ri aniqlash yo‘llarini ochib bergan . Bizga tarixdan malumki, o‘z davrining yetuk mutafakkirlari va iqtisodchi olimlari tomonidan iqtisodiyotda mehnat unumdorligi tushunchalari atroflicha chuqur o‘rganilgan va ular o‘z qarashlarini fanga boy meros qilib qoldirganlar. Albatta, har qanday iqtisodchi olim tomonidan yaratilgan qonun va qarashlar o‘sha davr uchun o‘zining mukammalligiga ega, lekin jamiyat rivojlangani sari ularning qarashlariga zaruriy qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar kiritish davr taqozosiga aylanadi. Tarix iqtisod fanida “mehnat unumdorligi” tushunchasidan keng foydalanilgan. Bunga ko‘ra “ijtimoiy mehnat unumdorligi”, “individual mehnat unumdorligi” tushunchalari mavjud edi. Ijtimoiy mehnat unumdorligi deyilganda, jamiyat miqyosida ishlab chiqilgan yalpi mahsulot (milliy daromad) ko‘rsatkichlarining moddiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchi kuchi soniga nisbati tushuniladi. Individual mehnat unumdorligi esa vaqt birligiga to‘g'ri keladigan mahsulot miqdori bilan o‘lchanadi. Ko‘plab horijiy mamlakatlarda mehnat unumdorligidan ko‘ra ko‘proq “unumdorlik” tushunchasidan foydalaniladi. Unumdorlik tushunchasi statistik ma’noda ishlab chiqarish natijalarining foydalanilgan omillar sarfiga nisbatini bildiradi yoki boshqacha qilib aytganda, u xarajat birligiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmidir. Shunga ko‘ra ishlab chiqarish natijasini uning barcha o‘lchash mumkin bo‘lgan omillariga nisbatan hisoblash mumkin. Masalan, shunday kontsepsiya mavjudki, unga ko‘ra bu omillar jumlasiga quyidagilar kiradi: -sarflangan ishlab chiqarish omillarining miqdori va ularning sifatlari (sarf samarasi); -sarflangan omillar miqdorining foydalanish darajasi (foydalanish samarasi); -ishlab chiqarish omillari kombinatsiyalari miqdori (substansiya samarasi); 15 -texnika taraqqiyoti (texnika samarasi); -ishlab chiqarish jarayonini tashkil qiladigan samara (daraja samarasi); -alohida jarayonlar yoki sektorlarning xarajatlar yoki mahsulotning umumiy miqdorida ishtirok etishi (tartib samarasi); - Yuqorida tilga olingan omillarning birinchi beshtasi alohida olingan ishlab chiqarish jarayonlarning ichida amal qiladi va jarayon omillari deb ataladi. Qolgan ikkitasi alohida sektorlar va jarayonlarni qo‘shish oqibatida yuzaga keladi va agregatsiya deb ataladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot ishlab chiqaruvchilarning bosh maqsadi ko‘proq daromad olishga qaratilgan bo‘lib, ular o‘z maqsadlariga erishishda eng qulay va samarali bo‘lgan yo‘lni tanlashadi. Natijada, yani samaradorlikka erish uchun tanlangan yo‘l mehnat unumdorligini turli xil ko‘rinishda shakllanishini yuzaga keltiradi. Bunda mehnat unumdorligi darajasi iqtisodiy samaradorlikka emas aksincha, samaradorlikka erishish xarakati mehnat unumdorligi darajasiga tasir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi oxir oqibatda sotilgan mahsulotning tannarxi bilan uni baxosi o‘rtasidagi farq (miqdor) asosida tarkib topadi. Mahsulot tannarxini oshirmaslik maqsadida ishlab chiqaruvchilar eng arzon yuqori samara keltiruvchi texnologiyalarni qo‘llaydi. Ya’ni, mahsulot ishlab chiqarishda tannarxning shakllanishidan kelib chiqgan holda ko‘proq qo‘l kuchidan yoki texnika vositalaridan foydalanadi. Arzon ishchi kuchi mavjud bo‘lgan holatda, mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ulardan foydalanish darajasi yuqori bo‘lib, mehnat unumdorligini pasayishi tendentsiyasini va aksincha texnika vositalari xizmatlarining arzonligi mehnat unumdorligini o‘sishi tendentsiyasini keltirib chiqaradi. Bu esa mehnat unumdorligini bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllanishining o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon qiladi (1.1-rasm). Samaradorlikka erishishning mehnat unumdorligiga ta’siri. Bosh maqsad ҚМт > МIт ҚМт < МIт А В Iqtisodiy samaradorlikka erishish 16 1.1-rasm Manba:ilmiy-tatqiqotlari asosida tuzulgan Bu yerda: MU – Mexnat unumdorligi, QMt-Qo‘l mehnati tannarxi, MItMexanizatsiya ishlari tannarxi, A-O‘sish, B-Pastlash holatlari. Mehnat unumdorligini ortib borishi natijasida mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan buyumlashgan mehnat hissasi ko‘payib, jonli mehnat hissasi esa kamayib boradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mehnat unumdorligini o‘sishi salbiy va ijobiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Salbiy oqibatlarni yuzaga chiqishi bozor iqtisodiyoti qonunlarining obektiv zaruriy shartlaridan biri bo‘lib, intensiv rivojlanish inikosi hisoblanadi va erishilgan ijobiy natijalar ko‘lami oldida muammoli ahamiyat kasb etmaydi (1.2-rasm). Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat unumdorligini nazariy jihatdan ilmiy-tadqiq qilish unga bo‘lgan munosabatni tubdan o‘zgartirishni taqozo etadi. Ayni paytda tahlillar shuni ko‘rsatadiki, unumdorlikka nisbatan qarashlarni horijda ko‘llanilayotgan va bizda shu paytgacha ishlatilgan har ikkala usullarning o‘ziga xos ijobiy tomonlari mavjud. horijda unumdorlik ishlab chiqarishining o‘sish jarayonini ko‘rsatkichlaridan biri, tavsiflovchi uni amalda ishlatish esa raqobat sharoitida tovar ishlab chiqarishning yuqori suratlarini va sifatlilikni taminlashga ko‘mak beradi. O‘zbekistonda ham ilmiy va makroiqtisodiy tahlil ishlarini amalga oshirishda hamda mamlakatimiz iqtisodiy fan olimlarining chet ellik hamkasabalari bilan ilmiyamaliy muloqatlarida keyingi paytlarda ko‘pincha «unumdorlik» tushunchasi qo‘llanilmoqda. Natijada, mehnat unumdorligi tushunchasi etibordan chetda qolib ketmoqda. Vaholanki, «mehnat unumdorligi» ko‘rsatkichi o‘zining ilg‘orligi jihatidan 17 chet eldagi shu usullardan ba'zi bir afzalliklariga ega. Xususan, mehnat unumdorligi ishlab chiqarish xarajatlarini inson mehnati xarajatlari bilan solishtirib hisobga olgani uchun, ya'ni faqat inson omili orqali o‘lchangani uchun ham alohida diqqat e'tiborga molikdir. O‘zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o‘tishidagi asosiy tamoyillardan hisoblangan aholini ijtimoiy himoya qilib borishni uzlyuksizligini ta'minlashda mehnat unumdorligini oshirishga bo‘lgan e'tiborni kuchaytirish talab etiladi. Yuqorida keltirilgan munosabatlarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘zining ijobiy strategik jihatlarini namoyon qiladi. Natijada davlat iqtisodiy jihatdan barqaror bo‘lib boradi. Davlatning iqtisodiy jihatdan barqarorlashib borishi esa mehnat unumdorligining o‘sib borishidan dalolat beradi.Mehnat unumdorligini chuqur o‘rganish uning ko‘rsatkichlar tizimini vahisoblash usullarini ilmiy-nazariy jihatdan mukammal ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Mehnat unumdorligiga erishishning ijobiy va salbiy oqibatlari. 18 Mehnat unumdorligi o‘sishining oqibatlari Ijobiy Salbiy Iqtisodiy. Iqtisodiy samaradorlik va daromadning o'sishiga erishish (mеhnat sarfi xarajatlarini qisqarishi, еrdan, suvdan, moddiy-tеxnika rеsurslaridan va boshqalardan samarali foydalanish). Iqtisodiyotni intеnsiv rivojlantirishga erishish. Mahsulot ishlab chiqarishda raqobat muhitining shakllanishi. Ishsizlikni o'sishiga va ortiqcha ishchi kuchlarini ish bilan taminlash muammosining yuzaga kеlishi 1. 2. 3. 4. Ijtimoiy. Ishchilar daromadining ko'payishi. Aholi turmush darajasining ko'tarilishi. Dam olish va davolanish imkoniyatlarini yaxshilanishi. 5. Kasb kasalliklarini (havo xarorati Q 35o Q40o bo'lgan sharoitda dalada asosan ayollarni og’ir mеhnat qilishiga chеk qo’yilishi) va mеhnat nogironlarini qisqarishi. 6. Mеhnatkashlarning o'z kasbiga va ishiga bo'lgan qiziqishining ortishi va boshqalar. 1.2-rasm. Manba: ilmiy-tadqiqotlari asosida tuzilgan. 19 1.2 Qishloq mehnat salohiyatining unumdorligini aniqlash usullari va ko‘rsatkichlar tizimini takomillashtirish Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish asosan ikki yo‘l bilan, birinchidan, ekin maydonlarini kengaytirish, qo‘shimcha mehnat va resurslar sarflab ya'ni, ekstensiv yo‘l bilan, ikkinchidan, mehnat unumdorligini oshirish yoki intensiv yo‘l bilan amalga oshiriladi. qishloq xo‘jaligi xalq xo‘jaligining boshqa sohalaridan farqli o‘laroq mahsulot ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlariga ega ekanligini ta'kidlash lozim. Birinchidan, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish mavsumiylik xususiyatiga ega. Ya’ni, iqtisodiy ko‘rsatkichlar yil yakuniga ko‘ra bir yilda bir marotaba aniqlanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqarish tabiiy iqlim va ob-havo sharoitlariga bevosita bog‘liqligi, uchinchidan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yerning asosiy vosita ekanligi va shunga o‘xshash boshqa o‘ziga xos xususiyatlarga ega. qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida mehnat unumdorligini hisoblash va uni oshirish yo‘llarini aniqlash, avvalo, mehnat unumdorligiga ta'sir etuvchi omillarni bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qilish xususiyatidan kelib chiqgan holda, ularni bir tizimga keltirishni taqozo etadi. Bu o‘z navbatida bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini barqaror oshirish imkoniyatlarini ochib beradi. har qanday mulkchilik shakllaridan qatiy nazar mehnat unumdorligining o‘sib borishiga bevosita va bilvosita ta'sir etuvchi omillar mavjud. Mehnat unumdorligiga tasir etuvchi omillarni guruhlarga ajratib bir tizimga keltirish-ular tasirchanligini samarali tomonga yo‘naltirish imkoniyatini beradi. Mehnat unumdorligiga ta'sir etuvchi omillar xo‘jalik jarayonlarida (ta’minot, ishlab chiqarish, sotish) ishlab chiqarish munosbatlarni shakllanishiga qarab bevosita va bilvosita omillarga ajratildi (1.3-rasm). Shunga muvofiq-bevosita tasir ko‘rsatuvchi omillarga tabiiy-iqlim sharoitlari va ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat munosabatlarida nomayon bo‘ladigan omillar kiradi. Bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillar esa tashkiliy-iqtisodiy xususiyatlaridan 20 kelib chiqib, ya’ni xo‘jalik jarayonlarining taminot va sotish bosqichlarida nomayon bo‘lishiga qarab tizimlashtirildi. Shu nuqtai nazardan ularni quyidagilarga bo‘lish mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillar. Mеhnat unumdorligi Bеvosita ta'sir ko`rsatuvchi omillar Bilvosita ta'sir ko`rsatuvchi omillar Mulkiy munosabatlar Moddiy va ma'naviy manfaatdorlik Mеhnatni mеxanizatsiyalashganlik darajasi Mеhnatni fond bilan qurollanganlik darajasi Ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish Moddiy-tеxnika rеsurslari narxlari Bir ishchiga to`g`ri kеlgan ekin maydoni va ish yuklamasi Mahsulot tannarxi va bahosi Ishchilarning malakasi va mеhnat tajribasi Ishlab chiqarishni ilmiy asosda ixtisoslashtirish Agrotеxnik tadbirlarni sifati va bajarilish muddati Hosildorlik va mahsuldorlik ko`rsatkichlari Tabiy iqlim, ob-havo va suv bilan taqminlanganlik darajasi Fan-tеxnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish Mahsulotning sifat darajasi Qayta ishlash, eksport salohiyati va boshqalar Tuproq unumdorligi va mеlеorativ holati Ishlab chiqarishni moliyalash, krеditlash va soliqqa tortish tizimlari holati Mahsulot ishlab chiqarish tеxnologiyasi va boshqalar 1.3-rasm. Manba: ilmiy tadqiqotlari asosida tuzilgan Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari inson mehnati (qo‘l mehnati) xarajatlari bilan taqqoslanib hisoblanadi. Ishlab chiqarishda mehnatni mexanizatsiyalashganlik darajasining ortib borishi o‘z navbatida jonli mehnat sarfini kamayib borishini taminlaydi. Umuman olganda, mehnat unumdorligini o‘sishining uchdan ikki qismi fan-texnika yutuqlari hisobiga yuz beradi. 21 Qishloq xo‘jaligida mehnatning fond bilan qurollanishi, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish jarayonida moddiy-texnika resurslaridan yetarli darajada foydalanilsa, mehnat unumdorligini oshirish imkoniyati yuqori bo‘ladi. Chunki, mehnat qancha ko‘p fond bilan qurollansa, undagi jonli mehnat buyumlashgan mehnat bilan almashishi natijasida, mehnatning texnikaviy darajasi shuncha ortadi. Ammo, mehnat unumdorligini oshirishda mehnatning fond bilan qurollanish darajasi unga ijobiy va salbiy ta'sir etishi mumkin. Agarda, mehnatning fond bilan qurollanish darajasi me’yor darajasidan ortib ketsa, u holda fondlardan samarali foydalanish darajasi pasayishi mumkin. Qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan ishchilarga to‘g‘ri kelgan ekin maydoni yuklamasiga qarab, bir ishchi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori o‘zgarib boradi. Lekin, bunda mexanizatsiya darajasi yetarli darajada bo‘lmasa, ishchilarning yillik ish hajmi fondi meyordan ortib ketishiga olib keladi. Qishloq xo‘jaligida jumladan, paxtachilik tarmoqida mehnat unumdorligini alohida ish jarayonlari bo‘yicha ham aniqlash mumkin. Lekin, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar samaradorligi mahsulot sotilgandan so‘ng aniqlanadi. Bizga malumki, paxtachilikda ishlab chiqarish jarayoni quyidagi davrlarga bo‘linadi birinchisi, ekishgacha va ekish davri, ikkinchisi, parvarishlash davri va so‘ngi uchinchisi yig‘im-terim davri. Har bir davrda amalga oshiriladigan agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi paxta hosildorligining yuqori bo‘lishini taminlaydi. Shuning uchun bu davrlarda asosiy e’tiborni ishlarning muddatida sifatli bajarilishiga hamda mehnat unumdorligini oshirishga qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, hosildorlikni yuqori bo‘lishi mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini va mehnat unumdorligini yuqori bo‘lishini taminlaydi. Tabiiy-iqlim omillari-bu respublikamiz hududlarining agroiqlim nuqtai-nazaridan bir-biridan farq qilishi asosida vujudga kelib, har bir hududning: -tuproqning mexanik tarkibi va tuzilishi; -tuproqning kimyoviy tarkibi; -suv bilan taminlanganlik darajasi; 22 -samarali yillik xarorat miqdori; -quyoshli kun uzunligi; -yer osti suvlarining uzoq yaqin joylashganligi; -asosiy yog‘in-sochinlar to‘g‘ri keladigan yilning davri; -havoning namlik darajasi; -o‘simliklar dunyosi va turli xashoratlarning rivojlanishi uchun sharoitlar mavjudligi kabi ko‘plab omillar orqali bir-biridan farq qilishi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga ixtisoslashtirishni ilmiy asoslangan tizimini joriy etishni taqozo etadi. Respublikamiz hududlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqgan holda, qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarishning eng maqbul texnologiyalardan foydalanish tarmoqlarning iqtisodiy samaradorligini va mehnat unumdorligini optimal oshirishga imkon yaratadi. Respublika paxtachilik tarmoqida qo‘sh qatorlab ekish, tomchilatib chug‘orish tizmini joriy etish texnologiyalari o‘zining bir qancha afzalliklari bilan an’anaviy farq qiladi. Shu bois ushbu texnologiya to‘g‘ri qo‘llanayotgan joylarda paxta hosildorligi gektaridan 40-55 sentnerni tashkil qilmoqda. Bu an’anaviy texnologiyaga nisbatan gektaridan 10-15 sentnerga ko‘p demakdir. Xulosa qilib aytganda qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligiga bevosita tasir etuvchi omillar mulkchilik shaklidan qatiy nazar amal qilib, har qanday ijtimoiy tuzum ishlab chiqarishida birlamchi ahamiyat kasb etadi. Mehnat unumdorligini o‘sib borish qonuni ishchilarning moddiy manfaatdorligi asosida shakllanadi. Mulkka, yetishtirilgan mahsulotga va ishlab topilgan daromadga egalik qilish huquqi mavjud bo‘lgandagina moddiy manfaatdorlikka erishish mumkin. Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh maqsadi ana shunday sharoitni yaratishga qaratilgandir. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 rivojlantirishning oktyabrdagi 2020-2030 “O‘zbekiston yillarga Respublikasi mo‘ljallangan qishloq xo‘jaligini strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5853-son farmoni ham ana shunday maqsadni amalga oshirish uchun qabul qilingan. Respublika Prezidenti va hukumati tomonidan fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishga keng yo'l ochib berilishi fermerlarni o‘z mehnatiga bo‘lgan 23 munosabatini tubdan o‘zgartirdi. Natijada, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligini o‘sishiga zamin yaratildi. Bugungi kunda qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish texnologiyalari shartlariga to‘liq amal qilinmasligi yoki noto‘g‘ri qo‘llanilishi ekinlar hosildorligini pasaytiribgina qolmay, ekologik xolatni yomonlashishiga va tuproq unumdorligini pasayishiga ham sabab bo‘lmoqda. Qishloq xo‘jaligini intensiv yo‘l bilan rivojlantirishga eng avvalo ilmiy asoslangan ishlab chiqarish dasturlariga amal qilgan holda erishish mumkin. Chunki, har qanday taraqqiyotning negizini fan-texnika yutuqlari tashkil etadi. Shunday ekan bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida har sohada fan-texnika yutuqlarini izchillik bilan joriy qilish, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasini yanada samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi bevosita xodimlarning malakasi va ish tajribasiga ham bog‘liqdir. Masalan, birinchi toifali mexanizatorning uchinchi toifali mexanizatorga nisbatan mehnat unumdorligi 25-30 foiz yuqori bo‘ladi. Paxtachilikda mehnat unumdorligini oshirishda paxta terish mashinalari haydovchilari, suvchilar, traktorchilar, biolabaratoriya xodimlari, injener, agronom va boshqa mutaxassislarning malakasini muntazam oshirishni talab etadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda turli xildagi mehnat jarayonlari mavjud. Mahsulot ishlab chiqarishda qatnashishiga qarab mehnatni jonli mehnat sarfiga va mexanizatsiyalashgan mehnat sarfiga bo‘lish mumkin. Mahsulot yetishtirishda muhimi jonli mehnat hisoblanadi. Chunki har qanday mexanizatsiyalashgan mehnat o‘zining qanchalik yuqori darajada takomillashganligiga qaramasdan, undan jonli mehnatsiz foydalanish mumkin emas. Lekin, shunga qaramasdan har qanday ishlab chiqarilgan mahsulot bu ham jonli ham buyumlashgan mehnat inikosidir. Mehnat unumdorligini aniqlashda faqat jonli mehnat hisobga olinadi. Buyumlashgan mehnat bevosita sarflangan mehnat ko‘rinishida o‘z aksini topmaydi. U faqat qiymat ko‘rinishida o‘z aksini mahsulot tannarxida ko‘rsatadi. hozirgi vaqtda mahsulotga sarflangan jonli mehnat ikkiga, bevosita va bilvosita xarajatlarga bo‘linadi. Bevosita mehnat sarfi bu o‘simlikchilik va chorvachilik 24 tarmoqlarida bevosita malum turdagi mahsulotlarni yoki chorva hayvonlarini parvarish qilish uchun sarflangan mehnatdan iboratdir. Bilvosita mehnat sarfi esa mahsulot turlarini ishlab chiqarishga bevosita qatnashmaydigan, ammo bu mehnat mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun bilvosita ta’sir etadigan kishilar mehnatiga aytiladi. Bilvosita mehnat sarfi umumxo‘jalik va umumishlab chiqarish xarajatlariga bo‘linadi. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi, vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarf etilgan vaqt oraqli aniqlanadi. Mehnat unumdorligi darajasi asosan uch usulda aniqlanadi: natural, qiymat va mehnat (1.4-rasm). Natural usulda mehnat unumdorligi quyidagicha hisoblanadi. У М В (1.1) Bu yerda: У - mehnat unumdorligi darajasi; М - mahsulot miqdori; В- mahsulotning shu miqdorini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan vaqt. Yuqoridagi formulalarni odatda bir turdagi mahsulot ishlab chiqarilganda mehnat unumdorligini aniqlashda qo‘llash mumkin (Masalan, ma’lum vaqt birligida terib olingan paxta miqdori) shuning uchun ham bunday usul mehnat unumdorligini o‘lchashning natural usuli deyiladi. Mehnat unumdorligini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichi bo‘lib, malum vaqt birligida ishlab chiqarilagn mahsulot miqdori qiymat (pulda) ko‘rinishida ifodalanganda tushuniladi. mn У B Bu yerda: yoki У М В (1.2) М mn : m - mahsulot miqdori natural ko‘rsatkichlarda. n - bir birlik mahsulot narxi. Mehnat unumdorligini o‘lchash usullari va o‘ziga xos xususiyatlari. 25 MЕHNAT UNUMDORLIGINI O`LCHASH USULLARI NATURAL Bir xildagi turdosh mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonining unumdorligini ifodalashda qo`llaniladi. MЕHNAT Ishlab chiqarilgan mahsulotning unga kеtgan haqiqiy vaqt sarfiga nisbatidan iborat bo`lib, mahsulot ishlab chiqarishga kеtgan mеhnat sarfini unumdorlik nuqtai nazardan baholash imkonini bеradi. QIYMAT Turdosh bo`lmagan mahsulotlarni ishlab chiqarish samaradorligini ifodalash ko`rsatkichlaridan biri bo`lib, qiymat (pul) birligida o`lchanadi. AFZALLIGI Qulay, tushunarli mahsulot ishlab chiqarish jarayonining xususiyatlarini aks ettiradi. Mеhnat unumdorligini tarmoqlar bo`yicha turli mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda o`lchash imkonini bеradi. Iqtisodiyotning barcha sohalarida ishlatilishi mumkin, taqqoslashda juda qulay. KAMCHILIGI Kеng miqyosda qo`llash mumkin emas. Chunki iqtisodiyotning ko`plab tarmoqlarida aksariyat korxonalar asosan bir xil mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Taqqos-lash va tahlil ishlarida qo`llash hamisha to`g`ri bo`lmaydi Inflyatsiya jarayonlari aniq hisobga olinmasa olingan ko`rsatkich taxminiy natijaga ega bo`ladi. Mahsulot ishlab chiqarishdagi ichki tarkibiy sifat o`zgarishlari aniq aks etmaydi. Bu usulda mеhnat unumdorligini o`lchash aniq kuzatishlar orqali amalga oshiriladi va ko`p vaqt hamda xarajatni talab etadi. 1.4-rasm. Manba: ilmiy tadqiqotlari asosida tuzilgan. Pul (qiymat) ko‘rsatkichini qo‘llash turli mahsulotlar bo‘yicha umumlashtirish va har xil ish ob'ektlari bo‘yicha mehnat unumdorligini hisoblash imkonini beradi (2.1.15). Turli mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha mehnat unumdorligi darajasi mehnat sarflari ko‘rsatkichlari orqali ham o‘lchash mumkin. Buning uchun ma'lum vaqt birligida ishlab chiqarilgan kishiG‘ soatlarida o‘lchanadigan mahsulot miqdor ko‘rsatkichidan foydalaniladi. У mb B n ; (1.3) Bu yerda bn - bir dona tovarni (mahsulot birligini) ishlab chiqarishga ketadigan vaqt miqdori, kishi/saot, kishi/kun, kishi/oy, kishi/smena, kishi/yil va hokazo (2.1.15). 26 Ushbu hisob-kitoblar metodologik va mantiqiy jihatdan barcha tarmoqlar uchun to‘g‘ri kelsada, bozor iqtisodiyotiga asoslangan zamonaviy tajribalar ularning alohida xususiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Shuning uchun qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarining alohida xususiyatlarini hisobga olish zarur. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi darajasi bir qator ko‘rsatkichlar tizimi yordamida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichlar ikki guruhga: asosiy (to‘la) va qo‘shimcha (to‘la bo‘lmagan) ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Mehnat unumdorligini aniqlashda foydalaniladigan asosiy ko‘rsatkich olingan mahsulotni uni yetishtirish uchun sarflangan mehnatga nisbati bilan aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich jonli mehnatdan qanday foydalanilayotganini yoki jonli mehnat samaradorligini o‘zida aks ettiradi. Asosiy yoki to‘la ko‘rsatkich ishlab chiqarilgan mahsulotlarni hisobga olish nuqtai nazaridan natural va qiymat ko‘rsatkichlariga bo‘linadi. Asosiy yoki to‘la ko‘rsatkichlar o‘z navbatida qisman va umumlashgan ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Qisman ko‘rsatkichlar bu ayrim yoki bir turdagi mahsulotlar yetishtirishda mehnat unumdorligini aniqlashda foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlarga: bir xodim hisobiga yetishtirilgan mahsulot, bir kishi/soatda yetishtirilgan mahsulot, bir sentner mahsulot yetishtirish uchun sarflangan mehnat sarfi ko‘rsatkichlari kiradi. Umumiy ko‘rsatkichlar ayrim tarmoqlar (dehqonchilik, chorvachilik) yoki tanlab olingan xo‘jaliklardagi mehnat unumdorligi holatini aniqlashda foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlarga bir xodim hisobiga to‘g‘ri kelgan sof (yalpi) mahsulot qiymati, bir kishi/soati hisobiga tog‘ri kelgan sof (yalpi) mahsulot qiymati. 1000 so‘mlik sof (yalpi) mahsulot yetishtirish uchun sarflangan mehnat kabi ko‘rsatkichlar kiradi. Qisman ko‘rsatkichlar o‘z xususiyatiga ko‘ra natural ko‘rsatkichlarga, umumlashgan ko‘rsatkichlar esa qiymat ko‘rsatkichlari xususiyatiga to‘la mos keladi. Chunki, bir xodim hisobiga yetishtirilgan mahsulot bevosita sof (yalpi) mahsulot hajmi bilan belgilanadi. Agarda, sof (yalpi) mahsulot miqdori qancha ko‘p bo‘lsa bir xodim hisobiga yetishtirilgan mahsulot shuncha yuqori va aksincha bo‘ladi. Har ikkala holda ham sof ish vaqtidan foydalanish darajasini o‘zida ifoda etadi. Ammo, mehnat unumdorligini natural ko‘rsatkichi mehnat unumdorligini qiymat ko‘rsatkichiga ko‘ra bir qator ustunliklarga ega. Birinchidan, 27 yetishtirilgan mahsulotlar to‘liq hisobga olinadi. Ikkinchidan, mahsulot ishlab chiqarishda texnologik karta asosida sarflangan mehnatni aniq hisoblash mukin. Uchinchidan, mehnat unumdorligini aniqlashda hamma uchun tushunarli yo‘ldir. Biroq, mehnat unumdorligi darajasini natural ko‘rsatkichi ham kamchiliklardan holi emas. Bunda mehnat unumdorligi bir yil hisobidan aniqlanadi. Bundan tashqari qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishda mehnat bir meyorda sarflanmaydi hamda ishlab chiqarish vaqti bilan ish davri o‘rtasida uzilish mavjud. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jalik mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlash har bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini aniqlashni taqozo etadi. Ma’lumki, yetishtiriladigan don, paxta, sut va boshqa mahsulotlar yetishtirishda bir necha xil mahsulot bir vaqtda bir birlariga boo‘langan holda ishlab chiqariladi. Masalan, boshoqli don yetishtirishda, don bilan bir qatorda chor va somon mahsulotlari ham olinadi. Ammo, bu mahsulotlarni yetishtirish uchun sarflangan mehnatning har bir mahsulot turiga qarab hissasini aniqlash lozim. Aks holda mehnat unumdorligini aniqlashda nomutanosiblikka yo‘l qo‘yiladi. Don yetishtirishda olingan somon uchun qilingan mehnat sarfi me’yorga ko‘ra aniqlanadi. Chor va boshqa chiqindilar koeffitsient yordamida donga aylantiriladi. Shunda bir sentner don yetishtirish uchun sarflangan mehnat sarfidan somon yetishtirish mehnat sarfi chegirib tashlanadi. Yetishtirilgan bir sentner don hisobiga to‘g‘ri keladigan chor va boshqa chiqindilarni koeffitsient yordamida donga aylantirib unga qo‘shiladi. Bu usulda bir sentner don yetishtirishdagi mehnat unumdorligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligini aniqlashda iqtisodchilar o‘rtasida hozirga qadar yagona fikr yo‘q. Bir guruh iqtisodchilar qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini olingan foyda va rentabellik normasi bilan aniqlashni tavsiya etadilar. Ammo, foyda va rentabellik darajasi qishloq xo‘jalik samaradorligini o‘zida to‘la aks ettira olmaydi. Chunki, qo‘shimcha mahsulot korxonalarning bir yillik mahsulot natijasini o‘zida to‘la ifoda etmaydi. Ishlab chiqariladigan mahsulot qiymatida bu yil sarflangan xarajatlar bilan bir qatorda o‘tgan yillar davomida hosil qilingan qiymat qo‘shilishi yoki bir qism bu yilda sarflangan xarajat natijasi yaratilgan yalpi mahsulot 28 qiymatiga qo‘shilmasligi mumkin. Masalan, tuproqqa solingan mineral o‘g‘itning 60,0 foizi bu yilgi mahsulotni yetishtirishga ta’sir ko‘rsatib, qolgan qismi kelasi yilgi hosillarga qo‘shiladi demak, qo‘shimcha mahsulot qishloq xo‘jalik korxonalarining bir yillik mehnat natijasini o‘zida to‘la ifoda ettira olmaydi. Shuning uchun ham foyda va rentabellik darajasi ishlab chiqarish samaradorligini o‘zida to‘liq aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar deb hisoblash hamisha to‘g‘ri bo‘lmaydi. Ammo, qo‘shimcha mahsulotninig ortishi yoki kamayishi ishlab chiqarish samaradorligini ortishi yoki kamayishini qisman o‘zida ifoda etishi mumkin. Shuning uchun ham ishlab chiqarish samaradorligi qishloq xo‘jaligida ham zaruriy va qo‘shimcha mahsulot birligida tashkil topgan daromad miqdori bilan xarakterlanadi. Bizning fikrimizcha, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligini o‘zida to‘la aks ettiradigan ko‘rsatkich bo‘lib, mahsulot birligini yetishtirish uchun sarflangan jami yoki buyumlashgan mehnat sarfi birligi hisobiga olingan yalpi daromad hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish samaradorligini aniqlashda bu asosiy ko‘rsatkich bilan bir qatorda yalpi va tovar mahsuloti, mehnat unumdorligining o‘sishi, mahsulot tannarxini pasaytirish, yalpi daromadni ortishi, fond qaytimi, fond sig‘imi, foyda, rentabellik darajasi kabi ko‘rsatkichlardan ham foydalanish mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli xo‘jalik shakllarining paydo bo‘lishi mehnat unumdorligini aniqlashda bir qator muammolarni yuzaga keltirmoqda. Jumladan, bugungi kunga kelib respublika, viloyat va tuman miqyosida fermer xo‘jaliklaridagi mehnat unumdorligini aniq hisoblashning imkoniyati yetarli darajada emas. Chunki, fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarish jarayonida o‘zining imkoniyatlaridan to‘liq va qulay tarzda foydalanish, bajariladigan dala ishlarini qisqa muddatlarda yakunlash maqsadida ish vaqtini chegaralamaydi ya’ni, mavsumiy ishlar hamda kechiktirib bo‘lmaydigan agrotexnik tadbirlarni bajarishda mehnat sarflarini aniq hisobga olish imkoniyati cheklangan. Umuman olganda fermer xo‘jaliklarida qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisob-kitob tizimida mehnat sarfi xarajatlari hisobga olinmaydi va hisobotlarda aks ettirilmaydi. Fermer xo‘jaliklarida mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt yoki vaqt birligida (kishi/soatda) ishlab chiqarilgan mahsulot birligini aniqlash ko‘p vaqt hamda xarajat talab etadi. Fermer 29 xo‘jaliklari ishlab chiqarish faoliyatini hisobga olishda soddalashtirilgan (maqbul buxgalteriya standartlari) buxgalteriya tizimining to‘liq qo‘llanilmasligi nafaqat mehnat unumdorligini, balki ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash, ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash va samarali boshqaruv qarorlarni qabul qilishga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda respublikamizda faoliyat yuritayotgan qishloq xo‘jalik korxonalarida menat unuhmdorligini aniqlash imkoniyatlari xo‘jalik yuritishning o‘ziga xos xususiyatlaridan hamda klaster va fermer xo‘jaliklarida qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobi tizimini shakllantirilganligidan kelib chiqgan holda yondashishni taqozo etadi. Klaster va fermer xo‘jaliklarida mehnat unumdorligini aniqlash keng miqyosda va yakka tartibda aniqlanishi imkoniyatlari turli xil ko‘rinishga egadir (1.5-rasm). Umumiy ma’noda, ishlab chiqarish klasteri iqtisodiyotning bir xil yoki bir-biriga bog‘liq sohalarida faoliyat yuritadigan va geografik jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan korxonalar guruhidir. Bu korxonalarning texnologik jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lishi juda muhimdir. Bundan tashqari, ushbu korxonalar bitta umumiy maqsad uchun – raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish uchun birlashgan. Masalan, paxta-to‘qimachilik klasterining texnologik zanjiri paxta xomashyosini ishlab chiqarish, uni qayta ishlash, paxta tolasidan kalava ip ishlab chiqarish, gazlama ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘z ichiga qamrab oladi. Shu bilan birga, fermerlarni (paxta xomashyosini yetishtiruvchilarni), paxta tozalash zavodini, paxtani qayta ishlash korxonasini, to‘qimachilik fabrikasini va kiyim-kechak ishlab chiqaruvchi korxonani birlashtirishning maqsadi–har bir ishlab chiqaruvchining xarajatlarini kamaytiradigan va yakuniy mahsulotning raqobatbardoshligini oshiradigan yagona tuzilma yaratishdir. Klaster uslubini qo‘llash, ayniqsa bir-biri bilan bog‘liq bulgan korxonalar mavjud hududlar uchun katta axamiyatga ega. Klasterlar hududlarning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashda katta rol o‘ynaydi. Ushbu yondashuv iqtisodiy jihatdan ustuvor tarmoqlar va loyihalarni aniqlash imkonini beradi. 30 Hududlar iqtisodiyotining rivojlanishida klasterli yondashuvning asosiy afzalliklaridan biri – iqtisodiy omillarning rolini kuchaytirish va ma’muriy omillarning rolini kamaytirishdan iborat. Hududiy ma’muriyatlarning roli faqat dastlabki bosqichda yuqoridir. Masalan, yangi klasterlarni tashkillashtirishda, aynan shu hudud manfaatlarni hisobga olgan holda, istiqbolli klasterlarni tanlashda hudud ma’muriyatining roli yuqori bo‘ladi. Keyinchalik esa, hududiy ma’muriyatlarning roli kamayib boradi va bozor iqtisodiyoti qonunlari va omillari oldinga planga chiqadi. Xudud hokimiyatlarining roli eng muhim va istiqbolli klasterlarni qo‘llab-quvvatlash va “o‘yin qoidalari” ni tartibga solishdan iborat bo‘ladi. Sovet Ittifoqi parchalanib ketgach, O‘zbekiston paxtachilik sohasidagi ko‘plab yutuqlar bilan bir qatorda ancha jiddiy kompleks muammolarni ham meros qilib oldi. Ularni hal etish esa ko‘p vaqt va kuch talab etadi. Asosiy muammolar orasida sohaning o‘ta yuqori darajada tartibga solingani va majburiy mehnat kabilar alohida ajralib turar edi. Bir tomondan, davlat tomonidan sohaning yuqori darajada tartibga solinishi uni ushbu mahsulotni yetishtirishning barcha jarayonida imtiyozli kreditlash, imtiyozli shartlarda qishloq xo‘jaligi texnikasiga yoqilg‘i yetkazib berish kabi kuchli qo‘llabquvvatlash imkonini beradi. Ammo, boshqa tomondan, majburiy mehnat elementlarini mujassam etgan “rejalashtirilgan” yondashuv fermerni paxta yetishtirishga bo‘lgan rag‘batini so‘ndiradi. Hosil yig‘im-terimiga majburan jalb etilgan “ko‘ngillilar” haqida esa gapirmasa ham bo‘ladi. Davlat imtiyozlarini saqlab qolish bilan bir qatorda, klaster uslubini joriy etish sohaning tartibga solinganlik darajasini, mahalliy hukumatning paxta yetishtirish jarayoniga aralashuvini kamaytiradi, unga faqat “o‘yin qoida”larini belgilovchi vazifasini yuklaydi, xolos. Klaster azolari yakuniy natijaga jamoaviy ravishda javobgar bo‘ladilar. Klaster va fermer xo‘jaliklarida mehnat unumdorligini aniqlashning o‘ziga xos xususiyatlari. Ko‘rsat Xuquqiy Aniqlash imkoniyatlari 31 kichlar kishi/soat maqomi Keng miqyosda Klaster Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bo‘yicha mumkin. Fermer xo‘jaligi klaster kishi/kun Fermer xo‘jaligi Klaster kishi/yil Fermer xo‘jaligi Yakka tartibda Alohida bajarilgan ishlar hajmini aniqlashda xronometraj o‘tkazish talab etiladi. Barcha jarayonlar bo‘yicha xronometraj o‘tkazishni taqozo etadi. Mavjud emas. Ishlab chiqqarilgan mahsulot miqdori bo‘yicha, alohida bajarilgan ishlar hajmi bo‘yicha aniqlash mumkin. Aniqlash mumkin, lekin nisbiy ko‘rsatkichlarda. qiymat va natural ko‘rsatkichlarida mavjud. natural ko‘rsatkichlarida mavjud. Faoliyatiga aniq baxo uchun. Faoliyatiga aniq baho uchun. Zarur xolatda yoki shart emas. Zarur xolatda yoki shart emas 1.5-rasm. Manba: ilmiy tadqiqotlari asosida tuzilgan Har bir klaster ishtirokchisining, shu jumladan dehqonning say-harakati ushbu kooperativning yakuniy daromadini, demak, har bir ishtirokchining daromadini belgilab beradi. Mikro darajadagi iqtisodiy tizimning elementi sifatida fermer xarajatlarini minimallashtirish va daromadini maksimallashtirishdan manfaatdor. Fermer uchun rag‘bat manbasi va majburiy mehnatni yo‘q qilish chorasi mana shunda. Yuqorida keltirilgan klaster va fermer xo‘jaliklarida mehnat unumdorligini aniqlashning o‘ziga xos xususiyatlariga asoslangan holda mehnat unumdorligi o‘lchash va unga boho berish nazariy jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini kishi/soat, kishi/kun ko‘rsatkichlarida aniqlash va ularga baho berish o‘z ma’nosini yo‘qotgan deb hisoblash mumkin. Tadqiqot natijalariga asoslangan holda bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligiga quyidagicha ta’rif berish maqsadga muvofiqdir: -mehnat unumdorligi–tarmoqda band bo‘lgan bir kishi hisobiga bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. -qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini natural va qiymat ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniqlashda va ularga baho berishda bozor iqtisodiyoti qonunlarining ta’sirini 32 alohida e’tiborga olish lozim. Chunki, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari va raqobatbardoshligi mehnat unumdorligini natural va qiymat ko‘rsatkichlarining turlicha ma’no kasb etishini keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarilgan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari va tannarxi bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikka erishishning bosh omillaridan hisoblanadi. Ya’ni, mahsulot sifatining yuqoriligi va tannarxining pastligi ko‘riladigan foyda miqdorini o‘sishini ta’minlaydi. Bu holatda mehnat unumdorligi qiymat ko‘rsatkichlarida natural ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori darajada va aksincha bo‘lishi mumkin (1.6-rasam). Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat unumdorligining pirovard natijasini qiymat ko‘rsatkichlarida ifodalash, ya'ni mehnat unumdorligi darajasiga baho berishda qiymat ko‘rsatkichlari natijalarini taqqoslash qishloq xo‘jalik korxonalariga mehnat unumdorligi nuqtai nazaridan to‘g'ri xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Natural ko‘rsatkichlarida mehnat unumdorligiga baho berish har doim ham aniqlik kasb etmaydi. Chunki ko‘p xarajat hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulotdan kam foyda olinishi mehnat unumdorligini bu ikki ko‘rsatkichi o‘rtasida qarama-qarshi ma'no kasb etishini keltirib chiqaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarini omillar ta’sirida o‘zgarishi. 33 А1 А2 Sifat > Sifat Miqdor ≤ Miqdor Tannarx ≤ Tannarx Baho > Baho Foyda > Foyda Natural ko`rsatkichlarda А1 ≤ qiymat ko'rsatkichlarda А2 А1 > А2 1.6-rasm. Manba: ilmiy tadqiqotlari asosida tuzilgan I. BOB bo’yicha xulosalar O‘zbekiston Respublikasida yangi taraqqiyot bosqichida inson qdari uchun hayot qurish, demokratik huquqiy davlatni barqarorlashtirish, ijtimoiy yo‘naltirilgan siyosatni islohatlarni tubdan qayta ko‘rib chiqish maqsadida, taraqqiyot strategiyasi ishlab chiqildi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining ma’no-mohiyati haqida so‘z borganda, uning quyidagi uchta darajada namoyon bo‘ladigan tarixiy ahamiyatini alohida ta’kidlash lozim. Birinchisi –Yangi O‘zbekiston taraqqiyotining milliy darajadagi ahamiyati. Taraqqiyot strategiyasida belgilangan ustuvor yo‘nalishlar va eng muhim vazifalarning atroflicha tahlili shundan dalolat beradiki, yangi O‘zbekistonda mutlaqo yangi milliy huquqiy tizim shakllanmoqda. Ya’ni Inson, uning huquqlari, erkinliklari va ayniqsa qadri-oliy qadriyat”, degan tamoyil e’tirof etilmoqda. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasida yillar davomida amal qilib kelgan “davlat-jamiyat –inson tamoyili” “inson- jamiyat-davlat” tamoyiliga o‘zgartirildi. 34 Yanada sodda qilib aytganda, O‘zbekistonda har bir fuqaroning qadrini yuksaltirish va farovonligini oshirish zarurligiga urg‘u berilmoqda. Eng asosiysi,Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasidagi 7 ustivor yo‘nalishning bosh g‘oyasi inson qadrini tiklash. Inson qadrini joyiga qo‘yishni qonuniy va tashkiliy-huquqiy yo‘llar bilan hayotimizning barcha sohalarida milliy, mintaqaviy va xalqaro hamkorlik darajalarida qanday qilib amalga oshirish kerak? Taraqqiyot strategiyasida bu dolzarb savolga juda ko‘plab aniq maqsadlarga qaratilgan amaliy javoblar bor. Ikkinchidan-Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti strategiyasining mintaqaviy darajadagi ahamiyati. Taraqqiyot strategiyasida ko‘zda tutilgan maqsadlarda Markaziy Osiyo xalqlari o‘rtasida yaqin qardoshlikni qadrlash, qo‘shni mamlakatlar bilan manfaatli hamkorlikni kuchaytirish, mintaqaviy xavfsizlik va barqaror taraqqiyotga erishish bo‘yicha muhim vazifalarga alohida e’tibor qaratilgan. Uchunchidan- Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti strategiyasining xalqar(global) darajadagi ahamiyati. Taraqqiyot strategiyasida BMT organlari va institutlari, global va mintaqaviy iqtisodiy, moliyaviy va gumanitar tashkilotlardagi faoliyatni kuchaytirish, xususan, iqlim, ekologiya, terrorizm, korrupsiya, migratsiya, kambag‘allik kabi global muammolarni hal etish borasida xalqaro hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tarish haqida so‘z borgan. Mehnat unumdorligining o‘sib borish qonunining tub mohiyatini tushungan holda uning bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida ham amal qilishiga quyidagi munosabatlarning shakllanishi asos bo‘ladi, deb hisoblaymiz: -mulkchilik munosabatlarining shakllanishi, ya’ni, dehqonga mulkka va yetishtirilgan mahsulotga egalik qilishi huquqini berilishi; -qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida raqobat muhitining shakllanishi; -ilg‘or fan-texnika yutuqlarining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga joriy qilinishi; 35 -mahsulot ishlab chiqarishni bozordagi talab va taklifdan kelib chiqgan holda yo‘lga qo‘yilishi; -qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida qayta ishlash bilan birga ularning eksport salohiyatini kuchaytirilishi va boshqalar. Mehnat unumdorligini ortib borishi natijasida mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan buyumlashgan mehnat hissasi ko‘payib, jonli mehnat hissasi esa kamayib boradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mehnat unumdorligini o‘sishi salbiy va ijobiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Salbiy oqibatlarni yuzaga chiqishi bozor iqtisodiyoti qonunlarining obektiv zaruriy shartlaridan biri bo‘lib, intensiv rivojlanish inikosi hisoblanadi va erishilgan ijobiy natijalar ko‘lami oldida muammoli ahamiyat kasb etmaydi. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi, vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarf etilgan vaqt oraqli aniqlanadi. Mehnat unumdorligi darajasi asosan uch usulda aniqlanadi: natural, qiymat va mehnat qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini natural va qiymat ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniqlashda va ularga baho berishda bozor iqtisodiyoti qonunlarining ta’sirini alohida e’tiborga olish lozim. Chunki, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari va raqobatbardoshligi mehnat unumdorligini natural va qiymat ko‘rsatkichlarining turlicha ma’no kasb etishini keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarilgan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari va tannarxi bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikka erishishning bosh omillaridan hisoblanadi. Ya’ni, mahsulot sifatining yuqoriligi va tannarxining pastligi ko‘riladigan foyda miqdorini o‘sishini ta’minlaydi. Bu holatda mehnat unumdorligi qiymat ko‘rsatkichlarida natural ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori darajada va aksincha bo‘lishi mumkin 36 II. ANDIJON VILOYATI BULOQBOSHI TUMANI “ANDIJON OZOD DALA” FERMER XO‘JALIGIDA MEHNAT UNUMDORLIGINING TAHLILI. 2.1. “Andijon Ozod dala” fermer xo‘jaligi faoliyati va mehnat salohiyati unumdorligining tahlili Respublika qishloq xo‘jaligining yetakchi yo‘nalishi bo‘lib kelgan paxtachilik tarmog‘i oldida turgan vazifalarni o‘z vaqtida va ijobiy hal qilinishini ta’minlash uchun iqtisodiy islohotlarni davr talabi va soha xususiyatlaridan kelib chiqib takomillashtirish va joriy qilishni taqozo etadi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan aytilgan achchiq haqiqat “20-30 yil nima bilan shug‘ullandik? 6 oy paxta, g‘alla bilan shug‘ullandik. Bunda qanaqa o‘qish bo‘lishi mumkin? Biz o‘qigan paytda o‘quvchilar sentabrning birinchisidan paxtaga olib ketilib, 28 dekabrda qaytarilardi. Mana shunday o‘qiganmiz. Nima uchun 6 oy? O‘quvchilar 2 oy paxta chopiqqa ham chiqarilardi. Shunday tizimda o‘qigan o‘quvchidan qanday fanni so‘rash mumkin? O‘qituvchilar paxtadan kelib kelgusi yil paxta xayoli bilan yashardi», bugungi kunda Respublika agrar sektorida tubdan burilish va alohida strategik rejalashtirish asosida rivojlantirish konsepsiyasini yaratishga turtki Hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotgan dasturlarning amalga oshirilishi qishloq xo‘jaligida ekin maydonlari strukturasini hamda mahsulotlar hajmining o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Jumladan, 2015-2022 yillarda paxta xom ashyosi ishlab chiqarish hajmi bevosita talabdan kelib chiqib o‘zgarganini ko‘rish mumkin. 2023 yilda respublikamiz bo‘yicha paxta xom ashyosi ishlab chiqarish 2015 yilga nisbatan 90,0 foizni, 2020 yilga nisbatan esa 113,8 foizni tashkil eganligini ko‘rish mumkin. Ushbu tendesiyalar mamlakatizda paxtachilik klasterlarini tashkil etilganligi va to‘qimachilik sohasini jadal rivojlanayotganligi bilan izohlanadi. Respublika bo‘yicha paxta yalpi mahsuloti hajmi esa ushbu davrda 2021 yilda 2020 yilga nisbatan 372,3 ming tonnaga oshgan, bu asosan Surxandaryo, Qashqadaryo, Samarqand viloyatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan (2.1.1-jadval). 37 2.1.1-jadval. O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida paxta yetishtirish dinamikasi. ( ming tonna hisobida) № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Viloyatlar 2017y 2018y 2019y 2020y 2021y Qoraqolpog'iston 203,2 174,6 155,4 191,9 201,3 Respublikasi Andijon viloyati 283,8 239,4 216,9 258,1 268,2 Buxoro viloyati 348,4 302,7 296,4 320,6 296,1 Farg'ona viloyati 280,1 220,4 205,2 231,5 264,1 Jizzax viloyati 229,1 170,6 146,4 179,4 220,4 Namangan viloyati 230 183,5 160,7 191,9 211,5 Navoiy viloyati 107,5 96,7 83 89,2 101,8 Qashqadaryo viloyati 421,5 398,5 239,1 250,4 378,2 Samarqand viloyati 223,2 218,9 129,5 178,1 217,7 Sirdaryo viloyati 243 184,6 162,2 188,6 190,4 Surxondaryo viloyati 335,1 247,3 139,6 149,7 201,5 Toshkent viloyati 237,1 166,3 127,1 205,2 239,7 Xorazim viloyati 258,2 250,4 224,1 257,1 273,1 Respublika bo‘yicha 3400,2 2853,9 2285,6 2691,7 3064 Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi ma'lumotlari asosida tuzilgan 2022 yilda 2015 2023 yilga nisbatan % 99,0 105,0 94,50 85,0 94,3 96,2 92,0 94,7 89,7 97,5 78,4 60,1 101,0 105,8 90,0 104,0 85,0 114,0 123, 110,0 114,0 151,0 122,0 101,0 134,6 117 106 113,8 Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi fermer xo‘jaliklarini rivojlanishi uchun keng yo‘l ochib berdi. 2017-yilda tashqil etilgan “Baxt tekstil” MChJ paxta to'qimachilik ishlab chiqarish tashkiloti respublikamizda etishtiriladigan umumiy paxta xom ashyosi bor yo‘g‘i 0,9 foizini tashil etgan bo'lsa, 2018-yilda tashil etilgan 15 ta paxta-to'qimachilik ishlab chiqarish va klasterlarining yetishtirgan paxta xom ashyosi ulushi 15,1 foizni, 2019-yilga kelib klaster tashabbuskorlarining soni 74 taga yetdi va ularning ulushi 68 foizni tashkil etdi, 2020-yilda tashkil etilgan paxta-to'qimachilik klasterlar soni 95 tani tashkil etib, ularing Respublikada yetishtiriladigan paxtada ulushi 91 foizni, va nihoyat, 2021-yildan boshlab barcha paxta ekiladigan paxta maydonlari 100 foiz to'liq paxta-to'qimachilik ishlab chiqarishlari va klaster tashkilotlari tomonidan yetishtirilishiga erishildi. Bugungi kunda umumiy paxta yetishtiriladigan 1033 ming gektar madonlarda 122 ta paxta to'qimachilik klasterlari 877 ming gektar maydonda 28206 ta fermer xo'jaliklari bilan o'zaro kooperatsiya asosida faoliyat ko'rsatib 38 kelmoqda va 161 ming gektar paxta maydonlarida klasterlar o'zlari tomonidan xom ashyo yetishtirishni yo'lga qo'ydi. Qishloq xo'jaligida yangi agrotexnologiyalarni joriy etish, xosildorlikni oshirishda samaradorlikni oshirish maqsadida klasterlar tomonida 14 mingdan ziyod qiymati 3,6 trln. so'm bo'lgan yuqori unumli qishloq xo'jaligi tehnikalari shu jumladan, 660 ta qiymati 1,2 trln. so'mlik paxta terish mashinalari sotib olindi. Shuningdek, barcha paxta-to'qimachilik klasterlarining erlarida tomchilab sug'orish texnologiyasini 160 ming gektarda joriy etish ishlari olib borilmoqda. Ushbu loyihalarning umumiy qiymati o'rtacha 320 mln. dollarni tashkil etadi.Korxonalarimizda xalqaro standartlarni joriy etish mahsus sertifikatlarni qo'lga kiritish maqsadida O'zto'qimachiliksanoat uyushmasining bevosita ko'magi asosida Germaniyaning “Hohenstin”, Niderlandiyaning “Control union”, Belgiyaning “Amfori”, Germaniyaning “GIZ” yuqori nufuzga ega bo'lgan tashkilotlar bilan yaqindan aloqani o'rnatgan.So'nggi 5 yil ichida sohada muntazam ish bilan ta'minlanganlar soni 1,9 barobarga oshdi. 2016-yilda 183 ming ish o'rinlari bo'lgan bo'lsa, xozirgi kunda 357 mingdan oshdi. 2021-yil yakuniga qadar 401 mingtaga etkaziladi yoki 2,2 barobarga oshirish kutilmoqda. 2016—2020-yillarda hududlarda to'qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatida umumiy qiymati 2 263,1 mln. dollar bo‘lgan 288 ta loyihalar amalga oshirildi va 53 977 yangi ish o‘rinlari hamda 993,7 mln. dollar eksport salohiyati yaratildi. Bugungi kunda sohada 7 mingdan ziyod korxona faoliyat ko'rsatib kelmoqda. Tarmoq korxonalarining 2016-yildagi ishlab chiqarish hajmi 12,6 trln.so'm bo'lgan bo‘lsa, 2020-yilning yakuni bilan ishlab chiqarish xajmi 3,4 barobarga o‘sib 44 trln. so'mni tashkil etdi.Jumladan, 2017 yilda jami yetishtirilgan paxta hosilining 25.7 ming tonna paxta-to‘qimachilik klasterlar hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2018 yilda 345.1ming tonna, 2019 yilda 1830,3 tonna, 2020 yilda 2788,24 ming tonna, 2022 yilda 100% paxta xomashyosi paxta- to‘qimachilik paxta-to‘qimachilik tomonidan ishlab chiqarilgan (2.1.2.-jadval). 39 Respublika qishloq xo‘jalik korxonalarida paxta yetishtirish dinamikasi. (2.1.2-jadval.) yillar 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 Respublika bo‘yicha jami yetishtirilgan paxta, ming tonna 3400.5 3401.9 3404 3500 3460.1 3361.2 3400.2 3361.3 2959 2853.9 2285.6 2691.7 3064 3368 Paxta-to‘qimachilik klaster yetishtirilgan paxta ming tonna 25,7 345,1 1830,3 2788,2 3368,0 jamiga nisbatan % 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0.9 15.1 68,0 91,0 100 Fermer xo‘jaliklarida yetishtirilgan paxta ming tonna 3400,5 3401,9 3404,0 3500,0 3460,1 3361,2 3400,2 3361,0 2959,0 2828,2 1940,5 861,4 275,7 0 jamiga nisbatan % 100 100 100 100 100 100 100 100 100 99.1 84.9 32 9 0 Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi ma'lumotlari asosida tuzilgan Bugungi kunda qishloq xo‘jaligini, xususan paxtachilik tarmog‘ini rivojlantirish paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari faoliyatiga bevosita bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tarmoqda mahsulot ishlab chiqarish samaradorligiga erishishda, asosan moddiy-texnika resurslaridan samarali foydalanish, ortiqcha sarfxarajatlarga yo‘l qo‘ymaslik hamda mehnat unumdorligini oshirish talab etiladi. Binobarin, bugungi kunda paxtachilikda mehnat unumdorligini aniqlash va ularga to‘g‘ri baho berishga imkoniyatlar chegaralangandir. Xususan, fermer xo‘jaliklarida mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan mehnat sarfi xarajatlarini hisobga olinmasligi shular jumlasidandir. Respublikamizda 2021 yilda paxta-to‘qimachilik klasterlari bo‘yicha o‘rtacha bir kishi hisobiga 5600 kilogrammdan paxta xomashyosi ishlab chiqarilgan. Alohida viloyatlar bo‘yicha olinganda, Samarqand, Farg‘ona, Andijon, Namangan, Xorazm viloyatlarida ushbu yilda respublika o‘rtacha ko‘rsatkichdan past natijaga erishilgan. 40 Andijon viloyatida mehnat resurslarini me'yordan ortiqchaligi natijasida mahsulot ishlab chiqarishdagi ba’zi agrotexnik tadbirlarni asosan qo‘l kuchi yordamida bajarilgan. Jizzax, Sirdaryo va Buxoro viloyatlarida esa boshqa viloyatlarga qaraganda mehnat unumdorligi yuqori bo‘lgan, ya'ni bir kishi hisobiga ko‘proq paxta yetishtirishga erishilgan. Lekin, bu ko‘rsatkichlar ham me'yor ko‘rsatkichiga nisbatan past bo‘lgan. Masalan, 2021 yilda Sirdaryo viloyati klaster xo‘jaliklarida bir kishi hisobiga o‘rtacha 4764 kg paxta yetishtirilgan va me'yorga nisbatan 81,3 foizni tashkil etgan. Paxta ekin maydonlarini qisqarishi mehnat resurslarini qisqarishiga nisbatan yuqoriligi natijasida, 2021 yilda bir kishi hisobiga paxta yetishtirish respublika bo‘yicha o‘rtacha 3785 kilogrammga teng bo‘lgan. Respublikamiz paxtachiligida mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi quyidagilar bilan izohlanadi. Paxta-to‘qimachilik klasterlarida: - ekin maydonlarining kattaligi va texnika vositalaridan unumli foydalanish imkoniyatining mavjudligi; - agrotexnik tadbirlar tajribali mutaxassislar ko‘rsatmalariga asosan amalga oshirilishi; - bir kishi hisobiga to‘g‘ri kelgan paxta ekin maydoni yuklamasining yuqoriligi; - paxtachilikda band bo‘lgan ishchilar sonining qisqarishi; - hosildorlikning yuqoriligi; - hosilning asosiy qismi mashinalar yordamida terib olinishi yoki yig‘im–terim davrida mehnat sarfining kambo‘lishi va boshqalar. Fermer xo‘jaliklarida: - paxta yer maydonlarining kichikligi mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatini kamaytirishi; -mahsulotni qayta ishlash imkoniyatining kamligi; - yerlarning tuproq unumdorligini pastligi; - paxtachilikda me’yoriy texnika vrsitalaring yetishmasligi; 41 - kasallik va zararkunandalarga samarali qarshi kurash choralarini aksariyat fermer xo‘jaliklarida ыщllay olmasligi. -paxta yetishtirish uchun yetarli tajriba, malakaning yetishmasligi va boshqalar. 2017 yildan boshlab mamlakatimiz agrar tarmog‘ida ilg‘or texnologiyalarga asoslangan infratuzilmani yaratish uchun ishlab chiqarishning zamonaviy shakli klaster tizimi jadallik bilan rivojlantirildi. O‘tgan qisqa davrda ushbu tizim o‘zini har tomonlama oqlaganligini erishilayotgan natijalarda ko‘rishimiz mumkin. Agroklasterlar birinchi navbatda qishloq xo‘jaligini texnik va texnologik jihatdan modernizatsiya qilishga erishdi. Xususan, 2,5 trln. so‘mlik 5200 dan ortiq resurstejamkor va yuqori unumli texnikalar olib kelindi, 126 ming gektar maydonda suv tejovchi texnologiyalar joriy qilindi. 143 ming gektar maydonlar qayta foydalanishga kiritildi. Mahsulotni chuqur qayta ishlash quvvatlarini oshirish bo‘yicha 297 ta loyiha ishga tushurildi, buning uchun 1,8 mlrd. dollarlik investitsiyalar jalb qilindi, 152 mingta ish o‘rni yaratildi. Birgina paxta-to‘qimachilik klasterlar tomonidan 2018-2021 yillarda jami 1 mlrd 411 mln AQSh dollari miqdorida investitsiyalar jalb qilinib, paxtani dastlabki qayta ishlash sohasida 1169 ming tonna quvvatga ega 27 ta loyihaga 115 mln.dol, 548 ming tonna quvvatga ega 41 ta ip-kalava ishlab chiqarish loyihalariga 831 mln.dol, 161 ming tonna quvvatga ega 34 ta mato ishlab chiqarish va bo‘yash loyihalariga 231 mln.doll, 148 ming tonna quvvatga ega 23 ta trikotaj (tikuv) mahsulotlari loyihalariga 234 mln doll jalb qilindi. Fermer va boshqa ishlab chiqaruvchilarning daromadi 2017 yilga nisbatan 2 barobarga, bir nafar ishchining oylik ish haqi esa 2,4 barobarga ko‘tarildi. Tumanlarda soliq va budjet tushumlari 2017 yilga nisbatan 5-6 marotabaga ortdi. Bugungi kunda faoliyat yuritayotgan klasterlarning 17 tasida (14,7%) paxtani qayta ishlashning 5 ta bosqichi, 22 tasida (18%) 4 ta bosqich, 30 tasida (24,5%) 3 ta 42 bosqich, 36 tasida (29,5%) 2 ta bosqich va 16 tasida (13,3 %) 1 ta bosqich qamrab olingan (Umumiy paxtani qayta ishlashdagi ulushi 100%). G‘allachilik klasterlari tomonidan yillik quvvati 538 ming tonnalik un ishlab chiqarish (umumiy un ishlab chiqarishdagi ulushi 18%), 263,8 ming tonnalik omuxta yem ishlab chiqarish, 54,3 ming tonnalik non mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushirildi. Meva-sabzavotchilik klasterlari tomonidan qiymati 521 mlrd so‘mlik 134,5 ming tonna quvvatga ega 33 ta loyihalar amalga oshirildi. Buning natijasida, ular tomonidan 60,5 ming tonna sig‘imga ega zamonaviy muzlatkichli omborxonalar, 67 ming tonnalik qayta ishlash, 7 ming tonna mahsulotni saralash va qadoqlash quvvatlari ishga tushirildi. Shuningdek, 8 ming ga intensi v bog‘ va 8,1 ming ga intensiv tokzorlar barpo etildi. Amalga oshirilgan ishlar natijasida 9300 ta yangi ish o‘rinlari yaratildi Shuningdek, klasterlar tabiiy va moddiy resurslardan oqilona foydalanib yuqori hosildorlikka erishgan holda ishlab chiqaruvchilarning daromadini yaxshilashga alohida e’tibor qaratildi. Klasterlar tomonidan sohaga ilm-fan, innovatsiya yutuqlari hamda ilg‘or texnologiyalarni joriy etish natijasida, 2016-2020 yillarda paxta hosildorligi 26,4 s/ga dan 30 s/ga (+3,6 s/ga), g‘alla hosildorligi 57,8 s/ga dan 64,5 s/ga (+7,0 s/ga) oshirildi. Qishloq xo‘jaligida agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida amalga oshirish mehnat unumdorligini o‘sishini ta'minlaydi. Lekin, tabiiy ofatlar bundan mustasno bo‘lib, ular har qanday sifatli bajarilgan agrotexnik tadbirlarni ijobiy natija berishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Tabiiy ofatdan zarar ko‘rgan paxta ekin maydonlarini qaytadan ekish natijasida qo‘shimcha mehnat va sarf xarajatlarni oshishi mehnat unumdorligini va mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini pasayishiga yoki zarar ko‘rilishiga sabab bo‘lgan. 43 Tabiiy ofat zararlari natijasida yuzaga kelgan holat ya'ni, 1 gektar paxta ekin maydonini bir marta va qayta ekish xarajatlari o‘rtasidagi farq mehnat unumdorligiga va mahsulot ishlab chiqarishning rentabellik darajasiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Natural ko‘rsatkichda mehnat unumdorligini aniqlash hozirgi kunda ayrim hollarda o‘zini ma'nosini yo‘qotishi ko‘zga tashlanmoqda. Iqtisodiy samaradorlik, uning me'zoni va ko‘rsatkichlari tizimi muammolari bilan shug‘ullanuvchi olimlar o‘rtasida hozirgi sharoitda iqtisodiy faoliyat natijalariga baho berishda natural ko‘rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq deb fikrlovchilar ham talayginadir. Albatta, bunday nuqtai nazarni himoya qiluvchi olimlar fikrlari ham asoslidir. Lekin tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobat sharoitida turli ixtisoslikka ega bo‘lgan bozor sub'ektlari iqtisodiy faoliyatiga nisbiy baho berish va ular faoliyati natijalarini o‘zaro taqqoslashda natural ko‘rsatkichlardan foydalanish imkoniyatlari cheklangandir. O‘rganilgan xo‘jaliklarda mehnat sarfi va boshqa xarajatlarning ortishiga bir xil omil turli xil darajada ta'sir ko‘rsatgan. Buning asosiy sabablari qo‘yidagi omillar ta'siri bilan izohlanadi: - tabiiy ofatlardan zarar ko‘rilishi natijasida mehnat sarfi xarajatlarning oshishi va hosildorlikning kamayishi; - paxta ekin maydoni yuklamasining turli xil darajada ekanligi; - agrotexnika tadbirlarini qo‘l kuchi yoki texnika vositalari yordamida bajarilishi; - mahsulot tannarxi o‘rtasidagi farqlanishlar; - mahsulotni sotish baholari o‘rtasidagi farqlar va boshqa omillar ta'siri. Bir xil sharoitda mehnat unumdorligini aniqlash maqsadida Beshariq tumanidagi klaster va fermer xo‘jaliklari tanlab o‘rganildi. O‘rganilgan davrda klaster va fermer xo‘jaliklarida asosan hosildorlik hamda ekin maydoni yuklamasining o‘zgarishi mehnat unumdorligini turli xil ko‘rinish hosil qilishiga sabab bo‘lgan (2.1.3-jadval). 44 2.1.3-jadval. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida paxta xom ashyosi ishlab chiqarishda mehnat unumdorligi holati. Mehnat sarfi kishi/soat Yillar Hosil dorlik s/ga 2017 2018 2019 2020 2021 32,2 33,8 34,8 34,6 36,4 1932 1997 2070 2085 2150 2017 2018 2019 2020 2021 27,4 28,4 29,3 30,5 31,5 x x x x x 1 ga uchun 1 kishi xisobiga paxta xomashyosi ekin maydoni yetishtirish s. yuklamasi gektar. Paxta-to‘qimachilik klasterlari 60,0 80,5 2,5 59,1 84,5 2,5 59,5 97,4 2,8 60,3 107,3 3,1 59,1 142,0 3,9 Fermer xo‘jaliklari 25,2 x 0,92 25,6 x 0,90 26,4 x 0.90 33,6 x 1,1 41,0 x 1,3 1 s uchun Manba: Beshariq Tumani qishloq xo‘jalik korxonalari ma’lumotlari asosida tuzilgan. Klasterlarda ekin maydoni yuklamasi 2022 yilda bir ishchi hisobiga 3,9 gektarga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, fermer xo‘jaliklarida bu ko‘rsatkich 1,3 gektarni tashkil etgan. Paxta hosildorligi Klasterlarda 2022 yilda 36,4 sentnerni, fermer xo‘jaliklarida 31,5 sentnerni tashkil etgan xolda bir kishi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori klasterlarda fermer xo‘jaliklariga nisbatan 3,5 marta ko‘p bo‘lgan. Fermer xo‘jaliklarida paxta hosili to‘lig‘icha qo‘l kuchi yordamida yig‘ib olinishi bir mehnat sarfini oshib ketishiga olib kelgan. Fermer xo‘jaliklarida mehnat sarflarini to‘liq hisobga linmasligi ma’lumotlarni yig‘ishda muammolarni keltirib chiqargan holda noaniqliklarni kuchaytirib beradi. Bu o‘z navbatida boshqaruv qarorlari samaradorligini pasaytiradi. Respublikamiz paxtachilik tarmog‘ida mehnat unumdorligi darajasi ijobiy o‘zgarish tendensiyasi asosan klasterlarni tashkil etilishi bilan izoxlanadi. Monografik 45 kuzatishlar olib borilgan ayrim fermer xo‘jaliklarida mehnat unumdorligi darajasini omillar ta’sirida turlicha bo‘lganligini ko‘rsatadi. Chunki, ishlab chiqarishni ilmiy asoslangan me’yorlar agrotexnik tadbirlar va innovatsion texnologiyalarni qo‘llanilganligi yuqori mehnat unumdorligiga erishish mumkinligini ko‘rsatgan. So‘ngi yillarda Agroklasterlarni tashkil etilishi yirik ishlab chiqarish faoliyatini yo‘lga qo ‘ydi, natijada paxtachilikda mehnatni mexanizatsiyalashtirish darajasi keskin ortdi va qo‘l mehnati sarfi ham kamayishiga erishildi. Vaholanki, surunkali past natijalar bilan faoliyat ko‘rsatayotgan xo‘jaliklarini yiriklashtirish va agroklasterlarni tashkil etilishi o‘zining ijobiy isbotini ko‘rsatdi. 46 2.2. “Andijon Ozod dala” fermer xo‘jaligida mehnat resurslaridan foydalanish darajasini mehnat unumdorligiga ta’siri Mamlakatimizdagi mavjud korxona va tashkilotlarini hamda shu jumladan fermer xo‘jaligini moderinizatsiyalashtirish jarayonida qishloq xo‘jaligi korxonalarining maxsulot ishlab chikarish jarayonidagi iqtisodiy samaradorligi ko‘p jixatdan xo‘jalikning ma’muriy-xududiy joylashuvi, tuprog‘ining tarkibi, suv bilan ta’minlangnlik darajasi va tabiiy iklim sharoitlariga bevosita bog‘likdir. Shu jihatdan ilmiy tadqiqot ishini bajarishda tadqiqot ob’ektining barcha jihatlarini attroflicha o‘rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz Andijon viloyati Buloqboshi tumanida joylashgan Andijon Ozod dala fermer xo‘jaligi asosan paxta-g‘allaga ixtisoslashgan bo‘lib 2006 yil 28 dekabrda o‘tkazilgan tanlov yakunlari bo‘yicha tumani hokimining №698 - sonli qarori bilan tashkil etilgan. “Andijon Ozod dala” fermer xo‘jaligi jami yer uchaskasi 114,3 gektar bo‘lib , shundan 96,8 gektar shundan sug‘oriladigan ekin yerlari, ariq va zovurlar 2,6 gektar, yo‘llar 3,6 gektar, 3,1 gektar tut va 1,7 gektari ijtimoiy binoalar, 5 gektari mevali bog‘dan tashkil etib yerni uzoq muddatli (49 yilga) ijaraga olgan holda paxta va g‘alla yetishtirish bo‘yicha faoliyat ko‘rsatmoqda. Hozirgi kunda ekin maydoni 60,2 gektardan 96,8 gektarga o‘zgargan. Fermer xo‘jaligining 7 kontrudagi 114,3 gektar maydonining o‘rtacha tuproq ball boniteti 64 balga teng. Sug‘orish suvi bilan to‘liq ta’minlangan. (2.2.1-jadval) Fermer xo’jaligi Andijon viloyati markazidan 145 km tuman markazidan 13 km masofada joylashgan. Shuningdek fermer xo‘jaligi tuman don mahsulotlarini qabul qilish korxonasidan 22 km, paxta tozalash zavodidan 16km, pilla tayyorlash korxonasidan 30 km, Uzkimyo tashkilotidan 14km, va temir yo‘l stansiyasi 12 km uzoqlikda joylashgan. 2.2.1-jadval Andijon viloyati Buloqboshi tumani ,,Andijon Ozod dala’’ fermer xo’jaligiga ijaraga berilgan yer uchastkalarini tuproq bonitet ballari to’g’risida malumot 47 № 1 2 3 4 5 Yer uchastkalari Yer O‘rtacha konturlar Bonitet ballari maydoni Kadastr bonitet bali soni Sinflari ga guruxlari 1 sinf 0dan 10 gacha 1 kadastr guruxi 2 sinf 11dan 20 gacha 3 sinf 21dan 30 gacha 2 kadastr guruxi 4 sinf 31dan 40 gacha 5 sinf 41dan 50 gacha 3 kadastr guruxi 6 sinf 51dan 60 gacha 7 sinf 61dan 70gacha 4 kadastr guruxi 114,3 64 7 8 sinf 71dan 80 gacha 9 sinf 81dan 90gacha 5 kadastr guruxi 10sinf 91dan 100 gacha Jami 114,3 64 7 Manba: “Andijon Ozod dala” fermer ma’lumotlari asosida tayyorlangan. Fermer xo‘jaligi hududidagi iqlim va tabiiy sharoit paxta va g‘alla kabi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish uchun juda qulaydir. Fermer xo‘jaligiining hududida yil davomida 3220 soat quyoshli kunlar bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Yilning issiq kunlari 6 oyni tashkil etadi. Eng issiq kunlar o‘rtacha kecha-kunduz bo‘yicha 36-40oS bo‘lsa, ayrim kunlar 40-42oS bo‘ladi. 2013 yilda samarali harorat paxta yetishtirish uchun me’yoriy holatda bo‘ldi. Xo‘jalikda vegetatsiya davrining davomiyligi 165 kunni tashkil etadi. Fermer xo‘jaligining yer uchaskasi tekislikda joylashgan bo‘lib nisbatan olganda tabiiy iqlim sharoitiga qulay xisoblanadi. Tuproqni turi o‘tloqi bo‘z tuprokdir. Fermer xo‘jaligi joylashgan xududinig iqlim sharoiti keskin kontinental bo‘lib, yoz mavsumi issiq, qish fasli esa sovuq xisoblanadi. Yozda havo harorati 38-42 darajaga qatar ko‘tariladi. Qish oylarida esa xavoning 10-12 darajagacha, ayrim yillarda 14-16 darajaga kamayib ketishi kuzatiladi. Yilning o‘rtacha havoning darajaga teng bo‘lib,o‘rta tolali paxta g‘alla harorati 17-19 ekinlaridan yuqori xosil olish imkoniyatini beradi. Fermer ho‘jaligi iqlim sharoitiga mos holda sug‘orilib dehqonchilik qilinadi. Fermer xo‘jaligini suv bilan ta’minlanishi talab darajasida bo‘lib, Zilol mash’al suvi SFUsiga a’zo bo‘lib, unga qarashli oqava suvlaridan sug‘orish ishlari olib boriladi. Fermer xo‘jaligi o‘ziga uzoq muddat davlat tomonidan 48 ijaraga berilgan bo‘lib, yer uchaskalaridan foydalangan holda qishloq xo‘jaligi tavar ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi fermer xo‘jaligining a’zolari bilan birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridlik xuquqlariga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektdir. Yer uchaskasining melarativ holati yaxshi bo‘lib,yer osti suvlari 2-3 metr joylashgan. Tuprog‘i o‘tloqi bo‘z tuproq hisoblanib, nisbatan olganda unumdor hisoblanadi. Xo‘jalik yerining tuprog‘i unumdor bo‘lib undan gumos miqdori ham talab darajasida. Fermer xo‘jaligi ekin maydonlari oqava suvlaridan sug‘oriladi. Suv bilan ta’minlanish darajasi 2020 yilda me’yor darajasida. Mazkur holat ekinlarni o‘z vaqtida sug‘orishni ta’minlashi bilan birga yuqori hosil evaziga iqtisodiy samaradorlikning oshishiga xizmat qilmoqda. Fermer xo‘jaligi relefi tekis maydonlarga joylashgan. Tuproq yuzasidan sizot suvlarining chuqurligi darajasi 3,0 metrni tashkil etadi Xo‘jalikdagi ekin maydonlari ayrim joylari qora tuproq bo‘lib, bu borada yerning meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha maxsus chora-tadbirlar amalga oshirishni ma’lumotlar talab etadi. Yuqoridagi fermer ho‘jaligining barcha sug‘orish kartalarini paxta, g‘alla va sabzavotlar yetishtirish bo‘yicha me’yorlardan anchagina yuqori ekanligini asoslaydi. Sug‘orish kartalarining hajmi texnika vositalaridan samarali foydalanish imkoniyatini beradi. Sababi uni sug‘orish kartalarining xajmi talab darajasida keskin yuqori bo‘lib, ishlab chiqarish resurslaridan jumladan texnikadan samarali foydalanish imkoniyatlari mavjud. Xo‘jalik yerlari paxta va bug‘doy xamda bog‘dorchilik maxsulotlarini yetishtirish uchun ancha qulay yerlar hisoblanadi. Xo‘jalikning tuproqi o‘tloqi bo‘z, tuproqdagi fosfor miqdori 32-43 mg/kg, kaliy 100-188 mg/kg ni tashkil etadi va bu o‘rtacha me’yor hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, har bir gektar hisobiga organiq o‘g‘it solish me’yori 15-20 tonnani azot 160-200 kg ni fosfor 170-190 kg ni kaliy 7095 kg ni tashkil etadi. Xo‘jalikdagi ekin maydonlari paxta va g‘alla kabi strategik ekinlardan yuqori hosil olishga qulay imkoniyat beradi. 2018-2020 yillarda asosiy turdagi qishloq xo‘jalik ekinlaridan erishilgan natijalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 2.2.2-jadvalda keltiramiz 49 2.2.2-jadval Andijon viloyati Buloqboshi tumani ,, Andijon Ozod dala ‘’ fermer xo’jaligi ekin maydonlari va uning tarkibi. o‘lchov birligi 2018 y 2019 y 2020 y Jami ekin maydoni ga 60,2 60,2 96,8 2022yilda 2018 yilga nisbatan % 160,8 Shundan: paxta ga 36,2 36,4 52,4 144,7 № ko‘rsatkichlar 1. 2. 3. 4. 5. Xosildorlik s\ga 36,3 36,6 32,4 89,2 Yalpi xosil s 1314,1 1332,2 1697,8 129,2 ga 24 23,8 44,4 185,0 Bugdoy Xosildorlik s\ga 63,5 67,2 67,3 106,0 Yalpi xosil. s 1524 1599,36 2988,12 196,0 Xodimlar soni nafar 25 25 45 180,0 Shundan: nafar 20 20 35 175,0 paxtachilikda Donchilikda nafar 5 5 10 200,0 Yerni bonitet bali ball 64 64 64.61 100,0 Manba: “Andijon Ozod dala” fermer ma’lumotlari asosida tayyorlangan. Fermer xo‘jaligi qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan paxta va bug‘doy, yetishtirishga ixtisoslashgan. Shu bilan birga fermer xo‘jaligi va a’zolari uchun bug‘doy yetishtirilgandan keyin takroriy ekin sifatida sabzavot ekinlarini ekishni yo‘lga qo‘ilgan. Shu jumladan paxta 2018 yilda 36,2 gektar paxta, bug‘doy 24 gektarda 2021 yilda esa 52,4 gektarda paxta 44,4 gektarda boshoqli don ekini parvarishlagan. Ushbu davrda fermer xo‘jaligi ishlab chiqarishi ijobiy natijalarga erishgan. Jumladan paxta yalpi xosili ekin maydoni va xosildorlikni ortishi hisobiga o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Xususan paxtachilikda mahsulot hajmi 129 foizga, g‘allachilikda 196 foizga o‘sganligini ko‘rish mumkin. Bunda g‘alla ekin maydonlarini 185 foizga ortganligini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Fermer xo‘jaligini jadal rivojlantirish maqsadida kuz va erta bahorda alohidaalohida agregatlar bilan bajariladigan yerlarni o‘g‘itlash, shudgorlash, tekislash, chizellash, boronalash, molalash va pushta olish kabi agrotexnik tadbirlarni bajarishda an’anaviy usulda bajarilganda tuproqqa daladan ko‘p martalab ishlov berish oqibatida 50 ortiqcha mehnat, energiya va yoqilg‘i sarfini oshiradi, tuproq ortiqcha zichlanib strukturasi buzilishiga olib keladi. Lekin xo‘jalikda paxta va g’alla hosildorligini yanada kutarish imkoniyatlari mavjud. Ya’ni yer uchastkasining melorativ xolatini oshirish mumkin. Undan tashkari xujalikda samarali texnalogiyalardan foydalanish imkoniyatlari xam bor. Fermer xo‘jaligida hisobot yilida 30 nafar xodimlar faoliyat ko‘rsatib undan 20 nafari bevosita paxtachilikda va 5 nafari donchilikda, 6 nafari tasi boshqa ishlarda band bo‘lgan 2.2.3jadval Shuni alohida ta’kidlash joizki har qanda ishlab chiqarish natijalari birinchi navbatda inson omili bilan bevosita bog‘liq. Chunki malakali mutaxassislarsiz har qanday texnika texnolgiya o‘z mazmun mohiyatini yo‘qotadi. Shu nuqta nazarda fermer xo‘jaligida samarali faoliyat tashkil etish birinchi navbatda malakali kadrlar bilan ta’minlanganligiga bog‘liqdir. Fermer xo‘jaligida oilaviy ish tashkil qilinganligi farcha faoliyatni samarali tashkil etish imkoniyatlarini yaxshilaydi. Chunki xar bir natijadan manfaatdorlik hissi ishchi xodimlarda yuqoriligini kuzatish mumkin. Paxtachilikda olib borilgan tadqiqot natijalari, bugungi kunda mehnat resurslaridan samarali foydalanish orqali mehnat unumdorligini oshirishda quyidagi tadbirlarni amalga oshirish zarurligini ko‘rsatadi: qishloq xo‘jalik korxonalarini moddiy-texnika bazasini mustahkamlash; mavjud mehnat resurslarini belgilangan me'yorlar darajasiga tenglashtirish ya'ni, bir ishchi hisobiga paxta maydoni yuklamasini 2,17 gektarga tenglashtirish; 2.2.3-jadval Andijon viloyati Buloqboshi tumani “Andijon Ozod dala” fermer xo’jaligini a’zolari va ularning tarkibi to’g’risida malumot. 51 № A’zolarining ismi va sharifi Tug‘ilg ma’lumoti an yili Mutaxassisi Kasbi Ish staji, yil Qo‘shimcha egallagan kasbi 21 f/x boshligi 12 agranom 5 veterinar 20 yuk 20 yuk 22 yuk A’zolari 1. 2. 3. 4. 5. 6. Umarov Zokirjon Umarov Ziyodbek Karimov Odilbek Po’latov Bahodir Do’ltaqo’ziyev Atham Qashqarov Abdug’offor Injiner , texnik ish 1996 oliy agranom yurituvchi Ish 1982 urta veterinar yurutuvchi Yillik shartnoma asosida ishlaydiganlar. 1969 oliy 1973 oliy hisobchi Buxgalter 1985 urta Yo‘q 1963 urta Yo‘q Mexanizat or Mexanizat or 9 Mirzaeva Z 1982 o‘rta maxsus o‘rta maxsus urta 10 Xaydarova M 1981 urta 11 … 29 Jo‘raeva X … 7 8 30 Sidiqqov Eldor Turdialiyeva Muxlisa oliy 1996 1999 operator A’zo 3 yuk tarbiyachi A’zo 2 yuk Yo‘q A’zo 4 yuk Yo‘q A’zo 7 yuk urta Yo‘q A’zo 4 … … … … urta Yo‘q A’zo 5 Abduazimov Z o‘rta 1989 tikuvchi A’zo 3 Xalilova R maxsus Manba: “Andijon Ozod dala” fermer ma’lumotlari asosida tayyorlangan. 1987 … 1987 yuk … yuk yuk xususiy tadbirkorlikni va aholini o‘zini-o‘zi ish bilan ta'minlashni, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; bo‘sh ishchi o‘rinlari to‘g‘risidagi ma'lumotlarni aholiga o‘z vaqtida etkazish, ularni bo‘sh ish o‘rinlariga joylashtirishga ko‘maklashish; bandlik muammosini bozor iqtisodiyoti normal tarzda faoliyat ko‘rsatayotgan davlatlarning tajribalaridan nusxa ko‘chirish usuli bilan emas, balki real sharoitlardan kelib chiqqan holda hal etish va boshqalar. Qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda eng avvalo, me'yordan ortiqcha ishchi kuchlarini bo‘shatish, qishloq joylarda ishsizlikni oldini olish va aholini ijtimoiy himoya qilish, qishloq aholisini tabiiy o‘sish sur'atlarini 52 hisobga olgan holda yangi ish joylariga bo‘lgan talabni qondirib borish, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish kontsepsiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Demak fermer xo‘jaligida iqtisodiy samaradorlikni oshirish birinchi navbatda barcha turdagi resusrlardan samarali foydalangan holda mehnat unumdorligini oshirib borishga bevosita bog‘liqdir. “Umarali Karimov Oxunboy “ fermer xo‘jaligining iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar 2.2.4-jadvalda keltirilgan. 2.2.4-jadval Buloqboshi tumani “Andijon Ozod dala “ fermer xo’jaligining iqtisodiy samaradorligi. № 1 2 3 4 5 6 7 Ko‘rsatkichlar. Ekin maydoni a) paxta b) bugdoy Ishlab chikarish xarajatlari Shundan ish xaki Xodimlar soni Yalpi maxsulot Foyda O‘lchov birligi ga ga ga mln.s 2019 y 2020 y 2021 y 60,2 36,2 24,0 60,2 36,4 23,8 96,8 52,4 44,4 2022 yilda 2018yilga nisbatan % 160,8 144,8 185,0 332,5 541,1 930,2 279,8 mln.s nafar mln.s mln.s 86,1 139,2 625,4 726,4 25 25 45 180,0 381,1 616,2 999,9 262,4 48,6 75,0 69,8 143,6 1 ga xisobiga: 163,5 a) yalpi maxsulot mln.s 6,3 10,2 10,3 900,0 b) foyda mln.s 0,8 1,2 7,2 1 xodim xisobiga: a) yalpi maxsulot mln.s 15,2 24,6 22,2 146,1 b) ish xaki mln.s 3,4 5,5 22,2 652,9 Rentabellik % 14,6 13,9 7,5 51,4 Manba: “Andijon ozod dala” fermer ma’lumotlari asosida tayyorlangan. Fermer xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish samaradorlik ko‘rsatkichlari ijobi va salbiy tendensiyalarga ega bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Umumiy faoliyat natijalariga ko‘ra o‘rganilayotganda davrda faoliyatning rentabellik darajasi 14,6 foizdan 7,5 foizga pastlagnini ko‘rishimiz mumkin. Bubbevosita 2020 yilga keli fermer xo‘jaligida ekin maydonlari hajmining 60,8 foizga ortganligi bilan izoxlanadi, maxsulo ishlab chiqarish hajmining ortganligi harajatlarning ortishi va mos ravishda foydaning 53 ortmaganligini ko‘rish mumkin. Bunda ishlab chiqarish xarajatlari 2,8 marta, ish haqqi xarajatlari 7,3 marta yalpi mahsulot qiymati esa 2,6 martaga ortgan. Bir ishchi hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot esa 1,5 martaga ortgan xalos. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishda iqticodiy camaradorlikni aniqlashda ob’ektiv iqticodiy qonynlar hamda ko‘rcatkichlar tizimidan foydalanish tavciya etiladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish iqticodiy camaradorligi ko‘rcatkichlari xycyciy va ymymlashtiryvchi ko‘rcatkichlarga bo‘linadi. Xycyciy ko‘rcatkichlarga mahcylot cifati, mexnat ynymdorligi, yer qaytimi, mahcylot tannarxi va shylarga teckari ko‘rcatkichlar kiradi. Shy bilan birga kishilarning icte’molini qondirish darajaci ishlab chiqarilgan mahcylotning faqat mikdoriga emac, balki cifatiga xam bog‘liq. Mehnat unumdorligi yoki yer qaytimi ma’lum birligi ichida ishlab chiqarilgan maqcylot mikdoriga carflangan jami mehnat xarajatlarining samaradorligini tavsiflaydi. Paxta yetishtirishda ishlab chiqarishning iqtisodiy baholashni taqqoslama tahlil qilishda quyidagi natural va qiymat ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. - 1 ga ekin maydonining hosildorligi. - 1 xodimga, 1kishi kuniga, 1 kishi soatga to‘g‘ri keladigan yalpi mahsulotning natural va puldagi qiymati hamda mahsulotga sarflangan mehnat hajmi. - 1 ga ekin maydoniga, 1s mahsulotga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari summasi. - 1 s mahsulotning sotish bahosi va boshqalar. Ushbu ko‘rsatkichlarni ayrimlari bilan fermer xo‘jaligimizning ma’lumotlari orqali tanishib chiqamiz.Xo‘jalikda yer birligi va xodimlarga to‘gri keladigan barcha iqtisodiy ko‘rsatkichlar oxirgi uch yilda bir muncha yaxshilangan. 1 gektar ekin maydoni hisobiga olingan yalpi mahsulot 129,2 foizga oshgan, foyda esa 160,7 ga ko‘paygan 1 xodim hisobiga olingan yalpi mahsulot 92,7 foizga hamda ish haqi 130,6 fozga ko‘tarilgan. Lekin rentabellik darajasi hali optimal darajadan pastdir, uni kamida 30-35 foizga ko‘tarish kerak. Aks holda xo‘jalik paxta yetishtirish bo‘yicha kengaytirilgan takror 54 ishlab chiqarishni o‘z mablag‘lari hisobiga amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi (2.2.5-jadval) 2.2.5.-jadval Andijon viloyati Buloqboshi tumani ,,Andijon Ozod dala ‘’ fermer xo’jaligida paxta ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi. № Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi 2018 y 2019 y 2020 y 2022 yilda 2018 yilga nisbatan % ga 36,2 36,4 52,4 144,8 1 Ekin maydoni 2 3 Xosildorlik Yalpi xosil s/ga s 36,3 1314,06 36,6 1332,24 32,4 1697,76 89,3 129,2 4 Ishlab chikarish xarajatlari m.s 161366,6 184515,2 262473,7 162,7 Shundan ish xaki Xodimlar soni Yalpi maxsulot Foyda m.s nafar m.s m.s 25543,0 20 206701,6 45335,1 55354,0 20 248196,3 63681,1 58368,0 35 335307,6 72833,9 228,5 180,0 162,2 160,7 1s paxtani tannarxi m.s 122,8 138,5 154,6 1s paxtani sotish m.s 9 157,3 186,3 197,5 baxosi 1 ga xisobiga: a) yalpi maxsulot m.s 5710,0 6818,6 6399,0 10 b) ishlab chiqarish m.s 4457,64 5069,1 5009,04 xarajatlari 1 xodim xisobiga: m.s 10335,1 12409,8 9580,2 11 a) yalpi maxsulot m.s 1277,2 2767,7 1667,7 b) ish xaki 12 Rentabellik % 28,1 34,5 27,7 Manba: “Andijon Ozod dala” fermer ma’lumotlari asosida tayyorlangan. 125,9 5 6 7 8 125,6 112,1 112,4 92,7 130,6 98,8 Fermer xo‘jaligi o‘zi yetishtirgan paxta xom ashyosini sotishdan olgan foydasi hisobidan o‘z xodimlarini moddiy jihatdan rag‘batlantirish, ijtimoiy va madaniy inshootlarni barpo etish hamda ishlab chiqarishni kengaytirish fondlarini amaldagi me’yorlarga mos holda shakllantira olishi lozim. Demak, fermer xo‘jaligini foydasi uni barqaror rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan uchta asosiy fondlarni to‘la shakllantirishga yetishi kerak. Shundagina xo‘jalik 55 paxtachilikni jadal rivojlantirish asosida uni iqtisodiy samaradorligini talab darajasiga yetkazishi mumkin. Fermer xo‘jaligi o‘zi yetishtirgan paxta xom ashyosini sotishdan olgan foydasi hisobidan o‘z xodimlarini moddiy jihatdan rag‘batlantirish, ijtimoiy va madaniy inshootlarni barpo etish hamda ishlab chiqarishni kengaytirish fondlarini amaldagi me’yorlarga mos holda shakllantira olishi lozim. Mamlakat aholisi turmush darajasini oshirib borish, eng avvalo, iqtisodiy omillardan unumli foydalanishga bog‘liq bo‘lib, ushbu talab jamiyat tasarrufida bo‘lgan iqtisodiy omillarni ishlashi nisbatlarining muqobil yo‘nalishlari ichida eng maqbulini tanlab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ya'ni, iqtisodiy omillarning tarkibiy qismi hisoblangan yer, kapital, mehnat va tadbirkorlikdan foydalanish jarayonida shunday ishlab chiqarish texnologiyasini tanlab olish talab etiladiki, faoliyat pirovard natijasida olinadigan mahsulot barcha me'zonlari nuqtai nazaridan ichki va tashqi bozorda raqobatbardosh bo‘lishi lozim. Samarali texnologiya variantlari ichida maqbulini tanlashda quyidagi omillarni hisobga olish talab qilinadi: -birinchidan, mamlakatning iqtisodiy jihatdan rivojlanganlik darajasi. Iqtisodiy jihatdan baquvvat bo‘lgan mamalakatlarda «Omillarning o‘zaro o‘rindoshlik» xususiyatlaridan kelib chiqib jonli mehnatni jonsiz mehnat bilan almashtirish asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Bunday ishlab chiqarish texnologiyasi kapital sig‘imli texnologiya hisoblanib, iqtisodiy faoliyatiga yangi texnika va mexanizmlarni joriy qilish talab qilinadi; -ikkinchidan, iqtisodiy omillar birligining bahosi yoki iqtisodiy omillar qiymati past bo‘lgan sharoitda ishlab chiqarishga qo‘shimcha iqtisodiy omillarni jalb qilish evaziga bozorda paydo bo‘lgan qo‘shimcha talab qondiriladi. Har qanday yangi texnologiyaning iqtisodiy samaradorligini aniqlash va shu bilan bog‘liq hisob-kitoblar mazkur texnologiyani joriy etishdagi so‘ngi oqibat-natijaga bevosita ta'sir ko‘rsatadigan asosiy omillarni, shuningdek, takror ishlab chiqarish jarayonida ko‘plab turdosh ishlab chiqarishlardan iborat bo‘lgan u yoki bu tuzilmalarda yuz berishi mumkin va muqarrar bo‘lgan o‘zgarishlarni qiyosiy tahlil qilib chiqishni 56 taqozo etadi. Masalan, industrial texnologiyaning joriy etilishi, bir tomondan, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishidagi mehnat unumdorligini yuksalishini ta'minlagan bo‘lsa, boshqa bir soha-qishloq xo‘jalik mashinasozligi sohasida muayyan qo‘shimcha chiqimlarga olib keldi va bu hol ishlab chiqarish uskunalar qiymatiga ta'sir etmasdan qolmadi, albatta. Binobarin, paxtachilikdagi yangi texnologiyaning iqtisodiy samaradorligini belgilashda ana shu omildan ko‘z yumib o‘tish to‘g‘ri bo‘lmagan bo‘lar edi. Boshqacha qilib aytganda, yangi texnologiyaning iqtisodiy samaradorligini aniq belgilash uchun takror ishlab chiqarish jarayonining istisnosiz, barcha tarkibiy qismlariga, shu jumladan, turdosh ishlab chiqarishlarga ko‘rsatilishi mumkin bo‘lgan ta'sir oqibatlarni hisobga olish lozim. Keyingi yillarda mamlakatda olib borilgan agrar iqtisodiy siyosat natijasida qishloq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida bo‘lgani kabi paxtachilikda ham nisbatan arzon ishchi kuchidan foydalanish asosida ishlab chiqarishni yo‘laga qo‘yish tarmoqda mehnat unumdorligini pasayib ketishiga olib keldi. Ishlab chiqarishni intensiv rivojlantirish va unga fan-texnika yutuqlarini joriy etish asosida jonli mehnat xarajatlari o‘rnini jonsiz mehnat xarajatlari bilan almashtirish natijasida ekin maydonlari birligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligi hisobida jonli mehnat xarajatlarining mutloq va nisbiy kamayishi qonuniyati kelib chiqishi kerak edi. Bugungi kunda respublikamiz paxtachiligida qo‘llanilayotgan an'anaviy intensiv texnologiyalarning iqtisodiy samaradorlik darajasiga ta'sir etuvchi asosiy omillardan biri hosildorlik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Chunki, yer resurslari cheklangan respublikamiz sharoitida paxta ekin maydonlarini qisqartirgan holda mahsulot ishlab chiqarish barqarorligini saqlab qolish hosildorlikni oshirishga bog‘liqdir. Ana shu jihatdan an'anaviy intensiv texnologiyalar samaradorligiga to‘g‘ri baho berish mumkin. Qishloq xo‘jalik ekinlarining, shu jumladan, paxtaning ham potentsial hosildorligi nihoyatda yuqori. Gidroponika sharoitidagi tajribalarda paxtadan har gektar hisobiga 150-160 sentnerdan hosil olinganligi haqida ma'lumotlar bor. Demak, yuqori hosil olish mumkin bo‘lgan nisbatan kam xarajatli va ekologik xavfsiz texnologiyalarni 57 ishlab chiqarishga jadallik bilan joriy etish, barcha turdagi resurslarni tejash va mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlarini beradi. II. BOB bo’yicha xulosalar Hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotgan dasturlarning amalga oshirilishi qishloq xo‘jaligida ekin maydonlari strukturasini hamda mahsulotlar hajmining o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Jumladan, 2017-2023 yillarda paxta xom ashyosi ishlab chiqarish hajmi bevosita talabdan kelib chiqib o‘zgarganini ko‘rish mumkin. 2021 yilda respublikamiz bo‘yicha paxta xom ashyosi ishlab chiqarish 2017 yilga nisbatan 90,0 foizni, 2020 yilga nisbatan esa 113,8 foizni tashkil eganligini ko‘rish mumkin. Ushbu tendesiyalar mamlakatizda paxtachilik klasterlarini tashkil etilganligi va to‘qimachilik sohasini jadal rivojlanayotganligi bilan izohlanadi. Respublika bo‘yicha paxta yalpi mahsuloti hajmi esa ushbu davrda 2021 yilda 2023 yilga nisbatan 372,3 ming tonnaga oshgan, bu asosan Surxandaryo, Qashqadaryo, Samarqand viloyatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Respublikamiz paxtachiligida mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi quyidagilar bilan izohlanadi. Paxta-to‘qimachilik klasterlarida: - ekin maydonlarining kattaligi va texnika vositalaridan unumli foydalanish imkoniyatining mavjudligi; - agrotexnik tadbirlar tajribali mutaxassislar ko‘rsatmalariga asosan amalga oshirilishi; - bir kishi hisobiga to‘g‘ri kelgan paxta ekin maydoni yuklamasining yuqoriligi; - paxtachilikda band bo‘lgan ishchilar sonining qisqarishi; - hosildorlikning yuqoriligi; - hosilning asosiy qismi mashinalar yordamida terib olinishi yoki yig‘im–terim davrida mehnat sarfining kambo‘lishi va boshqalar. Fermer xo‘jaliklarida: 58 - paxta yer maydonlarining kichikligi mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatini kamaytirishi; -mahsulotni qayta ishlash imkoniyatining kamligi; - yerlarning tuproq unumdorligini pastligi; - paxtachilikda me’yoriy texnika vrsitalaring yetishmasligi; - kasallik va zararkunandalarga samarali qarshi kurash choralarini aksariyat fermer xo‘jaliklarida ыщllay olmasligi. -paxta yetishtirish uchun yetarli tajriba, malakaning yetishmasligi va boshqalar. Respublikamiz paxtachilik tarmog‘ida mehnat unumdorligi darajasi ijobiy o‘zgarish tendensiyasi asosan klasterlarni tashkil etilishi bilan izoxlanadi. Monografik kuzatishlar olib borilgan ayrim fermer xo‘jaliklarida mehnat unumdorligi darajasini omillar ta’sirida turlicha bo‘lganligini ko‘rsatadi. Chunki, ishlab chiqarishni ilmiy asoslangan me’yorlar agrotexnik tadbirlar va innovatsion texnologiyalarni qo‘llanilganligi yuqori mehnat unumdorligiga erishish mumkinligini ko‘rsatgan. So‘ngi yillarda Agroklasterlarni tashkil etilishi yirik ishlab chiqarish faoliyatini yo‘lga qo ‘ydi, natijada paxtachilikda mehnatni mexanizatsiyalashtirish darajasi keskin ortdi va qo‘l mehnati sarfi ham kamayishiga erishildi. Vaholanki, surunkali past natijalar bilan faoliyat ko‘rsatayotgan xo‘jaliklarini yiriklashtirish va agroklasterlarni tashkil etilishi o‘zining ijobiy isbotini ko‘rsatdi. Fermer xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish samaradorlik ko‘rsatkichlari ijobi va salbiy tendensiyalarga ega bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Umumiy faoliyat natijalariga ko‘ra o‘rganilayotganda davrda faoliyatning rentabellik darajasi 14,6 foizdan 7,5 foizga pastlagnini ko‘rishimiz mumkin. Bu bevosita 2022 yilga kelib fermer xo‘jaligida ekin maydonlari hajmining 60,8 foizga ortganligi bilan izohlanadi, maxsulo ishlab chiqarish hajmining ortganligi harajatlarning ortishi va mos ravishda foydaning ortmaganligini ko‘rish mumkin. Bunda ishlab chiqarish xarajatlari 2,8 marta, ish haqqi xarajatlari 7,3 marta yalpi mahsulot qiymati esa 2,6 martaga ortgan. Bir ishchi hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot esa 1,5 martaga ortgan xalos. 59 60 III. QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAT UNUMDORLIGINI OSHIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI VA ISTIQBOLLARI. 3.1. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish mexanizmini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari. “O‘zbekiston Respublikasini 2017-2030 yillarda yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi”da belgilangan dasturiy tadbirlar doirasida qishloq xo‘jaligini kompleks rivojlantirish, sohada bozor munosabatlarini joriy etish, qayta ishlash va eksport infratuzilmasini rivojlantirish, davlat tomonidan fermer va dehqonlarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning zamonaviy mexanizmlari joriy etildi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilish, past rentabelli paxta va g‘alla maydonlarini qisqartirish, ulardan bo‘shagan maydonlarda yuqori daromadli va eksportbop mahsulotlar yetishtirish va mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, xo‘jalik yuritishning zamonaviy uslub va ilg‘or shakllari, jumladan, turli ixtisoslashuvdagi klasterlar, qishloq xo‘jaligi birlashmalari (kooperatsiya) tashkil etildi. Sohada yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, suv tejovchi texnologiyalarni keng joriy qilishni rag‘batlantirish, raqamlashtirish texnologiyalarini qo‘llash va qishloq xo‘jaligi iqtisodiy munosabatlarida haqiqiy bozor mexanizmlarini joriy etish yuzasidan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2017-2022 yillarda qishloq xo‘jaligi sohasiga oid O‘zbekiston Respublikasining 13 ta qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 17 ta Farmoni va 81 ta qarori, Hukumatning 134 ta qarori hamda 6 ta yangi idoraviy normativhuquqiy hujjatlar qabul qilingan. Mamlakatda yillar davomida irrigatsiya va melioratsiya holati yomonlashuvi natijasida foydalanishdan chiqib ketgan yerlarni bosqichma-bosqich qayta foydalanishga kiritish, yer osti suv zaxiralaridan samarali foydalanish, suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish shuningdek, salohiyatli investorlar ishtirokini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi “Qishloq 61 xo‘jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5742 - son Farmoni bilan Qishloq xo‘jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish konsepsiyasi ishlab chiqilib, 2020-2030 yillarda jami 1,1 mln gektar qishloq xo‘jaligida foydalanilmayotgan yerlarni oborotga kiritish belgilandi. Farmon doirasida amalga oshirilgan tizimli chora-tadbirlar natijasida respublikada o‘tgan ikki yilda jami 174,5 ming gektar shundan, 2019 yilda 72,5 ming ga, 2022 yilda qariyb 102 ming ga qishloq xo‘jaligi yerlari qayta foydalanishga kiritildi. Qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlariga mos zamonaviy xo‘jalik yuritish shakli hisoblangan klasterlar faoliyatini yo‘lga qo‘yish va rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Jumladan, 97 ta paxta-to‘qimachilik, 147 ta meva-sabzavotchilik, 77 ta g‘allachilik, 21 ta sholichilik, 7 ta dorivor o‘simliklar yetishtirishga ixtisoslashgan klasterlar faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Amalga oshirilgan ishlar natijasida paxtachilikda 97 ta paxta-to‘qimachilik klasterlari tomonidan 927 ming gektar (89,7%) maydonda g‘o‘za parvarishlanib, 2 mln. 791 ming tonna paxta xomashyosi yetishtirildi va bir gektardan o‘rtacha hosildorlik 30,1 sentnerni tashkil etib,2019 yilga nisbatan 3,4 sentnerga oshdi. Shuningdek, 18 ta klaster tomonidan paxtani qayta ishlash bo‘yicha qiymati 774 mlrd. so‘m bo‘lgan 29 ta investitsiya loyihasi ishga tushirilib, 6,3 mingta yangi ish o‘rinlari yaratildi. Paxtachilikda klaster tizimini joriy etish natijasida mahsulot yetishtiruvchilar moddiy manfaatdorligini 1,5 barobar oshirishga erishildi. Jumladan, paxta xom ashyosini yetishtirishda bir nafar ishchining o‘rtacha oylik ish haqi 2018 yilda 850-900 ming so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yilda 2-2,2 mln. so‘mga (2,4 barobar ko‘p) yetkazildi. G‘allachilikda 77 ta g‘alla klasterlari tomonidan 142,8 ming gektar maydonda jami 838,7 ming tonna boshoqli don mahsulotlari yetishtirildi. Shuningdek, klasterlar tomonidan 2020 yilda qiymati 547,2 mlrd so‘m va 20,3 mln.dollar miqdorda xorijiy kredit mablag‘lari hisobiga 65 ta loyihalar ishga tushirilib, 3 695 ta doimiy ish o‘rinlari yaratildi. 62 Meva-sabzavotchilik sohasida 2020 yil davomida 147 ta klasterlar faoliyati yo‘lga qo‘yilib, ular tomonidan 2020 yilda 18 ta yangi loyihalar ishga tushirilgan hamda 608 ta yangi ish o‘rinlari yaratilgan. Shuningdek, 3,2 ming gektar intensiv bog‘ va 5,3 ming gektar yangi tokzorlar barpo etilib, 4635 ta ish o‘rinlari yaratildi. Shuningdek, joriy yilda Respublikada 1 gektar sug‘oriladigan maydonlarda yetishtirilgan asosiy turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan olinadigan o‘rtacha daromad 23 370 ming so‘mni tashkil etdi (2 247 doll.). Misol uchun, paxtada 15 154 ming so‘m (1 457 doll.), g‘allada 11 792 ming so‘m (1 134 doll.), mevasabzavotchilikda o‘rtacha 26 720 ming so‘mni (2 570 doll.) tashkil etadi. Sohani har tomonlama qo‘llab-quvvatlash maqsadida 2020 yilda 38,5 ming gektar maydonda joriy etilgan suv tejovchi texnalogiyalar uchun jami 265,3 mlrd. so‘m (2019 yilga nisbatan 122 mlrd.so‘mga ko‘p) subsidiya mablag‘lari ajratildi. Shuningdek, qishloq xo‘jaligi texnikalarini sotib oluvchi qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida jami 64 mlrd so‘m subsidiya ajratildi. Shuningdek, “O‘zbekiston paxta-to‘qimachilik klasterlari” uyushmasi hamda Uyushma tuzilmasida Paxta-to‘qimachilik klasterlari kengashi tashkil etildi. Paxta xom-ashyosi va boshoqli don yetishtirishda bozor mexanizmlarini joriy etish, sohada xususiylashtirishni amalga oshirish maqsadida 2020 yil 6 martda O‘zbekiston Respulikasi Prezidentining “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-4633-son va “G‘alla yetishtirish, xarid qilish va sotishga bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ4634-son qarorlari qabul qilindi. Respublikada 2020 yilda 1 mln 34 ming gektar maydonda g‘o‘za parvarish qilinib, 3 mln 101 ming tonna (2016 yilga nisbatan 4,8 foizga ko‘p) paxta xomashyosi tayyorlandi. Respublika bo‘yicha har gektar paxta maydonidan o‘rtacha hosildorlik 29,8 sentnerni tashkil qildi. 63 Paxta xomashyosini yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish uchun 6 trillion 700 mlrd so‘mga yaqin imtiyozli kreditning kafolatlangan hajmlari oylar bo‘yicha taqsimlanib, paxta yetishtiruvchilarga yetkazib berildi. Bundan tashqari, Davlat budjetidan g‘o‘za zararkunandalariga qarshi kurashish va favqulotda vaziyatlarda hosilini saqlab qolish maqsadida 56 mlrd so‘m mablag‘ ajratib berildi. Bundan tashqari, paxtani mexanizatsiya yordamida yig‘ishtirib olish ishlariga alohida e’tibor qaratilib, 1 253 ta paxta terish mashinalari paxta terimida qatnashdi. Ishchi kuchi yetishmaydigan hududlarda qishloq xo‘jaligi korxonalariga paxta terish mashinalaridan foydalanganlik uchun paxta xomashyosini terib olish xarajatlarining 30 foizini Moliya vazirligi tomonidan qoplab berish tizimi joriy qilindi. Shuningdek, har besh kunda terimchilarga har bir kilogramm tergan paxtasi uchun o‘rtacha 1 200 so‘mdan, mashinada terilgan 1 tonna paxta xomashyosi uchun 920 ming so‘mdan xizmat haqi to‘lab borildi va mavsumda 2 trillion 800 milliard so‘mdan ortiq terim pullari tarqatildi. Shu bilan birga sohada bozor mexeanizmlarini keng joriy qilish maqsadida paxta xomashyosining xarid narxini davlat tomonidan belgilashdan voz kechildi hamda paxtachilik klasterlari va kooperatsiyalarga rayonlashtirilgan g‘o‘za navlarini erkin joylashtirish huquqi berildi. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasininig 2021 yil 11 martdagi “Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarini davlat tomonidan moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni tashkil etish to‘g‘risida” 130 son qarori bilan sabzavot yetishtirish xarajatlari uchun imtiyozli kredit ajratish tizimi joriy etildi. Shuningdek, g‘allachilik sohasiga ham Hukumatimiz tomonidan alohida e’tibor berilmoqda. 2020 yil hosili uchun respublika bo‘yicha jami 1 mln 259 ming gektar, shundan 1 mln 78 ming gektar sug‘oriladigan va 181 ming gektar lalmi maydonda boshoqli don ekinlari yetishtirilgan. 2020 yilda boshoqli don ekinlarini parvarishlash uchun 3 trln 300 mlrd so‘m imtyozli kredit va 307 mlrd so‘m tijorat krediti ajratib berilgan. 64 Sug‘oriladigan maydonlarda gektaridan o‘rtacha 57,6 sentnerdan, lalmi maydonlarda o‘rtacha 11 sentnerdan hosil olinib, jami 6 mln 201 ming tonna don yetishtirildi, 2021 yil hosili uchun 272,3 ming tonna sara urug‘lik don jamg‘arildi va davlat ehtiyojlari uchun don sotish rejasi 110,7 foizga bajarildi. Shuningdek, 2021 yil hosilidan boshlab g‘allaga davlat tomonidan xarid narxini belgilash amaliyotidan voz kechish hamda davlat xaridi to‘liq bekor qilinib, yetishtiriladigan g‘alla barcha iste’molchilarga, shu jumladan donni qayta ishlovchi korxonalar, g‘allachilik klasterlari va treyderlarga birja savdolari orqali yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri shartnomalar (fyuchers, forvard va boshqalar) asosida erkin narxlarda sotilishi belgilandi. Shuningdek, qishloq xo‘jaligida suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishni rag‘batlantirish mexanizmlarini kengaytirish maqsadida, paxta maydonlarida hamda yangi intensiv bog‘, uzumzor va issiqxona xo‘jaliklarida suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishda xarajatlarning bir qismini davlat tomonidan qoplab berish amaliyoti ilk marotaba joriy etildi. Ma’lumot uchun: Subsidiyalarning bazaviy hisoblash miqdorlari ekin maydonining har bir gektari uchun tomchilatib sug‘orish tizimlari uchun — 8 mln so‘m, yomg‘irlatib sug‘orish tizimlari uchun — 4 mln so‘m, diskret sug‘orish uchun — 1 mln so‘m miqdorida hamda maydoni 35 gektardan ziyod bog‘ va uzumzorlar uchun suv chiqarish uchun burg‘ilangan sug‘orish quduqlari, shuningdek, daryolar, kanallar va boshqa suv havzalaridan suv tortish uchun nasos stansiyalarini qurishga 120 million so‘mdan oshmaydigan miqdorda subsidiya ajratish belgilandi. 2020 yilda respublika bo‘yicha jami 101,8 ming gektar (sug‘oriladigan yerlarni qayta foydalanishga kiritish hisobidan 67,5 ming gektar, yer osti suvlaridan foydalanish hisobidan 34,3 ming gektar lalmi va yaylov yer maydonlari qishloq xo‘jaligi foydalanishiga kiritildi. Shu bilan birgalikda 49,4 ming gektar maydonlarda suv tejovchi texnologiyalar shundan, 43 ming gektar tomchilatib, (20,7 ming gektar paxta, 19,1 ming gektar bog‘ 65 va tokzorlar, 3,2 ming gektar boshqa ekinlar) 2,2 ming gektar yomg‘irlatib, 4,2 ming gektar paxta maydonlarida diskret sug‘orish tizimlari joriy etildi. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorligini oshirishda qishloq xo‘jaligining moddiy texnika bazasi, jumladan yer haydash, ekish, ekinlarga ishlov berish, hosilni yig‘ib-terib olish texnikalari va agregatlari bilan ta’minlanish darajasi hamda mavjud texnika arkini doimiy ravishda yangilab borish muhim axamiyat kasb etadi. Shundan kelib chiqqan holda so‘nggi 4 yilda qiymati 6,7 trln. so‘mlik 36,1 ming dona qishloq xo‘jaligi texnika va agregatlari fermer xo‘jaliklari va agroklasterlari tomonidan xarid qilinishiga erishildi. Texnika parkini yangilash darajasi yiliga (2017 yilgacha) o‘rtacha 3-4 foizni tashkil etgan bo‘lsa, so‘nggi 3 yilda birinchi marta yiliga 10-12 foizga yangilandi. Qishloq xo‘jaligi texnikalarining modernizatsiyalanishi hisobiga chigit ekish mavsumini 25 kundan 15 kunga, g‘alla o‘rish mavsumini 30 kundan 25 kunga qisqartirish hamda shudgorlashni 25-30 kunda yakunlashga imkon yaratildi, hosildorlik 10-15 foiz oshishiga erishildi. Shu bilan birga 2019-2020 yillarda texnika sotib oluvchilarni davlat tomonidan moliyaviy qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rilib, respublikada ishlab chiqarilgan texnikalarni sotib oluvchilarga bank kreditlari va lizing bo‘yicha belgilangan foiz stavkasining 10 foizini, texnikalar xarid qilinganda texnika qiymatining 15 foizi hamda paxta terish mashinalari xizmatidan foydalanganlik uchun xarajatlarning 30 foizini subsidiyalash mexanizmlari joriy etildi. Aholini sifatli oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish va narx barqarorligiga erishish, iste’molchilar talabini mamlakatda yetishtirilayotgan meva - sabzavot, poliz va kartoshka mahsulotlari bilan ta’minlashga hamda ishlab chiqarishni oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. 2018 - 2022 yillarda jami 69,6 ming gektar intensiv bog‘, 57,0 ming gektar tokzorlar tashkil etildi. Jumladan, 2020 yilda 2016 yilga nisbatan 18,7 gektarga ko‘p ( yeki 4,3 barbor) bog‘ va 24,3 ming gektar yangi intensiv bog‘ va 17,8 ming gektar ko‘p (4,4 barobar) uzumzorlar barpo etilgan. 66 Shundan, iqtisodiy samarasiz va yaroqsiz 54,6 ming gektar bog‘ hamda 26,2 ming gektar tokzor rekonstruksiya qilindi. Shundan 2020 yilda 18,3 ming gektar bog‘ va 5,5 ming gektar tokzor rekonstruksiya qilindi. Amalga oshirilgan tizimli tadbirlar natijasida 2020 yilda jami 20,2 mln. tn mevasabzavot, shundan, 10,5 mln. tn sabzavot, 2,9 mln. tn meva, 1,6 mln. tn uzum, 2,1 mln. tn poliz, 3,1 mln. tn kartoshka hamda 925 ming tn dukkakli va moyli ekinlar va 352 ming tonna sholi yetishtirildi. 2020 yil yakuni bilan Meva-sabzavotni qayta ishlash bo‘yicha 280,7 ming tn quvatga ega 74 ta korxona, go‘shtni qayta ishlash bo‘yicha 46 ming tn quvatga ega 8 ta korxona, sutni qayta ishlash bo‘yicha 110,8 ming tn quvatga ega 100 ga yaqin korxona ishga tushirildi. Natijada, meva-sabzavotlarni qayta ishlash quvvatlarii 2,8 mln tonnani, qayta ishlash darajasi 14,5%ni (o‘sish 110%), go‘shtni qayta ishlash quvvatlari 371 ming tonnani va qayta ishlash darajasi 14,8%ni (114%) sutni qayta ishlash quvvati 2,6 mln tonnani va qayta ishlash darajasi 24%ni (102%)ni tashkil etdi. Quvvati 116,4 ming tonnalik 17 ta yangi agrologistika markazlari ishga tushirilib, agrologistikalar soni 51 taga quvvatlari esa 738 ming tonnaga yetkazildi (6-jadval). Agrologistika markazlari tomonidan 2020 yilda 13 mln dollardan ziyod mahsulotlar Rossiya, Germaniya, Italiya, Shvesiya, Xitoy, Koreya kabi davlatlarga eksport qilindi hamda 1260 ta yangi ish o‘rinlari yaratildi. 16 ta agrologistika markazlari tomonidan ISO 9001, 22000, Global Gap, HASSP sifatni boshqarish menejmenti tizimlari joriy qilindi. Qiymati 849 mlrd so‘mlik 323 ming tn quvvatdagi 164 ta muzlatkichli omborxonalar tashkil etilib, saqlash quvvatlari 1,26 mln tonnaga yetkazildi. Natijada meva-sabzavotlarni saqlash quvvatlari 4,5 foizdan 6 foizga yetkazildi. Tashqi savdo faoliyatini erkinlashtirish natijasida so‘nggi yillarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti hajmida ham sezilarli o‘sishga erishildi. Misol uchun, 2016 yilda 560 mln dollarlik 802 ming tonna qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksport qilingan bo‘lsa, 2019 yil yakuni bilan uning hajmi 2,3 marta 67 oshib, 1,3 mlrd. dollarni tashkil etdi. 2020 yilda pandemiya sharoitiga qarmasdan 1,1 mlrd.dollarlik 1,5 mln. tonna (2016 yilga nisb. 196%) mahsulot eksport qilindi. Eksport qilinadigan mahsulot turlari soni ham muntazam ravishda oshib bormoqda. Jumladan, 2016 yilda 34 ta turdagi mahsulot eksport qilingan bo‘lsa, 2020 yilda ularning turi 68 taga yetib, 2016 yilga nisbatan 2 barobarga ko‘paydi. Qishloq xo‘jalik mahslotlarining eksport geografiyasi ham kundan -kunga kengayib bormoqda. 2016 yilda 43 mamlakatga mahsulot eksport qilingan bo‘lsa 2020 yilda 77 ta mamlakatga ekspori yo‘lga qo‘yildi. Avstraliya, Albaniya, Jazoir, Bangladesh, Bolgariya, Bosniya va Gersegovina, Buyuk Britaniya, Vengriya, Iordaniya, Kanada, Qatar, Kipr, Malta, Marokash, Mo‘g‘uliston, Myanma, Norvegiya, Ummon, Makedoniya, San-Marino, Serbiya, Suriya, Slovakiya, Tayvan, Filippin, Fransiya, Xorvatiya, Chili, Shvesiya kabi davlatlarga eksport qilish boshlandi. Sohaga investitsiyalarni jalb etish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Hukumat kafolati ostida amalga oshirilayotgan 9 ta loyiha doirasida jami 391,3 mln. dollar shundan, Jahon banki (92,3 mln doll.), Osiyo taraqqiyot banki (128,8 mln. doll.), JICA(149,6 mln. doll) va Xalqaro qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti jamg‘armasining (20,6 mln. doll.) kredit liniyalari qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya qilish, mevasabzavotchilik, chorvachilik, agrar tadbirkorlikni rivojlantirish hamda zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etishga yo‘naltirildi. Shuningdek, Yevropa Ittifoqi, USAID, FAO, JICA, KOPIA va boshqa donorlardan 129,5 mln dollar yoki 2022 yilga nisbatan 1,9 barobar ko‘p grant mablag‘lari jalb qilindi. Qishloq xo‘jaligini transformatsiya qilishda ilmiy muassasalar faoliyatini takomillashtirish, meva-sabzavotchilikni, klasterlar va kooperatsiyalarni yanada rivojlantirish uchun Jahon bankidan 500 mln dollar, JICAdan 200 mln.doll., Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish xalqaro jamg‘armasidan (IFAD) 46 mln doll imtiyozli kreditlar jalb etildi. 68 2022 yilning 2-4 noyabr kunlari Birlashgan Millatlar Tashkiloti Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti - FAO Mintaqaviy konferensiyasining Yevropa uchun 32sessiyasi ilk bor O‘zbekiston raisligida tashkil etildi. Hududiy investitsiya dasturlari doirasida 2020 yilda qiymati 11 trln. so‘mlik 3084 ta loyihalar shundan, qishloq xo‘jaligi sohasida 7,8 trln so‘mlik 2446 ta loyiha hamda oziq-ovqat sanoati sohasida 3,2 trln so‘mlik 638 ta loyiha ishga tushirilib, 28,4 ming ta yangi ish o‘rinlari yaratildi. Xalqaro moliya institutlari mablag‘larini jalb etish buyicha hamqator tadbirlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 1 apreldagi “Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi (JICA) ishtirokidagi «Meva-sabzavotchilik tarmog‘ida qo‘shilgan qiymat zanjiri yaratishni rivojlantirish» loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4669-son qaroriga asosan 213,1 mln dollar jalb etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 11 avgustdagi “Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki hamda Xalqaro taraqqiyot uyushmasi ishtirokida «O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish» loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4803-son qarori qabul qilinib, Strategiyani samarali amalga oshirish uchun 500 mln dollar mablag‘lari jalb etildi. Yevropa Ittifoqining texnik ko‘magini jalb etish bo‘yicha kelishuvga erishildi va unga asosan Yevropa Ittifoqi tomonidan qishloq xo‘jaligida isloxatlarni amalga oshirishga qaratilgan budjet ko‘magi sifatida 40 mln yevro miqdorida grant mablag‘lar ajratilishi belgilangan. Ushbu budjet ko‘magi dastur doirasida 22 mln yevro miqdoridagi mablag‘lar dastlabki transh sifatida O‘zbekiston budjetiga o‘tkazildi. Xozirgi vaqtda kelgusi yil uchun mo‘ljallangan transhlarning ajratilishi bo‘yicha muzokaralar olib borilmoqda. Sohada ma’muriy-boshqaruv tizimidan agroxizmatlar ko‘rsatish tizimiga o‘tish, “fan – ta’lim - ishlab chiqarish” zanjirining integratsiyasini ta’minlash, qishloq xo‘jaligida qulay agrobiznes muhitini va yuqori qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish, ilmiy-tadqiqot muassasalarining faoliyati amaliy natijadorligini oshirish maqsadida 69 dunyoning qishloq xo‘jaligi taraqqiy topgan AQSh, Gollandiya, Chili, Isroil, Xitoy va Turkiya kabi davlatlari tajribasi asosida “Qishloq xo‘jaligida bilim va innovatsiyalar (AKIS)” tizimini joriy etish Konsepsiyasi ishlab chiqildi. “Qishloq xo‘jaligida bilim va innovatsiyalar (AKIS)” strategiyasi doirasida dastlab 2021 yil mart oyida Respublika, Toshkent va Farg‘ona viloyatlarida Qishloq xo‘jaligida bilim va innovatsiyalar markazlari faoliyati yo‘lga qo‘yilib, ularda 500 dan ortiq turdagi agroxizmatlar ko‘rsatiladi. O‘zbekiston mezbonligida tashkil etilgan mazkur nufuzli videokonferensiya shaklidagi yig‘ilishda Yevropa va Markaziy Osiyoning FAOga a’zo 53 ta davlatlari, Yevrokomissiya delegatlari, shuningdek xalqaro tashkilotlardan 400 ga yaqin vakillar ishtirok etdi. Yig‘ilishda Yevropa va Markaziy Osiyoda barqaror oziq-ovqat tizimlari va sog‘lom ovqatlanish ratsionlari, yoshlarning ahvolini yaxshilash, bandlikni ta’minlash va BMT Oilaviy fermer xo‘jaliklari o‘n yilligi munosabati doirasida qishloq tumanlarini rivojlantirish, oziq-ovqat ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligini yuritish uchun COVID-19 pandemiyasi oqibatlariga qarshi kurashish choralari, qishloq xo‘jaligida innovatsiya va raqamlashtirish masalalariga alohida e’tibor qaratildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 18 maydagi “Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko‘rsatkichlarini xalqaro standartlarga muvofiqligini ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5995-son Farmoni qabul qilindi. Farmonda respublikada Organic va Global G.A.P. xalqaro standartlari talablariga muvofiq mahsulot ishlab chiqarish, tartibga solish va muvofiqlashtirish tizimlarini rivojlantirish, qishloq va o‘rmon xo‘jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko‘rsatkichlarini yaxshilash bo‘yicha bir qator tadbirlar belgilandi. Hozirgi kunga qadar qishloq xo‘jaligida jami 315 ta korxona va fermer xo‘jaliklari tomonidan xalqaro sifat standartlari (51 ta Global G.A.P., 26 ta Organic, 266 ta ISO 22000) muvofiqlik sertifikatlari olingan. 70 Eng muhimi, mamlakatimizda pandemiya sharoitida oziq-ovqat xavfsizligi masalalarini hal etishda olib borilgan tizimli va samarali sa’y-harakatlar dunyo miqyosida ijobiy e’tirof etilib, O‘zbekiston tajribasini boshqa mamlakatlarda keng targ‘ib qilish maqsadida Qishloq xo‘jaligi vaziri Jamshid Xodjaev BMT FAO tashkilotining Yevropa va Markaziy Osiyo bo‘yicha mintaqaviy Konferensiyaga 2022 yilgacha rais etib saylandi. Qishloq xo‘jaligida olib borilayotgan ustuvor islohotlar xalqimiz farovonligi, iqtisodiyotimizni yanada rivojlantirish, aholini barqaror narxlarda sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash, soha mehnatkashlarining moddiy manfatdorligi oshishiga xizmat qilmoqda. Yuqorida Respublikamiz qishloq xo‘jaligida erishilgan natijalardan kelib chiqib yaqin istiqbolda 2022-2026 yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish strategiyasida sohani xhar tmonlama rivojlantirish itsiqbollari belgilab olingan. Xususan paxtachilikni rivojlantirishda strategik vazifalar aniq belgilab olinganligi sohada mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgandir. Ushbu strategik vazifalarni keltirib o‘tamiz. (3.1.1-jadval) 3.1.1.-jadval 2022-2026 YILLARDA PAXTACHILIK SOHASINI RIVOJLANTIRISH SRATEGIYASI Mavjud tizim Strategiyada belgilangan amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar 1. Davlat boshqaruvi tizimi (Respublika va mahalliy boshqaruv organlar tomonidan) 1. Qaysi maydonlarda paxta ekishni belgilash. 2. G‘o‘zani qaysi navlarini ekishni belgilash. 3. Paxta-to‘qimachilik klasterlarini tanlash, monopol maqom berish, fermerlarni klasterlarga biriktirish 4. Paxta xomashyosini sotib olishning minimal tavsiyaviy narxlarini e’lon qilish. 5. Urug‘lik paxta yetishtiruvchi 1. 2023 yildan g‘o‘zani joylashtirish amaliyotidan voz kechish va ekinlarni erkin joylashtirishga o‘tish; 2. Paxta yetishtiruvchilar tomonidan rayonlashtirilgan g‘o‘za navlarini erkin joylashtirish; 3. Paxtani qayta ishlash quvvatiga ega bo‘lgan barcha sub’ektlarga agroklaster tashkil etishga va paxta yetishtiruvchilar bilan erkin shartnoma bo‘yicha ishlashga ruxsat berish. Har bir tumanda bir nechta klaster tashkil etish va fermerlarga klaster bilan ishlash va mahsulotni kimga sotish bo‘yicha erkin shartnoma tuzish huquqini berish. 71 sub’ektlarni tender asosida belgilash. 6. Paxta yetishtirish va terim xarajatlarini moliyalashtirish, ekish, o‘g‘itlash, sug‘orish, parvarishlash, o‘rish va barcha dala ishlari ustidan qat’iy nazorat qilish va boshqarish 7. Resurslarni (mineral o‘g‘it, kimyoviy preparatlar) qaysi miqdorda, qachon, kimdan olishni belgilash 4. Jahon bozori narxlari va sarflanadigan xarajatlar tahlilidan kelib chiqib, Qishloq xo‘jaligi vazirligi tomonidan kelgusi yil hosili uchun kutilayotgan minimal tavsiyaviy narxlar e’lon qilib borish. 5. Urug‘lik yetishtiruvchi fermerlarni tanlovidan voz kechish, yuqori unumdor va suv ta’minoti yaxshi yerlarni urug‘chilikka ixtisoslashtirish, kadrlar bilan ta’minlash. 6. Paxta yetishtirish va terim xarajatlarini moliyalashtirish va agrotexnik tadbirlar ustidan nazorat qilishni bekor qilish, klasterlarni o‘zini-o‘zi moliyalashtirish tizimiga o‘tkazish. 7. Resurslarni (mineral o‘g‘it, kimyoviy preparatlar) qaysi miqdorda, qachon, kimdan olishni belgilashni bekor qilish, mineral o‘g‘itlarni erkin import qilish (konvertatsiya)ga ruxsat berish. 2. Davlat tomonidan paxta yetishtirishni qo‘llab-quvvatlash tizimi 1. Qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan qo‘llab quvvatlash jamg‘armasi resursidan paxtachilik klasterlari va paxta yetishtiruvchi fermerlarga imtiyozli kreditlarni tijorat banklari orqali sug‘urta polisi bilan garovsiz ajratish 2. Tomchilatib sug‘orish texnologiyasini subsidiyalash 3. Mineral o‘g‘itlarni birja orqali sotish 4. Maxalliy ishlab chiqarilgan texnikaga subsidiya 1. 2023 yil hosilidan Jamg‘armadan mablag‘ ajratishdan voz kechish, aylanma mablag‘larga kreditlar ajratish uchun xorijiy banklarning resurslarini jalb etish. Tijorat banklaridan kredit olishda xorij tajribasida keng qo‘llanilayotgan yer ijara huquqi va bo‘lg‘usi hosilni garovga olish mexanizmini joriy etish; 2. G‘o‘zani tomchilatib sug‘orish texnologiyasi maydonini yanada ko‘paytirish maqsadida subsidiyalashni 12 mln. so‘mgacha oshirish. Suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishga ochiq, shaffof tender tizimini joriy etish va katta tajribaga ega bo‘lgan kompaniyalarni jalb qilish hamda loyihalashtirish xarajatlarini subsidiyalash mexanizmni qo‘llash. 3. Mineral o‘g‘itlarni birjada narxini oshishini (spekulyatsiya) chegaralash (eng ko‘pi bilan 5%gacha), xorijdan erkin import qilish (konvertatsiya)ga ruxsat berish va bojxona to‘lovlarida imtiyozlar joriy qilish. Mineral o‘g‘itlar va YoMMga QQSni qaytarish mexanizmni qo‘llash; 4. Barcha turdagi texnikalarni jumladan, paxta terish mashinalarini xarid qilishni subsiyadiyalash mexanizmi joriy etish va lizing muddati 10 yilga uzaytirish. 3. Ilm, fan, texnologiya va innovatsiyalarni joriy etish 72 1. Kadrlar tayyorlash - ToshDAU, O‘zMU, Andijon QXAI, (agronomiya, genetika va seleksiya, agrokimyo, o‘simliklar himoyasi, tuproqshunoslik fakultetlari); 2. Paxta seleksiyasi, urug‘chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ITI, Genetika va o‘simliklar eksperimental biologiyasi instituti, Genomika va bioinformatika markazi – seleksiya, urug‘chilik, tuproq va o‘simlik tahlili (yer maydonlari va laboratiya jihozlar, GIS texnologiya yetarli emas); 3. G‘o‘zani yetishtirishda yangi innovatsion texnologiyalarni qo‘llash bo‘yicha ilmiy tavsiyalar va takliflarni berish; 4.“G‘o‘za+g‘alla” surunkali navbatlab ekilishi natijasida tuproq unumdorligi va paxta hosildolikni pasaymoqda. 1. Agronomiya, agrokimyo, tuproqshunoslik, o‘simliklar himoyasi, genetika va seleksiya yo‘nalishlarida tahsil olayotgan talabalarni ishlab chiqarish amaliyotlarini xorijiy davlatlar va respublikadagi yirik kompaniyalar, agroklasterlar va boshqa ishlab chiqaruvchilar negizida o‘tash; 2. Agrar sohada ko‘p tarmoqli xalqaro andozalar asosida ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etish va paxta tolasi, tuproq va o‘simlik yalpi tahlili bo‘yicha zamonaviy laboratoriyalarni ochish, xorijiy mutaxassislarni jalb etish; 3. Hududlardagi AKIS markazlari fermerlarga g‘o‘za agrotexnikasi, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash hamda boshqa yo‘nalishlarda doimiy tavsiyalar berib borish, laboratoriya xizmatlarini ko‘rsatish va malakasini oshirish; 4. Tuproq unumdorligi va paxta hosildorligi past yerlarda “g‘alla+beda+g‘o‘za” almashlab ekish tizimini har yili 50 ming gektarda joriy etish va siderat ekinlar ekib, tuproqda gumus miqdorini oshirish. Manba: O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligini 2022-2026 yillarda rivojlantirish dasturi. 2022-2026 yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish dasturida har sohani o‘ziga xos xususiyatlari to‘liq tahlil qilini mavjud muammolarni yechimi takliflar ishlab chiqlgan va ularni amalga oshirish mexanizmi moliyaviy manbalari aniq ochiqlab berilgan. Bu o‘z navbatida qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab quvvatlash, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va mehnat unimdorligini oshirishni bo‘yicha indikatorlarini qo‘rsatkichlarini aniq hisob kitob qilingan. Bundan tashqari mamalakat oziq ovqat xafvsizligini ta’minlash choralari aniq ishlab chiqlgan. 3.2. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini oshirishni davlat tomonidan qo‘llab quvvatlash. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligini isloh qilish, xususan sohada davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, bozor munosabatlarini keng joriy qilish, qishloq xo‘jaligi 73 mahsulotlarini yetishtiruvchi, qayta ishlovchi va sotuvchi sub’ektlar o‘rtasidagi munosabatlarning huquqiy asosini mustahkamlash, sohaga investitsiyalarni jalb qilish, resurstejamkor texnologiyalarni joriy etish hamda qishloq ho‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni zamonaviy texnikalar bilan ta’minlash borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish bo‘yicha uzoq muddatga mo‘ljallangan strategiyaning mavjud emasligi yer va suv resurslaridan samarali foydalanishga, sohaga investitsiyalarni keng jalb etishga, ishlab chiqaruvchilarning yuqori daromad olishiga va mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirishga to‘sqinlik qilmoqda edi. Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, yer va suv munosabatlarini takomillashtirish, qulay agrobiznes muhitini va yuqori qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish, kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash, sohaga bozor mexanizmlarini, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, shuningdek, ilm-fan yutuqlaridan samarali foydalanish hamda kadrlar salohiyatini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” PF-5853-son Farmoni qabul qilindi. Farmonga asosan strategiyani amalga oshirishning muhim ustivor yo‘nalishlishlari belgilab berildi. -oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligini ta’minlash va iste’mol ratsionini yaxshilash, talab etiladigan miqdordagi oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni nazarda tutuvchi oziq-ovqat xavfsizligi davlat siyosatini ishlab chiqish va joriy etish; -qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini xarid qilish va sotishda bozor tamoyillarini keng joriy etish, sifat nazorati infratuzilmasini rivojlantirish, eksportni rag‘batlantirish, maqsadli xalqaro bozorlarda raqobatbardosh, yuqori qo‘shilgan qiymatli qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarishni nazarda tutuvchi qulay agrobiznes muhitini va qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish; 74 -qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat tarmog‘ini modernizatsiyalash, diversifikatsiya qilish va barqaror o‘sishini qo‘llab-quvvatlash uchun xususiy investitsiya kapitali oqimini ko‘paytirishni nazarda tutuvchi sohada davlat ishtirokini kamaytirish va investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish mexanizmlarini joriy qilish; -yer va suv resurslari, o‘rmon fondidan oqilona foydalanishni nazarda tutuvchi tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish tizimini takomillashtirish; -qishloq xo‘jaligida davlat boshqaruvi tuzilmasini restrukturizatsiya qilish va yanada rivojlantirishni nazarda tutuvchi boshqaruvning zamonaviy tizimlarini rivojlantirish; -fermer xo‘jaliklarida mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, yuqori qo‘shilgan qiymat yaratishga qaratilgan tarmoq dasturlarini ishlab chiqish orqali davlat xarajatlari samaradorligini oshirish va bosqichma-bosqich qayta taqsimlash; -qishloq xo‘jaligida ilmiy-tadqiqot, ta’lim va maslahat xizmatlarining ishlab chiqarish bilan integratsiyalashgan bilim va ma’lumotlarni tarqatishning samarali shakllarini qo‘llashni nazarda tutuvchi ilm-fan, ta’lim, axborot va maslahat xizmatlari tizimini rivojlantirish; -qishloq joylarini muvozanatli va barqaror taraqqiy ettirishga ko‘maklashishni nazarda tutuvchi qishloq hududlarini rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish; -zamonaviy axborot texnologiyalarini keng joriy etish orqali statistik ma’lumotlarni to‘plash, tahlil qilish va tarqatishning ishonchli uslublarini joriy etishni nazarda tutuvchi tarmoq statistikasining shaffof tizimini yaratish (3.2.1-jadval) Strategiya doirasida belgilangan vazifalarni bajarish orqali O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligi sohasini 2030 yilgacha rivojlantirishda quyidagi ko‘rsatkichlarga erishish nazarda tutiladi: yer ajratish va uni olib qo‘yishda shaffof tizim yaratiladi, korrupsiya va boshqa sub’ektiv holatlarning oldi olinadi, yerdan kafolatlaydigan tizim yaratiladi; 75 foydalanuvchilar huquqlarini yerlarni noqonuniy ajratish, ulardan xo‘jasizlarcha foydalanish holatlari keskin kamayishiga erishiladi; 1,1 mln gektar qishloq xo‘jaligi yerlari o‘zlashtiriladi, 535,6 ming gektar lalmi, yaylov va boshqa yerlardan foydalanish samaradorligi ortadi; qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar to‘liq xatlovdan o‘tkaziladi; yer uchastkalariga bo‘lgan huquqning haqiqiy bozor narxi shakllanadi, bu huquqdan garov ta’minoti sifatida foydalanish mumkin bo‘ladi, tadbirkorlar va aholi qo‘lidagi kapital qiymati o‘z o‘zidan ortadi, yer solig‘i solinadigan bazani kengaytirish imkoniyati yaratiladi; respublika hududlarida sug‘orishning suv tejovchi tizimlaridan foydalanilish maydonlari kengaytiriladi va ushbu tizimlarni joriy qilishni rag‘batlantirish mexanizmlari takomillashtiriladi; 3.2.1-jadval Qishloq xo‘jaligini 2022-2026 yillarda rivojlantirishning maqsadli indikator ko‘rsatkichlari T/r Ko‘rsatkichlar nomi O‘lchov birligi 2021 y 2026 y 2021 y.ga nisb. mlrd AQSh dollari 27,5 38,4 139 % 1 Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti qiymati 2 Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotini o‘sish sur’ati % 105,8 106,5 142 % 3 To‘yib ovqatlanmaydigan aholi ulushi % 2,4 1,0 - 1,4 % 4 Qayta ishlashga yo‘naltirilgan xo‘jaligi mahsulotlari ulushi % 24,5 27,0 110 % 5 Qishloq xo‘jaligi va mahsulotlarining eksporti mlrd doll 1,14 3,0 263 % 6 Umumiy eksport hajmida qayta ishlash sanoati mahsulotlari ulushi % 1,5 3 200 % 7 Jami qishloq xo‘jaligi EKIN yer maydonlari ming ga 4 729 5 331 112,7 % 8 Foydalanishga kiritiladigan yerlar (o‘sib borish tartibida) ming ga 363 887,8 244,6 % 9 Suv tejovchi texnologiyalar joriy etilgan maydon ming ga 230 1550 674 % qishloq oziq-ovqat 76 10 Unumdorligi yuqori (60 balldan < ) yer maydonlari 11 Sho‘rlangan yerlarning maydonidagi ulushi jami ekin ming ga 1 113,2 1 563,2 140,4 % ming gektar 1 906 1786 94 % foiz 44,6 41 -3,6 % ming AQSh dollari 4,1 5,6 136 % 12 1 gektar sug‘oriladigan yerda mahsulot yetishtirishdan olinadigan daromad 13 1 m3 suv hisobiga olinadigan daromad mln so‘m 9,9 13,8 138,7 % 14 Qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat tarmog‘ida doimiy ish o‘rinlarining o‘sishi: -qishloq xo‘jaligida - oziq-ovqat sanoatida ming kishi ming kishi ming kishi 3 841,1 3 744,7 96,4 4 564,1 4 442,7 121,4 118,8 % 118,6 % 126 % 15 Mexnat unumdorligi (qishloq xo‘jaligida bir hodim hisobiga) ming AQSh.doll 4,2 5,6 133 % Manba: O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligini 2022-2026 yillarda rivojlantirish dasturi. suv iste’molchilari va suv yetkazib beruvchilar o‘rtasida hisob-kitoblar iste’mol qilingan suvni yetkazib berish uchun qilingan haqiqiy xarajatlar hajmidan kelib chiqqan holda va bozor mexanizmlari asosida amalga oshiriladi; hududlar ixtisoslashtiriladi, bir joyda bir xil mahsulotlarni yetishtirish, agroinnovatsion g‘oyalarni joriy etish, hosildorlikni oshirish va mahsulot sifatini yaxshilashga sharoit yaratiladi; paxta xom ashyosi va boshoqli don yetishtirishda davlatning ishtirokidan bosqichma-bosqich voz kechiladi; paxta xom ashyosi va boshoqli don mahsulotlari yetishtiruvchilari bilan qabul qiluvchilar o‘rtasida mahsulot hajmiga qarab shartnoma tuzish tizimi yo‘lga qo‘yiladi; yerlarning turiga qarab yuqori hosil beruvchi ekinlar yetishtiruvchilar tomonidan mustaqil joylashtiriladi; mayda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va yerlardan oqilona foydalanish imkoniyati yaratiladi; sifatli raqobatbardosh meva va sabzavotlarni ishlab chiqarish, saqlash, chuqur qayta ishlash va eksport o‘sishi barqarorligini ta’minlashga erishiladi; ilm-fan, ta’lim va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasi amalga oshiriladi; 77 kadrlar tayyorlashda oliy va o‘rta ta’lim o‘rtasida uzviy aloqadorlik ta’minlanadi;b ilmiy-tadqiqot muassasalarining moddiy-texnik bazasi yaxshilanadi, laboratoriya jihozlari yangilanadi, xodimlarning malakasi oshiriladi; qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi oliy ta’lim muassasalari o‘zini o‘zi moliyalashtirishga o‘tkaziladi; boshoqli donni birja savdolarida cheklovlarsiz sotilishiga imkon yaratiladi, davlat xaridlari kamaytiriladi; boshoqli don bozorida intervension mexanizmlar joriy etiladi; qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosildorligi va raqobatbardoshligi ortadi; qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilariga maqbul qishloq xo‘jaligi va ekologik amaliyoti (GAEP), agrar tadbirkorlikka maqbul ishlab chiqarish amaliyoti (GMP) va boshqa sifat standartlari joriy etiladi; qishloq xo‘jaligida xizmat ko‘rsatishning shaffoflik va raqobatga asoslangan bozor xizmatlari rivojlanadi; qishloq xo‘jaligida o‘rtacha mehnat unumdorligi 1,7 barobar oshadi; qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha qo‘shimcha 3,4 mln tonna quvvat yaratiladi; mahsulotlarni qayta ishlash ko‘rsatkichi 30 foizga yetkaziladi (2030 yilga qadar eksport hajmi 20 mlrd AQSh dollariga yetkaziladi). III. BOB bo’yicha xulosalar Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilish, past rentabelli paxta va g‘alla maydonlarini qisqartirish, ulardan bo‘shagan maydonlarda yuqori daromadli va eksportbop mahsulotlar yetishtirish va mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, xo‘jalik yuritishning zamonaviy uslub va ilg‘or shakllari, jumladan, turli ixtisoslashuvdagi klasterlar, qishloq xo‘jaligi birlashmalari (kooperatsiya) tashkil etildi. Sohada yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, suv tejovchi texnologiyalarni keng joriy qilishni rag‘batlantirish, raqamlashtirish texnologiyalarini 78 qo‘llash va qishloq xo‘jaligi iqtisodiy munosabatlarida haqiqiy bozor mexanizmlarini joriy etish yuzasidan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2017-2020 yillarda qishloq xo‘jaligi sohasiga oid O‘zbekiston Respublikasining 13 ta qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 17 ta Farmoni va 81 ta qarori, Hukumatning 134 ta qarori hamda 6 ta yangi idoraviy normativhuquqiy hujjatlar qabul qilingan. Respublikada 2020 yilda 1 mln 34 ming gektar maydonda g‘o‘za parvarish qilinib, 3 mln 101 ming tonna (2016 yilga nisbatan 4,8 foizga ko‘p) paxta xomashyosi tayyorlandi. Respublika bo‘yicha har gektar paxta maydonidan o‘rtacha hosildorlik 29,8 sentnerni tashkil qildi. Davlat tomonidan paxta yetishtirishni qo‘llab-quvvatlash tizimi Strategiyada belgilangan amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar: 1. 2023 yil hosilidan Jamg‘armadan mablag‘ ajratishdan voz kechish, aylanma mablag‘larga kreditlar ajratish uchun xorijiy banklarning resurslarini jalb etish. Tijorat banklaridan kredit olishda xorij tajribasida keng qo‘llanilayotgan yer ijara huquqi va bo‘lg‘usi hosilni garovga olish mexanizmini joriy etish; 2. G‘o‘zani tomchilatib sug‘orish texnologiyasi maydonini yanada ko‘paytirish maqsadida subsidiyalashni 12 mln. so‘mgacha oshirish. Suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishga ochiq, shaffof tender tizimini joriy etish va katta tajribaga ega bo‘lgan kompaniyalarni jalb qilish hamda loyihalashtirish xarajatlarini subsidiyalash mexanizmni qo‘llash. 3. Mineral o‘g‘itlarni birjada narxini oshishini (spekulyatsiya) chegaralash (eng ko‘pi bilan 5%gacha), xorijdan erkin import qilish (konvertatsiya)ga ruxsat berish va bojxona to‘lovlarida imtiyozlar joriy qilish. Mineral o‘g‘itlar va YoMMga QQSni qaytarish mexanizmni qo‘llash; 4. Barcha turdagi texnikalarni jumladan, paxta terish mashinalarini xarid qilishni subsiyadiyalash mexanizmi joriy etish va lizing muddati 10 yilga uzaytirish. 2022-2026 yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish dasturida har sohani o‘ziga xos xususiyatlari to‘liq tahlil qilini mavjud muammolarni yechimi takliflar ishlab 79 chiqlgan va ularni amalga oshirish mexanizmi moliyaviy manbalari aniq ochiqlab berilgan. Bu o‘z navbatida qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab quvvatlash, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va mehnat unimdorligini oshirishni bo‘yicha indikatorlarini qo‘rsatkichlarini aniq hisob kitob qilingan. Bundan tashqari mamalakat oziq ovqat xafvsizligini ta’minlash choralari aniq ishlab chiqlgan. XULOSA VA TAKLIFLAR Mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy taraqiyoti darajasi jamiyat a’zolarining erishgan turmush darajasi bilan belgilanadi. Shuning uchun respublikamiz agrar tarmog‘ida amalga oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar jamiyat taraqiyoti va insonlar hayot farovonligini ta’minlashga qaratilgan. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish jarayonida mehnat unumdorligini oshirish darajasiga bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida yangi taraqqiyot bosqichida inson qdari uchun hayot qurish, demokratik huquqiy davlatni barqarorlashtirish, ijtimoiy yo‘naltirilgan siyosatni islohatlarni tubdan qayta ko‘rib chiqish maqsadida, taraqqiyot strategiyasi ishlab chiqildi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining ma’no-mohiyati haqida so‘z borganda, uning quyidagi uchta darajada namoyon bo‘ladigan tarixiy ahamiyatini alohida ta’kidlash lozim. Mehnat unumdorligining o‘sib borish qonunining tub mohiyatini tushungan holda uning bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jaligida ham amal qilishiga quyidagi munosabatlarning shakllanishi asos bo‘ladi, deb hisoblaymiz: -mulkchilik munosabatlarining shakllanishi, ya’ni, dehqonga mulkka va yetishtirilgan mahsulotga egalik qilishi huquqini berilishi; -qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida raqobat muhitining shakllanishi; 80 -ilg‘or fan-texnika yutuqlarining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga joriy qilinishi; -mahsulot ishlab chiqarishni bozordagi talab va taklifdan kelib chiqgan holda yo‘lga qo‘yilishi; -qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni zamonaviy texnologiyalar yordamida qayta ishlash bilan birga ularning eksport salohiyatini kuchaytirilishi va boshqalar. Mehnat unumdorligini ortib borishi natijasida mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan buyumlashgan mehnat hissasi ko‘payib, jonli mehnat hissasi esa kamayib boradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mehnat unumdorligini o‘sishi salbiy va ijobiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Salbiy oqibatlarni yuzaga chiqishi bozor iqtisodiyoti qonunlarining obektiv zaruriy shartlaridan biri bo‘lib, intensiv rivojlanish inikosi hisoblanadi va erishilgan ijobiy natijalar ko‘lami oldida muammoli ahamiyat kasb etmaydi. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi, vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarf etilgan vaqt oraqli aniqlanadi. Mehnat unumdorligi darajasi asosan uch usulda aniqlanadi: natural, qiymat va mehnat qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini natural va qiymat ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniqlashda va ularga baho berishda bozor iqtisodiyoti qonunlarining ta’sirini alohida e’tiborga olish lozim. Chunki, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari va raqobatbardoshligi mehnat unumdorligini natural va qiymat ko‘rsatkichlarining turlicha ma’no kasb etishini keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarilgan mahsulotning sifat ko‘rsatkichlari va tannarxi bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikka erishishning bosh omillaridan hisoblanadi. Ya’ni, mahsulot sifatining yuqoriligi va tannarxining pastligi ko‘riladigan foyda miqdorini o‘sishini ta’minlaydi. Bu holatda mehnat unumdorligi qiymat ko‘rsatkichlarida natural ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori darajada va aksincha bo‘lishi mumkin. 81 Respublikamiz paxtachiligida mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi quyidagilar bilan izohlanadi. Paxta-to‘qimachilik klasterlarida: - ekin maydonlarining kattaligi va texnika vositalaridan unumli foydalanish imkoniyatining mavjudligi; - agrotexnik tadbirlar tajribali mutaxassislar ko‘rsatmalariga asosan amalga oshirilishi; - bir kishi hisobiga to‘g‘ri kelgan paxta ekin maydoni yuklamasining yuqoriligi; - paxtachilikda band bo‘lgan ishchilar sonining qisqarishi; - hosildorlikning yuqoriligi; - hosilning asosiy qismi mashinalar yordamida terib olinishi yoki yig‘im–terim davrida mehnat sarfining kambo‘lishi va boshqalar. Fermer xo‘jaliklarida: - paxta yer maydonlarining kichikligi mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatini kamaytirishi; -mahsulotni qayta ishlash imkoniyatining kamligi; - yerlarning tuproq unumdorligini pastligi; - paxtachilikda me’yoriy texnika vrsitalaring yetishmasligi; - kasallik va zararkunandalarga samarali qarshi kurash choralarini aksariyat fermer xo‘jaliklarida ыщllay olmasligi. -paxta yetishtirish uchun yetarli tajriba, malakaning yetishmasligi va boshqalar. Fermer xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish samaradorlik ko‘rsatkichlari ijobi va salbiy tendensiyalarga ega bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Umumiy faoliyat natijalariga ko‘ra o‘rganilayotganda davrda faoliyatning rentabellik darajasi 14,6 foizdan 7,5 foizga pastlagnini ko‘rishimiz mumkin. Bubbevosita 2020 yilga keli fermer xo‘jaligida ekin maydonlari hajmining 60,8 foizga ortganligi bilan izoxlanadi, maxsulo ishlab chiqarish hajmining ortganligi harajatlarning ortishi va mos ravishda foydaning ortmaganligini ko‘rish mumkin. Bunda ishlab chiqarish xarajatlari 2,8 marta, ish haqqi 82 xarajatlari 7,3 marta yalpi mahsulot qiymati esa 2,6 martaga ortgan. Bir ishchi hisobiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot esa 1,5 martaga ortgan xalos. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilish, past rentabelli paxta va g‘alla maydonlarini qisqartirish, ulardan bo‘shagan maydonlarda yuqori daromadli va eksportbop mahsulotlar yetishtirish va mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, xo‘jalik yuritishning zamonaviy uslub va ilg‘or shakllari, jumladan, turli ixtisoslashuvdagi klasterlar, qishloq xo‘jaligi birlashmalari (kooperatsiya) tashkil etildi. Sohada yer va suv resurslaridan samarali foydalanish, suv tejovchi texnologiyalarni keng joriy qilishni rag‘batlantirish, raqamlashtirish texnologiyalarini qo‘llash va qishloq xo‘jaligi iqtisodiy munosabatlarida haqiqiy bozor mexanizmlarini joriy etish yuzasidan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2017-2020 yillarda qishloq xo‘jaligi sohasiga oid O‘zbekiston Respublikasining 13 ta qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 17 ta Farmoni va 81 ta qarori, Hukumatning 134 ta qarori hamda 6 ta yangi idoraviy normativhuquqiy hujjatlar qabul qilingan. Respublikada 2020 yilda 1 mln 34 ming gektar maydonda g‘o‘za parvarish qilinib, 3 mln 101 ming tonna (2016 yilga nisbatan 4,8 foizga ko‘p) paxta xomashyosi tayyorlandi. Respublika bo‘yicha har gektar paxta maydonidan o‘rtacha hosildorlik 29,8 sentnerni tashkil qildi. Davlat tomonidan paxta yetishtirishni qo‘llab-quvvatlash tizimi Strategiyada belgilangan amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar: 1. 2023 yil hosilidan Jamg‘armadan mablag‘ ajratishdan voz kechish, aylanma mablag‘larga kreditlar ajratish uchun xorijiy banklarning resurslarini jalb etish. Tijorat banklaridan kredit olishda xorij tajribasida keng qo‘llanilayotgan yer ijara huquqi va bo‘lg‘usi hosilni garovga olish mexanizmini joriy etish; 2. G‘o‘zani tomchilatib sug‘orish texnologiyasi maydonini yanada ko‘paytirish maqsadida subsidiyalashni 12 mln. so‘mgacha oshirish. Suv tejovchi texnologiyalarni joriy etishga ochiq, shaffof tender tizimini joriy etish va katta tajribaga ega bo‘lgan 83 kompaniyalarni jalb qilish hamda loyihalashtirish xarajatlarini subsidiyalash mexanizmni qo‘llash. 3. Mineral o‘g‘itlarni birjada narxini oshishini (spekulyatsiya) chegaralash (eng ko‘pi bilan 5%gacha), xorijdan erkin import qilish (konvertatsiya)ga ruxsat berish va bojxona to‘lovlarida imtiyozlar joriy qilish. Mineral o‘g‘itlar va YoMMga QQSni qaytarish mexanizmni qo‘llash; 4. Barcha turdagi texnikalarni jumladan, paxta terish mashinalarini xarid qilishni subsiyadiyalash mexanizmi joriy etish va lizing muddati 10 yilga uzaytirish. 2022-2026 yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish dasturida har sohani o‘ziga xos xususiyatlari to‘liq tahlil qilini mavjud muammolarni yechimi takliflar ishlab chiqlgan va ularni amalga oshirish mexanizmi moliyaviy manbalari aniq ochiqlab berilgan. Bu o‘z navbatida qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab quvvatlash, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va mehnat unimdorligini oshirishni bo‘yicha indikatorlarini qo‘rsatkichlarini aniq hisob kitob qilingan. Bundan tashqari mamalakat oziq ovqat xafvsizligini ta’minlash choralari aniq ishlab chiqlgan. 84 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1.1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T. O‘zbekiston 2003 yil. 1.2.O‘zbekiston Respublikasining fermer xo‘jaligi to‘g‘risidagi qonuni. (2004 yil 26 avgustdagi yangi nashri) T. 2004 yil. 1.3.O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida” gi qonuniga sharhlar. -Toshkent.: “Sharq”, 2000. -384b. 1.4.O‘zbekiston Respublikasining yer Kodeksi. O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘grisidagi qonun hujjatlari. 1-kitob. – T.: 1999. 1.5.O‘zbekiston Respublikasining Davlat yer kadastri to‘grisdagi qonuni O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘grisidagi qonun hujjatlari. 3-kitob. – T.: 1999 1.6.O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida” gi qonuni. (yangi taxriri) -Toshkent.: “Sharq”, 1998 1.7.O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. -Toshkent.: “Adolat”, 1996. 1.8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 10 yanvardagi «Iqtisodiy rivojlanish sohasida davlat siyosatini amalga oshirish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» PF-5621-son farmoni. 1.9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 27 iyuldagi «Soliq va bojxona imtiyozlari berilishini yanada tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida» PF-5755son farmoni. 1.10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 3 martdagi “Chorvachilik tarmoqlarini davlat tomonidan yanada qo‘llab -quvvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-5017-sonli qarori. 1.11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining «2020 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida»gi qonuni 85 ijrosini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida» PQ-4555-son qarori. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 01.01.2020 y., 07/20/4555/4257-son. 1.12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 yanvardagi “Chorvachilik tarmog‘ini davlat tomonidan ko‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4576-son qarori O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qishloq xo‘jaligi sohasi-da davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risi-da» farmoni Toshkent sh., 2019 yil 17 aprel, PF-5708-son 1.13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 2019 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. Halq so‘zi 7.02.2019y 1.14. Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 9 yanvardagi “Fermer xo‘jaliklari va boshqa qishloq xo‘jaligi korxonalari yer maydonlarini maqbullashtirish hamda qishloq xo‘jaligi ekin yerlaridan samarali foydalanishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi 14-son qarori 1.15. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 12 fevral «O‘zpaxtasanoat» aksiyadorlik jamiyati korxonalarida ishlab chiqarilgan paxta tolasini sotish va hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirish to‘g‘risidagi qarori Toshkent. 1.16. Vazirlar Maxkamasining 2013 yil 31 yanvardagi “Fermer xo‘jaligi yer maydonini maqbullashtirish va uni tugatish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida” gi qarori. 1.17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrdagi “O‘zbekistonda fermerlik faoliyatini tashqil qilishni yanada takomillashtirish va uni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF 4478-sonli Farmoni. Xalq so‘zi. 23.10.2012 y O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarorida tasdiqlangan «Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom». 86 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari 2.1. Sh.Mirziyoev Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O‘zbekiston, 2017 439 b. 2.2. Sh.Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: O‘zbekiston, 2017 47 b. 2.3. Sh.Mirziyoyev erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O‘zbekiston, 2017 27 b. 2.4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartibintizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” mavzusidagi ma’ruzasi. // Ishonch. – 2017. – 17 yanvar 2.5. Sh.Mirziyoyev. Ilm fan yutuqlari taraqqiyotning muhim omili// “Xalq so‘zi”, 2016 yil 31 dekabr. 2.6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi . 24.01.2020 yil. 2.7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Qishloq xo‘jaligi xodimlari kuni” munosabati bilan so‘zlagan tabrik nutqi. 6.12.2019 yil 3. Kitob va turkum nashrlari 3. Bir tomlik kitoblar, monografiyalar, darsliklar, maqolalar to‘plami: a) bir muallifning 3.1. Jo‘raev F. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarishni tashqil etish. (darslik) . T. 2004 yil. 3.2. Xakimov R. Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti (Darslik). – T.: TDIU, 2006 3.3. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik. -T.: Mehnat, 2009. 3.4. A.Abdug‘aniev. Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti (darslik). T. 2010. b) ikki muallifning 87 3.5.A.Ismoilov, O.Murtazaeva. Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti (darslik). T.: 2002 yil. 3.6. B.Salimov, K.Hamdamov. Dexqon va fermer xo‘jaliklari iqtisodiyoti (o‘quv qo‘llanma) T. 2004 yil. v) mualliflar jamoasi 3.7.N. Olimjonov O., Farmonov T va boshqalar. «Fermerlik faoliyatining xuquqiy va moliyaviy asoslari». T., Universitet 2005 yil. 3.8.O‘.P.Umrzaqov va b. Fermer xo‘jaligi iqtisodiyoti. – T.:”Iqtisod-moliya” 2007. 3.9. Abdurahmonov Q.X., Xolmo‘minov Sh.R., Zokirova N.Q. Personalni boshqarish Darslik. -T.: Mehnat, 2008. 3.10. Abdurahmonov Q.X., Narziqulov N.R., Bakieva I.A. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi» - ( ma’ruzalar matnlari) – T.: TDIU, 2010-165 bet. 3.12.Z.Yu.Xoshimov «Fermer xo‘jaliklarining muammolari va rivojlantirish istiqbollari. T. 2004 yil. 3.13. Abdurahmonov Q.X., Xolmo‘minov Sh.R., Akbarov A.M. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi – T.: 2005 b. 3.14. Xolmo‘minov Sh.R., Xakimov X., Boqieva I., Mahkamboev A. Mehnat ko‘rsatkichlari tahlili. O‘quv qo‘llanma. –T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. -112b. 3.15. S.Xushmatov va boshqalar. Fermer xo‘jaligida ishlab chiqarishni biznes boshqarish va faoliyat yuritishning iqtisodiy asoslari. Toshkent-2010 y. 3.16. Mamarasulov H.Q., Xolmirzaev I.A., Askarov N.N. Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini tashkil etish va rivojlantirish masalalari. Amaliy qo‘llanma, Toshkent.– 2018y 4. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatlari 4.1. Баратов Ҳакимбек Абдуфаттохович. “Турли хўжалик шаклларида фаолият юритувчи қишлоқ хўжалик корхоналарида муаммолари меҳнат унумдорлигини ошириш Ихтисослик: 08.00.04–Микроиқтисодиёт 88 (Агросаноат мажмуи) иқтисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси Тошкент 2005 йил. 5.Jurnallardagi maqolalarga havolalar 4.13. Toshqulov Abduqodir Xamidovich iqtisodiyot fanlari doktori, dotsent. Chorvachilik mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashtirilgan qishloq xo‘jaligi korxonalarini soliqqa tortish holati tahlili. (Surxondaryo viloyatida faoliyat ko‘rsatuvchi qishloq xo‘jaligi korxonalari misolida) E-mail: a.toshqulov@edu.uz “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabroktyabr, 2021 yil 5/2021 (№ 00055) http://iqtisodiyot.tsue.uz 5.2.Fermer xo‘jaliklarining barqarorligini oshirish yo‘llari. Tuxtamishov Shodimurod Kurbanbaevich «Qishloq xo‘jaligida menejment» kafedrasi assistenti ТГАУ ВЫСШАЯ ШКОЛА• №12 / 2020 ekonomicheskie nauki 4.14. Agrar tarmoqni barqaror rivojlantirish sharoitidaqishloq xo‘jaligi mahsulotlari raqobatbardoshligini oshirish Boltaev Nurali Shiramatovich«Qishloq xo‘jaligida menejment» kafedrasi assistenti ТГАУ ВЫСШАЯ ШКОЛА • №12 / 2020 ekonomicheskie nauki 6. Simpozium va konferensiya ishlariga havolalar 6.1. A.Abdullaev. O‘zbekistonda fermerlik xarakatining huquqiy asosla-rini tarkib topishi va rivojlanishi. “Fermer xo‘jaliklarini ustivor yo‘nalishlari; yutuqlari, tajribalar va istiqbolli rejalari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Buxoro-2019y 26 may. 6.2.A.Abdullaev. B.Raxmonova Agrar xo‘jaliklarini islohatlarni chuqurlashuvi asosida fermer barqaror rivojlanishi. “Fermer xo‘jaliklarini ustivor yo‘nalishlari; yutuqlari, tajribalar va istiqbolli rejalari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Buxoro-2019y 26 may. 6.3. D.Islamova B.Raxmonova. “Qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash sharoitida fermer xo‘jaliklarni barqaror rivojlanishida menejerlarni roli” “Fermer xo‘jaliklarini ustivor yo‘nalishlari; yutuqlari, tajribalar va istiqbolli rejalari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Buxoro-2019y 26 may. 89 6.4. “Qishloq xo‘jaligini innovatsion rivojlantirishda oliy va o‘rta maxsus, kasb- xunar ta’lim muassasalari yosh olimlarining roli” mavzusida o‘tkazi-ladigan ilmiyamaliy anjumani materiallari to‘plami Toshkent 2018yil 6.5. B.Nosirov, A.Ergashev. B.Raxmonova Fermer xujaligida paxtachilikning iktisodiy samaradorligini oshirish yullari Kishlok xo‘jaligida ekologik toza mahsulotlar yetishtirishning tashkiliy-xukukiy va ijtimoiy-iktisodiy mexanizmlarini takomillashtirish Respublika ilmiy amaliy anjuman maqolalar to‘plami 2014y 6.6. A.Abdullaev, O.Shermatov, B.Raxmonova. O‘zbekiston fermerlari kengashini tashqil etilishi agrar isloxatlarni chuqurlashtirishning yangi bosqichidir Andijon mashinasozlik institutidagi konferensiya materiallari. 2013 y 6.7. F.Muminova Iqtisodiyotni modernizatsiyalash jaroyonida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish soxalaridagi nisbatning uzgarishi. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi jurnali. № 2. 2013 yil. 6.8. Farmonov J. Fermer xo‘jaliklarini barkoror rivojlantirishning yangi imkoniyatlari. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi jurnali. №4. 2013 yil. 6.9. Q. Bo‘stonov. Qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash va innovatsion rivojlanishning mahsulot Raqobatdoshligiga ta’siri. Agroilm. 1(21) son, 2012 yil. 6.10. O.A.Shermatovning Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida paxta-chilikni rivojlantirish va iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi. T. 2006 y. 7. Statistik to‘plamlar 7.1. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligining 2017-2019 yillar bo‘yicha statistik ma’lumotlari. 7.2. Andijon viloyati Izboskan tumani Qishloq xo‘jaligi bo‘limining 2019-2022 yillardagi statistik ma’lumotlari. 6.10. Buloqboshi tumanidagi "Andijon Ozod dala" fermer xo‘jaligini 2019-2022 yillardagi biznes rejalari, yillik hisobotlari, shartnomalari hamda shu kabi boshqa ma’lumotlari. 8. Internet saytlari. 90 8.1. -www.pravo.uz. O‘zbekistan Respublikasi qonunchilik bazasi. 8.2.www.ziyonet.uz – O‘zbekiston OO‘MTV qoshidagi elektron kutubxona. 8.3.www.lex.uz -Qonunlar va me’yoriy xujjatlar milliy bazasi. 91