Elektronika va sxemalarning o‘rni va rivojlanish bosqichlari 1-mavzu.Kirish. Reja 1. Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalardan integral sxemalargacha rivojlanishining tarixiy davrlari va rivojlanishi istiqbollari 2. Elektronika va sxemalarning o‘rni va rivojlanish bosqichlari. 3. Elektr zanjirlar nazariyasi, ularning xarakteristikalari va asosiy qonunlari.Elektr zanjirlarni xisoblash. 1.1 Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalardan integral sxemalargacha rivojlanishining tarixiy davrlari va rivojlanishi istiqbollari Hozirgi zamon elektroenergetikasi — mamlakatning yetakchi sohasidir. U ilmiy-texnik taraqqiyotda har qanday soha ishlab chiqarishini jadallashtirishda hal qiluvchi rolni o'ynaydi. Inson o'z faoliyatining barcha sohalarida elektr energiyadan foydalanadi. Elektr energiya boshqa energiya turlaridan quyidagi ajoyib xossalari bilan ajralib turadi: a) boshqa (mexanik, kimyoviy, issiqlik, yorug'lik, atom) energiya turlaridan olinishi nihoyatda sodda; b) uzoq masofaga yuqori foydali ish koeffitsiyenti (FIK) bilan uzatish va yuklamalarga oson taqsimlash mumkin; v) boshqa turdagi energiyaga oson aylantirish mumkin; g) turli quwatga ega yuklamalarni bitta manbaga ulash mumkin; d) turli fizik tabiatli parametrlarni tok va kuchlanishga o'zgartirish sodda; e) signallami uzoq masofalarga bir onda uzatish mumkin (telefon, telegrafiya, radioaloqa). Elektr energiyaning bu xususiyatlari qisqa tarixiy muddatda nafaqat elektroenergetikaning asosiy masalalarini, balki noelektr texnikalami yangi sifat darajaga ko’tarishga imkon berdi. Elektronika va sxemalar1 fanining zamirida elektrotexnik, radiotexnik, elektromexanik va avtomatik uskunalar, shu jumladan hisoblash texnikasi tez sur'atlar bilan rivojlandi, Elektronika va sxemalar1ning yuzaga kelishi o'zgarmas tok manbaining yaratilishi va elektr va magnetizm sohasidagi kashfiyotlar bilan bog'liq. Qadim o'tmishda dastlab yunonlar kichik Osiyoning Magneziya tog’ rudalarining parchalari temir jismlami tortish xususiyatini payqadilar va bu hodisani magnetizm deb atadilar. Miletlik Fales eramizdan awalgi VIII—VII asrlardanoq qahrabo ishqalanish natijasida elektrlanishi va unda elektr maydon paydo bo'lishini ta’kidlagan. Elektr va magnit hodisalar qadim dunyodan ma’lum, lekin bu hodisalar to’g’risidagi fan 1600 yilda ingliz fizigi U. Gilbert elektr va magnit hodisalar to’g’risida tadqiqotlarini e’lon qilgandan keyin boshlandi. Elektr to’g’risidagi fanni rivojlanish bosqichida elektr hodisalarning tabiatini o’rganishga bag’ishlangan. M.V. Lomonosov, G.V. Rixman, B. Franklino, Sh. Kulonlaming amaliy tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Elektr va magnit hodisalarni o’zaro bog’langanligini rus olimi F. Epinus 1758 yilda o'z ma'ruzasida aytib o'tgan. 1785 yilda fransuz olimi Sh.Kulon o'z nomi bilan atalgan qonunni kashf etdi. U elektr maydoni kuchlanganligi tushunchasini kiritdi. Elektr zanjir tushunchasi 1794 yilda A. Volta tomonidan kiiitilgan. Volt ustuni esa 1800 yilda yaratilgan. Rus akademigi V.V. Petrov 1802 yilda elektroximiya bo'yicha birinchi tadqiqotlarini o ’tkazgari va u elektroximiyaniing asoschisi hisoblanadi. Magnit strelkaga tokning ta'siri X, Ersted tomonidan 1819 yilda, toklaming o'zaro ta'siri esa A. Amper tomonidan 1820 yilda o ’rganilgan. Amper birinchi bo'lib elektr toki, tok kuchi, elektr kuchlanish terminlarmi. kiritgan. Magnit maydonining dastlabki tadqiqotlari J.B. Bio va M. Savar tomonidan o'tkazilgan va Laplas tomonidan matematik ravishda umumlashtirilgan (Bio — Savar — Laplas qonuni). Elektrostatikaga oid ayrim tenglamalami fransuz matematigi S. Puasson tadqiq etgan. Elektromagnit may donning materialistik konsepsiyasi ingliz olimi M. Faradey tomonidan rivojlantirilgan. U elektr va magnit maydonlarni tadqiq etish uchun kuch va ekvipotensial chiziqlar atamalarini kiritgan. 1782 y. Laplas o'z nomi bilan ataladigan tenglamalarni og'irlik nazariyasiga tegishli asarlarida qo'llagan. Elektromagnit induksiya qonunini 1831 yilda ingliz fizigi M. Faradey tajriba yo'li bilan kashf etgan va elektrokimyo qonunlarini birinchi bor o'rgangan. Elektromagnitli telegraflar rus injeneri P.Shilling tomonidan 1832 yili yaratilgan. Rus akadernigi B. Yakobi 1838 yili suv kemasi uchun elektr mashina yaratgan. Elektr zanjiriga oid Om qonuni 1826 yilda nemis olimi G. Om tomonidan kashf etilgan. Elektromagnit o’lchash birligi absolyut tizimini nemis olimlari K.F. Gauss va T. Veber 1831 — 1833 yillari yaratdilar. Tokning issiqlik ta'siri — Joul — Lens qonunini ingliz fizigi D. Joul 1841 yili va rus akademigi E. Lens 1842 yilda ta'riflab berishgan. 1844 yil E. Lems elektromagnit inersiya qonunini bayon qilgan. Nemis olimi G. Kirxgof 1845 yilda elektr zanjirlarga oid ikkita muhim qonunga ta’rif bergan. Vektor potensiali, induktivlik va o'zaro induktivlikni birinchi bor 1845 yil nemis olimi F. Neyman ifodalagan. Buyuk ingliz olimi D. Maksvell 1873 yili siljish toklari tushunchasmi kiritdi, hamda uni nomi bilan ataladigan o'zgaruvchan elektromagnit maydon tenglamalarini yaratdi. Bundan faqat 25 yildan keyingina elektromagnit maydon mustaqil tarzdagi materiya deb isbot etdi. Elastik muhitda energiya heurakati rus olimi N.Umov tomonidan 1874 yilda nazariy jihatdan tadqiq qilingan. Rus injeneri F. Pirotskiy 1875 yilda quvvati 4,4 kVt o'zgarmas tokni 1 km masofaga uzatish tajribasini o'tkazgan. Cho'g'lanish lampasi 1875 yil A Lodigin tomonidan kashf etilgan. 1884 yil ingliz olimi D. Poyting elektromagnit maydon energiyasini uzatishni nazariy jihatdan tadqiq etgan. 1889 yil rus injeneri M.O. Dolivo — Dobrovolskiy elektr energiyaning uch fazali tizimi qismlari (generator, transformator)ni ishlab chiqqan va kuchlanishi 15 kV, quvvati 150 kVA bo’lgan elektr energiyani 175 km masofaga uzatishni amalga oshirgan. 1872 yilda rus olimi A. Stoletov fotoeffekt hodisasini kashf etgan. Dunyoda birinchi bo'lib A.Popov radio aloqani amalga oshirgan, 1887 — 88 yillarda nemis olimi G.Gers elektromagnit to'lqinlami mavjudligini eksprimental ravishda isbot etdi. Relyativistik elektrodinamikaning rivojlanishi 1905— 1908 yillarda G. Lorens va G. Minkovskilarning izlanishlari bilan bog'liq. O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi nemis olimi G. Kamerling Onessom tomonidan 1911 yilda kashf etilgan. "Elektronika va sxemalarning nazariy asoslari" faniga bevosita aloqasi bo'lgan matematik va umumnazariy ishlar to'g'risida quyidagi ma'lumotlami berish mumkin. Fransuz matematigi J.Dalamber, Peterburg fanlar akademiyasi akademiklari L. Eyler va D. Benullilar bilan birgalikda to’lqin tenglamalari nazariyasini hamda matematika fizika asoslarini yaratishdi. Laplasning to'g'ri o'zgartirish formulasi 1782 yilda taklif etilgan. Hajm integralini sirt integraliga o'zgartirish formulasini M.V. Ostrogradskiy 1828 yilda bergan. Differensial tenglamalami operator usulida integrallashni rus matematigi M. Vashenko — Zaxarchenko taklif etgan. O'rama (svertka) teoremasi birinchi bor P.L. Chebishev tomonidan 1867 yil, Dyuamel integrali esa 1883 yil berilgan. Ma'lum harakatning turg'unlik nazariyasini akademik A.M. Lyapunov bayon etgan. Operator usuli elektronika faniga O. Xevisayd tomonidan 1892 — 1912 yillarda tadbiq etilgan. Sinusoidal tok elektr zanjirlarini simvolik usulda hisoblash usulini amerika olimi. Ch. Shteynmets 1894 yilda taklif etgan. Garmonik balans usulida nochiziq elektr zanjirlarni hisoblash usulini fransuz olimi M. Joli 1911 yil joriy etgan. Sekin o'zgaradigan amplitudalar usulini 1927 yil golland olimi B. Vander —Pol taklif etgan. Kichik parametrlar usulini esa 1928 yil fransuz olimi G. Puankare taklif etgan. Nochiziq tebranishlar nazariyasidagi fundamental ishlarni akademiklar L. Mandelshtamm, N. Papaleksi va A. Andronov 1937 yil amalga oshirdilar. Nochiziq zanjirlarni cbastotaviy usulda tahlil etishni rus olimlari N.M. Krilov va N.N. Bogolyubov birinchi bo'lib taklif etdilar. Elektr zanjirlar sintezini birinchi bor nemis olimlari I.O. Sobel (1924 y.), amerika olimi R. Foster (1924 y.) rus olimlari S. Yevlanov (1937 y) hamda B.V. Bulgakov (1949 y.) nazariy jihatdan asosladilar. Elektr zanjirlarni signal graflar bilan tahlil qilishni rus olimi B.N. Petrov (1945 y.) va amerika olimi S. Mezon (1953 y.) taklif etishgan. Maydon nazariyasi masalalarini yechishda integral tenglamalami qo'llashni rus olimlari G.A. Granberg, V.M. Alexin, O.V. Tozoni, E.V. Kotelnikovlar (1948 y.) taklif etdilar, 1904 yilda Peterburg politexnika institutida professor V.F. Mitkevich "Elektr va magnit xossalari" fanidan, 1915 yilda Moskva Bauman oliy texnologiya o'quv yurtida professor K.A Krug "O'zgaruvchan toklar nazariyasi" fanidan ma'ruzalar o'qidi. O'zbekistonda energetika va elektrotexnika fanlarini o’rganish va rivojlantirish XX —asrning 30 yillaridan boshlandi. Respublikadagi energetika va eiektrotexnikaning asosiy ilmiy yo'nalishlari N. Shcherdin va akademik X. Fozilov rahbarligida belgilandi va elektr stansiyalar elektr tizimi va jihozlarmi takomillashtirish, puxtaligini oshirish, samaradorligini ko’tarishga qaratildi. Elektr tizimlarini hisoblashning ixcham usullari (X.Fozilov, K.R. Allayev, T.X. Nosirov, 1960 - 70 yillar) taklif etildi. Elektr tizimlari rejimini ifodalaydigan katta o’lchamli nochiziq tenglamalami yechish (S. Solihov) masalalari tadqiq qilindi. An'anaviy energiya hamda tiklanuvchi energiyadan kompleks foydalanish (R.A. Zoxidov) masalalari xalq xo’jaligi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 1970 —1980 yillarda akademik J .Abdullayev tomonidan energetika tizimlarida o'lchash texnikasi aniqligi, puxtaligi va samaradorligini oshirish bo'yicha muhim tadqiqotlar amalga oshirildi. Shu yillarda o’zbek olimlari (M.Z. Xomidxonov, S.Z. Usmonov, N.M. Usmonxodjayev, M. Xusanov, O.O.Xoshimov, K.Mo'minov) avtomatlashgan. elektr yuritmalarning yangi avlodini hamda ko'p rotorli asinxron motorlami (A.Dadajonov) yaratishga muvaffaq bo'ldilar. Elektr tarmoqlari optimal rejimlarini boshqarish asoslari (E. Payziyev) yaratildi. Nazariy elektrotexnika sohasida nochiziq elektr zanjirlari va tizimlari nazariyasi (G.R. Raximov, Z.I. Ismoilov, P.F. Xasanov) hamda avtoparametrik tebranishlar zanjirlarida o'zgaruvchan tok fazalar soni va chastotasini o'zgartirish nazariyasi (A.S.Karimov, M.I. Ibodullayev) takomillashtirildi. Tarqoq parametrli zanjirlar nazariyasi va ular asosida elektrotexnik hamda elektr o'lchash o'zgaitkichlarini takornillashtirish (M.F. Zaripov) yo'nalishlarida ijobiy natijalarga erishildi. Elektr o'lchashlar fanida yangi xarakteristikalarga ega chastotasi o'zgaruvchan o'zgartgiclilar va o'lchash ko'priklari nazariyasi Sh Sh. Zoxidov tomonidan takomillashtirildi 2. Elektronika va sxemalarning o‘rni va rivojlanish bosqichlari. Elektronika – fan va texnika sohasi bo‘lib, axborot uzatish, qabul qilish, qayta ishlash va saqlash uchun ishlatiladigan elektron qurilmalar hamda asboblar yaratish usullarini o‘rganish, ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Elektronika elektromagnit maydon nazariyasi, kvant mexanikasi, qattiq jism tuzilishi nazariyasi va elektr o‘tkazuvchanlik hodisalari kabi fizik bilimlarga asoslanadi. Elektronikaning rivojlanishi elektron asboblar texnologiyasining takomillashuvi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, hozirgi kungacha to‘rt bosqichni bosib o‘tdi. Birinchi bosqich asboblari: rezistorlar, induktivlik g‘altak-lari, magnitlar, kondensatorlar, elektromexanik asboblar (qayta ulagichlar, rele va shunga o‘xshash), passiv elementlardan iborat edi. Ikkinchi bosqich Li de Forest tomonidan 1906 yilda triod lampasining ixtiro qilinishidan boshlandi. Triod elektr signal-larni o‘zgartiruvchi va eng muhimi, quvvat kuchaytiruvchi birinchi aktiv elektron asbob bo‘ldi. Elektron lampalar yordamida kuchsiz signallarni kuchaytirish imkoniyati hisobiga radio, telefon so‘zlashuvlarni, keyinchalik esa, tasvirlarni ham uzoq masofalarga uzatish imkoniyati (televideniye) paydo bo‘ldi. Bu davrning elektron asboblari passiv elementlar bilan birga, aktiv elementlar – elektron lampalardan iborat edi. Uchinchi bosqich Dj. Bardin, V. Bratteyn va V. Shoklilar tomonidan 1948 yilda elektronikaning asosiy aktiv elementi bo‘l-gan bipolyar tranzistorning ixtiro etilishi bilan boshlandi. Bu ixtiroga Nobel mukofoti berildi. Tranzistor elektron lampaning barcha vazifalarini bajarishi bilan birga, uning: past ishonchlilik, ko‘p energiya sarflash, katta o‘lchamlari kabi asosiy kamchiliklaridan xoli edi. To‘rtinchi bosqich integral mikrosxemalar (IMS) asosida elektron qurilma hamda tizimlar yaratish bilan boshlandi va mikroelektronika davri deb ataldi. Mikroelektronika – fizik, konstruktiv-texnologik va sxemotexnik usullardan foydalanib yangi turdagi elektron asboblar– IMSlar va ularning qo‘llanish prinsiplarini ishlab chiqish yo‘lida izlanishlar olib borayotgan elektronikaning bir yo‘nalishidir. Hozirgi kunda telekommunikatsiya va axborotlashtirish tizimining rivojlanish darajasi tom ma’noda mikroelektronika va nanoelektronika mahsulotlarining ularda qo‘llanilish darajasiga bog‘liq. Birinchi IMSlar 1958 yilda yaratildi. IMSlarning hajmi ixcham, og‘irligi kam, energiya sarfi kichik, ishonchliligi yuqori bo‘lib, hozirgi kunda uch konstruktiv-texnologik variantlarda yaratilmoqda: qalin va yupqa pardali, yarimo‘tkazgichli va gibrid. 1965 yildan buyon mikroelektronikaning rivoji G. Mur qonuniga muvofiq bormoqda, ya’ni har ikki yilda zamonaviy IMS-lardagi elementlar soni ikki marta ortmoqda. Hozirgi kunda elementlar soni 106÷109 ta bo‘lgan o‘ta yuqori (O‘YuIS) va yuqori (GYuIS) IMSlar ishlab chiqarilmoqda. Mikroelektronikaning qariyb yarim asrlik rivojlanish davri mobaynida IMSlarning keng nomenklaturasi ishlab chiqildi. Telekommunikatsiya va axborot – kommunikatsiya tizimlarini loyihalovchi va ekspluatatsiya qiluvchi mutaxassislar uchun zamo-naviy mikroelektron element bazaning imkoniyatlari haqidagi bilimlarga ega bo‘lish muhim. Integral mikroelektronika rivojining fizik chegaralari mavjudligi sababli, hozirgi kunda an’anaviy mikroelektronika bilan bir qatorda, elektronikaning yangi yo‘nalishi – nanoelektronika jadal rivojlanmoqda. Nanoelektronika o‘lchamlari 0,1 dan 100 nm gacha bo‘lgan yarim o‘tkazgich tuzilmalar elektronikasi bo‘lib, mikroelektronikaning mikrominiatyurlash yo‘lidagi mantiqiy davomi hisoblanadi. U qattiq jism fizikasi, kvant elektronikasi, fizikaviy kimyo va yarimo‘tkazgichlar elektronikasining so‘nggi yutuqlari negizidagi qattiq jismli texnologiyaning bir qismini tashkil etadi. So‘nggi yillarda nanoelektronikada muhim amaliy natija-larga erishildi, ya’ni zamonaviy telekommunikatsiya va axborot tizimlarning negiz elementlarini tashkil etuvchi: geterotuzilmalar asosida yuqori samaradorlikka ega lazerlar va nurlanuvchi diodlar yaratildi; fotoqabulqilgichlar, o‘ta yuqori chastotali tranzistorlar, bir elektronli tranzistorlar, turli xil sensorlar hamda boshqalar yaratildi. Nanoelektron O‘YuIS va GYuIS mikroprotsessorlarni ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Shvetsiya Qirolligi fanlar akademiyasi ilmiy ishlarida tezkor tranzistorlar, lazerlar, integral mikrosxemalar (chiplar) va boshqalarni ishlab chiqish bilan zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalariga asos solgan olimlar – J.I. Alferov, G. Kremer, Dj.S. Kilbini Nobel mukofoti bilan taqdirladi. Integral mikroelektronika va nanoelektronika bilan bir vaqtda, funksional elektronika rivojlanmoqda. Elektronikaning bu yo‘nalishi an’anaviy elementlar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar va kondensatorlar)dan voz kechish va qattiq jismdagi turli fizik hodisa (optik, magnit, akustik va h.k.)lardan foyda-lanish bilan bog‘liq. Funkitsonal elektronika asboblariga akustoelektron, magnitoelektron, kriogen asboblar va boshqalar kiradi. 3.Elektr zanjirlar nazariyasi, ularning xarakteristikalari va asosiy qonunlari. Elektr zanjirlarni xisoblash. Elektr zanjirlarining rivojlanishi va jamiyat hayotining barcha sohalariga (sanoat, transport, axborot tizimlari, tibbiyot, maishiy xizmat) jadal kirib borishi, uning turli xil vositalar bilan signal turini o‘zgartirish, uzoq mosofalarga yetkazish, signallar va axborotni o‘zgartirish va uzatish muammolarini yechishga imkon berishi bilan izohlash mumkin. Elektron hisoblash mashinalarining juda katta tezlikda murakkab matematik amallarni, tenglamalar va masalalarni yechishida, murakkab ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik boshqarishda signallar, tasvir va axborotning boshqa har xil turlarini (telegraf, radio, televideniye, mobil, internet aloqalari) qayta ishlash, uzatish jarayonlarida elektr signallardan foydalaniladi. Hozirgi zamon axborotni yetkazish, qayta ishlash tizimlari shunday murakkab texnik qurilmalar bo‘lib, elektr zanjirlari nazariyasi, radiotexnika, elektronika va hisoblash texnikasining eng oxirgi ilmiy texnik yutuqlarini o‘z ichida mujassamlantirgandir. Oxirgi yillarda dunyoning bir qancha davlatlarida, shular qatorida bizning davlatimizda ham, raqamli avtomatik kommutatsion stansiyalar, uzatishning raqamli, tolali-optik tizimlari, sputnik aloqa tizimlari bilan jihozlangan har xil xarqaro telekommunikatsion tarmoqlar ishlab chiqilmoqda va ekspluatatsiya qilinmoqda. XIX asr boshlarida magnetizm va elektr sohalaridagi bajarilgan ilmiy tadqiqotlar elektr va magnit hodisalarining muhim xususiyatlarini, ya’ni elektr zaryadlangan zarrachalarning harakati doimo magnit xodisalari bilan birga sodir bo‘lishini va ularning mutloq bog‘liqligini ochib berdi. Bu bilan 1600 yilda Gilbert tomonidan ta’kidlangan elektr va magnit hodisalarining har biri mustaqil va o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan jarayonlar ekanligi haqidagi tushuncha mutlaqo noo‘rin ekanligi isbotlab, 1831 yilda Faradey elektromagnit induksiyasi hodisasini ochdi. U magnit maydoni yoki tokli konturga nisbatan harakat qilayotgan boshqa konturda tok hosil bo‘lishini aniqladi. Shunday qilib, elektr hodisalari ham magnit hodisalari jarayonining natijasida hosil qilinishi mumkinligi ko‘rsatib berildi. Bundan keyingi tadqiqotlarda, juda kichik uzunlikdagi elektromagnit to‘lqinlar hosil qilinishi va tarqalishi, radio ixtiro qilinishi, radioaloqaning amalga oshirilishi, amaliy va nazariy radiotexnikaning shu kabi keyingi yutuqlari Maksvellning elektromagnit maydoni nazariyasini eksperimental tasdiqladi. Barcha qilingan ixtirolar elektr va magnetizm hodisalari orasida chuqur bog‘liqliklar mavjudligini ko‘rsatadi. Elektromagnit hodisalar sohasiga taalluqli bo‘lgan nazariy tushunchalarning umumiy majmuasida elektr va magnit zanjirlari nazariyasi ko‘proq rivojlanishga erishmoqda. Elektr zanjirlar nazariyasining poydevorida Om (1827 y.), Joul (1841 y.), Lens (1842 y.) va Kirxgof (1847 y.) asos solgan qonunlar yotadi. Uning keyingi rivojlanishida ko‘pgina olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Telekommunikatsiya va elektr o‘lchash texnikasi, elektroenergetik tizimlari, tezkor elektron hisoblash mashinalari, axborot texnologiyalari, avtomatik boshqaruv va nazorat tizimlarining misilsiz murakkablanishi va rivojlanishi natijasida ularni tahlil qilish uchun umumlashtirilgan uslublarni ishlab chiqish zarurati tug‘ilmoqda. Ular vositasida shu murakkab tizimlarning alohida qismlari bo‘lgan va ma’lum vazifani bajaruvchi elektr zanjirlarining bir qancha elementlari o‘zlarining umumlashtirilgan parametrlari orqali qaraladi. Zanjirning bunday elementlari komleksi sifatida, masalan, simli aloqa tizimlaridagi, radio, teleuzatishlardagi, elektr o‘lchashlar, avtomatik boshqarish va nazoratidagi signallar generatorlari, kuchaytirgichlari, energiya manbalari, elektron hisoblash mashinalaridagi mantiqiy vazifalarni bajaruvchi bloklari, diskret raqamli o‘zgartkichlari va h.k.bo‘lishi mumkin. Bunday alohida komplekslar tarkibiga parametrlari tokka bog‘liq bo‘lmagan zanjirning chiziqli elementlari, masalan rezistorlar, induktivliklar, kondensatorlar hamda parametrlari tok yoki kuchlanishga bog‘liq bo‘lgan zanjirning nochiziqli elementlari, masalan elektron lampalar, tranzistorlar, ferromagnit o‘zakli induktiv g‘altaklar kirishi mumkin. Zanjirning bunday elementlari o‘zaro turlicha sxemalarda ulangan bo‘ladi va shu komplekslarning tarkibida yetarli darajada murakkab sxemalarni hosil qiladi. Komplekslar esa, o‘z navbatida, u yoki bu usulda o‘zaro ulanib, murakkab tizimlarni hosil qiladi. Murakkab tizimlarni tahlil qilishning umumlashtirilgan uslublari, tizimning bir qismi bo‘lgan ushbu alohida komplekslarning o‘zaro ta’sirini tadqiqot qilish imkonini beradi. Bunday umumlashtirilgan uslublarni qurishning boshlang‘ich asoslari sifatida, nisbatan murakkab bo‘lmagan elektr zanjirlarini hisoblashda qo‘llanilgan, elektr zanjirlarining fizik qonuniyatlari ishlatiladi. Shuningdek, kosmik radioaloqa va radioastronomiya hamda yangi elektrofizik va elektrotexnologik qurilmalarda elektr, magnit maydonlarini va elektromagnit nurlanishlarini yanada tezkorlik va keng qo‘llanilishi natijasida elektromagnit maydonlari va elektr zanjirlar nazariyalarining kelgusidagi yanada rivojlanishi kutilmoqda. Bayon qilingan fikrlar hamma vaqt, ayniqsa hozirgi kunda, oliy elektrotexnik ta’limning nihoyatda yuqori ilmiy darajada tashkil etilishi zaruratini taqozo etadi. Bu yo‘nalishda XX asrda O‘FAning akademigi G‘ofur Rahimovich Rahimov asos solgan va hozirgi kunda uning shogirdlari va davomchilari tomonidan rivojlantirilayotgan «Elektrotexnika nazariy asoslari» va «Elektr zanjirlar nazariyasi» fanlarining o‘qitilishi katta ahamiyatlidir. Elektr zanjirlari nazariyasi (EZN) fani, bir tomondan, fizika (elektr va magnetizm) va matematika (tushuntirish usullari) fanlari asosida tashkil topgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, shu fanlarning rivoji uchun ham o‘z hissasini qo‘shdi, ya’ni fizikaning elektromagnit hodisalarini tahlil qilish qismlariga asos soldi, hamda matematika fanida tasvirlash usulini rivojlantirdi. Shu bilan birga, elektr zanjirlar nazariyasining rivojlanishi bir qator yangi fizik tushunchalar, fizik qonunlarning yangicha talqini, maxsus matematik usullarning rivojlanishi, aynan elektr zanjirlarida va uskunalarda sodir bo‘ladigan tipik hodisalarni tahlil qilish va ta’riflashda yangi fizik-texnik masalalarning qayta qo‘rilishiga olib keldi. Kompyutergacha bo‘lgan davrda muhandis minimal hisoblashlardan foydalanib, nisbatan sodda bo‘lgan zanjirlarni sintez qila olar edi. Bunda zanjirning maketi tuzilib, o‘lchovlar bajarilib, sozlash, sinov ishlari o‘tkazilar va natijaviy variant hosil qilinar edi. Integral mikrosxemalar va nisbatan arzon EHMning paydo bo‘lishi elektr zanjirlarini EHMlar yordamida tahlil qilish imkoniyatini tug‘dirdi. Elektr zanjirlarini mashinada modellashtirish dasturlari tuzildi. Nazorat savollari 1. Elektronikaning faning rivojlanish bosqichlari. 2. Diskret va integral sxemalar . 3. Tranzistorlar, diodlar, rezistorlar. 4. Elektr zanjirlar faning rivojlanish bosqislari. 5. Elektron hisoblash mashinalari. 6. Telekommunikatsiyada elektr o‘lchash qurilmalari. 7. Axborot texnologiyalari, avtomatik boshqaruv va nazorat tizimlari. 8. Diskret raqamli o‘zgartkichlar. 9. Elektr zanjirlarni xisoblash usullari. 10. Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalarga nimalar kiradi. http://hozir.org