OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TERMIZ MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI ENERGETIKA VA KONCHILIK ISHI FAKULTETI “ELEKTROTEXNIKA, ELEKTROMEXANIKA VA ELEKTROTEXNOLOGIYA” KAFEDRASI ELEKTR YURITMA ASOSLARI Fanidan MA’RUZA KURSI I qism TERMIZ-2022 “TASDIQLAYMAN” Termiz muhandislik-texnologiya instituti oʻquv –uslubiy Kengashida koʻrib chiqilgan va tasdiqlangan Kengash raisi____________J.Avazov №______ «_____» _______ 2022 - yil. «MAQULLANGAN» «Energetika va konchilik ishi» fakulteti kengashida muhokama qilingan va ma’qullangan Kengash raisi____________ B. Xushboqov №______ «_____» _______ 2022 - yil. «TAVSIYA ETILGAN» “Elektrotexnika, elektromexanika va elektrotexnologiya” kafedrasi yig‘ilishida muhokama qilingan va tavsiya etilgan Kafedra mudiri ______________ F. Omonov №______ «_____» _______ 2022 - yil Tuzuvchilar: F.Xursanov- “Elektrotexnika, elektromexanika va elektrotexnologiya” kafedrasi assistenti D.Saparov- “Elektrotexnika, elektromexanika va elektrotexnologiya” kafedrasi assistenti Taqrizchilar: B.X. Xushboqov - TMTI “Energetika va konchilik ishi” fakulteti dekani t.f.n.dots. Q.X.Bobomurodov-TMTI “Avtomatlashtirish va boshqarish” kafedrasi f.m.f.n.dots. SOʻZ BOSHI Elektr yuritma, ishlab chiqarishning turli tarmoqlari, fan va texnikada qoʻllaniladigan koʻplab agregatlar va komplekslarning ajralmas qismidir. Hisoblash texnikasi asosida texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish yoʻnalishi bilan bir qatorda, zamonaviy elektr yuritma texnikaviy ob’ektlarini avtomatik boshqarish sistemalarining eng koʻp tarqalgan koʻrinishi boʻlib qoldi. Shuning uchun, elektr yuritmalarni avtomatik boshqarish muammosiga tobora koʻprok e’tibor berilmoqda. Ushbu «Elektr texanikasi, elektr mexanikasi va elektr texnologiyasi» yoʻnalishi boʻyicha bakalavrlar tayyorlashda «Elektr yuritma asoslari» kursining dasturiga mos ravishda yozilgan. Ma’ruza matnlari elektr yuritma toʻrisidagi asosiy tushunchalar, elektr yuritma mexanikasi va uni qurishning umumiy prinsiplari berilgan, oʻzgarmas tok va asinxron dvigatelli elektr yuritmalarning sxemalari, xarakteristikalari, rostlash xossalari koʻrib chiqilgan. Qoʻllanma, elektr energetikasi masalalari bilan shugʻullanadigan kelajakdagi mutaxassis - elektriklar uchun ham moʻljallanganligini hisobga olgan holda, unda ventilli oʻzgarmas tok elektr yuritmasining elektr ta’minoti tarmogʻiga ta’siri va bu ta’sirni kamaytirish usullari, elektr energiyasining asosiy iste’molchisi boʻlgan asinxron elektr yuritmaning quvvat koeffitsienti va uni oshirish hamda ushbu yuritmada elektr energiyasining minimal isroflari bilan (ekstremal) boshqarish usullari keltirilgan. «Elektr yuritma asoslari» kursini oʻrganish talabalarni Fizika, Matematika, Nazariy elektrotexnika, Elektr mashinalari, EMT elementlari va oʻgartgich texnikasi fanlaridan olgan bilimlariga asoslanadi. 1-modul. Fanning rivojlanish tarixi. Elektr yuritmaning mexanikasi, elektr yuritma tarkibidagi motorlarning tavsifi va elektr mexanik xususiyatlari. Ma’ruza №1 Mavzu: Fan rivojlanish tarixi. Reja: 1.1. Fan rivojlanish tarixi. 1.2. Avtomatlashtirigan elektr yuritma(AEY)ning strukturasi va elementlari, elektr yuritma turlari, zamonaviy sanoat mexanizmlarini xarakatga keltirishdagi va boshqarishdagi o’rni, murakkab texnologik mashinalarda va komplekslarda qo’llaniladigan AEYlar, o’zgarmas va o’zgaruvchan tok AEYning sanoat, qishloq xo’jaligi va turmushdagi o’rni. 1.3. Zamonaviy AEYni rivojlanish istiqbollari. 1.4. Kursning strukturasi, boshqa soxadagi fanlar bilan aloqasi. Tayanch so’z va iboralar: Ishchi mexanizm, ijro organi, yuritma, elektr yuritma (EYU), EYU afzalliklari va o’ziga xos xususiyatlari, EYU tushunchasi elektr dvigatel, mexanik uzatish qurilmasi, o’zgartiruvchi qurilma, boshqarish qurilmasi, EYU vazifalari, EYUga qo’yiladigan talablar, avtomatlashtirilgan elektr yuritma(AEY). 1.1. Fan rivojlanish tarixi. Elektr yuritma tarixi XIX asrning birinchi yarmidan boshlanadi. G.X. Ersted (17771851) tomonidan tokli o’tkazgich va magnit maydonini mexanik o’zaro taosiri qonunini (1819 y), shuningdek M. Faradey tomonidan (1791-1867) elektromagnit induksiya qonunini (1931 y) ochilishi amaliy elektrotexnikaning rivojlanishi uchun juda kuchli turtki bo’lib xizmat qildi. 1834 yildayoq, rus akademigi B.S. YAkobi (1801-1874) akademik E.X. Lensning (1804-1865) bevosita ishtirokida ushbu qonunlarga asoslangan aylanma ‘arakat elektr dvigatelini loyixalashtirdi va 1838 yilda birinchi o’zgarmas tok dvigatelini yaratdi. M.O. Dolivo-Dobrovolpskiy (1862-1919) tomonidan o’zgaruvchan tokning uch fazali uzatish sistemasini, transformator va asinxron dvigatelni yaratilganligi (1888-1889 yillar) elektr yuritmani butunlay keyingi rivojlanishi uchun buyuk a’amiyatga ega bo’ldi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida elektr yuritmalar sanoatga jadal joriy qilina boshlandi. O’sha davrda Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va Rossiyaning elektrotexnik jurnallarida quyidagi masalalar keng yoritilgan: turli ko’rinishdagi ko’taruvchi – transport mexanizmlar, prokat ishlab chiqarish, metall qirquvchi dastgoxlarning elektr jixozlari, tekstil, sement, tegirmon va boshqa ko’rinishdagi ishlab chiqarishlarning elektr jixozlari va ularni elektrlashtirish. Xuddi shu vaqtning o’zida yangi amaliy fan - elektr yuritma nazariyasi asoslari ‘am yaratila boshlandi. Elektr mashinalarning qizish nazariyasi ishlab chiqildi (E. Oelshlager, A. Armstrong va boshqalar). Ushbu nazariya dvigatel quvvatini tanlash usullarini yaratish uchun asos bo’ldi (1910-1920 yillar - X. Brotton, G. Foks, S. Pappe va boshqalar). SHu yillarda, turli dvigatellarning tezligini parametrik rostlash va ishga tushirish uchun rezistorlarni ‘isoblash bo’yicha ko’plab materiallar yiildi. Mexanik xarakteristikalarni ‘isoblash usullari va dvigatellarni tok va e.y.k funksiyasida avtomatik ishga tushirish prinsiplari ishlab chiqildi. XX asrning qirqinchi yillarigacha elektr yuritmalarning statik va dinamik xarakteristikalarini o’rganish, ularni avtomatik boshqarish prinsiplarini yaratish, shuningdek yuritmalarning energetik ko’rsatkichlarini yaxshilash masalalarini xal qilish amalga oshirildi. 40-50 yillardagi avtomatikaning elektr mashinali va elektr magnitli sistemalarining juda tez rivojlanishi, nafaqat elektr yuritmalarning ishonchliligini ortishi, balki ular ‘arakatini boshqarishning yanada murakkabroq qonunlarini shakllantirish imkonini ‘am yaratdi. SHuning uchun, bu yillarda elektr yuritma nazariyasining muxim muammolari sifatida turli ko’rinishdagi yopiq boshqarish tizimlaridan foydalanish natijasida elektr yuritmalarning ratsional dinamik rejimlarini o’rganish va shakllantirish masalalari ko’rib chiqildi. Elektr yuritmalarni boshqarish elementlari, elektr mashinali va magnitli kuchaytirgichlarni turli korreksiyalovchi qurilmalarni amalga oshirish usullarini, elektr yuritma tizimini tadqiqot qilish va loyixalashtirishda avtomatik boshqarish nazariyasi usullaridan foydalanishni o’rganishga qiziqish ortdi. 60-70 yillarda, sanoat elektronikasi va kuchli tokli yarim o’tkazgichlar texnikasining taraqqiyoti sababli, elektr yuritmalarning texnikaviy bazasini tubdan o’zgartirishi boshlandi. Unda faqat elektromexanik energiya o’zgartirgichi sifatida elektr dvigatel saqlab qolindi. YUritmaning kuchli tokli qismida turli statik o’zgartirgichlarni qo’llash, elektromexanik tizimning tezkorligini keskin orttirdi. Bunga elektron yarim o’tkazgichli boshqaruv tizimlaridan foydalanish ‘am sabab bo’ldi. T.A. Glazenko - Leningradda, YU.N. Konev, V. A. Labunsov va YU.G. Tolstov - Moskvada, G.V. Grabovetsskiy - Novosibirskda, O’zbekistonda esa M.Z. Xomudxonov tomonidan kuchli tokli o’zgartkichlar texnikasining etakchi ilmiy maktablariga asos solindi. 70-80 yillar, elektr yuritma nazariyasida bir qancha yangi muammolarni ilgari surdi, bular quyidagi sabablar bilan izo’lanadi: turli noanoanaviy elektromexanik o’zgartkichlardan foydalanish, elektr yuritmani boshqarish sistemalarida va uning boshqa funksiyalarini avtomatlashtirishda ‘isoblash texnikasi vositalarini keng qo’llanilishi; elektr yuritmalarida avtomatlashtirilgan loyi’alashtirish sistemalarini (ALS-SAPR) yaratishga intilish. Birinchi muammo - elektromexanik o’zgartirgichlarni yangi tuzilmalarining xossalarini mufassal o’rganish (dvigatellarni elektromagnitli, ppezo, keramikli va boshqa tiplarini). Ikkinchi muammo - yuritma tizimining dinamikasini tadqiqot qilishning yangi usullarini, baozida esa butun elektromexanik tizimni, uni elementlarini diagnostika qilish tizimini yaratishni o’z ichiga olgan xolda tuzishni yangi prinsiplarini ishlab chiqishning zarurligi. Uchinchi muammo - yuritmaning va uning elementlari xarakteristikalarini xisoblashning ko’p ishlatiladigan anoanaviy usullaridan voz kechish xamda yangi usullarni va ularni dasturiy taominlashni ishlab chiqishning zarurligi. 80-90 yillarda mikroprotsessor orqali boshqarish sistemalari bo’lgan komplekt elektr yuritmalar tarkibini shakllantirish asosan tugallandi. Zamonaviy avtomatlashtirilgan elektr yuritma - bu yuqori ishonchlili va tejamli elektromexanik sistema bo’lib, u ‘ar qanday texnologik jarayonni avtomatlashtirishni to’la taominlash, o’z ishida yuqori tezkorlik va aniqlikga erishish, xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning me’nat shart-sharoitlarini yaxshilash imkoniyatiga egadir. 1.2. Avtomatlashtirigan elektr yuritma(AEY)ning strukturasi va elementlari, elektr yuritma turlari, zamonaviy sanoat mexanizmlarini xarakatga keltirishdagi va boshqarishdagi o’rni, murakkab texnologik mashinalarda va komplekslarda qo’llaniladigan AEYlar, o’zgarmas va o’zgaruvchan tok AEYning sanoat, qishloq xo’jaligi va turmushdagi o’rni. "Elektr yuritma" deb, elektr dvigateli, elektr o’zgartiruvchi, mexanik uzatuvchi va boshqaruvchi qurilmalardan tuzilgan elektromexanik tizimga aytiladi; u ishlab chiqarish mashinalarining ijro organlarini harakatga keltirish va bu harakatni boshqarish uchun yaratiladi. Bu funksiyalarni bajarish uchun elektr yuritma elektr energiya manbasidan (elektr ta’minoti tarmog’i) olingan elektr energiyasi xisobiga ishlab chiqaradi. Elektr yuritma ishlab chiqarayotgan mexanik energiya, ishchi mashina va mexanizmlarning turli ijro organlariga uzatiladi (konveyer yoki transorter lentasi, tokarlik dastgoxining valiki, lift kabinasi, radioteleskop antennasi va boshqalar) va zarur bo’lganda esa ijro organini ish rejimga qo’yiladigan texnologik talablarga muvofiq ravishda rostlanadi. Olingan energiya xisobiga ijro organi, kerakli mexanik xarakatni amalga oshiradi, shu bilan birga ishlab chiqarish va texnologik operatsiyalarni bajarishni ta’minlaydi; yuklarni tashish, detallarni qayta ishlash, suyuqlik yoki gazlarni uzatish, samoviy jismlarni kuzatish va boshqalar. Zamonaviy avtomatlashtirilgan elektr yuritma - bu yuqori ishonchlili va tejamli elektromexanik sistema bo‘lib, u ‘ar qanday texnologik jarayonni avtomatlashtirishni to‘la taominlash, o‘z ishida yuqori tezkorlik va aniqlikga erishish, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning me’nat shart-sharoitlarini yaxshilash imkoniyatiga egadir. Asosiy tyexnologik jarayonlar va ishlab chiqarish mashinalari to‘risidagi ma’lumolar Texnologik jarayon Jarayonni amalga oshiruvchi ishchi mashinalar va mexanizmlar Jarayonlarni avtoIjro organlarini haramatlashtiruvchi vosikatiga kuyiladigan talta sifatida elektr yurablar itmalarning vazifalari Bir yo‘nalishdagi yoki teskari yunalishdagi ilgarilama harakat. Bir Prokat stani. Presslar. yo‘nalishdagi yoki tesTo‘quv dastgoxlari. kari yo‘nalishdagi Qooz yasovchi mashiaylanma harakat. Qaynalar. Elektroinstrutalanma-ilgarilama mentlar Transportelar. harakat. Ijro organini Lebedkalar. Ko‘tarish fazodagi berilgan kranlari. Liftlar. Eskalao‘rin-joyiga aniq joytorlar. Osma yo‘llar lashtirish. Tezlik va Nasoslar. VentilyatorMaterial va tezlanishni lar. Tutun xaydagichlar. maxsulotlarni o‘zgartirish. Harakat tashish. Odamlar- Komressorlar Sovittezligini doimiyligini Material va maxsulotlarni qayta ishlash va tayyorlash Metall va yooch qayta ishlovchi dastgoxlar. Ishga tushirish, teskari aylantirish va tezlanishni rostlash. Qayta ishlanayotgan materialda berilgan cho‘zilishni taominlash. Bir necha ijro organlarini xarakatini muvofiqlashtirish. Harakatni topshiriq dasturi buyicha taominlash. Ixtiyoriy o‘zgaruvchi kirish signali funksiyasida ni tashish. Gaz va suyuqliklarni tashish Inson turmushini taominlash Foydali qazilmalarni qazib chiqarish Tele va radio aloqalarni taominlash, yordamchi operatsiyalar, Material va buyumlarni sinash gichlar. Kir yuvish taominlash. mashinalari. Go‘sht maydalagichlar Ekskavatorlar. Parmalash mashinalari. Ko‘mir qazish kombayni. Radioteleskoplar. Robotlar. Manipulyatorlar. Grafik chiz-gichlar. Sinov mashinalari. harakat-ni taominlash. Jarayonni o‘zgaruvchi shartsharoitlarga moslashtirish. Murakkab jarayonlarni kompleks avtomatlashtirish. Uskunalar ishlayotganda ‘imoya va blokirovkalarni taominlash. 1.3. Zamonaviy AEYni rivojlanish istiqbollari. Zamonaviy sanoat va qishloq xo’jalik ishlab chiqarish juda ko’p ko’rinishdagi texnologik jarayonlar bilan xarakterlanadi. Ularni amalga oshirish uchun esa minglab xar xil turdagi mashina va mexanizmlar yaratilgan. Masalan, material va maxsulotlarni qayta ishlash dastgoxlar, prokat stanlari va presslarda amalga oshiriladi; qattiq jism va buyumlarni, gaz va suyuqliklarni boshqa joyga ko’chirishda esa konveyerlar, ko’tarish kranlari, eskalatorlar, nasoslar va kompressorlardan foydalaniladi. Shuni tapkidlash kerakki, yuqoridagilar kabi va ko’plab boshqa mashina va mexanizmlar shaxar kommunal xo’jaligi, meditsina texnikasi, turmush, aloqa, qurilish va transportda xam keng ishlatiladi. Ishlab chiqarish mashinasi (yoki ishchi mexanizmi) bir qancha o’zaro bolangan qismlar va uzellardan tuzilgan bo’lib, shulardan biri mexanik harakatni amalga oshirish orqali berilgan texnologik jarayonni bevosita bajaradi, shuning uchun u ijro organi deb ataladi. Ko’pgina xollarda ijro organining -dastgox shpindeli, prokat stanining valiki, lift kabinasi, konveyer tasmasining harakat tezligini rostlash talab qilinadi. Ba’zida esa ijro organlari harakat yunalishini o’zgartirish (reverslash) zaruriyati xam tug’iladi. Ijro organi o’zining harakati jarayonida, ishqalanish yoki erni tortilish kuchlari, materiallarni egiluvchan va plastik deformatsiyalari orqali vujudga keladigan harakatga qarshilikni bartaraf qiladi. Shunday qilib, ijro organi, texnologik jarayonni bajarish uchun talab qilinadigan (ba’zida rostlanadigan) tezlik bilan mexanik harakatni bajo keltirishi bunda qarshilik kuchini bartaraf qilishi kerak bo’ladi. Buning uchun, ijro organiga, aloxida qurilma orqali muayyan mexanik energiyani keltirib berish lozim, ushbu qurilma o’zining vazifasiga ko’ra yuritma nomini olgan. Yuritma mexanik energiyani, boshqa turdagi energiyalarni o’zgartirish natijasida xosil qiladi. Foydalanilayotgan energiya turiga qarab gidravlik, pnevmatik, issiqlik va elektr yuritmalar farqlanadi. Hozirda ishlab chiqarish, kommunal xo’jalik va boshqa tarmoqlarda elektr yuritma eng ko’p qo’llanishga egadir, u xosil qilinayotgan elektr energiyaning 60 foizdan ko’proini iste’mol qiladi. Elektr yuritmaning bunday keng qo’llanishi, uning boshqa ko’rinishdagi yuritmalarga nisbatan bir qator afzalliklari va o’ziga xos xusiyatlari bilan belgilanadi: 1) o’zga turdagi energiyalarga, shu jumladan mexanik energiyaga xam, o’zgartirilishi va o’zining tarqatilishi eng tejamli bo’lgan elektr energiyadan foydalanganligi; 2) quvvati va tezligini o’zgarish doirasining kengligi: zamonaviy elektr yuritmalarining quvvat diapazoni vattning yuzdan bir ulushidan o’n minglab kilovatt orasida bo’ladi, aylanish chastotasi esa valning bir minutdagi aylanish ulushlaridan bir necha yuz ming bir minutdagi aylanishgacha chegaralanadi; 3) turli tuman shart-sharoitlarda ishlashi mumkinligi: agressiv suyuqlik va gazlar muxiti, kosmik fazo sharoitlari, past va yuqori xaroratlar va boshqalarda. Elektr dvigatellarini konstruktiv bajarilishining ko’p turliligi esa elektr yuritmani ishchi mexanizm bilan qulay biriktirish imkoniyatini beradi; 4) oddiy vositalar yordamida ijro organi harakatining xar xil va murakkab turlarini xosil qilish, shuningdek harakat yo’nalishi va uning ko’rsatkichlarini-tezligi va tezlanishini o’zgartirish mumkinligi; 5) ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishni o’ngayligi, elektr yuritmani ishlab chiqarishning umumiy avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimiga osonlik bilan ulash mumkinligi; 6) yuqori foydali ish koeffitsienti (f.i.k.), ishlashdagi ishonchliligi, xizmat ko’rsatuvchi xodimlar uchun qulay sharoitlari va atrof muxitni iflos qilmasligi. Hozirgi zamon elektr yuritmalarining imkoniyatlari fan va texnikaning bir-biriga yaqin tarmoqlari-elektr mashinasozlik va elektr asbobsozlik, elektronika va xisoblash texnikasi, avtomatika va elektrotexnika yutuqlaridan foydalanish xisobiga tobora kengayib bormoqda. 1.4. Kursning strukturasi, boshqa soxadagi fanlar bilan aloqasi. Elektr yuritma asoslari kursi “Elektr texniksi, elektr mexanikasi va elektr texnologiyasi” bakalavriyat yo‘nalishining III kusini 5,6 - semestrlarida oʻrganiladi. Fan uchun ajratilgan soatlar quyidagicha taqsimlanadi: Umumiy o‘quv soati 290 5 semestr, 128 6 semestr, 162 Ma’ruza 90 54 36 Amaliy mashg‘ulotlar 54 18 36 Laboratoriya mashg‘ulotlari 18 - 18 Shu jumladan: Muctaqil ta’lim 128 56 72 Kursni o’rganish davomida talabalar har bir modul bo’yicha joriy nazorat topshiradilar, 5- semestrda 2- modulni o’rganib bo’lganlarida 1- oraliq nazoratini (ON-1), 3- moduldan so’ng esa 2- oraliq nazoratlarini (ON-2) yozadilar va semestr yakuni bo’yicha 1- yakuniy nazorat (YN-1) ishini topshiradilar. 6- semesterda 6- moduldan keyin 3- oraliq nazorati (ON-3) va kursni yakuni bo’yicha 2- yakuniy nazorat ishini (YN-2) yozadilar. Amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarda talabalar amaliy mashqlar hamda tajribalar o’tkazib, ular bo’yicha hisobotlar tayyorlashadi. Shu bilan birga har bir semestrda talabalar mustaqil ishlar tayyorlaydi va ularni himoya qiladilar. O’quv fani dasturining bajarilishi talabalarning mazkur bakalavr yo’nalishining “EMT va komplekslarini boshqarish”, “Elektr mashinalari”, “Energiya tejamkor elektr texnik tizimlar va komplekslarni optimal boshqarish”, “Andozaviy texnik majmualarni AEYlari”, “Umumsanoat andozaviy mexanizmlarning AEYlari » va « Komplekt EYUlar va ularni sozlash » fanlarini o’zlashtirishlari uchun asos vazifasini bajaradi. Nazorat uchun savollar: 1) Ijro organi deb nimaga aytiladi? 2) Qanday qurilma yuritma deb nomlanadi? 3) EYU afzalliklari va o’ziga xos xususiyatlari nimada? 4) "Elektr yuritma" tushunchasini ta’riflang 5) EYUning asosiy elementi nima va uning qaysi turlarini bilasiz? 6) EYUning mexanik qismiga nimalar kiradi? 7) EYUning elektr qismi qanday tashkil etiladi? 8) EYUning asosiy vazifalari qanday? 9) EYUga qo’yiladigan talablarni ayting? 10) IO va EYU tarkibiy qismlarining eng keng tarqalgan namunalarini ayting? Ma’ruza №2 Mavzu: Elektr yuritma mexanikasi. Elektr yuritmaning hisob sxemasi. Reja: 2.1. Elektr yuritmaning mexanika qismi elementlari. 2.2. Inertsiya momentini hisoblash. 2.3. Motor valiga mexanik parametrlarni keltirish. 2.4. Mexanizmlarni andozaviy kinematik sxemalari, bir va ko’p massali elektr mexanik tizimlar. 2.5. Mexanik sxemalarni tuzish. Tayanch so’z va iboralar: EYUning mexanik qismi, dvigatel rotori, mexanik uzatuvchi qurilma, ijro organi, aktiv va reaktiv statik momentlar, xarakat moment, mexanik quvvat, quvvat isrofi, inersiya momenti, siltash momenti, burchak tezligi, aylanish chastotasi dinamik moment, EYUning xarakat tenglamasi, yuritmani tezlashishi va sekinlashishi, keltirish operatsiyasi, keltirilgan kattaliklar, bikr keltirilgan mexanik bo’in, (bir massali tizim), yuklama momentini keltirish (ilgarilanma va aylanma xarakat uchun), inersiya momentini keltirish (ilgarilanma va aylanma xarakat uchun), ko’p massali mexanik tizim, egiluvchan elementlar, tirqishlar, bikrlik koeffitsienti va ularni keltirish. Elektr yuritmaning mexanika qismi elementlari. Ishlab chiqarish mashinasining ijro organi, foydali ish bajarish uchun, turli tizimlardagi mexanik bo’inlar orqali elektr dvigateldan quvvat oladi. Bu tizimlar elektr yuritmaning mexanik qismini tashkil qilib, ularning konstruktiv bajarilishi turlicha bo’lishi mumkin. Umumiy xolda elektr yuritmaning mexanik qismi dvigatel rotori (yoki yakori), mexanik uzatuvchi qurilma va ijro organidan iborat bo’ladi. 2.1- rasm. Elektr yuritmaning mexanik qismi. Rotor mexanik energiya manbai yoki isteomolchisi bo’lishi mumkin. U maplum bir inersiya momentiga Jd ga, biron-bir burchak tezligi bilan kerakli yo’nalishda aylanishi va ‘arakatlantiruvchi yoki to’xtatuvchi momentini M xosil qilish mumkin. Mexanik uzatuvchi qurilma mexanik qismdagi ‘arakatni uzatadi va o’zgartiradi. U asosan, ijro organining aylanma ‘arakatida (io) uzatish soni bilan i = / io yoki ijro organining ilgarilama ‘arakatida (io) esa keltirish radiusi = io / bilan xarakterlanadi. Ijro organi odatda mexanik energiyani isteomol qiladi, bunda quvvat dvigateldan ijro organiga yo’nalgandir. Bapzi ijro organi mexanik energiya manbai xam bo’lishi mumkin, unda quvvat uzatish teskari yo’nalishga ega bo’ladi. Ijro organi maplum bir mexanik inersiyaga (inersiya momenti Jio yoki massaga mio) ega bo’ladi va aylanma ‘arakatdagi ishchi momenti Mio yoki ilgarilama ‘arakatdagi ishchi kuchi Fio bilan xarakterlanadi. Inertsiya momentini hisoblash. Mexanik uzatmadagi momentlar va kuchlar ishqalanish kuchlari bilan birgalikda statik yuklamani (momentni Ms va kuchni Fc) xosil qiladi. Statik momentlar aktiv va reaktivga bo’linadi. Aktiv statik moment (Msa, yoki aktiv yuklama) ‘arakatga boliqmas ravishda paydo bo’lib, o’zga mexanik energiya manbai tomonidan barpo qilinadi. Unga misol tariqasida yuk ko’tarish, shamol kuchi, elastik jismlarning qisilishi va shu kabilardan xosil bo’lgan momentlarni olish mumkin. Bu moment xar qachon bir tomonga yo’nalgan bo’ladi, shuning uchun, yuritmaning ‘arakat yo’nalishi o’zgarishi bilan aktiv momentning taosir yo’nalishi saqlanib qolinadi. SHu sababli, kran orqali yukni ko’tarishda aktiv statik moment to’xtatuvchi bo’lsa, yuk tushirishda esa xuddi shu momentining o’zi ‘arakatlantiruvchi bo’lib qoladi. Reaktiv statik moment (Msr, yoki reaktiv yuklama) faqat ‘arakat tufayli paydo bo’lib, doimo unga qarshi yo’nalgandir, yaoni bu moment xar qachon to’xtatuvchi bo’ladi. YUritma ‘arakat yo’nalishi o’zgarishi bilan reaktiv momentning tao-sir yo’nalishi xam teskarisiga o’zgaradi. Bu moment qirqish, qisish, ishqalanish va shu kabi jarayonlarida xosil bo’ladi. Dvigatel yoki ishchi organining mexanik quvvatlari aylanma va ilgarilama ‘arakatlar uchun quyidagi ifodalardan aniqlanadi Pm = M , Pm = F , bu erda M-moment, Nm; - burchak tezligi, rad/s; F-kuch,N; - chiziqli tezlik, m/s. Burchak tezligini (rad/s) maplum aylanish chastotasi n (ayl/min) orqali aniqlash uchun, quyidagi bolanishdan foydalaniladi =(2 / 60) n = ( / 30) n 0, 1 n, shuningdek maplum orqali n ni aniqlash uchun - bolanish n = (60 / 2) 9, 95 Mexanik quvvat uzatilganda mexanik bo’inlarda ishqalanishlardagi yo’qotishlar Riy vujudga keladi. Bu yo’qotishlarni o’rnini qoplash uchun ‘arakat manbai quvvatining bir qismini sarf qiladi. Agar quvvat dvigateldan ijro organiga uzatilsa va aksincha bo’lsa, unda to’la statik quvvat mos ravishda quyidagicha aniqlanadi Psr = Pio + Piy, Psa = Pio - Piy, bunda Rio - ijro organining quvvati. Mexanik, bo’inlardagi quvvat yo’qotishi, ijro organining validan dvigatel valigacha bo’lgan mexanik uzatmaning to’la f.i.k. yordamida aniqlanadi. SHunday qilib, agar f.i.k. (m) maplum bo’lsa, unda reaktiv va aktiv yuklamalardagi statik quvvat mos ravishda quyidagi formulalar orqali topiladi Psr = Pio / m Psa = Pio m Inersiya momenti J yordamida ‘arakatdagi massalarning taosiri tufayli xosil bo’lgan energetik jarayonlarning miqdoriy xisobi olib boriladi. Agar m massali jism tezlik bilan to’ri chiziqli ilgarilama ‘arakatda bo’lsa, unda jismning kinetik energiya zaxirasi quyidagicha bo’ladi: A = m2 / 2 J inersiya momentiga ega bo’lgan va burchak tezligi bilan aylanib turgan jism uchun esa, kinetik energiya zaxirasi A = J2 / 2 Siltash momentidan GD2 inersiya momentiga J o’tish quyidagi formula orqali amalga oshiriladi. J=mr 2=(G/g) (D/2) 2 = GD 2/4g, bunda G va m - tegishli oirlik kuchi va massa, kG ; g-erkin tushish tezlanishi, 9, 8 m/s2 ; r va D - tegishli elektr yuritmadagi ‘arakatlanuvchi qismlarning inersiya radiusi va diametri, m. Dinamik moment mexanizmning ‘arakatdagi massalari tufayli yiilgan kinetik energiyani aniqlaydi. Aylanayotgan massalarning, elektr yuritmani tezlanishi natijasida olayotgan yoki uning to’xtatilishi natijasida berayotgan quvvati Rdin = dA/dt = J (d/dt) Ifodani bo’lish orqali, dinamik moment uchun ifoda olinadi Mdin = Pdin/ = J(d/dt) Dinamik moment, elektr yuritma ‘arakatini tezlashishi yoki sekinlashishi natijasida xosil bo’ladi va taosir qiladi. Burchak tezligining o’zgarishi xam shu moment xisobiga amalga oshiriladi. Elektr yuritma turli rejimlarda ishlashi mumkin. U, dvigatelni ishga tushirishda yoki yuklama kamayganda tezlanadi; dvigatel to’xtatilganda yoki teskari aylantirilganda esa sekinlashadi. Bunday rejimlarda, elektr yuritmaning xolati, uning mexanik qismida ishtirok etuvchi kuch va momentlarga boliqdir. Agar, EYU ning ishlash jarayonida, burchak tezligi o’zgarmas bo’lsa, unda dvigatel xosil qiluvchi moment yuklama momentiga teng bo’ladi M = Ms yoki M - Ms = 0 O’zgaruvchan burchak tezligida (oshirilganda yoki kamaytirilganda) dinamik moment Mdin xosil bo’ladi va tenglama uchinchi apzo bilan to’ldiriladi M - Ms = Mdin yoki M - Ms = Jd/dt Bu tenglama elektr yuritmaning asosiy harakat tenglamasi deyiladi. Tenglamadan ko’rinadiki, dvigatelning aylanish momenti M, mexanizmda sodir bo’ladigan qarshilik momenti Ms va yuritma qismlarida xosil bo’ladigan dinamik moment Mdin bilan muvozanatda bo’lishi kerak.(2.8) tenglamada, jism massasi m va unga mos ravishda yuritma inersiya momenti J o’zgarmas kattaliklar xisoblangan, bu asosiy ko’pchilik ish mexanizmlar uchun to’ridir. YUritma ‘arakat tenglamasiga ko’ra: - agar M > Ms, d/dt>0 bo’lsa, u xolda yuritmaning aylanish tezligi orta boshlaydi (yuritma tezlashadi); - agar M < Mc, d/dt <0 bo’lsa, dvigatel yuklamasi ko’paya boshlaganda yuritma tezligi kamaya boshlaydi (yuritma sekinlashadi); - agar M = Ms, d/dt = 0, u xolda yuritma tekis ‘arakat bilan turun tezlikda aylanadi yoki qo’zalmas xolatda bo’ladi (yuritmaning turun rejimi, = const). EYU dagi jarayonlarni o’rganishda qulaylik yaratish maqsadida, dvigatelni aylantiruvchi momenti yuritma ‘arakati tomon yo’nalgan bo’lsa, uni musbat (dvigatel rejimi), aks xolda esa manfiy (generator rejimi) deb qabul qilinadi. Qarshilik momenti Ms oldidagi manfiy ishora, bu momentni yuritma ‘arakatiga nisbatan teskari yo’nalganligini ko’rsatadi, bu yuk ko’tarish, metall qirqish va shu kabi jarayonlarga taoluqlidir. YUk tushirishda esa qarshilik momenti yuritma ‘arakati tomon yo’nalgani uchun, uning oldiga musbat ishora qo’yish kerak bo’ladi. Tezlikning orta borishida Mdin yuritma ‘arakatiga teskari yo’nalgan bo’lib, uning kamayishida esa ‘arakat tomonga yo’nalgan bo’ladi. Dinamik momentning qiymati va ishorasi faqat dvigatel momenti bilan qarshilik momentini algebraik ayrimasiga ko’ra aniqlanadi. SHunday kilib, yuritmaning ‘arakat tenglamasini, umumiy xolda quyidagicha ifodalash mumkin M Ms = J d/dt Demak, 2.9 ifodadagi M va Ms oldiga (+) yoki(-) ishorasining qo’ yilishi dvigatelning ish rejimi va yuklama xarakteriga boliq bo’ladi. Motor valiga mexanik parametrlarni keltirish. Elektr yuritmaning mexanik qismini tashkil qiluvchi elementlari o‘zaro bolangan bo‘lib, ular bir-birlariga tegishli taosir ko‘rsatadilar. Shuning uchun, u yoki bu elementning mexanik harakatini taxlil qilishda, unga yuritma kinematik sxemasining boshqa elementlarini taosirini xisobga olish zarur. Bu, harakati ko‘rib chiqilayotgan elementga mos ravishda, mexanik qismdagi barcha moment, kuch, inersiya momenti va massalarni qayta xisoblash orqali amalga oshiriladi. Bunday xisob, EYu nazariyasida keltirish operatsiyasi va qayta xisoblangan o‘zgaruvchi ko‘rsatkichlar esa keltirilgan kattaliklar deyiladi. Ko‘rsatilgan kattaliklarni EYu mexanik qismini istalgan elementiga keltirish mumkin, ammo odatda bunday element sifatida dvigatel vali olinadi. Keltirish operatsiyasining moxiyatini aniqlash uchun ko‘tarish chiiri yuritmasining kinematik sxemasi ko‘rsatilgan 2.2, a-rasmga murojaat qilamiz. Dvigatel ED, ulovchi mufta M1, reduktor R va mufta M2 orqali kanat K o‘ralgan barabanni B aylantiradi. Kanatga chiir ilmoi I (mexanizmining ijro organi) maxkamlangan, unga m massali yuk osiladi. EYuning yuklamasi oirlik kuchi, xamda harakatdagi qismlarning ishqalanishi bilan aniqlanadi. 2.2, a-rasmdagi barcha moment, kuch, inersiya momenti va massalarni dvigatel valiga keltirilgandan so‘ng ekvivalent xisoblash sxemasiga ega bo‘lamiz. Bu sxemaning (2.2, b-rasm) asosi dvigatel bo‘lib, real sxemaning qolgan elementlari statik moment Ms (keltirilgan yuklama yoki qarshilik momenti) va keltirilgan inersiya momenti J bilan ifodalanadi.2.2, b-rasmdagi sxema bir massali tizim yoki bikr keltirilgan mexanik bo‘in nomi bilan xam ataladi. Yuklama momentini keltirish dvigatel yuklamasi mexanik quvvatini real (2.2, arasm) va ekvivalent (2.2, b-rasm) sxemalardagi tengligiga asoslanib amalga oshiriladi. Yuklama momentini keltirish, mexanik qismdagi energiya yo‘nalishiga qarab, ikki usulda bajariladi. 1) Agar yuk ko‘tarish amalga oshirilayotgan bo‘lsa, unda dvigatel foydali ish bajarib, kinematik zanjiridagi ishqalanish natijasida yuz berayotgan quvvat yo‘qotishlarini bajarilayotgan foydali ish xisobiga o‘zi qoplaydi. 2.2-rasm. Ko‘tarish chilviri elektr yuritmasining kinematik sxemasi (a) va uning keltirilgan xisoblash sxemasi (b) Bunda energiya dvigateldan ijro organiga yo‘nalgan bo‘lib, quvvatlar muvozanati bunda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi Ps = Pio , Ms = Fio io /n, bu yerda Ms = Fio io /() = Fio / Oxirgi formulada Fio = m g - ga teng bo‘lib, u oirlik kuchidir. 2) Yuk tushirilayotganda esa, u yo‘qotayotgan potensial energiya dvigatelga o‘tkaziladi. Shuning uchun, kinematik zanjirdagi ishqalanishdagi yo‘qotish, bu yerda shu energiya xisobiga qoplanadi va quvvat muvozanati Ms = Fio io orqali aniqlanib, Ms = Fio r ga tengdir. Agar ijro organi io tezlik bilan aylanma harakatda bo‘lib va bunda Mio yuklama momentini xosil qilsa, yuqorida ko‘rib chiqilgan xolatlarga o‘xshash, dvigatel valiga keltirilgan yuklama momenti Ms quyidagi formulalarning biri orqali aniqlanadi Ms = Mio io /() = Mio/(i) Mc= Mio io / = Mio/i Inersiya momentlari va elementlar massalarni keltirish real va ekvivalent sxemalardagi kinetik energiya zaxiralarining tengligiga asoslanib amalga oshiriladi J 2/2 = Jd 2/2 + Jb b 2/2 + mio2/2, bundan J = Jd +Jb b 2/ 2+mvio2/ 2=Jd+Jb/i 2+m 2 ni aniqlaymiz, bunda J - dvigatel valiga keltirilgan MUQ elementlarining inersiya momentlari; Jd - dvigatel, M1 mufta va Z1 shesterna inersiya momenti; Jb - Z2 shesterna, M2 mufta va B baraban inersiya momenti. Olingan natijani umumlashtirib, shunday xulosa qilish mumkin; a) aylanma harakatdagi elementlarning inersiya momentlarini Jio dvigatel valiga keltirish uchun, inersiya momentini dvigatel va ushbu element orasidagi kinematik zanjir qismining uzatish sonini i kvadratiga bo‘lish kerak. Unda keltirilgan umumiy inersiya momenti J = Jd + Jio/i 2 b) ilgarilama harakatdagi elementning massasini m keltirish uchun massani dvigatel bilan ushbu element orasidagi kinematik zanjir qismining keltirish radiusining r kvadratiga ko‘paytirish kerak. Umumiy inersiya momenti J = Jd + Jio/i 2+ m r 2 Amalda, ko‘pchilik xisoblarda EYu mexanik qismining keltirilgan inersiya momenti quyidagiga teng qilib olinadi: Jm = (0, 2 0, 3) Jd Mexanizmlarni andozaviy kinematic sxemalari. Xar bir mexanizda bosh vayordamchi xarakatlar mavjud boʻladi. Bosh xarakat yana ishchi xarakat ham deb yuritiladi. Masalan metallarga ishlov berish dastgohlarida bosh xarakat boʻlib shpindelni xarakati hisoblansa, koʻprikli kranlarda yuk koʻtarish mexanizmining xarakati hisoblanadi. Yordamchi xarakatlar kesuvchi asbobni metalga nibatan xarakati yoki metallni krsuvchi asbobga nisbtan xarakati hisoblanadi. Mexanizmlarda dvigateldan ishchi organiga xarakat kinematik zanjirlar orqali uzatiladi. Bu zanjirlarni oʻzaro bogʻlanishini va xususiyatlarini kinematik sxemalardan aniqlash mumkin. Mexanizmlarda asosiy harakatdan tashqari yordamchi harkatlar ham mavjud boʻladi. Ular asosiy ishni bajarmaydi, lekin kesuvchi asbobni materialga yaqinlashtirish yoki uzoqlashtirish, ishlov berish jarayoida oʻlchamlardi nazorat qilish, moylash, sovutish va h.q. vazifalarni bajaradi. 2.3-rasm: Yuk koʻtarish mexanizmining kinematik sxemasi: D- dvigatel, B- baraban, G- yuk Yuk koʻtarish mexanizmining kinematik sxemasida D-dvigatel reduktor orqali Bbarabanni aylantiradi. Yuk G barabanni aylanish yoʻnalishiga qarab yuqoriga koʻtarilishi yoki pastga tushishi mumkun. Bu kinematik sxemada aylanma harakat toʻgʻri chiziqli harakatga oʻzgarmoqda. Bundan tashqari dvigatelni foydali ish koeffitsenti ham reduktorda va barabanda oʻzgaradi. Hisoblarda elektr yuritmani real kinematik sxemasi kelirilgan sxemaga oʻzgartiriladi (3.2rasm) 2.4 – rasm: Keltirilgan kinematic sxema. Bu sxemada dvigatel valiga kelirilgan moment quyidagicha aniqlnadi M=M2/(i η) Bu yerda, i = i1i2=ω/ω2 va η = η1η2 Yukni koʻtarish uchun kerak boʻladigon quvvat va moment quyidagicha hisoblanadi P2 = M2ω2 = Gv/ηb; M2 = Gv/(ω2ηb) Yukni tushirishdagi keltirilgan quvvat va moment quyidagicha aniqanadi Pt = Mt2ω2η Mt = Mt2(ω2/ω) η2 = (Mt2/i) η2 Bunda , Mt2 = M2ηb2 Keltirilgan nertsiya momenti Jk = m(v2/ω2) Bu yerda, m- yukning massasi (kg) v- yuk harakatining chiziqli tezligi (m/sek) ω- dvigatelni burchak tezligi (rad/sek) Jk- keltirilgan nertsiya moment (kg∙m2) Bir va ko’p massali elektr mexanik tizimlar. Elektr yuritmalarning xaqiqiy kinematik sxemalari, ralarida tirqishlari bor bo’lishi mumkin egiluvchan elementlarga ega bo’ladi. Misol uchun, 2.5-rasmda egiluvchan element yuk ilinadigan tros-po’lat arqondir. Egiluvchan elementlarga, katta uzunlikda bo’lgan birlashtiruvchi vallarni xam kiritish zarur. Ushbu sxemada (irqishlar ulovchi M1 va M2 muftalar, shuningdek shesternali ilashma va podshipniklarda bor bo’lishi mumkin. Egiluvchan elementlar va tirqishlarning mavjudligi, EYU mexanik qismining xisoblash sxemasini murakkablashtiradi va uni ko’p massali sxemaga aylantiradi. Agar, faqat bir elementning egiluvchanligi xisobga olinib, tirqishlar inobatga olinmasa, u xolda keltirish operatsiyalarini bajarish, EYU mexanik qismini 2.5-rasmda ko’rsatilgan ikki massali xisoblash tizimi sifatida berish imkonini yaratadi. Ushbu sxemada, s bikrlik koeffitsientli 2 egiluvchan element, inersiya momentlari J1 va J2 bo’lgan ikkita 1 va 3 massani birlashtiradi. Birinchi massa 1 tezlik bilan aylanadi va э u dvigatelni xarakatlanuvchi qismining, shuningdek u bilan mustaxkam bolangan kinematik sxema elementlarining massalarini o’z ichiga oladi, ikkinchi massa esa 2 tezlik bilan aylanib, o’z ichiga ijro organi xamda u bilan э mustaxkam bolangan elementlarning massalarini oladi. 2.5-rasm. Ikki massali xisoBirinchi massaga dvigatel momenti M va egiluvchan moblash tizimi ment Me , ikkinchiga esa egiluvchan moment Me va yuklama momenti Ms qo’yilgan. Ikki massali tizimning xarakati, quyidagi tenglamalar to’plami bilan ifodalanadi: M - Me = J1 d1/dt; Me - Ms = J2 d2/dt ; Me=s (1- 2), bunda 1, 2 – birinchi va ikkinchi massalarning mos ravishda buralish burchaklari. Tenglamalarga kiruvchi s bikrlik koeffitsienti egiluvchan elementning materiali va geometrik o’lchovlari bilan aniqlanadi.Bikrlik koeffitsientini dvigatel vali-ga keltirish quyidagi ifodalar orqali amalga oshiriladi c = c1 2 ; c = c2 / i2, bunda s1 va s2 - mos ravishda, egiluvchan o’q (N/m) va egiluvchan valning (Nm) bikrlik koeffitsentlari. Bikrlik koeffitsientlari s1, s2, s3, . . . bo’lgan bir nechta egiluvchan elementlar parallel ulanganda, ekvivalent bikrlik sekv quyidagicha aniqlanadi: s ekv = s1+ s2 + s3 + . . . ular ketma-ket ulanganda esa 1/sekv = 1/s1+ 1/s2 + 1/s3 + . . . Ikki yoki undan ortiq egiluvchan elementlarning egiluvchanligi xisobga olinganda, xisoblash sxemasi mos ravishda uch massali, to’rt massali va x.k. bo’ladi. Ko’p massali xisoblash tizimlari, EYU kinematik sxemalaridagi tirqishlar eotiborga olingan xolatlarda ‘am xosil bo’ladi. Tirqishlarni keltirish quyidagi qoidalar bo’yicha amalga oshiriladi: - aylanma xarakatdagi va 1 (rad) burchak tirqishi bo’lgan element uchun, tirqishning keltirilgan qiymati =1i, rad; - ilgarilama xarakatdagi va 2 (m) chiziqli tirqish bo’lgan element uchun, tirqishning keltirilgan qiymati =2 / , rad; Ko’p massali tizimlarning xarakati murakkab va xilma-xil bo’ladi, shuning uchun ularning taxlili ko’p xollarda xisoblash texnikasini qo’llashni talab qiladi. Mexanik sxemalarni tuzish. Foydali ish bajajrish uchun ishchi mexanizm uzatish qurilmasi orqali dvigateldan mexanik energiyani oladi. Bu elektr yuritmani mexanik kismi boʻlib xisoblanadi. Dvigateldan ishchi organga xarakatni uzatish uchun turli mexanik uzatish qurilmalari qo’llaniladi: reduktor, transmissiya, tasmali uzatma, arqonli uzatma, krivoship-shatunli mexanizm, vintli hamda ilonsimon uzatmalar va h.k.(2.6-rasm) 2.6 – rasm: Mexanik uzatish qurilmalarning sxemalari: a) reduktor; б) tish-reykali uzatma; в) barabanli-arqonli uzatma; г) krivoship-shatunli uzatma; д) tasmali uzatma; е) vintli uzatma; ж) zo’ldir-vintli uzatma. UQ uzatish qurilmasi mexanik energiyani D dan IO ga uzatib beradi va xarakat turini oʻzgartirib berishi xam mumkin. Masalan : aylanma xarakatni toʻgʻri chiziqli xarakatga aylantirishi mumkin. Elektr yuritma turli rejimlarda ishlashi mumkin. Dvigatel ishga tushish paytida yoki yuklamani kamayilshi (yoki butunlay olib tashlanishi) paytida elektr yuritma tezlashadi. Elektr yuritmalarda boʻlib oʻtadigan prosessorlarni tuzatish qulay boʻlishi uchun dvigatelni musbat yoʻnalishi belgilab olinadi. Dvigatel momenti bilan burchak tezlidgini yoʻnalishi bir xil boʻlgan yoʻnalish musbat xisoblanadi, aks xolda manfiy boʻladi. Shunga koʻra statik qarshilik momenti xam musbat va manfiy boʻladi. Elektr yuritma tizimida dvigatelning asosiy ish rejimi dvigatel rejimi xisoblanadi. Bunda statik moment dvigatel momentiga nisbayutan tormozlovchi xarakterga ega boʻladi va M ga qarama – qarshi yoʻnalgan boʻladi. Shuning uchun Mst yoʻnalishini musbat yoʻnalishi qilib dvigatel momentiga teskari yoʻnalish qabul qilinadi. Ishchi mexanzm oʻrnida toʻkarlik dasgoxining shpindeli, yuk koʻtarish kranini barabani, konveer lentasi va boshqalar boʻlishi mumkin. Ishchi momentlar ishqalanish kuchlari bilanbirgalikda statik yuklamani xosil qiladi. Statik moment Mst yoki statik kuch Fst aktiv va reaktivga boʻlinadi. Nazorat uchun savollar 1) Elektr yuritma mexanik qismi nimalardan iborat? 2) EYUning mexanik qismi qanday ko’rsatkichlar bilan xarakterlanadi? 3) Mexanik uzatuvchi qurilma nima va u qanday ko’rsatkichlar bilan aniqlanadi? 4) Ijro organi qanday ko’rsatkichlarga ega bo’ladi? 5) Aktiv va reaktiv statik momentlar qanday farqlanadi? 6) Dvigatelning mexanik quvvati qanday aniqlanadi? 7) Inersiya momenti nima va u qanday aniqlanadi? 8) Dinamik moment qachon xosil bo’ladi va u qanday aniqlanadi? 9)Keltirish operatsiyasini ta’riflang? 10) Keltirilgan kattaliklar EYU mexanik qismini qanday elementiga keltiriladi? 11) YUklama momenti dvigatel rotoriga qanday keltiriladi? 12) Inersiya momentini keltirish formulasini yozing va taoriflang 13) Ko’p massali mexanik tizimini taoriflang? 14) Bikrlik koeffitsienti va tirqishlarni keltirish formulalarini yozing? Ma’ruza №3 Mavzu: Elektr yuritmani xarakatlanishi. Elektr yuritmaning turg’un xarakati. Reja: 3.1. Elektr yuritmaning harakatlanish tenglamasi. 3.2. Elektr yuritma harakatining turg‘unlik shartlari. 3.3. Elektr yuritmaning aylantirish moment va tezligi. 3.4. Elektr yuritma mexanik qismining strukturaviy sxemasi. 3.5. Elektr yuritmaning turg‘un harakati. 3.6. Dinamik momentning o’zgarmas qiymatida elektr yuritmada kechadigan noturg’un xarakat. 3.7. Statik va dinamik tavsiflarni hisoblash usullari. Tayanch so’z va iboralar: Eektr yuritmani xarakat tenglamasi, turg’un xarakat, tezlanish, tezlikni pasayishi, tormozlanish, barqarorlik sartlari, static moment, dinamik moment, aylanishlar soni, burchak tezlik, EYU holatlari. Dvigatel va ishchi mexanizmlarini mexanik xarakteristikalari, tabiiy va sunoiy xarakteristikalar, dvigatel mexanik xarakteristikalarni aniqlovchi asosiy kattaliklar, bikrlik, xarakteristikalarning bikrlik darajasiga qarab turlari, EYUning turun xarakati, xarakat barqarorligi. EYUning turg’unmas xarakati. Elektr yuritmaning xarakat tenglamasi Elektr yuritma turli rejimlarda ishlashi mumkin. U, dvigatelni ishga tushirishda yoki yuklama kamayganda tezlanadi; dvigatel to‘xtatilganda yoki teskari aylantirilganda esa sekinlashadi. Bunday rejimlarda, elektr yuritmaning xolati, uning mexanik qismida ishtirok etuvchi kuch va momentlarga boliqdir. Agar, EYu ning ishlash jarayonida, burchak tezligi o‘zgarmas bo‘lsa, unda dvigatel xosil qiluvchi moment yuklama momentiga teng bo‘ladi M = Ms yoki M - Ms = 0 O‘zgaruvchan burchak tezligida (oshirilganda yoki kamaytirilganda) dinamik moment Mdin xosil bo‘ladi va tenglama uchinchi apzo bilan to‘ldiriladi M - Ms = Mdin yoki M - Ms = Jd/dt Bu tenglama elektr yuritmaning asosiy harakat tenglamasi deyiladi. Tenglamadan ko‘rinadiki, dvigatelning aylanish momenti M, mexanizmda sodir bo‘ladigan qarshilik momenti Ms va yuritma qismlarida xosil bo‘ladigan dinamik moment Mdin bilan muvozanatda bo‘lishi kerak.(2.8) tenglamada, jism massasi m va unga mos ravishda yuritma inersiya momenti J o‘zgarmas kattaliklar xisoblangan, bu asosiy ko‘pchilik ish mexanizmlar uchun to‘ridir. Yuritma harakat tenglamasiga ko‘ra: agar M > Ms, d/dt>0 bo‘lsa, u xolda yuritmaning aylanish tezligi orta boshlaydi (yuritma tezlashadi); agar M < Mc, d/dt <0 bo‘lsa, dvigatel yuklamasi ko‘paya boshlaganda yuritma tezligi kamaya boshlaydi (yuritma sekinlashadi); agar M = Ms, d/dt = 0, u xolda yuritma tekis harakat bilan turun tezlikda aylanadi yoki qo‘zalmas xolatda bo‘ladi (yuritmaning turun rejimi, = const). EYu dagi jarayonlarni o‘rganishda qulaylik yaratish maqsadida, dvigatelni aylantiruvchi momenti yuritma harakati tomon yo‘nalgan bo‘lsa, uni musbat (dvigatel rejimi), aks xolda esa manfiy (generator rejimi) deb qabul qilinadi. Qarshilik momenti Ms oldidagi manfiy ishora, bu momentni yuritma harakatiga nisbatan teskari yo‘nalganligini ko‘rsatadi, bu yuk ko‘tarish, metall qirqish va shu kabi jarayonlarga taoluqlidir. Yuk tushirishda esa qarshilik momenti yuritma harakati tomon yo‘nalgani uchun, uning oldiga musbat ishora qo‘yish kerak bo‘ladi. Tezlikning orta borishida Mdin yuritma harakatiga teskari yo‘nalgan bo‘lib, uning kamayishida esa harakat tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Dinamik momentning qiymati va ishorasi faqat dvigatel momenti bilan qarshilik momentini algebraik ayrimasiga ko‘ra aniqlanadi. Shunday kilib, yuritmaning harakat tenglamasini, umumiy xolda quyidagicha ifodalash mumkin M Ms = J d/dt Demak, ifodadagi M va Ms oldiga (+) yoki(-) ishorasining qo‘ yilishi dvigatelning ish rejimi va yuklama xarakteriga boliq bo‘ladi. Elektr yuritma harakatining turg‘unlik shartlari. Elektr yuritmaning turun ish rejimi dvigatel va ishchi mexanizmining momentlari va burchak tezliklarini tengligi bilan xarakterlanadi. Bu rejimni aniqlash maqsadida dvigatel va ishchi mexanizmining mexanik xarakteristikalari , M tekisligining bir kvadrantida tasvirlanadi (4.1-rasm). Xarakteristikalarning kesishish nuqtasi Mt, t turun rejimni aniqlaydi. Shunday qilib, misol uchun, ventilyatorni (2 xarakteristika) aylantiruvchi asinxron dvigatel (1 xarakteristika) bilan turun harakati "a" nuqtada bo‘ladi. Rasmdan, yana shuni ko‘rish mumkinki, EYu ni ishga tushirish va tezlashtirish uchun dvigatelning boshlanich ishga tushirish momenti Mit xar doim boshlanich yuklama momentidan Msb katta bo‘lishi kerak. Turun harakatni to‘la taxlil qilish uchun, bu harakatning barqarorligini xam aniqlash zarur.Shunday turun harakat barqaror bo‘ladiki, u qandaydir tashqi taosir natijasida turun rejimdan chiqarilsada, bu taosir yo‘qolgandan so‘ng, shu rejimga yana qayta oladi. Qolgan xollarda harakat barqarormas bo‘ladi. Harakat barqarorligini namunasi sifatida yuza ustidagi sharning muvozanat xolatini keltirish mumkin, barqaror 4.2, a- rasmdagi va barqarormas 4.2, b-rasmdagi xolat. 0 т Мсб Мт Мит М 3.1-rasm. Turun harakat ko‘rsatkichlarini aniqlash 3.2 - rasm. Harakatning barqarorligi tushunchasi uchun Harakat barqarorligini aniqlash uchun mexanik xarakteristikalardan foydalanish qulaydir. Misol sifatida yuk ko‘tarish kranini ijro organining asinxron dvigatelli elektr yuritmasi harakatining barqarorligini ko‘rib chiqamiz (3.3-rasm). Bunda, M = Ms bo‘lganda turun harakat ikki tezlik qiymatida mumkindir: 1 nuqtada t1 va 2 nuqtada t2. Bu ikki nuqtadagi harakat barqarorligini aniqlaylik. 1-chi nuqta. Faraz qilaylik, qisqa muddatli taosir ostida tezlik `1 qiymatgacha ortgan va shundan keyin taosir yuqolgan.AD ni mexanik xarakteristikasi bo‘yicha, `1 tezlik- ka M`1 < Mc momenti mos keladi.Shuning xisobiga, dinamik moment Mdin = J d / dt = M`1 - Mc manfiy bo‘lib qoladi va yuritma M = Mc dagi t1 tezlikgacha sekinlasha boshlaydi. Agar, taosir tezlikni ``1 qiymatigacha kamayishiga sabab bo‘lsa, unda AD ni momenti M``1 > Mc qiymatigacha oshadi, dinamik moment Mdin = J d / dt = M``1 - Mc musbat bo‘lib qoladi va tezlik o‘zining oldingi qiymati- t1 gacha orta boradi. Shunday qilib, 1 nuqtadagi t1 tezlik bilan turun harakat barqarordir. 3.3-rasm. Mexanik xarakteristikaning barqarorligini aniqlash 2-chi nuqta. Xuddi shunday tarzda, 2 chi nuqtadagi turun harakat barqarorligining taxlilini o‘tkazamiz. Tezlik `2 gacha oshirilganda, AD ni momenti M`2 qiymatigacha ko‘payadi, dinamik moment Mdin=M`2 - Ms>0 va tezlik, o‘zining dastlabki t2 qiymatiga qaytmasdan, orta boradi. Tezlikni kamayishida, AD momentining pasayishi natijasida dinamik moment manfiy bo‘ladi va tezlikni kamayish jarayoni davom etadi. Shunday qilib, t2 tezlik bilan aniqlanadigan 2 chi nuqtada elektr yuritmaning turun harakatini barqarormasligi xaqidagi xulosani qilish mumkindir.O‘tkazilgan taxlil shuni aniqlaydiki, turun harakatni barqarorligining zaruriy va yetarli sharti qilib tezlikni oshishi va bundan xosil bo‘ladigan dinamik momentni ishoralarining qarama-qarshiligini olish mumkin, yaoni Mdin/ < 0 Harakatning barqarorligi yoki barqarormasligini dvigatel va ishchi mexanizmlarining mexanik xarakteristikalarini bikrligi orqali xam aniqlash mumkin. Bunda EYu ni barqaror ishlash sharti quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi - s < 0 yoki < s Elektr yuritmaning aylantirish moment va tezligi. Mexanik uzatmadagi momentlar va kuchlar ishqalanish kuchlari bilan birgalikda statik yuklamani (momentni Ms va kuchni Fc) xosil qiladi. Statik momentlar aktiv va reaktivga bo‘linadi. Aktiv statik moment (Msa, yoki aktiv yuklama) harakatga boliqmas ravishda paydo bo‘lib, o‘zga mexanik energiya manbai tomonidan barpo qilinadi. Unga misol tariqasida yuk ko‘tarish, shamol kuchi, elastik jismlarning qisilishi va shu kabilardan xosil bo‘lgan momentlarni olish mumkin. Bu moment xar qachon bir tomonga yo‘nalgan bo‘ladi, shuning uchun, yuritmaning harakat yo‘nalishi o‘zgarishi bilan aktiv momentning taosir yo‘nalishi saqlanib qolinadi. Shu sababli, kran orqali yukni ko‘tarishda aktiv statik moment to‘xtatuvchi bo‘lsa, yuk tushirishda esa xuddi shu momentining o‘zi harakatlantiruvchi bo‘lib qoladi. Reaktiv statik moment (Msr, yoki reaktiv yuklama) faqat harakat tufayli paydo bo‘lib, doimo unga qarshi yo‘nalgandir, yaoni bu moment xar qachon to‘xtatuvchi bo‘ladi. Yuritma harakat yo‘nalishi o‘zgarishi bilan reaktiv momentning tao-sir yo‘nalishi xam teskarisiga o‘zgaradi. Bu moment qirqish, qisish, ishqalanish va shu kabi jarayonlarida xosil bo‘ladi. Dvigatel yoki ishchi organining mexanik quvvatlari aylanma va ilgarilama harakatlar uchun quyidagi ifodalardan aniqlanadi Pm = M , yoki Pm = F , bu yerda M-moment, Nm; - burchak tezligi, rad/s; F-kuch,N; - chiziqli tezlik, m/s. Burchak tezligini (rad/s) maplum aylanish chastotasi n (ayl/min) orqali aniqlash uchun, quyidagi bolanishdan foydalaniladi =(2 / 60) n = ( / 30) n 0, 1 n, shuningdek maplum orqali n ni aniqlash uchun - bolanish n = (60 / 2) 9, 95 Dinamik moment mexanizmning harakatdagi massalari tufayli yiilgan kinetik energiyani aniqlaydi. Aylanayotgan massalarning, elektr yuritmani tezlanishi natijasida olayotgan yoki uning to‘xtatilishi natijasida berayotgan quvvati Pdin = dA/dt = J (d/dt) Ifodani bo‘lish orqali, dinamik moment uchun ifoda olinadi Mdin = Pdin/ = J(d/dt) Dinamik moment, elektr yuritma harakatini tezlashishi yoki sekinlashishi natijasida xosil bo‘ladi va taosir qiladi. Burchak tezligining o‘zgarishi xam shu moment xisobiga amalga oshiriladi. Elektr yuritma mexanik qismining strukturaviy sxemasi. Elektr yuritma ishlab chiqarayotgan mexanik energiya, ishchi mashina va mexanizmlarning turli ijro organlariga uzatiladi (konveyer yoki transorter lentasi, tokarlik dastgoxining valiki, lift kabinasi, radioteleskop antennasi va boshqalar) va zarur bo‘lganda esa ijro organini ish rejimga qo‘yiladigan texnologik talablarga muvofiq ravishda rostlanadi. Olingan energiya xisobiga ijro organi, kerakli mexanik xarakatni amalga oshiradi, shu bilan birga ishlab chiqarish va texnologik operatsiyalarni bajarishni taominlaydi; yuklarni tashish, detallarni qayta ishlash, suyuqlik yoki gazlarni uzatish, samoviy jismlarni kuzatish va boshqalar. Har qanday elektr yuritmaning (EYu) asosiy elementi elektr dvigateli (ED) xisoblanadi, u elektr energiyani (EE) mexanik energiyaga (ME) o‘zgartirishni taominlaydi. ED va ijro organining (IO) harakatlarini moslashtirish uchun mexanik uzatuvchi qurilma (MUQ) xizmat qiladi, u dvigatel xosil qilayotgan mexanik energiyani ko‘rinishini va ko‘rsatkichlarini o‘zgartiradi. ED ni harakatlanuvchi qismi (rotor), MUQ va IO elektr yuritmaning mexanik qismini tashkil qiladi. 3.4 -rasm. Elektr yuritmaning tuzilish (struktura) sxemasi Baozi xollarda MUQ ishlatilmaydi va bunda ED to‘ridan – to‘ri IO bilan biriktiriladi. Dvigatel o‘ziga kerakli energiyani elektr energiya manbaidan (EEM) elektr o‘zgartiruvchi qurilma (EO‘Q) orqali oladi. EO‘Qning vazifasi qilib, IO ning mexanik xarakatini boshqarish uchun ED ga EEM dan kelayotgan elektr energiyani ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish va rostlash belgilangan. Energiyaning o‘zgarish jarayonini boshqarish boshqaruvchi qurilma (BQ) yordamida amalga oshiriladi, u topshiriq signali Ut funksiyasida bo‘lgan boshqarish signalini Ub va energiyaning o‘zgarish jarayoni, ED yoki IO ning mexanik harakatini xaqiqiy ko‘rsatkichlari ‘aqidagi maplumotlarni o‘z ichiga olgan qo‘shimcha signallarni xosil qiladi. Bu signallardan foydalanish (4.4- rasmda ular shtrix chiziqlar bilan ko‘rsatilgan) ED va IO lar harakatining kerakli xarakteristikalarini olish, ishchi mexanizmlarini maqbul (optimal) ish rejimga erishish, elektr yuritmani ishlashida ‘imoya va blokirovkalarni taominlash imkoniyatini yaratadi. Bu signallar tegishli datchiklar tomonidan ishlab chiqariladi. O‘zgartiruvchi va boshqaruvchi qurilmalar boshqarish tizimini (BT) tashkil qiladi, bu tizim o‘z navbatida dvigatel chulamlari bilan birgalikda yuritmaning elektr qismini tuzadi. Quyida ijro organlari va elektr yuritma tarkibiy qismlarining eng keng tarqalgan namunalari keltirilgan: 1.Ijro organi Tokarlik dastgoxining shpindeli; randalash dastgoxining harakatlanuvchi stoli; konveyer tasmasi(zanjiri); ekskavator kovshi; ko‘targich kabinasi; nasos parraklari; prokat stanining valiklari; dastgox uzatish mexanizmining harakatlanuvchi vinti, kran siljish mexanizmining aravachasi; ko‘tarish chiirining ilmoi. 2.Elektr dvigateli Turli qo‘zgatishli o‘zgarmas tok dvigateli; faza yoki qisqa tutashuv rotorli asinxron dvigatel; sinxron dvigatel; chiziqli o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tok dvigatellari; ventilli dvigatel; odimlovchi dvigatel; yumalovchi va to‘lqin rotorli dvigatellar; reduktorli dvigatellar. 3.Mexanik uzatish qurilmasi - Silindrli va chervyakli reduktorlar; planetar uzatma, vintgayka uzatmasi, to‘lqinli uzatma; krivoship-shatun uzatmasi; zanjirli va qayishli (tasmali) uzatma; reykali uzatma. 4.O‘zgartiruvchi qurilma Boshqariladigan to‘rilagich; o‘zgaruvchan tok kuchlanishi va chastotasini o‘zgartkichlari; kuchlanishni impulps o‘zgartkichi; invertorlar 5.Boshqarish qurilmasi Knopka, boshqarish kaliti; rostlagich(regulyator); boshqaruvchi xisoblash mashinasi; rele; kontaktorlar; kuchaytirgich; logik elementlar; faza detektori. 6.Elektr energiya manbai Sanoat chastotasidagi bir fazali yoki uch fazali o‘zgaruvchan tok tarmoi; o‘zgarmas tokning sex tarmoi; akkumulyator batareyasi; dizel- generator qurilmasi; quyosh batareyasi. Mexanik xarakteristiklar xaqida tushunchalar. Umumiy xolda elektr yuritmaning ‘arakati ikki rejimda ro’y berishi mumkin: turun, bunda ‘arakat tezligi o’zgarmasdir (yoki xususiy xolda nolga tengdir) va o’tkinch (dinamik), bu rejim tezlikni o’zgarishi bilan xarakterlanadi. Turun aylanma xarakatning sharti dvigatel momentini keltirilgan yuklama (qarshilik) momentiga tengligidir, ya’ni M = Ms. Bu shartning bajarilishini tekshirish odatda dvigatel va ijro organining mexanik xarakteristikalari asosida grafik ravishda amalga oshiriladi. Ushbu xarakteristikalarni, shuningdek yuritmani to’ri loyixalash va tejamli ishlatish uchun xam o’rganish zarur. Dvigatelni mexanik xarakteristikasi deb, uning burchak tezligini xosil qilinayotgan moment (M) bilan bolanishiga aytiladi. Dvigatellarning tabiiy va sunoiy xarakteristikalari farqlanadi. Dvigatelning tabiiy xarakteristikasi, uning asosiy ulash sxemasiga, manba kuchlanishining nominal ko’rsatkichlariga mos keladi va xar bir dvigatel uchun yagona bo’ladi. 5.1-rasmda keng tarqalgan aylanma ‘arakatli dvigatellarning tabiiy xarakteristikalari ko’rsatilgan:1-mustaqil qo’zatishli o’zgarmas tok dvigatelini; 2-ketma-ket qo’zatishli o’zgarmas tok dvigatelini; 3-asinxron dvigatelni; 4-sinxron dvigatelni. Tabiiy xarakteristikada dvigatelning koordinatalari n va Mn bo’lgan nominal (pasport) rejimi nuqtasi etadi. Sun’iy xarakteristikalar dvigatel uchun manba kuchlanishini ko’rsatkichlari o’zgarganda yoki dvigatel cho’lamlari zanjiriga qo’shimcha elementlar (rezistor, reaktor va kondensatorlar) kiritilganda, shuningdek dvigatel maxsus sxemalar bo’yicha ulanganda xosil qilinadi. Bu xarakteristikalar, dvigatellarni ravon ishga tushirish va to’xtatish, turun rejimda esa xar - xil tezliklarni olish uchun yaratiladi. a) b) 3.5 -rasm. Dvigatellarning tabiiy mexanik xarakteristikalari Dvigatel mexanik xarakteristikalarni aniqlovchi asosiy kattaliklar quyidagilardir: 1) dvigatel vali qo’zgalmas xolatidagi ( = 0) xosil bo’ladigan boshlanich yoki ishga tushiruvchi moment Mit (yoki qisqa tutashuv momenti Mqt); 2) dvigatel xosil qilish mumkin bo’lgan eng katta moment (maksimal - Mmax); sinxron va asinxron dvigatellarda u nominal qiymatining 1,6 3,5 barobari bilan chegaralangan; o’zgarmas tok dvigatellarida u nazariy jixatdan cheklanmagan xolda, amalda esa tokning kommutatsiya qilish shartlari bo’yicha nominalning 2 8 barobar qiymatlari bilan chegaralanadi. Asinxron dvigatelni ishga tushirish davomidagi maksimal moment - kritik Mkr (yoki adarma) moment xam deyiladi. 3) dvigatel ideal xolatda, (yaoni uning valida statik momentni to’la yo’qligi va elektromagnit momenti esa nolga tengligidagi), xosil qiluvchi ideal salt yurish tezligi, o asinxron va sinxron dvigatellarda ushbu tezlik sinxron tezlik deb ataladi. Ishchi mexanizmining mexanik xarakteristikasi deb tezlikni qarshilik momenti bilan bolanishga aytiladi va u =f (Mc) funksiyasi ko’rinishida bo’ladi. Bapzi ishchi mexanizmlarning mexanik xarakteristikalari 5.2-rasmda ko’rsatilgan. Xarakteristikalar burchak tezligining to’ri (musbat)va teskari (manfiy) aylanish yo’nalishlari uchun berilgan. 5.2, a- rasmdagi xarakteristika, aktiv statik momentiga ega bo’lgan mexanizmga (masalan, yuk ko’tarish kranining ijro organi) tegishlidir. Bunda, Ms ning qiymati tezlikka boliq bo’lmaydi (Ms= const), u faqat ilgakka osilgan yuk oirligi va barabanning radiusiga boliq bo’ladi. 5.2, b, v-rasmlardagi xarakteristikalar reaktiv statik momentga ega mexanizmlarga tegishlidir, chunki bunda tezlik yo’nalishi o’zgarishi bilan moment yo’nalishi xam o’zgaradi. 5.2, b-rasmdagi xarakteristikaga ‘arakatidagi qarshilik ishqalanish kuchlari orqali xosil qilinadigan mexanizmlar ega bo’ladi. SHuning uchun buni quruq ishqalanish xarakteristikasi xam deb ataladi. Bunday xarakteristikalarga dastgoxlarning uzatish mexanizmlari, gorizontal konveyer, trasporterlar va ko’tarish kranlarining siljish mexanizmlari ega bo’ladi. a) b) v) 3.6 -rasm. Ishchi mexanizmlarning mexanik xarakteristikalari 3.6, v- rasmdagi 1 xarakteristika ventilyator, markazdan qochuvchi kuchga asoslangan nasos kabi parrakli mexanizmlarga tegishlidir. Bunda qarshilik momenti tezlikning kvadratiga proporsional bo’ladi. Bu xarakteristikalar ko’pincha ventilyator xarakteristikalar xam deyiladi. 3.6, v-rasmdagi 2 xarakteristikada, Ms ning qiymati tezlikka teskari proporsional ravishda o’zgaradi, ish mexanizmi validagi quvvat esa o’zgarmas, yaoni Rs = const bo’ladi. Bunday, giperbolik xarakterga ega bo’lgan xarakteristikalar tokarlik va frezerlik dastgoxlarining bosh ‘arakat mexanizmlariga, turli o’rash (kalavalash) uskunalariga tegishlidir. Keltirilgan dvigatel va ishchi mexanizmlarining mexanik xarakteristikalarida tezlikni momentlar o’zgarishiga nisbatan o’zgarish darajasi turlichadir. Bu o’zgarishni xarakterlovchi kattalik mexanik xarakteristikaning bikrligi deyiladi: =dM/d=M/ s=dMc/d bunda, va s - dvigatel va ishchi mexanizm xarakteristikalarining bikrligi. Xarakteristikalar bikrlik darajasiga qarab uch turga bo’linadi: 1) absolyut bikr mexanik xarakteristika, bunda dvigatelni burchak tezligi aylantirish momenti o’zgarishi bilan o’zgarmas xolda qoladi. Bunday(5.1,b-rasm, 4) xarakteristikaga sinxron dvigatel ega bo’ladi, uning bikrligi = dir. 2) bikr mexanik xarakteristika, bunda burchak tezligi aylantirish momenti o’zgarishi bilan kam o’zgaradi (5.1, b-rasmdagi 3 xarakteristika o2 - a oraliida va 5.1, a-rasmdagi 1 xarakteristika). Bu xarakteristikalarning bikrligi manfiydir, yaoni < 0. 3) yumshoq mexanik xarakteristika, bunda burchak tezligi aylantirish momenti o’zgarishi bilan ko’p darajada o’zgaradi (5.1, a- rasmdagi 2 xarakteristika). Elektr yuritma nazariyasida mexanik xarakteristika tushunchasi bilan birgalikda, elektromexanik xarakteristika tushunchasi xam keng foydalaniladi, bu elektr yuritma tezligini elektr dvigatel toki bilan bolanishidir, ya’ni (I). Elektr yuritmaning turg‘un harakati. Elektr yuritmaning turg’un ish rejimi dvigatel va ishchi mexanizmining momentlari va burchak tezliklarini tengligi bilan xarakterlanadi. Bu rejimni aniqlash maqsadida dvigatel va ishchi mexanizmining mexanik xarakteristikalari , M tekisligining bir kvadrantida tasvirlanadi (5.3-rasm). Xarakteristikalarning kesishish nuqtasi Mt, t turun rejimni aniqlaydi. SHunday qilib, misol uchun, ventilyatorni (2 xarakteristika) aylantiruvchi asinxron dvigatel (1 xarakteristika) bilan turun ‘arakati "a" nuqtada bo’ladi. Rasmdan, yana shuni ko’rish mumkinki, EYU ni ishga tushirish va tezlashtirish uchun dvigatelning boshlanich ishga tushirish momenti Mit xar doim boshlanich yuklama momentidan Msb katta bo’lishi kerak. Turun ‘arakatni to’la taxlil qilish uchun, bu ‘arakatning barqarorligini xam aniqlash zarur.SHunday turun ‘arakat barqaror bo’ladiki, u qandaydir tashqi taosir natijasida turun rejimdan chiqarilsada, bu taosir yo’qolgandan so’ng, shu rejimga yana qayta oladi. Qolgan 0 т xollarda ‘arakat barqarormas bo’ladi. Мсб Мт Мит М 3.7-rasm. Turg’un xarakat ko’rsatkichlarini aniqlash Tezlikni kamayishida, AD momentining pasayishi natijasida dinamik moment manfiy bo’ladi va tezlikni kamayish jarayoni davom etadi. SHunday qilib, t2 tezlik bilan aniqlanadigan 2 chi nuqtada elektr yuritmaning turun ‘arakatini barqarormasligi xaqidagi xulosani qilish mumkindir.O’tkazilgan taxlil shuni aniqlaydiki, turun ‘arakatni barqarorligining zaruriy va etarli sharti qilib tezlikni oshishi va bundan xosil bo’ladigan dinamik momentni ishoralarining qarama-qarshiligini olish mumkin, yaoni Mdin/ < 0 Xarakatning barqarorligi yoki barqarormasligini dvigatel va ishchi mexanizmlarining mexanik xarakteristikalarini bikrligi orqali xam aniqlash mumkin. Bunda EYU ni barqaror ishlash sharti quyidagi ko’rinishda bo’ladi - s < 0 yoki < s Dinamik momentning o’zgarmas qiymatida elektr yuritmada kechadigan noturg’un xarakat. EYUning turg’unmas harakati, dvigatel va yuklama momentlari bir - biridan farqlanganda, yaoni M Ms bo‘lganda ro‘y beradi. Bu xolda dinamik moment nolga tenglashmaydi va harakat tezligining ortishi yoki kamayishi sodir bo‘ladi. EYu dagi turg’unmas harakatni o‘ziga xos ko‘rinishlari - bu dvigatelni ishga tushirish, to‘xtatish va teskari aylantirish, shuningdek uni bir tezlik qiymatidan boshqasiga o‘tishidir (tezlikni rostlash). Turg’unmas harakat, EYu ning biror - bir ko‘rsatkichli turg’un rejimidan boshqa ko‘rsatkichli turg’un rejimiga o‘tishiga mos tushadi. Shu sababli, turunmas harakat o‘tish jarayoni yoki o‘tkinch rejim xam deb ataladi. Turunmas harakatni ko‘rib chiqishdan asosiy maqsad, EYu dagi mexanik o‘zgaruvchilar (koordinatalar) - dvigatel momenti, tezligi va valining burilish burchagini vaqt bilan bolanishini topishdir, yaoni M(t), (t) va (t). Bu bolanishlar harakat tenglamasini yechish orqali olinadi. Umumiy xolda, dvigatel va ishchi mexanizmining momentini, bapzida esa inersiya momenti xam vaqt, tezlik va o‘rin joyining funksiyasi bo‘lishi mumkin. O‘tish jarayonlarini mumkin bo‘lgan xar xil ko‘rinishlaridan, EYu larda ko‘p uchrab turadigan, yaoni dvigatel va ishchi mexanizm-ning momentini, shuning uchun dinamik momentni xam tezlik funksiyasi bo‘lgan xolatini ko‘rib chiqamiz. Bunday o‘tish jarayonlarini shartli ravishda uch guruxga ajratish mumkin: o‘zgarmas dinamik momentdagi, tezlikka nisbatan chiziqli bolanishdagi dinamik momentdagi va ixtiyoriy dinamik momentdagi. Bir massali sistemaning o‘zgarmas va noldan farq qiluvchi dinamik momentdagi turunmas harakatni ko‘rib chiqamiz. Bu harakat shunday xolda yuzaga keladiki, bunda dvigatel va ish mexanizmning mexanik xarakteristikalari bir-biriga parallel bo‘ladi, (misol uchun, 5.4,arasmda ko‘rsatilgandek vertikal bo‘ylab o‘tkazilganda). EYu koordinatalarini vaqt bo‘yicha o‘zgarishning qidirilayotgan bolanishlari asosiy harakat tenglamasini yechish (integrallash) yo‘li orqali topiladi. Ko‘rib chiqilayotgan xolda u, bo‘linadigan o‘zgaruvchilarli differensial tenglamalar sinfiga tegishli bo‘ladi: d = [(M - Ms)/J] dt Bundan, M=Ms=const ekanligini xisobga olgan xolda, topamiz = [(M - Ms) / J] t + C 3.8-rasm. Dvigatel va ijro organining momentlari o‘zgarmas bo‘lgandagi o‘tish jarayonlari. Integrallash doimiysi S quyidagi boshlanich shartlardan aniqlanadi: t=0 bo‘lganda = b, shuning uchun bu yerda S = b. Shuning uchun =[(M - Mc) / J] t + b, bundan ko‘rish mumkinki, Mdin=M - Mc= const bo‘lganda, tezlik vaqtning chiziqli funksiyasidir. U, M - Mc>0 bo‘lganda oshib boradi va M - Mc<0 da esa kamayadi. 5.4,b rasmda (t) tezlikni M -Mc >0 bo‘lgandagi o‘zgarish jarayoni ko‘rsatilgan. O‘tish jarayonining davomiyligi tuj, yaoni tezlikni boshlanich b dan oxirgi ox qiymatigacha o‘zgarish vaqtini dan, t=tuj va =ox larni almashtirib qo‘yish yo‘li bilan topamiz tuj=J (-b) / (M - Ms) Statik va dinamik tavsiflarni hisoblash usullari Dvigatel va ishchi mexanizmining momentlari turlicha, shu jumladan tezlik, vaqt yoki joy o‘rnining nochiziqli funksiyasi bo‘lgan xolatlar uchun tegishlidir. Qidirilayotgan (t) va M(t) bolanishlarni aniqlashdagi asosiy qiyinchilik harakat tenglamasini integrallash bilan boliq bo‘lib, bunda u mumkin bo‘lgan variantlarni juda ko‘pligi sababli, yagona universal yechim usuliga ega emasdir. Talab qilinayotgan aniqlik va dastlabki berilgan boshlanich qiymatlarga ko‘ra, o‘tish jarayonining xarakteristikalari quyida keltirilgan usullardan biri orqali topiladi. Dvigatel va ish mexanizmining nochiziqli mexanik xarakteristikalarini chiziqlashtirish. Bu usul mexanik xarakteristikani yoki uning bapzi qismlarini to‘ri chiziqli bolanishga ega bo‘lgan ko‘rinishga keltirishga asoslangan. Bu xolatda, o‘tish jarayonlarining egri chiziqlarini qurish uchun yoki uning davomiyligini xisoblash uchun formulalardan foydalanish mumkin. Agar mexanik xarakteristika to‘ri chiziqning bir necha bo‘laklari orqali approksimatsiya qilingan bo‘lsa, unda o‘tish jarayoni bu bo‘laklar bo‘yicha aloxida quriladi va o‘zgaruvchilarning oldingi bo‘lakdagi oxirgi qiymati keyingi bo‘lakdagi boshlanich qiymat xisoblanadi. Harakat tenglamasini aniq integrallash. Bu usulni, dvigatel va ishchi mexanizmining momentlari analitik (formula ko‘rinishida) xolda tezlik, vaqt yoki joy o‘rnini funksiyasi sifatida berilsa, ishlatish mumkin. (t) va M(t) bolanishlarini aniqlash, bu funksiyalarni (2.14) tenglamaga qo‘yish va nazariy jixatdan aniq bo‘lgan uning yechimini topish orqali amalga oshiriladi. Harakat tenglamasini raqamli integrallash usullari. Ko‘p uchraydigan xollarda, yaoni dvigatel va ishchi mexanizmini xarakteristikasi grafik tarzda yoki jadval ko‘rinishida berilgan bo‘lsa, unda differensial tenglamalarni (harakat tenglamasi xam bu turga kiradi) integrallashni chiziqli usullaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu usullarning eng soddasi Eyler usuli bo‘lib, bunda tenglamadagi differensial o‘zgaruvchilar ularning ortirmasi bilan almashtiriladi, natijada bu tenglama quyidagi ko‘rinishda yozilishi mumkin t = J / (M - Mc) Bu tenglamadan foydalanish uchun, tezlik ko‘rsatilgan o‘q bir necha bo‘laklarga bo‘linadi, bunda AD va yuklama (ventilyator) momenti o‘zgarmas deb qabul qilinadi. So‘ngra, xisoblashda qulaylik yaratish uchun, 5.1 jadval tuziladi: 5.1 jadval: I i=i-1+ 1 Mi Mc1 t1 ti=ti-1+ti 1 2 3 4 5 6 1 1=1 M1 Mc1 t1 t1=t1 2 2=1++2 M2 Mc2 t2 t2=t1+t2 ... ... ... ... ... ... 1 i=i-1+ +i Mi Mci ti ti=ti-1+ti (t) bolanishni xisoblash tartibi quyidagilardan iboratdir. Xar qaysi i-chi intervaldagi i tezlik uchun, 5.5, a-rasmdagi xarakteristikadan ushbu intervaldagi dvigatel Mi (3 ustun) va yuklama Msi (4 ustun) o‘rtacha momentlari aniqlanadi. So‘ngra ifoda orqali ti xisoblanadi (5 ustun). Xisoblashni oxirgi bosqichida tezlikni i (2 ustun) va vaqtni ti (6 ustun) shu pay- tdagi qiymatlari, ularning oshishlari va oldingi bulakdagi qiymatlarining yiindisi sifatida aniqlanadi va qidirilayotgan (t) bolanish quriladi (5.5, b rasm). Ko‘rib chiqilgan raqamli usulning afzalligi uning soddaligi va yaqqolligidadir, uning kerakli aniqligini esa tezlikni intervallari qiymatini tanlash xisobga olish mumkin. O‘tish jarayonini qurishning grafo-analitik usullari. Bu usullar, mexanik xarakteristikalar grafik xolda berilganda ishlatiladi. EYu nazariyasida bunday usullarning bir necha turlari yaratilgan (misol uchun, yuza va proporsiyalar usullari), ularning asosida xam harakat tenglamasini yechish yetadi. 3.9 -rasm. O‘tish jarayonlarining egri chiziqlarini qurishda raqamli usuldan foydalanish: a mexanik xarakteristikalar; b - o‘tish jarayonining egri chiziqlari Xulosa qilib aytish mumkinki, bu ko‘rinishdagi o‘tish jarayonlarini xisoblashda xisoblash mashinalarini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Nazorat uchun savollar: 1) EYuning turunmas xarakati qanday aniqlanadi? 2) Turunmas xarakatni ko‘rib chiqishning asosiy maqsadi nima? 3) O‘zgarmas momentdagi EYuning turunmas xarakati qanday bolanish bilan xarakterlanadi? 4) Tezlikka nisbatan chiziqli momentdagi turunmas xarakat qaysi qonun asosida amalga oshadi? 5) Elektromexanik vaqt doimiysi nima va u qanday aniqlanadi? 6) Umumiy xolda o‘tish jarayonning vaqti qanday aniqlanadi? 7) Ixtiyoriy momentdagi turunmas xarakatni aniqlash uchun qanday usullardan foydalaniladi? 8) Xarakat tenglamasini raqamli integrallash usulining material maonosi nimada va undan qanday foydalaniladi? 9) Umumiy xolatda xarakat, qarshilik va inersiya momentlari qanday funksiyasi bo‘lishi mumkin? kattaliklarning 10) Eyler usulida qo‘llaniladigan xarakat tenglamasi ko‘rinishini yozing? 2 - modul. O‘zgarmas tok elektr yuritmalarning elektr mexanik xususiyatlari. Elektr yuritmaning rostlanuvchi koordinatlari. Ma’ruza № 4 Mavzu: Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning elektr mexanik xususiyatlari. Reja: 4.1. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning struktura sxemasi va tenglamasi. 4.2. Tabiiy va sun’iy elektr mexanik va mexanik tavsiflari. 4.3. Motorning ish rejimlari. Ularni taxlil qilish va parametrlarini hisoblash. Tayanch so‘z va iboralar MQ O‘TD ning ulanish sxemasi, dvigatelni statik xarakteristikalari, asosiy tenglamalar, dvigatel va generator rejimlari, generator rejimlarini turlari, salt yurish, qisqa tutashuv, rekuperativ teskari ulanishli va dinamik to‘xtatish. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning struktura sxemasi va tenglamasi. Mustaqil qo‘zgatishli o‘zgarmas tok dvigatelini (MQ O‘TD) asosiy ulanish sxemasi 6.1, a-rasmda keltirilgan.Bu rasmda quyidagi belgilashlar qabul qilingan: I va Ik - yakorp va qo‘zgatish cho‘lamining (QCh) toklari, A; Ye – yakor e.yu.k., V; va M - dvigatelning burchak tezligi, rad/s va momenti, Nm; Rya= Ryach+Rk+Rko+Rchk-yakor zanjirining qarshiligi, u yakor Ryach, qo‘shimcha qutblar Rk, qoplovchi Rkch cho‘lamlar va cho‘tkali kontaktning Rchk qarshiliklaridan iborat, Om; Rkch - qo‘zgatish cho‘lamining qarshiligi, Om; Lya va Lkch yakor va qo‘zgatish cho‘lamlarining induktiv qarshiliklari, Gn. 4.1-rasm.Mustaqil qo‘zgatishli O‘TD ning ulash sxemasi (a) va xarakteristikalari (b) Sxemada yakor va qo‘zgatish cho‘lamlari zanjirlaridagi qo‘shimcha qarshiliklar ( Ryak va Rkk), shuningdek kuchlanishlari mos ravishda U va Uk bo‘lgan yakor va qo‘zatish cho‘lamlarining aloxida quvvat manbalari ‘am ko‘rsatilgan. Tabiiy va sun’iy elektr mexanik va mexanik tavsiflari. Dvigatelning statik xarakteristikalari uchun tenglamalarni chiqarish quyidagi farazlar orqali amalga oshiriladi: yakor reaksiyasi xisobga olinmaydi; dvigatel validagi moment elektromagnit momentga tengdir. Kuchlanishlar tenglamasi, yakor e.yu.k. va dvigatel momenti uchun ifodalar quyidagi ko‘rinishda yoziladi: U=E+IR, E = k , M= k F J, bunda R=Rya+Ryak - yakorp zanjirining to‘la qarshiligi, Om; F-O‘TD ning magnit oqimi, Vb; k = rN/(2a)-dvigatelning konstruktiv koeffitsiyenti; r - juft qutblar soni; N - yakor cho‘lamidagi aktiv o‘tkazgichlar soni; a - yakor cho‘lamidagi parallel shoxobchalar soni. Agar tenglamaga E ning qiymatini quyib, uni aylanish tezligiga nisbatan yechilsa, O‘TD ning elektromexanik xarakteristikasini (I) aniqlaydigan formula xosil bo‘ladi, ya’ni =(U-IR)/( k F) MQ O‘TDni mexanik xarakteristikasining (M) formulasidan foydalanilgan xolda =U/ k F - M R / (k F)2 O‘TD ning elektromexanik va mexanik xarakteristikalariga binoan, tezlik tok va momentga nisbatan chiziqli bolanishda bo‘ladi. Yuqoridagi tenglamalarni quyidagi soddalashtirilgan yozuv formasida xam ko‘rsatish mumkin = o - , bunda, o - ideal salt yurish tezligi: o=U/ (k F) - tezlikni ideal salt yurish tezligiga nisbatan pasayishi; =IR/( kF)=M R/(kF)2 6.1, b-rasmda O‘TD ning elektromexanik xarakteristikalari manba kuchlanishining U qarama - qarshi qutblanganligi uchun ko‘rsatilgan. Xuddi shu rasmda, kuchlanish U=0 bo‘lgandagi, dvigatel xarakteristikalari xam ko‘rsatilgan. Bu xarakteristikalar tenglamasi U=0 da xosil qilinadi =-I R/( k F); = - M R / (k F)2 Shunday xarakteristikaga ega bo‘lgan O‘TD ning sxemasi 6.2-rasmda ko‘rsatilgan, bu sxema dinamik to‘xtatish yoki tarmoqqa boliqmas ulanishdagi generator sxemasi deyiladi. MQ O‘TD ning sunoiy xarakteristikalarini xosil qilishning asosiy usullarni aniqlash imkonini beradi: yakor zanjiridagi qo‘shimcha rezistor Ryak qarshiligini, magnit oqimini F va yakor zanjiriga berilayotgan kuchlanishni U o‘zgartirish. Motorning ish rejimlari. Ularni taxlil qilish va parametrlarini hisoblash. Elektr dvigatellarining energetik rejimlarini ikki o‘zgaruvchan kattaliklarining yo‘nalishlariga qarab aniqlash mumkin: elektrik - e.yu.k Ye va tok I yoki mexanik -moment M va tezlik . Tezlik va moment bir xil yo‘nalganda, tok va e.yu.k esa bir biriga teskari bo‘lganda dvigatel rejimi, shuningdek tezlik va momentni yo‘nalishlari qarama-qarshi, tok va e.yu.k. ning yo‘nalishlari esa bir xil bo‘l-ganda - generator rejimlari farqlanadi. Generator va dvigatel rejimlari orasida esa salt yurish va qisqa tutashuv rejimlari chegaraviy rejimlar xisoblanadi, bunda salt yurishda tok va moment, qisqa tutashuvda esa - e.yu.k.va tezlik nolga teng bo‘ladi. Dvigatel xarakteristikalarining turli qismlaridagi ish rejimlarini ko‘rib chiqamiz: 4.2-rasm. MQ O‘TDning dinamik to‘xtatish sxemasi Salt yurish rejimi ( xarakteristikaning A nuqtasi). Dvigatel na elektr tarmoidan ( qo‘zatishidagi elektr energiyadan tashqari, I=0; E=U= kF0) va na valdan (M=0, =0) energiya oladi (6.3, a-rasm). Dvigatel rejimi - xarakteristikaning 0<<0 diapazondagi I bo‘lagi, yaoni birinchi kvadrantdagi qismi, bunda va M yo‘nalishi bo‘yicha mos tushadi. Bu rejimda ¦Ye¦<¦U¦, tok I=(U-E)/R kuchlanish U bilan yo‘nalish bo‘yicha mos va aksincha e.yu.k bilan mos tushmaydi, elektr energiya EE (6.3, b-rasm) tarmoqdan berilgan bo‘lib, mexanik energiya ME esa dvigatel validan ijro organiga uzatiladi. Tarmoq bilan parallel ishlovchi generator rejimi yoki tarmoqqa energiyani rekuperatsiya qilish orqali to‘xtatish (rekuperativ to‘xtatish)-xarakteristikaning 2 bo‘lagi (6.1, b-rasm).Bu bulakda >o, shuning uchun e.yu.k. manba kuchlanishidan katta bo‘lib, tok va moment esa o‘zlarining yo‘nalishlarini teskarisiga o‘zgartiradi. Dvigatel, ishchi mashinadan mexanik energiyani olib, uni elektr energiya ko‘rinishida tarmoqqa beradi (rekuperatsiya qiladi, 6.3, v-rasm). Qisqa tutashuv rejimi =0 va E=0 bo‘lganda vujudga keladi.Bu rejimda I=Ikt =U/R, elektr energiya EE (6.3, g-rasm) tarmoqdan olinib, issiqlik ko‘rinishida yakor zanjiridagi rezistorlarda tarqaladi. O‘TD validan mexanik energiya uzatilmaydi, chunki bunda =0. Avtonom (tarmoqqa boliqmas) generator rejimi yoki dinamik to‘xtatish, O‘TD ning yakori tarmoqdan uzilib va uni qo‘shimcha rezistorga ulanganda xosil bo‘ladi. Yakordagi tok e.yu.k.taosiri ostida yopiq zanjirdan o‘tadi va u bilan yo‘nalish bo‘yicha mos tushadi (6.3,e-rasm). 4.3-rasm.MQ O‘TD ning energetik rejimlari. Tarmoq bilan ketma-ket ulangan generator rejimi yoki teskari ulab to‘xtatish – <0 bo‘lganda boshlanadi. Tezlik yo‘nalishining o‘zgarishi xisobiga e.yu.k.xam o‘zining qutblarini o‘zgartiradi. Yakordagi tok, kuchlanish va e.yu.k. bilan yo‘nalish bo‘yicha mos tushadi va ularning birgalikdagi taosiri orqali aniqlanadi, yaoni I=(U +E)/R. Shuning xisobiga, elektr energiya xam tarmoqdan (6.3, d-rasm) va xam dvigatelning o‘zi orqali ishchi mashinaning mexanik energiyasi xisobiga ishlab chiqariladi; u issiqlik ko‘rinishida yakordagi rezistorlarda tarqaladi. Elektr energiya, bunda ishchi mashina validan keluvchi mexanik energiya xisobiga ishlab chiqariladi va yakor zanjiridagi rezistorlarda issiqlik ko‘rinishida tarqaladi. Shunday qilib, bu yerda elektr yuritmani to‘xtatish, MQ O‘TD ni uch ko‘rinishidagi generator rejimlari orqali amalga oshiriladi Nazorat uchun savollar: 1) MQ O‘TD ning asosiy ulanish sxemasi qanday elementlardan iborat bo‘ladi? 2) O‘TD statik xarakteristikalari uchun tenglamalarni yozing va taoriflang 3) O‘TDning energetik rejimlariga nimalar kiradi? 4) Dvigatelni qanday chegaraviy rejimlarini bilasiz? 5) Generator rejimlari qanday xosil qilinadi? 6) Rekuperativ to‘xtatish rejimini taoriflang 7) Teskari ulanishli to‘xtatish rejimi qanday xosil qilinadi? 8) Dinamik to‘xtatishning asosiy xususiyati nimada? 9) Dvigatel rejimi tezlik va moment, tok va e.yu.k. ning yo‘nalishlari qanday bo‘ladi? 10) Generator rejimida tezlik va moment, tok va e.yu.k. ning yo‘nalishlari qanday bo‘ladi? Ma’ruza № 5 Mavzu: Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorni ishga tushirish, tormozlash va revers qilish. Reja: 5.1. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorni ishga tushirish. 5.2. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorni ishga tushirsh va revers qilishda tok va momentni rostlash. Tayanch so‘z va iboralar Rostlashning reostat usuli, reostat xarakteristikalar, reostat usulida tezlikni rostlash va uning ko‘rsatkichlari, o‘zgarmas moment bilan tezlikni rostlash, reostat qiymatlarini aniqlash, reostat yordamida tok va momentni ishga tushirish, to‘xtatish va reverstda rostlash, ishga tushirish diagrammasi, grafo-analitik usul, tezlikni magnit oqimini o‘zgartirish yordamida rostlash va uning asosiy ko‘rsatkichlari, magnit oqimi pasaygandagi elektromexanik va mexanik xarakteristikalar, o‘zgarmas moment bilan tezlikni rostlash. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorni ishga tushirish. Dvigatelni ishga tushirish uchun foydalaniladigan ikki yoki undan ortiq sunoiy xarakteristikalar to‘plami ishga tushirish diagrammasi deyiladi (7.1-rasm). Uni xisoblash va qurishda berilgan ko‘rsatkichlar bo‘lib: ruxsat etilgan tok Ij yoki moment Mj, yuklama toki Is yoki moment Ms; tok (moment)ni o‘zgarish chegaralari yoki sunoiy xarakteristikalar soni m (u ishga tushirish rezistorlarining bosqichlari soniga mos tushadi) xisoblanadi. RЫ2 RЫ1 5.1 - rasm. Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni ishga tushirish diagrammasi Bu diagrammani, Ij, Is va xarakteristikalar soni m=2 ga teng deb berilgandagi qurishning tartibi bilan tanishamiz: 1. Dvigatelni tabiiy xarakteristikasi 1 quriladi (7.1, a-rasm); 2. Abssissasi I1=Ij=(2,0 - 2,5)In yoki M=Mj ga mos vertikal chiziq o‘tkaziladi. 3. a va v nuqtalari orqali koordinatalari (o, 0) va (0, Ij) bo‘lgan sunoiy xarakteristika 3 o‘tkaziladi. Bu xarakteristika yakor zanjiriga ishga tushirish rezistorining ikkala bosqichi Ryak1 , Ryak2 to‘la ulanganiga mos bo‘ladi (4.7, b-rasm). 4. O‘tish toki I2 quyidagi ifoda orqali topiladi I2=(1,1 - 1,2 ) Ic va bu tokka mos vertikal chiziq o‘tkaziladi. 5. Bu chiziqni xarakteristika 3 bilan kesishish s nuqtasidan tok I1 ga teng abssissaga ega bo‘lgan vertikal chiziq bilan d nuqtada kesishadigan gorizontal chiziqni o‘tkazamiz. 6. a va d nuqtalari orqali sunoiy xarakteristika 2 o‘tkaziladi, ye nuqta orqali esa -yana bir, tabiiy xarakteristika 1 bilan f nuqtada kesishuvchi gorizontal chiziq o‘tkazamiz. 7. c, d, e, f nuqtalarning abssissalari I1 va I2 bo‘lgan vertikal chiziqlarga aniq tushirish uchun I2 tokining qiymatini tanlash amalga oshiriladi. Dvigatel xarakteristika 3 bo‘ylab ishga tushiriladi. Tezlik 1 ga teng bo‘lganda va tok I2 qiymatigacha kamayganda, K1 kontakt yordamida Ryak1 yakor zanjirdan chiqariladi va dvigatel xarakteristika 2 ga o‘tib, u bo‘yicha tezlashishni davom ettiradi. Tezlik 2 ga teng bo‘lganda esa, K2 kontakti orqali Ryak2 yakor zanjiridan chiqariladi va dvigatel tabiiy xarakteristika 1 bo‘ylab tezlashadi. 7.1-rasmda ko‘rsatilgan xarakteristikalarni olishni tapminlovchi rezistorlarning qarshiligini xisoblash formulasi orqali amalga oshiriladi. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorni ishga tushirsh va revers qilishda tok va momentni rostlash. Sun’iy reostat xarakteristikalar MQ O‘TD ni o‘tish jarayonlaridagi toki va momentini rostlash (chegaralash) uchun keng qo‘llaniladi, chunki bunda tok va moment O‘TD uchun ruxsat etilishi mumkin bo‘lmagan katta qiymatlarga ega bo‘ladi. Dvigatel ishga tushirishning boshlanich paytda qisqa tutashuv rejimida bo‘ladi (=0, E=0) va uning tabiiy xarakteristika bo‘yicha ishga tushirishdagi qisqa tutashuv toki quyidagi bolanish bilan aniqlanadi: Ikt = U/Rya. Rya ning qiymati juda kichikligi uchun (bir Om ning bo‘laklari yoki bir ikki Om lar), Ikt=(10 - 50)In ga teng bo‘ladi, xolbuki, O‘TD uchun ruxsat etilgan tok Ij=(2,0 - 2,5)In bilan chegaralangan. Shunday qilib, O‘TD ni ishga tushirishda tokni (shu bilan birgalikda momentni xam) chegaralash zarurligi paydo bo‘ladi, bu yakor zanjiriga qo‘shimcha ishga tushirish rezistorlarini kiritish orqali amalga oshiriladi. Bunday zaruriyat MQ O‘TDni reversi va to‘xtatishida xam vujudga keladi. Ishga tushirish paytdagi tok va momentni chegaralash uchun eng oddiy xollarda yagona sunoiy xarakteristikadan foydalaniladi (7.2-rasm). O‘TD ni ishga tushirish tartibi bu xolda quyidagicha bo‘ladi: boshida dvigatel, yakor zanjiridagi qo‘shimcha rezistor Ryak1 bilan 1 xarakteristikada ishlay boshlaydi. So‘ngra, tezlik 1ga teng bo‘lganda rezistor Ryak1 zanjirdan chiqariladi va O‘TD o‘zining 2 tabiiy xarakteristikasiga o‘tadi. Rezistor Ryak ning qarshiligi ishga tushishning boshlanich paytdagi ruxsat etilgan tokni tapminlash shartiga ko‘ra tanlanadi Ryak=(U/Ij)-Rya bunda Ij - joiz (ruxsat etilgan) tok. Ko‘p xollarda, O‘TD ni ishga tushirish uchun bir emas, bir necha sunoiy xarakteristikalar ishlatiladi. Ularning soni EYu ning yuklama momentiga va o‘tish jarayonlarini ravonligiga qo‘yilgan talablarga boliq bo‘ladi. Dinamik to‘xtatish yakorni tarmoqdan uzish va tormozlovchi Rdt rezistorga ulash orqali amalga oshiriladi. Dvigatel, dinamik to‘xtatish xarakteristikasi 3 ga o‘tadi (4.2-rasm) va u bo‘yicha to‘xtatish xosil qiladi. Rezistor Rdt (Ryak2) qarshiligi dinamik to‘xtatish rejimining boshlanich paytdagi ruxsat etilgan tok bilan aniqlanadi. Bu paytda =o, shuning uchun E=U, Rdt qarshilik quyidagicha topiladi Rdt=(Ye/Ij)-Rya(U/Ij)-Rya 5.2 -rasm. Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni o‘tish rejimlaridagi toki va momentini yakor zanjiridagi rezistorlar yordamida chegaralash Revers yoki teskari ulanishli to‘xtatish O‘TD yakoridagi kuchlanish qutblarini o‘zgartirish bilan bir vaqtda, yakorga Rtu (Ryak3) rezistorini kiritish yo‘li orqali amalga oshiriladi. Bunda dvigatel xarakteristika 4 ga o‘tadi (7.2 -rasm) va teskari ulanishli to‘xtatish rejimi boshlanadi. Bu rejimda e.yu.k va tarmoq kuchlanishi yo‘nalish bo‘yicha mos tushadi, shuning uchun Rtu rezistori quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: Rtu=[(U+E)/Ij]-Rya=(2U/Ij)-Rya Dvigatel toki va momentini rostlash uchun, bapzida yakor zanjiriga rostlanuvchi rezistor kiritiladi, bu ikki yoki undan ortiq sunoiy xarakteristikalarni xosil qilish imkonini beradi, tok va momentlarni o‘zgarish chegaralarini toraytiradi va shu bilan birga ularni rostlash aniqligini oshiradi. Bu xollarda rezistor mos sondagi bosqichlarga bo‘linadi va bu bosqichlar tezlashishi yoki sekinlashishi davomida ketma-ket yakor zanjiridan chiqariladi yoki unga ulanadi. Qo‘shimcha rezistor bosqichlarining soni m yakordagi tokni o‘zgarish chegaralari bilan bolangan (I1 = Ij va I2) m=lg (I2/I1)/lg (I1 Rya/U) bunda I2 - o‘tish toki. Nazorat uchun savollar 1) Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni qanday ishga tushirish usullarini bilasiz? 2) Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni ishga tushirishda nima uchun tok oshib ketadi? 3) Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni reverslash qanday amalga oshiriladi? 4) Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni tormozlash usullarini izohlang. 5) Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni ishga tushirishda tok qanday chegaralanadi? 6) Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni momehti qanday rostlanadi? Ma’ruza № 6 Mavzu: Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning tezligini yakor zanjiriga qo’shimcha qarshilik ulab rostlash. Reja: 6.1. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning tezligini yakor zanjiriga qo’shimcha qarshilik ulab rostlash. 6.2. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning tezligini magnit oqimini o’zgartirib rostlash. Tayanch so‘z va iboralar Rostlashning reostat usuli, reostat xarakteristikalar, reostat usulida tezlikni rostlash va uning ko‘rsatkichlari, o‘zgarmas moment bilan tezlikni rostlash, reostat qiymatlarini aniqlash, reostat yordamida tok va momentni ishga tushirish, to‘xtatish va reverstda rostlash, ishga tushirish diagrammasi, grafo-analitik usul, tezlikni magnit oqimini o‘zgartirish yordamida rostlash va uning asosiy ko‘rsatkichlari, magnit oqimi pasaygandagi elektromexanik va mexanik xarakteristikalar, o‘zgarmas moment bilan tezlikni rostlash. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning tezligini yakor zanjiriga qo’shimcha qarshilik ulab rostlash. Bu usul, odatda reostat usuli deyiladi va o‘zining amalga oshirilishini soddaligi bilan O‘TDning tezligi, toki va momentini rostlash uchun keng qo‘llaniladi. Salt yurish tezligi o rezistor Ryak qarshiligiga boliq bo‘lmaydi, tezlikning pasayishi ( ) esa, Ryak qancha katta bo‘lsa, shuncha ortadi. Shuning uchun O‘TD ning sunoiy xarakteristikalari, tezlik o‘qidagi ordinatasi o teng bo‘lgan nuqtadan o‘tadigan turli oishdagi to‘ri chiziqlar to‘plamidan iborat bo‘ladi (8.1-rasm). Ryak=0 bo‘lganda qurilgan 1 xarakteristika tabiiy bo‘ladi, 2-4 sun’iy xarakteristikalar esa qarshiliklari mos ravishda Ryak1<Ryak2<Ryak3 bo‘lgan va yakor zanjiriga ulangan rezistor uchun qurilgan. Tezlikni rostlash. Tezlikni rostlash diapazoni uncha katta bo‘lmaydi va odatda 2-3:1 dan ortmaydi. Buning sababi, Ryak ning ortishi bilan xarakteristikalar bikrligini kamayishidir. Tezlikni rostlash yo‘nalishi - tabiiy xarakteristikadan quyiga bo‘ladi. Tezlik rostlash ravonligi Ryak ning o‘zgarish xarakteriga boliq bo‘ladi. Agar bu rezistor qarshiligi bir tekis o‘zgarsa, unda bu usul xam tezlikni ravon o‘zgarishini tapminlaydi. Ammo, odatda ko‘rib chiqilayotgan usul tezlikni bosqichli rostlashni taominlaydi. Tezlikni barqarorligi rostlash diapazonining ortishi bilan kamaya boradi, chunki bunda rostlash xarakteristikalarining bikrligi xam kamayadi. Rostlashni tejamliligi, bu usulni xosil qilish uchun kerakli kapital sarflar va rostlashdagi quvvat yo‘qotishining qiymatini taqqoslash orqali baxolanadi. Qo‘shimcha rezistorlarni sotib olish uchun sarflar uncha katta emas, chunki ular odatda arzon bo‘ladi. Xuddi shu paytning o‘zida esa, quvvat yo‘qotishlar va ularga mos ravishda EYu dagi elektr energiya sarfi va uning qiymati ancha sezilarli bo‘ladi. 6.1-rasm.MQ O‘TD ning reoQuvvat yo‘qotish R, tarmoqdan isteomol qilinastat xarakteristikalari yotgan (R1=U I) va valdagi foydali mexanik (R2=M) quvvatlarning farqi bilan aniqlanadi. R=UI - M =kFo I - kFI = kFo I [(o -)/ o]= R1 bunda = ( - o) / o = /o - tezlikni nisbiy pasayishi. Ifodadan ko‘rinadiki, tezlik ideal salt yurish tezligiga nisbatan ikki marotaba kamaytirilganda, ( = 0,5 va D=2:1) tarmoqdan isteomol qilinayotgan butun quvvat R1ning yarmi dvigateldagi quvvat yo‘qotishni qoplash uchun sarflanadi, yaoni f.i.k. 50% ortmaydi, rostlash diapazonining ortishi bilan esa, u yana xam ko‘p darajada kamayadi. Dvigatelni sunoiy xarakteristikalarida ishlash davridagi, ruxsat etilgan (joiz) yuklamasi uni normadan ortiq qizimasdan turib xosil qilishi mumkin bo‘lgan chegaraviy joiz moment Mj orqali aniqlanadi. Ushbu rostlash usulida magnit oqiminiing o‘zgarmasligi va nominalga tengligi uchun F = Fn va I = In larni quyish, quyidagi ifodani beradi Mj = k Fn In = Mn Bu bog’lanish shuni ko‘rsatadiki, qarab chiqilayotgan tezlikni rostlash usulda MQ O‘TD xar bir sunoiy xarakteristikada, nominalga teng bo‘lgan yuklama momenti bilan qizimasdan ishlashi mumkin. Shuni tapkidlash kerakki, Mj = Mn bilan xarakterlanadigan tezlikni rostlash usuli, EYu nazariyasida "o‘zgarmas moment bilan tezlikni rostlash" nomini olgan. Yakor zanjiridagi rostlovchi rezistorlarni xisoblash. Bunda vazifa quyidagicha qo‘yiladi: O‘TDning texnik ko‘rsatkichlari va uning tabiiy xarakteristikasi aniqlangan (6.2-rasm, 1 chiziq). Tezlikni rostlash shartlariga ko‘ra sunoiy xarakteristikasi xam berilgan (6.2- rasm, 2 chiziq). Yakor zanjiriga ulanganda, berilgan sunoiy xarakteristikani xosil qiluvchi qo‘shimcha rezistor qarshiligini topish kerak. Kesimlar usuli deb nomlangan usuldan foydalanilganda, xisoblash formulasini chiqarish uchun, O‘TD ning berilgan sunoiy xarakteristikada (6.2-rasmga qarang) nominal kuchlanish, tok, moment va magnit oqimi bo‘lgandagi tezlik uchun ifodaga muvofiq quyidagi bolanishni yozamiz: sun=[Un/( k Fn)](1- INR /Un) sun= o (1-R/Rn) bu yerda Rn = Un/In -O‘TDning nominal qarshiligi deyiladigan kattalik, Om. R/Rn= (o - sun)/o= yoki 6.2 -rasm. Rostlovchi rezistorlarni xisobi uchun xarakteristikalar. Ushbu bolanish MQ O‘TD ning muxim xossasini aks ettiradi: nisbiy tezlik pasayishi =/o yakor zanjirining nisbiy aktiv qarshiligiga R/Rn tengdir, proporsiyani xarakteristikalar yordamida grafik yechish qulaydir, buning uchun 6.2-rasmga murojaat qilamiz. Undagi xarakterli nuqtalarni a, b, s, d lar bilan belgilaymiz va o- sun= =as, o= ad larga tengligini qayd qilamiz.Unda R=Rn /o=Rnas/ad; Ryak = Rn bs / ad; Rya = Rn ab/ad; Shunday qilib, Ryak ni topish uchun, xarakteristikalardan vs va ad kesimlarining nominal tok yoki momentdagi uzunliklari aniqlanadi, nominal qarshilik Rn=Un/In xisoblanadi va formuladan foydalaniladi. Ko‘p xollarda yakor qarshiligi Rya qiymatini bilish talab qilinadi. Uni aniqlashda quyidagi usullar ishlatiladi: kataloglar va bildirgi adabiyotlar orqali; dvigatel cho‘tkalari oraliida tajriba o‘tkazish yo‘li bilan to‘ridan - to‘ri o‘lchash orqali va nominal qiymatlar uchun quyidagi yaqinlashtirilgan formula orqali: Rya=0,5Un(1 - )/In=0,5Rn(1 - n) bunda n - dvigatelni nominal f.i.k., yoki tajriba orqali olingan xarakteristikalardan kesimlar usuli orqali topish. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning tezligini magnit oqimini o’zgartirib rostlash. Magnit oqimini o‘zgartirish asosan tezlikni rostlash uchun ishlatiladi. Bu usul, EYu larda, o‘zining amalga oshirishidagi soddaligi va tejamli bo‘lganligi uchun keng qo‘llaniladi, chunki rostlash dvigatelni nisbatan kichik quvvatli qo‘zatish zanjirida bajariladi va bu yerda ko‘p quvvat yo‘qotishlar kuzatilmaydi. Bu usul ishlatilganda,odatda(6.3-rasmdagi A nuqta), qo‘zatish toki kuchini ozaytirish xisobiga, magnit oqimi nominalga nisbatan kamaytiriladi. Buni quyidagicha tushintirish mumkin: 1. Magnit oqimini ko‘paytirish qo‘zatish tokini nominalga nisbatan oshirishni talab qiladi, bu esa qo‘zatish chulamini qo‘shimcha qizishiga olib keladi. 2. Dvigatel shunday xisoblangan va yaratilganki, uning magnit tizimi to‘yinishga yaqin bo‘ladi, shuning uchun qo‘zatish tokini oshirish magnit oqimini sezilarli ko‘payishiga olib kelmaydi. Qo‘zatish tokini rostlash uchun qo‘zatish zanjiriga qo‘shimcha rezistor Rkk ulash yoki qo‘zatish cho‘lamini boshqari6.3 -rasm. O‘TDni magnitlanish ladigan to‘rilagich BT orqali kuchlanish bilan egri chizii ta’minlash kerak bo‘ladi. To‘rilagichning chiqish signali Uchik boshqarish signali Ubosh orqali rostlanadi. Bu sxema, berk EYu larda ishlovchi katta quvvatli dvigatellarni qo‘zatish tokini keng ko‘lamda rostlash uchun qo‘llaniladi. Magnit oqimini kamaytirish ideal salt yurish tezligini o oshishiga olib keladi. Qisqa tutashuv toki Ikt=U/Rya magnit oqimiga boliq bo‘lmaydi va uning o‘zgarishi bilan o‘zgarmay qoladi. Shuning uchun, barcha sunoiy elektromexanik xarakteristikalar I () koordinatalari (0.Ikt) bo‘lgan nuqtadan o‘tuvchi to‘ri chiziqlar to‘plamidan iborat bo‘ladi (6.4, a-rasm). Qisqa tutashuv momenti Mqt =kFIkt esa magnit oqimi F kamaytirilganda, kamaya boradi, chunki Ikt =const. Natijada, mexanik xarakteristikalar M(), 6.4, b-rasmda ko‘rsatilgan ko‘rinishdagi to‘ri chiziqlardan iborat bo’ladi. 6.4 -rasm Mustaqil qo‘zatishli O‘TD ni magnit oqimi pasaygandagi xarakteristikalari: a-elektromexanik, b-mexanik MQ O‘TD ni ushbu rostlash usulining ko‘rsatkichlarini aniqlaylik: - tezlikni rostlash diapazoni bu usulda D=3-4:1 ga teng; - tezlikni rostlash yo‘nalishi - tabiiy xarakteristikadan yuqoriga; - tezlikni rostlash ravonligi - qo‘zg‘atish tokini rostlash ravonligi bilan aniqlanadi; - tezlikni barqarorligi - ancha yuqori, ammo u magnit oqimini pasayishi bilan kamayadi; - usul tejamli xisoblanadi, chunki bunda sezilarli quvvat yo‘qotishlar kuzatilmaydi, uni amalga oshirish katta kapital sarflarni talab qilmaydi; O‘TD ni sunoiy xarakteristikalarda ishlashidagi ruxsat etilgan yuklamani aniqlash uchun odatga ko‘ra ifodaga I=Ij kiritiladi Mj= k FsunIj, bunda Fsun - sunoiy xarakteristikaning magnit oqimi. Rostlashning bu usulida Fsun < Fn bo‘lgani uchun, Mj < Mn bo‘ladi, yaoni O‘TD o‘zining qizish sharoitlariga binoan, sunoiy xarakteristikalarda nominal moment bilan yuklanmasligi kerak. Uni qanday yuklamani ko‘tara olishini aniqlash maqsadida, tabiiy va sunoiy xarakteristikalarda I=In bo‘lgandagi yakorning e.yu.k uchun ifodani yozamiz. Yet = k Fn n = Un - In Rya ; Yesun = k Fsun sun = Un - In Rya ; Un-In Rya=const bo‘lganligi uchun, Yet = Yesun bo‘ladi va quyidagi bolanish to‘ri bo‘ladi Fsun =Mjsun= Fnn/sun, bunda sun - sunoiy xarakteristikada tok I=In bo‘lgandagi tezlik. Mj sun=Mn n=Rn=const. Shunday qilib, O‘TD sunoiy xarakteristikalarda ishlaganda, u o‘zining nominal quvvatigacha yuklanishi mumkin. Chunki, bunda magnit oqimini pasayishi bilan yuklama momenti kamaysa xam, bir paytning o‘zida tezlik ortadi va ularning mexanik quvvatini aniqlovchi ko‘paytmasi o‘zgarmay qoladi va son jixatdan nominal quvvatga teng bo‘ladi. Ya’ni bu usulda "o‘zgarmas quvvat bilan tezlikni rostlash" amalga oshiriladi. Bu usul metall qirquvchi dastgoxlarda, prokat stanlarida, o‘rovchi qurilmalarda keng qo‘llaniladi.. Nazorat uchun savollar: 1) Rostlashning reostat usuli deb qanday usulga aytiladi? 2) Reostat usulining asosiy ko‘rsatkichlarini ayting 3) Tezlikni rostlashning qanday usuli "O‘zgarmas moment bilan tezlikni rostlash" nomini olgan? 4) MQ O‘TD ning yakor zanjiridagi rostlovchi rezistorlarni xisoblashni qanday usullarini bilasiz? 5) Reostatlarni xisoblashni grafo-analitik usuli to‘risida nima bilasiz? 6) MQ O‘TD ning yakor qarshiligini aniqlashda qanday usullar ishlatiladi? 7) Teskari ulanishli va dinamik to‘xtatishlarda to‘xtatish qarshiliklari qanday aniqlanadi? 8) Tezlikni magnit oqimini o‘zgartirish orqali rostlash qanday amalga oshiriladi? 9) MQ O‘TD ni magnit oqimi pasaygandagi elektromexanik va mexanik xarakteristikalari qanday farqlanadi? 10) Tezlikni rostlashning qaysi usuli "o‘zgarmas quvvat bilan tezlikni rostlash" deb nomlanadi? Ma’ruza № 7 Mavzu: Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorli elektr yuritmalarning koordinatlarini yakor zanjiridagi kuchlanishni o’zgartirib rostlash. Reja: 7.1. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorli elektr yuritmalarning koordinatlarini yakor zanjiridagi kuchlanishni reostat bilan o’zgartirib rostlash. 7.2. “Generator – Motor”(G-M) tizimida tezlikni rostlash. 7.3. “Tiristorli O’zgartgich – Motor”(TO’-M) tizimida tezlikni rostlash. 7.4. Mustaqil qo‘zg‘aluvchan o‘zgarmas tok motorli elektr yuritmada tezlikni impulsli rostlash. Tayanch so’z va iboralar: Tezlikn kuchlanish yordamida rostlash. Ventil o‘zgartkich. Impulps usul. kuchlanish rostlangandagi dvigatelni ulanish sxemasi. Kuchlanish rostlangandagi xarakteristikalar va ular uchun ifodalar, elektr mashinali tizim (generator-dvigatel), "ventilo‘zgartkich-dvigatel" tizimi, ventil o‘zgartkich va uning turlari, ventil o‘zgartkichli tizimning afzallik va kamchiliklari, impulps usuli, yakor zanjiridagi rezistor qarshiligini, magnit oqimini va kuchlanishni impulpsli o‘zgartirish, tiristorli kalit va uning sxemasi. Mustaqil qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorli elektr yuritmalarning koordinatlarini yakor zanjiridagi kuchlanishni reostat bilan o’zgartirib rostlash. Bu usul, elektr yuritma koordinatalarini rostlashning sifat ko‘rsatkichlariga yuqori talablar qo‘yilganda, keng qo‘llaniladi. Shu sababli, ushbu usul avtomatlashtirilgan o‘zgarmas tok EYu ni yaratishda asosiy xisoblanadi. Kuchlanishni o‘zgartirish orqali koordinatalarni rostlash 7.1, a-rasmdagi sxema vositasida amalga oshiriladi, bunda O‘TD boshqariladigan o‘zgarmas tok manbaidan (o‘zgartgich, O‘) quvvat oladi va "o‘zgartgich-dvigatel" (O‘-D) sistemasini tashkil qiladi. O‘zgartgich sifatida odatda elektr mashinali, elektr magnitli, ionli va yarim o‘tkazgichli o‘zgartgichlar ishlatiladi. Qo‘zatish cho‘lami odatda aloxida o‘zgarmas tok manbaidan quvvat oladi. O‘zgartgich umumiy xolda e.yu.k Yeo‘, ichki qarshilik Ro‘va kuchaytirish koeffitsiyenti ko‘ = Yeo‘Ub bilan xarakterlanadi, bunda Ub - boshqaruvchi kirish signali. 9.1, a-rasmdagi ochik sxemali o‘zgartgich chiqishidagi kuchlanish, ichki qarshilik mavjudligi sababli tokga I boliq bo‘ladi, yaoni U = Eo‘ - IRo‘ Oxirgi ifodani xisobga olgan xolda, MQ O‘TD ni elektromexanik va mexanik xarakteristikalari uchun yozilgan formulalar, "O‘-D" sistemasida quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi =Eo‘/(kF)-I(Rya+Ro‘)/(kF) = ko‘Ub/(kF)-I(Rya+Ro‘)/( kF)=o- =Eo‘/(kF)-M(Rya+Ro‘)/(kF)2=ko‘Ub/(kF)-M(Rya+Ro‘)/ (kF)2= o- Ifodalardan ko‘rinadiki, Eo‘ o‘zgarganda, proporsional xolda ideal salt yurish tezligi o xam o‘zgaradi, sun’iy xarakteristikalar esa (7.1, b-rasm) chiziqli va bir-biriga parallel bo‘lgan xolda qolib, MQ O‘TDni tabiiy xarakteristikasiga 1 nisbatan tezlikni pasayishi ifodasiga qo‘shimcha qarshilik Ro‘ kiritilganligi sababli, ko‘proq oishga ega bo‘ladi. 7.1-rasm. MQ O‘TD ning kuchlanishi rostlangandagi dvigatelni ulanish sxemasi (a) va xarakteristikalari (b). Xarakteristikalar barcha to‘rt kvadrantda bir-birlariga parallel joylashadi; Eo‘=0 bo‘lganda esa O‘TD dinamik to‘xtatish rejimida bo‘ladi. O‘zgarmas tok EYu si o‘zgartgich turiga qarab, ‘ozirgi paytda asosan quyidagilarni tashkil qiladi: elektr mashinali tizim "generator-dvigatel" (G-D) va "tiristorli o‘zgartkich dvigatel" (TO‘ - D) tizimi. “Generator – Motor”(G-M) tizimida tezlikni rostlash. Bu tizimda dvigatel D yakori generator G ning yakoriga bevosita ulanadi, generator o‘zining harakatlantiruvchi dvigateli M1 bilan birgalikda elektr mashinali o‘zgartgich O‘ ni xosil qiladi (7.2-rasm). Dvigatelni istalgan rejimi yakorga berilgan kuchlanishni qiymatini va ishorasini o‘zgartirish orqali olinadi; bu kuchlanish generator e.yu.k. Yeg dan generator cho‘lamlarining qarshiliklari Rg dagi kuchlanishning tushishi qiymatiga farq qiladi. E.yu.k. Eg ni o‘zgartirish uchun generatorning magnit oqimi o‘zgartiriladi, o‘z navbatida GQCh cho‘lamidagi qo‘zatish tokini Rkg potensiometri yordamida rostlash orqali amalga oshiriladi. Ushbu tizimda kuchlanishni rostlash, O‘TD ning magnit oqimiga taosir ko‘rsatish bilan birgalikda xam olib borilishi mumkin, bunda tezlikni ikki zonali rostlash tapminlaydi. "G-D" tizimining xarakteristikalari 7.1, b rasmga mos keladi. "G-D" tizimining asosiy afzalliklari dvigatel tezligini rostlashning katta diapazoni va ravonligi, xarakteristikalarning yuqori bikrligi va chiziqliligi, O‘TD ning 7.2-rasm. "Generatordvigatel" tizimining sxemasi barcha maplum energetik ish rejimlarini xosil qilish mumkinligidir, shu jumladan rekuperativ to‘xtatishni xam. Shu bilan birga bu tizim quyidagi kamchiliklarga ega: elektr mashinalar umumiy quvvatini uch barobar ko‘payganligi, f.i.k. ning pastligi, rostlash jarayonining inersiyaga ega ekanligi va ishlashidagi shovqin. “Tiristorli O’zgartgich – Motor”(TO’-M) tizimida tezlikni rostlash. Xozirgi paytda rostlanadigan o‘zgarmas tok EYu larida ishlatiladigan o‘zgartgichlarning asosiy turi yarim o‘tkazgichli statik o‘zgartgichlar, bulardan esa birinchi navbatda tiristorli o‘zgartgichlardir. Ular nol va ko‘prikli bir yoki uch fazali sxemalar bo‘yicha yiilgan boshqariladigan reversiv yoki noreversiv to‘rilagichlar ko‘rinishida bo‘ladi. "TU-D" tizimining ishlash prinsipi, xossalari va xarakteristikalarini 7.3, a-rasmdagi sxema misolida ko‘rib chiqamiz, bunda nol sxema bo‘yicha yiilgan bir fazali ikki yarim davrli noreversiv tiristorli to‘rilagich ishlatilgan. O‘zgartgich ikkita ikkilamchi cho‘lamli muvofiqlashtiruvchi transformator T ni, ikki tiristor V1 va V2 larni, silliqlovchi reaktor L ni va tiristorlarni impulps - fazali boshqarish tizimini (IFBT) o‘z ichiga oladi. To‘rilagich dvigateldagi kuchlanishni rostlash uchun e.yu.k.ning o‘rtacha qiymatini Yeo‘r o‘zgartirish orqali taominlaydi. Bu, o‘z navbatida, tiristorni boshqarish burchagi ni rostlash orqali amalga oshiriladi; boshqarish burchagi, V1 va V2 tiristorlarini, ularning tabiiy ochilish paytiga nisbatan ochilishini kechiktirish burchagidir (eslatamiz, tiristorning tabiiy ochilish payti -bu anod potensialining katod potensialidan yuqori bo‘lishidagi paytidir). =0, bo‘lganda yaoni VS1 va VS2 tiristorlar IFBT dan boshqarish impulpslarini, ularning tabiiy ochilish paytlarida olganda, o‘zgartgich ikki yarim davriy to‘rilashni amalga oshiradi va O‘TD ga to‘la ravishda bor kuchlanish beriladi. Endi, agar IFBT orqali boshqarish impulpslari VS1 va VS2 tiristorlarni tabiiy ochilish paytlarida berilmagan bo‘lib, biron-bir burchak bilan siljitib berilgan bo‘lsa, unda o‘zgartgich e.yu.k.kamayadi va bunga mos ravishda O‘TD ga berilayotgan o‘rtacha kuchlanishi xam kamayadi. 7.3-rasm. "Tiristorli o‘zgartgich-dvigatel" tizimining sxemasi (a) va dvigatel xarakteristikalari. O‘zgartgich e.yu.k.ning o‘rtacha qiymatini tiristorning boshqarish burchagi bilan bolikligi (o‘zgartgichni rostlash xarakteristikasi) quyidagi ko‘rinishga ega Eo‘r = Emax (m/) (sin /m) cos = Eo‘ro cos bunda m - fazalar soni; Yemax - o‘zgartgich e.yu.k.ning maksimal qiymati; Eo‘ro - =0 bo‘lgandagi o‘zgartgich e.yu.k. O‘zgartgich e.yu.k. pulps xarakteriga ega bo‘lganligi uchun, O‘TD ning yakor zanjiridagi toki ‘am pulpsatsiyalangan bo‘ladi. Tokning bunday xarakteri O‘TD ni ishiga yomon taosir ko‘rsatadi: uning kollektori ish sharoitlarini yomonlashishiga, qo‘shimcha energiya yo‘qotishiga va qizishiga olib keladi.Tok pulpsatsiyasini kamaytirish uchun, yakor zanjiriga odatda silliqlovchi reaktor L ulanadi. Pulpsatsiyani kamaytirishning boshqa vositasi sifatida ko‘p fazali to‘rilash sxemalaridan foydalaniladi. Tiristor o‘zgartgichdan quvvat olayotgan O‘TD ni elektromexanik va mexanik xarakteristikalari quyidagi ko‘rinishga ega =[Eo‘ro cos /(kF)] -I(Rya+Ro‘)/(kF) =[Eo‘ro cos /(kF)]-M(Rya +Ro‘)/(kF)2 bu yerda Ro‘=xt m/(2)+Rt+Rsl- - o‘zgartgichning ekvivalent qarshiligi; xt, Rt -ikkilamchi cho‘lamga keltirilgan transformator cho‘lamlarining mos ravishda induktiv va aktiv qarshiliklari; Rsl-cilliqlovchi reaktor L ning aktiv qarshiligi. Yuqoridagi ifodalarga mos keladigan dvigatel xarakteristikalari (7.3, b-rasmda) ko‘rsatilgan. Ularning o‘ziga xos xussiyati shundaki, bu xarakteristikalarning nochiziqli qismi mavjuddir (rasmda bu qism punktir chiziq bilan ajratib, ko‘rsatilgan).Bu qism uzilishli tok rejimiga taoluqli bo‘lib, bunda xarakteristikalarning bikrligi sezilarli darajada kamayadi. To‘rilagichning bir tomonlama o‘tkazuvchanligi sababli, xarakteristikalar faqat birinchi I( =0 ; 30 va 60 dagi 1-3 xarakteristikalar) va to‘rtinchi IV( =90, 120, 150 va 180 dagi 4-7 xarakteristikalar) kvadrantlarda joylashadi. Bunda, boshqarish burchagini kichik qiymatlariga e.yu.k.ning Eu kattaroq va dvigatel tezligining yuqoriroq qiymatlari mos tushadi; =/2, Yeu=0 da esa dvigatel dinamik to‘xtatilish rejimida ishlaydi. 7.4-rasmda uch fazali ko‘prikli noreversiv boshqariladigan to‘rilagichli EYu sxemasi keltirilgan. Bu ko‘rinishdagi to‘rilagichdan foydalanilgandagi dvigatel xarakteristikasi 7.3, b-rasmda ko‘rsatilgan ko‘rinishda bo‘ladi. Shu bilan birga bu sxemadagi EYu da, 7.3, arasmdagi yuritmaga nisbatan tok pulpsatsiyasi kamroqdir. Dvigatel xarakteristikalarini to‘rtala kvadrantda xam olish uchun reversiv boshqariladigan to‘rilagichlar ishlatiladi, ular ikki noreversiv to‘rilagichlardan tashkil qilinadi. O‘TD ni to‘rtala kvadrantdagi ishini dvigatel qo‘zatish tokining yo‘nalishini o‘zgartirish xisobiga noreversiv o‘zgartkich yordamida xam amalga oshirish mumkin. Reversiv BT larda ventillar komplektini boshqarishining ikki asosiy prinsipi ishlatiladi: birgalikdagi va aloxida xoldagi. 7.4-rasm. Ko‘prikli noreversiv bosh-qariladigan to‘rilagichli EYu Birgalikdagi boshqarishda (7.5, a-rasmga qarang) tiristorlarni sxemasi boshqarish tizimidan (IFBT) boshqarish impulpslarini Ub bir vaqtning o‘zida ikkala komplekt ventillariga - VS1, VS3, VS5 (katod guruxi) va VS2, VS4, VS6 (anod guruxi) berish ko‘zda tutiladi. Bunda ikki komplektning boshqarish impulpslari orasidagi ga yaqin siljish burchagining mavjudligi xisobiga, komplektlardan biri to‘rilagich rejimida ishlaydi va tok o‘tkazadi, ikkinchisi esa invertor rejimida bo‘lib, tok o‘tkazmaydi. Buning uchun to‘rilagich (Yeo‘rt) va invertorning (Yeo‘ri) e.yu.k.larining o‘rtacha qiymatlari orasida quyidagi munosabat o‘rnatiladi:Yeo‘ri > Yeo‘rt, ammo e.yu.k.larni oniy qiymatlarining farqi xisobiga komplektlar orasida tenglashtiruvchi tok deb nomlangan tok oqib o‘tadi. Dvigatel xarakteristikalarini ko‘rinishi ventillarni ikkala komplektning boshqarish burchaklarini muvofiklashtirish usuliga boliq bo‘ladi. Bunda, chiziqli muvofiklashtirishda to‘rilagich (t) va invertor (i) burchaklarining yiindisi teng ravishda ushlab turiladi, xarakteristikalar chiziqli (7.5, b-rasm) va "G-D" tizimi xarakteristikalariga o‘xshash bo‘ladi. Aloxida boshqarish reversiv BT dagi komplektlar orasidagi tenglashtiruvchi toklarni to‘la yo‘qotish uchun ishlatiladi.Bu usulda, boshqarish impulpslari, fakat xuddi shu paytda tok o‘tkazuvchi komplektning biriga beriladi. Ikkinchi komplektga impulpslar berilmaydi va u ishlamay, yopiq xolda bo‘ladi. Xotimada, "TO‘-D" tizimining asosiy xossalari to‘risida to‘xtalamiz.Ko‘rib chiqilayotgan tizim quyidagi afzalliklarga ega: Tezlikni rostlashning ravonligi va katta diapazoni (10 gacha va undan ortiq); Olinayotgan sunoiy xarakteristikalarning yuqori bikrligi; Elektr yuritmaning yuqori f.i.k. U transformator (0, 93-0, 98) va boshqariladigan to‘rilagichni (0, 90-0, 92) yuqori f.i.k. lari bilan aniqlanadi; Elektr mashinalar sonini kamayganligi; Ishida shovqin yo‘qligi, xizmat ko‘rsatish va ishlatishning soddaligi. 7.5-rasm. Nol nuqtali noreversiv BT li EYu sxemasi (a) va MQ O‘TD ning tiristorlarni birgalikdagi boshqarish usulidagi xarakteristikalari. Shu bilan birga, "TO‘-D" tizimiga quyidagi kamchiliklar xam tapluqlidir: 1. O‘zgartkich bir tomonlama o‘tkazishga ega. O‘TDning xarakteristikalarini barcha to‘rt kvadrantda olish uchun reversiv ikki komplektli o‘zgartgichdan foydalanish talab qilinadi. 2. O‘TD ning kuchlanishi va toki pulpsatsiya xarakteriga egadir, bu uning ishlash sharoitlarini yomonlashtiradi. Tokning pulpsatsiyasini silliqlash uchun, ko‘p xollarda silliqlovchi reaktor yoki to‘rilashning ko‘p fazali sxemasi ishlatiladi. 3. Uzilishli tok rejimi xosil bo‘ladi, bunda xarakteristikalarning bikrligi keskin kamayadi va ular nochiziqli bo‘lib qoladi. 4. Tezlikni rostlash diapazonining ortishi bilan, elektr yuritmalarning quvvat koeffitsiyenti cos kamayadi, bu koeffitsent "TO‘-D" tizimi uchun quyidagi formula orqali aniqlanadi: cos cos 5. Ventilli elektr yuritma manba kuchlanishi va toki shaklining buzilishiga olib keladi. 6. Tiristorli o‘zgartirkichlar uncha yuqori bo‘lmagan tok va kuchlanishga nisbatan kichikroq yuklamaga chidamliylikga egadir. Keltirilgan kamchiliklarga qaramasdan "TO‘-D" tizimi, ‘ozirgi paytda rostlanadigan o‘zgarmas tok EYu sining asosiy turi bo‘lib qoldi va u metall qirquvchi dastgox, prokat stanlari, ekskavator va shu kabi mapsuliyatli ishchi mashinalarning yuritmalarida keng qo‘llanilmoqda. Mustaqil qo‘zg‘aluvchan o‘zgarmas tok motorli elektr yuritmada tezlikni impulsli rostlash. Keyingi yillarda, yarim o‘tkazgichlar texnikasini rivojlanishga boliq ravishda, EYu lar tezligini rostlashning impulps usuli keng tarqaldi, bu usulni qo‘llash baozi bir xollarda uning sxemasini soddalashtirib, ishlashidagi ishonchlilikni ortiradi. Bu usuldan foydalanib tezlikni rostlash yakor zanjiridagi rezistor qarshiligini, magnit oqimini yoki kuchlanishini (yaoni oldin ko‘rib chiqilgan rostlashning asosiy usullarini) impulpsli o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi. Keltirilgan ko‘rsatkichlarni impulpsli rostlash u yoki bu ko‘rinishidagi boshqariladigan kalit yordamida amalga oshiriladi. Kalit ishlashining asosiy ko‘rsatkichi nisbiy kenglik bo‘lib, u kalitning ulangan xolati vaqtini tu uning ulanish davriga Tk nisbati bilan aniqlanadi: = ty / Tk = ty / (ty + to) bunda to kalitning uzuq xolatdagi vaqti. Kalit boshqarishni ikki asosiy usuli bor - impulps kengligi va impulps chastotasi orqali. Impulps kengligi orqali boshqarishda kalitning ulanishi davri Tk o‘zgarmay qoladi, kalitning yopiq xolatdagi vaqti tu esa o‘zgaradi, yaoni impulpsning takrorlanish davri o‘zgarmagan xolda ularning kengligi o‘zgaradi. Impulps chastotasi orqali boshqarishda tu vaqti o‘zgarmaydi, ulanish davri Tk esa, chastotaga teskari proporsional xolda o‘zgaradi. Yakor zanjiridagi qo‘shimcha rezistor qarshiligini impulpsli rostlash. Bu jarayon Rk qarshilikka parallel ulangan K kalitni maolum bir qonuniyat asosida davriy ulash (yopiq va uzuq) orqali amalga oshiriladi. MQ O‘TD ning impulpsli rostlash usulidagi mexanik xarakteristikalari to‘plamini, kalitning K chegaraviy rejimlarini taxlil qilish orqali olamiz: yaoni doimiy uzuq va doimiy yopiq xolatlarda =1 teng bo‘lganda Rk rezistor yakor zanjiridan to‘la chiqarilgan va dvigatel shunga mos ravishda tabiiy mexanik xarakteristikada (1) ishlaydi (7.6- rasm). Agar =0 bo‘lsa, Rk rezistor yakor zanjiriga to‘la kiritilgan va dvigatel sunoiy (3) xarakteristikada ishlaydi. 0<<1 bo‘lganda mexanik xarakteris7.6 - rasm. MQ O‘TD te- tikalar (2) ikki chegaraviy xarakteristikalar oraliida joyzligini yakor zanjiridagi re- lashadi. zistorni impulpsli Bu xarakteristikalar to‘plami uchun, matematik ifoda o‘zgartirish orqali rostlash: quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. a - sxema, b - xarakteristi = U / (KF) - M [Rk (I- ) + Rya] / (kF)2 ka Dvigatel magnit oqimini impulpsli rostlash. Qo‘zatish cho‘lami zanjiriga K kalit bilan shuntlangan qo‘shimcha rezistor Rkq ulanadi. (9.7-rasm). Nisbiy kenglikni 0 dan 1 gacha rostlash mumkin. Sunoiy xarakteristikalar to‘plamini olish uchun, bu xolatda xam K kalitni chegaraviy rejimlarini taxlil qilamiz. =1 bo‘lganda, kalit doimo yopiq xolatda bo‘ladi, rezistor Rkk shuntlangan, QCh qo‘zatish cho‘lamidan nominal tok o‘tadi va dvigatel o‘zining tabiiy xarakteristikasida (1) ishlaydi (7.7, b-rasm). =0 bo‘lganda esa kalit K doimo uzuq, rezistor Rkq qo‘zatish cho‘lamiga kiritilgan bo‘lib, qo‘zatish toki va magnit oqimi kamayadi, bunga 3 sunoiy xarakteristika mos keladi. 0<<1 qiymatlarda dvigatel oraliqdagi 2 xarakteristikalarda ishlaydi. 7.7 -rasm. MQ O‘TD ni tezligini magnit oqimini impulpsli o‘zgartirish orqali rostlash: a sxema, b - xarakteristika Dvigatel yakoridagi kuchlanishni impulpsli rostlash. Bunda dvigatel yakori kalit K (7.8-rasm) yordamida davriy ravishda kuchlanish manbaiga ulanadi. Kalit yopiq xolatda bo‘lganda, manba kuchlanishi taosiri ostida dvigatel yakori orqali, uzuq xolatini esa o‘zo‘zini induksiyalovchi e.yu.k. taosirida, diod VD orqali tutashadigan tok oqib o‘tadi. Yakordagi tok bunda pulpsli xarakterga egadir. Nisbiy kenglikni rostlash natijasida, dvigatelning turli mexanik xarakteristikalarini olish mumkin. =1 bo‘lganda, dvigatel yakoriga uzluksiz ravishda manbaning to‘la kuchlanishi beriladi va bunga dvigatelning tabiiy xarakteristikasi 1 mos keladi. Agar =0 bo‘lsa, unda kuchlanish berilmaydi, dvigatel dinamik to‘xtatish sxemasi bo‘yicha ulangan bo‘lib, uning mexanik xarakteristikasi 3 koordinata boshidan o‘tadi. Nisbiy kenglikning oraliq qiymatlariga 0< <1 esa bu ikki chegaraviy xarakteristikalar orasida joylashgan 2 xarakteristikalar mos tushadi. 7.8-rasm. MQ O‘TD tezligini kuchlanishni impulpsli Kuchlanishni impulpsli rostlashda tokning uzulisho‘zgartirish orqali rostlash: a - li rejimi xosil bo‘ladi. Dvigatel xarakteristikalari egri sxema, b - xarakteristika chiziqli bo‘lgan, uzulishli tok soxasi, 7.8, b-rasmda shtrixli chiziqning chap tomonida joylashadi. Qolgan soxalarda dvigatel xarakteristikasi to‘ri chiziqli bo‘lib, quyida tenglama bilan ifodalanadi. = U / ( F) - M Rya / (k F)2 Nazorat uchun savollar 1) Kuchlanish yordamida tezlikni rostlash qanday amalga oshiriladi? 2) Kuchlanish rostalangandagi MQ O‘TD ning ulanish sxemasini chizing va uni taoriflang 3) Kuchlanish rostlangandagi xarakteristikalarni ko‘rsating 4) "Generator-dvigatel" tizimi nima uchun ishlatiladi va u qanday tuzilgan? 5) Ventil o‘zgartkich-dvigatel tizimi nima va uning asosiy xossalari qanday? 6) Ventil o‘zgartkichli tizimdagi xarakteristikalar va ular uchun ifodalarni ko‘rsating? 7) Ventil o‘zgartkichli tizimda reversiv rejim qanday xosil qilinadi? 8) Ventilli EYuning asosiy afzalliklari va kamchiliklarini ayting 9) Rostlashning impulps usuli qanday amalga oshiriladi? 10) Tiristorli kalit nima va u qanday ishlaydi? Ma’ruza № 8 Mavzu: Ketma-ket qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning elektr mexanik xususiyatlari. Reja: 8.1. Ketma-ket qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning struktura sxemasi va tenglamasi. 8.2. Tabiiy va sun’iy elektr mexanik va mexanik tavsiflarining o’ziga xos xususiyatlari. Ularni taxlil qilish va parametrlarini hisoblash. 8.3. Motorning ish rejimlari. Tayanch so‘z va iboralar: K-KQ O‘TDni ulash sxemasi, statik xarakteristikalari, ish rejimlari, universal xarakteristika, tezlikni reostat, kuchlanish va shuntlash orqali rostlash. Ketma-ket qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning struktura sxemasi va tenglamasi. Ketma-ket qo‘zatishli o‘zgarmas tok dvigateli (K-KQ O‘TD) elektr transportida, bir qator ko‘tarish mashina va mexanizmlarida keng qo‘llaniladi. Bu dvigatellarning asosiy xususiyati shundaki, uning qo‘zatish cho‘lami (8.1 -rasm) yakor cho‘lamiga ketma-ket ulanib, buning natijasida yakor toki bir vaqtning o‘zida qo‘zatish toki vazifasini xam bajaradi. Dvigatelning elektromexanik va mexanik xarakteristikalari quyidagi formulalar orqali aniqlanadi. = (U - IR) / [k F(I)] = U / [k F(I)] - M R / [k F(I)2 ] bunda, magnit oqimini yakor (qo‘zatish) tokiga boliqligi aloxida ko‘rsatilgan, -F (I), R = Rya + Rqch + Rq Magnit oqimi va tok magnitlanish F (I) egri chizii orqali o‘zaro bolangan (10.1, brasm). Bu bolanish analitik ko‘rinishida emas, shuning uchun = f(I) va = f(M) xarakteristikalarni xam analitik ifodalash mumkin emas. 8.1-rasm. Ketma-ket qo‘zatishli O‘TD ning ulanish sxemasi (a) va magnitlanish egri chizii (b). Tabiiy va sun’iy elektr mexanik va mexanik tavsiflarining o’ziga xos xususiyatlari. Ularni taxlil qilish va parametrlarini hisoblash. Kataloglarda, ketma-ket qo‘zatishli dvigatelning odatdagi texnik ko‘rsatkichlari (Rnom, nnom, Inom, Unom) bilan bir qatorda nisbiy birliklardagi burchak tezligi yoki aylanish chastotasini va momentni tok bilan bolanishi xam keltiriladi. Bu bolanishlar universal xarakteristikalar deyiladi. =f (Iya) va M = f (Iya) 10.2-rasmda ko‘rsatilgan xarakteristikalar tabiiydir. (I) va (M) bolanishlar, universal xarakteristikalarga mos ravishda giperbolik xarakterga ega bo‘ladi va 8.2rasmda ko‘rsatilgan egri chiziqlar bilan ifodalanadi. Rasmdan ko‘rinadiki, dvigatel yakor tokining (yoki yuklamasining) ortishi bilan, dvigatel tezligi sezilarli darajada kamayadi, yaoni xarakteristikalar yumshoqdir. Ular yordamida, ketma-ket qo‘zatishli O‘TD ning energetik rejimlarini ko‘rib chiqamiz. 8.2-rasm. Ketma-ket qo‘zatishli O‘TDning universal xarakteristiBu turdagi O‘TD ning xususiyati shundaki, unda kasi tarmoq bilan parallel ishlovchi generator (rekuperativ to‘xtatish) rejimi xosil bo‘lmaydi. Dvigatel xarakteristikalari tezlik o‘qini kesmaydi va ikkinchi kvandratga o‘tmaydi. Bu dvigatelda ideal salt yurish tezligini muayyan xolda aniqlab bo‘lmaydi, chunki nazariy jixatdan Iya 0 yoki M0 bo‘lganda magnit oqimi F=0, yakor e.yu.k. Yeya Ut, tezlik esa . Ta’kidlash kerakki, qoldiq magnitlanish oqimi Fqol. borligi sababli, amaliy jixatdan bunday tezlikni xosil qilish mumkin. Bu xolatda, u quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: o=U / kFqol. 8.3-rasm. Ketma-ket qo‘zatishli O‘TDning elektromexanik (a) va mexanik (b) xarakteristikalari. 10.3. Motorning ish rejimlari. K-KQ O‘TD ning ish rejimlar MQ O‘TD ning ish rejimlariga o‘xshash bo‘ladi, xususan: 0<<1 gacha dvigatel rejimi, =0 da qisqa tutashuv rejimi va to‘rtinchi kvadratda <0 bo‘lganda xosil bo‘luvchi, tarmoq bilan ketma-ket generator rejimi (teskari ulanishli to‘xtatish). K-KQ O‘TD uchun xam, yuqorida keltirilganlardan tashqari, o‘zgarmas tok tarmoiga boliqmas ishlaydigan generator rejimi - dinamik to‘xtatish mavjud bo‘ladi. Ketma-ket qo‘zatishli O‘TD ni koordinatalarini rostlash xam, MQ O‘TD usullarga mos ravishda amalga oshiriladi: yakor zanjiridagi qo‘shimcha rezistor Rk qarshiligini, magnit oqimini F, dvigatelga berilayotgan kuchlanishni U o‘zgartirish. Bu asosiy usullardan tashqari, impulps usuli, shuningdek yakorni shuntlash sxemasida rostlash usullari xam qo‘llaniladi. Dvigatelning toki, momenti va tezligini rezistor yordamida rostlash, eng avvalo o‘zining amalga oshirish soddaligi bilan ajralib turadi. Rezistor qarshiligi o‘zgarganda xosil bo‘luvchi dvigatel sunoiy xarakteristikalarining to‘plamini olish uchun elektrmexanik va mexani tavsiflari ifodalarini taxlil qilamiz. 1. I va M0 bo‘lganda, magnit oqimi F0, tezlik esa bo‘ladi, shuning uchun barcha sunoiy xarakteristikalar o‘zining vertikal asimptotasi sifatida tezlik o‘qiga ega bo‘lishadi. 2. Tok va momentlarning qayd etilgan qiymatlarida Rq ortishi tezlikni kamayishiga olib keladi. K-KQ O‘TD ning sunoiy reostat xarakteristikalari 10.4-rasmda ko‘rsatilgan. Bu xarakteristikalardan K-KQ O‘TD ning tezligi, toki va momentini turun va o‘tkinch rejimlarda rostlashda foydalaniladi. Koordinatalarning ushbu usul bilan rostlash, MQ O‘TD uchun aniqlangan sonli va sifat ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi. Reostat Rq qiymati aniq berilganda reostat xarakteristikalarni qurishda quyidagi usuldan foydalanish qulaydir. Tabiiy va reostat elektromexanik xarakteristikalar uchun tenglamalarni quyidagi ko‘rinishda yozamiz: = U - I (Rya + Rqch) / k F = U - I (Rya + Rqch +Rk) / k F 8.4-rasm. Sun’iy reostat elektromexanik (a) va mexanik (b) xarakteristikalar. Dvigatel tokining qayd qilingan Ii qiymatiga mos, tabiiy (ti) va sunoiy (si) tezliklar nisbatini aniqlaymiz va uni si tezlik yordamida quyidagicha ifodalaymiz. ci = ti [U-Ii(Rya+Rkch+Rk)]/ [U-Ii(Rya+Rkch)] Reostat xarakteristikalarni qurish tartibi quyidagicha bo‘ladi: 1. Dvigatel tokining bir necha qiymatlarini beramiz: I1, I2, ... (8.4, a-rasmga qarang). 2. Bor bo‘lgan tabiiy elektromexanik xarakteristikadan bu toklar qiymatlariga mos keladigan tezliklar aniqlanadi: t1, t2, ... 3. Mexanik xarakteristika ifodasidan foydalanib, belgilangan Rk1 uchun s1, s2, ... tezliklari xisoblab chiqariladi va elektromexanik reostat xarakteristikasi quriladi. 4. Reostat mexanik xarakteristikalarni qurish uchun 8,3-rasmda keltirilgan universal xarakteristikadan foydalaniladi, unda I1, I2... toklariga mos keladigan M1, M2, ... momentlar aniqlanadi. So‘ngra (, M) tekisligida (8.4, b- rasmga qarang) koordinatalari (s1, M1), (s2, M2), ... bo‘lgan nuqtalar qo‘yiladi va ular asosida xarakteristika quriladi. Xisoblarda zarur bo‘lgan Rya va Rkch qarshiliklarining qiymati bildirgi maolumotlardan, tajriba yo‘li bilan yoki quyidagi taqribiy ifoda orqali topish mumkin: Rya+Rkch=0,75 Unom(1-nom)/Inom=0,75 Rnom(1-nom ) Teskari vazifa, yaoni berilgan sunoiy xarakteristikaga mos keladigan Rk rezistor qarshiligini topish ikki yo‘l orqali amalga oshiriladi. Ulardan birinchisi - analitik usul. Agar unda Rk qidirilayotgan qiymat sifatida ifodalansa, quyidagi bolanishni olish mumkin: Rk = [1-(ci/ti)] [(U/Ii)-Rya-Rkch] Shunday qilib, berilgan reostat xarakteristikaning maolum bir nuqtasining (si, I; ) koordinatalari maolum bo‘lsa, unda Ii tok uchun tabiiy xarakteristikadagi ti tezligi topiladi va Rk xisoblab chiqariladi. Nazorat uchun savollar: 1.K-KQ O‘TD ni ulash sxemasi qanday elementlardan iborat bo‘ladi? 2.K-KQ O‘TD ning universal xarakteristikasi nima va undan qanday qanday foydalaniladi? 3.K-KQ O‘TD ning xarakteristikalarining asosiy xususiyatlari qanday? 4.K-KQ O‘TD da qaysi turdagi energetik rejimlarni ‘osil qilish mumkin bo‘lmaydi? 5.K-KQ O‘TD ning tezligini rostlashning qanday usullarini bilasiz? 6.K-KQ O‘TD da reostat xarakteristikalarini qurish tartibini ayting 7.Tezlikni rostlashning reostat usuli qanday amalga oshiriladi? 8.Yakorni rezistorli shuntlash usuli nima? 9.Magnit oqimini o‘zgartirish orqali K-KQ O‘TD ning tezligini rostlashning usuli qanday amalga oshiriladi? 10.Kuchlanishni o‘zgartirish orqali K-KQ O‘TD ning tezligini rostlashning usuli qanday amalga oshiriladi? Ma’ruza № 9 Mavzu: Aralash qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning elektr mexanik xususiyatlari. Reja: 9.1. Aralash qo‘zg‘atish chulg’amli o‘zgarmas tok motorning struktura sxemasi va tenglamasi. 9.2. Tabiiy va sun’iy elektr mexanik va mexanik tavsiflarining o’ziga xos xususiyatlari. Ularni taxlil qilish va parametrlarini hisoblash. 9.3. Motorning ish rejimlari. Tayanch so‘z va iboralar Aralash qo‘zatishli O‘TD ni ulash sxemasi, xarakteristikalari, universal xarakteristikasi, ish rejim-lari,koordinatalarini rostlash, aralash O‘TD ni to‘xtatish: teskari ulanishli to‘xtatish rejimi, dinamik to‘xtatish rejimi. Aralash qo‘zatishli O‘TDning (AQ O‘TD) asosiy ulanish sxemasi 9.1, a-rasmda keltirilgan. Dvigatel ikki qo‘zatish chulamiga egadir-yakor zanjiriga ketma-ket ulangan ketma-ket qo‘zatishi cho‘lamiga K-KQCh va mustaqil qo‘zatish cholamiga MQCh. O‘TD ning magnit oqimi, buning natijasida ikki tashkil qiluvchi - MQCh xosil qiluvchi oqim Fmk va K-KQCh xosil qiluvchi oqim Fk-kq larning yiindisiga teng bo‘ladi. Ikkala tashkil qiluvchi oqimlarning xamda dvigatelning yima oqimining F tok funksiyasidagi bolanishlari 9.1, b-rasmda ko‘rsatilgan. Shuni taokidlash kerakki yakor toki -I1 qiymatiga intilganda, magnit oqimi F nolga intiladi va dvigatel magnitsizlanadi. 9.1-rasm. Aralash qo‘zatishli O‘TD ni ulash sxemasi (a) va magnitlanish sxemasi (b). AQ O‘TD ning elektromexanik va mexanik xarakteristikalari formulalari orqali ifodalaniladi, bularda xam magnit oqimi F yakor tokini funksiyasida bo‘ladi. Amaliy xisoblar uchun 11.2 -rasmda keltirilgan universal xarakteristikalardan foydalaniladi, yaoni I(I/In)=f()va I=f(M) bolanishlar-dan. Dvigatel xarakteristikalari ikki kvadrantda joylashganlari uchun, u maolum bo‘lgan barcha rejimlarda ishlashi mumkin. Shu turdagi dvigatelli EYu tezligini rostlash kuchlanish, magnit oqimi va yakor zanjirdagi qo‘shimcha rezistor qarshiligini o‘zgartirishi orqali amalga oshiriladi. 9.2 -rasm. Aralash qo‘zatishli O‘TDni universal xarak teristikalari. Dvigatel quyidagi to‘xtash rejimlarini amalga oshiradi: mustaqil va o‘z-o‘zini qo‘zatishli dinamik, teskari ulanishli va rekuperativ rejimlarini. AQ O‘TD o‘zining uncha yuqori bo‘lmagan texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari ko‘ra (yuqori narxi, xamda massa, gabaritlari va materiallar sarfining kattaligi), elektr yuritmalarida kam qo‘llaniladi. Nazorat uchun savollar: 1. Aralash qo‘zatishli O‘TD ning ulash sxemasi qanday tuziladi? 2. Aralash qo‘zatishli O‘TD ning universal xarakteristikasi nima? 3. Aralash qo‘zatishli O‘TD ning mexanik va elektromexanik xarakteristikalarining xususiyatlarini ayting? 4. Aralash qo‘zatishli O‘TD ning tezligini rostlashning qanday usullarini bilasiz? 5. Aralash qo‘zatishli O‘TD ning to‘xtatish usullarini ayting? 3-modul. O’zgaruvchan tok elektr yuritmalarining elektrmexanik xususiyatlari. Elektr yuritmaning rostlanuvchi koordinatlari. Ma’ruza № 10 Mavzu: Asinxron motorining elektrmexanik xususiyatlari. Reja: 10.1. Asinxron motorning struktura sxemasi va tenglamasi. 10.2. Tabiiy va sun’iy elektr mexanik va mexanik tavsiflarining o’ziga xos xususiyatlari. Ularni taxlil qilish va parametrlarini hisoblash. 10.3. Motorning ish rejimlari. Tayanch so’z va iboralar: Asinxron dvigatel: faza va qisqa tutashuv rotorli, almashtirish sxemasi, elektromexanik va mexanik xarakteristikalar, kuvvat balansi, xarakteristikalarning xarakterli nuktalari, salt yurish, kiska tutashuv, generator rejimlari, kritik moment va sirpanish. Asinxron motorning struktura sxemasi va tenglamasi. Asinxron dvigatellar (AD), xozirgi davrda sanoat va qishloq xo‘jaligida eng ko‘p tarqalgan elektr dvigatel turidir. Bu AD ni boshqa ko‘rinishdagi dvigatellarga nisbatan bir qator afzalliklari bilan belgilanadi: u soddaroq tuzilgan va ishlashda ishonchli, uni tayyorlashda oz miqdordagi rangli metallar sarflanib, o‘zgarmas tok dvigateliga nisbatan kam bo‘lgan massa, o‘lchovlar (gabaritlar) va qiymatga egadir. AD, keyingi paytlargacha, asosan, rostlanmaydigan yuritmalarda qo‘llanilgan. Shu bilan birga, seriyali tiris-torli, ayniqsa, kuchli tokli tranzistorli chastota va kuchla-nish o‘zgartkichlarni paydo bo‘lishi natijasida, tobora asin-xron dvigatelli rostlanadigan elektr yuritmalarning soni ortib bormoqda. Bunday elektr yuritmalar ‘am yaxshi rostla-nuvchi va massa-gabarit xossalarga, ‘am qiymat ko‘rsatkichlari ga egadir. Shuning uchun, ko‘p tarmoqli ishlab chiqarishda ro-stlanadigan asinxron elektr yuritmadan foydalanish elektr yuritmalar taraqqiyotidagi mu’im yo‘nalishdir. Uch fazali AD ning asosiy ulanish sxemasi va unga mos keladigan, magnitlovchi konturi tashqariga chiqarilgan almashtirish (ekvivalent) sxemasi 10.1-rasmda ko‘rsatilgan. Sxemalarda quyidagi belgilashlar qabul qilingan: U1, Uf - taominlovchi va tarmoqning fazalararo va fazaviy kuchlanishlarining amaliy (effektiv) qiymatlari; I1, Iµ, I 2' - stator, magnitlovchi, rotorning keltirilgan fazaviy toklari; x1, xµ, x2 - stator. magnitlovchi kontur va rotorning keltirilgan fazaviy induktiv qarshiliklari; Rc, R1q, R1=Rc+R1q - ctator cho‘lami, qo‘shimcha rezistor va stator fazasining yima aktiv fazaviy qarshiliklari; R 'p , R '2 к , R '2 = R 'p + R '2 к rotor cho‘lami, qo‘shimcha rezistor va rotor fazasining stator cho‘lamiga keltirilgan yima aktiv fazaviy qarshiliklari; s = (0 - )/0 - AD ning sirpanishi; (0 = 2 1/r - AD magnit maydonining burchak tezligi yoki sinxron tezlik; 1 - manba kuchlanishining chastotasi; r - AD ning juft qutblari soni. 10.1-rasm. Uch fazali AD ning ulanish (a) va almashtirish (b) sxemalari Tabiiy va sun’iy elektr mexanik va mexanik tavsiflarining o’ziga xos xususiyatlari. Ularni taxlil qilish va parametrlarini hisoblash. AD ning elektromexanik xarakteristikasi - =( I 2' ), almashtirish sxemasidan bevosita olinadigan quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: I 2' U R 1 2 R2' / s x1 x2' 2 U R 1 2 R2' / s xk2 ' bunda xk = x1+ x2 - qisqa tutashuvdagi induktiv fazaviy qarshilik 12.2-rasmda =( I 2 ) va =(I1) bolanishlar uchun elektromexanik xarakteristikalar keltirilgan. Ularning xarakterli nuqtalarini ta’lil qilamiz. Ordinata o‘qida ‘am tezlik, ‘am sirpanish qo‘yilgan, ular o‘zaro quyidagi ifoda orqali bolangan ' = 0 (1 - s), absissa o‘qiga esa rotorning keltirilgan va stator toklari qo‘yilgan. Elektromexanik xarakteristikaning xarakterli nuqtalari quyi-dagilardir: 1) s = 0, = 0, I 2' = 0, I1= I0 - - ideal salt yurish nuqtasi; 2) s = 1, = 0, I1 = Ik.t= Ii.t - qisqa tutashuv nuqtasi; 3) s1= R2 /R1, 1= 0 (1-s), I 2' = Imax= U/xk - rotor tokining maksimal qiymat nuqtasi, ' u manfiy sirpanish so’asida yotadi; 4) s , , I 2' I = U/ R12 x K2 , - rotor tokining, sirpanish va tezlik cheksiz katta ortgandagi asimptotik qiymati. AD ning mexanik xarakteristikasi = (M) uchun ifoda, rotor zanjiridagi quvvatlar muvozanatini (balansini) ko‘rib chiqish orqali olinadi. AD ning mexanik koordinatalari orqali ifodalangan, rotor zanjiridagi quvvat isroflari - R2, elektromagnit quvvat Rem= M0 va foydali mexanik quvvat R2 = M larning farqi sifatida aniqlanadi yaoni, R2 = Rem - R2 = M0 - M = =M0 s . Rotordagi isroflar sirpanishga boliqligi sababli, ularni ko‘p ‘ollarda sirpanishdagi isroflar deyiladi. Elektrik kattaliklar orqali ifodalangan xuddi shu isroflar, quyidagicha aniqlanadi: R2 = 3 I 2'2 R2' . Ifodalardagi isroflarini tenglashtirish natijasida quyidagiga ega bo‘lamiz M = 3 I 2'2 R2' /(0 s) . 10.2-rasm. AD ning elektromexanik xarakteristikalari M= 3U 2 R2' 0 s R1 R2' / s x к 2 2 . Bu formula, AD mexanik xarakteristikasi M(s) ning matematik ko‘rinishlarining bir shaklidir. Olingan M(s) bolanishni ekstremumga tekshirish (u dM/ds ‘osilani topish va uni nolga tenglash orqali amalga oshiriladi), ikkita ekstremal nuqtalar borligi bilan namoyon bo‘ladi. Bu nuqtalarda AD ning momenti va sirpanishi quyidagicha ifodalanadi: \Mk = 3U Ф2 2 0 R1 R12 x K2 ; sk = R2' R x 2 1 2 K , bunda «+» ishorasi sirpanishni s>0 so’asiga, «--» ishorasi esa sirpanishning s 0 so’asiga tegishlidir. AD ning Mk momenti va sk sirpanishi ekstremal nuqtalarga mos keluvchi maksimal yoki kritik deb nomlanadi. ADni mexanik xarakteristikasini soddalashtirilgan tenglamasi quyidagicha ifodalanadi M= 2M к 1 asк , s / s к s к / s 2asк ' bunda a = R1/ R 2 10.3-rasmda AD ning mexanik xarakteristikasi kelti-rilgan. Mexanik xa-rakteristikaning xa-rakterli nuqtalari quyidagi-lardir: 1) s = 0, = 0, M = 0 - ideal salt yurish nuktasi; 2) s = 1, = 0, M = Mq.t = Mi.t - qisqa tutashuv nuqtasi; 3 s = sk.d, M = Mk.d, s = -sq.g, Mq = -Mq.g, 10.3-rasm. AD ning mexanik xarak- ekstremum nuqtalar; teristikalari 4) s , , M 0, mexanik xarakteristikaning tezlik o‘qi bo‘lgan asimptotasi. Baozi bir ‘ollarda mexanik xarakteristikani qurishda sodda-lashtirilgan formulalardan foy-dalaniladi. Soddalashtirish stator aktiv qarshiligini ‘isobga olmaslik (yaoni R1= 0) orqali amalga oshiriladi. Bunda yuqoridagi ifodalar quyidagi ko‘rinishlarga ega bo‘ladi M= 2M к ; s / sк sк / s 2 Mk = 3 U ф /(20 xk) ; sk = R2' /xk. Agar moment va sirpanishning aniqlanadigan qiymatlari o‘rniga ularning nominal qiymatlari (Mn va sn) qo‘yilsa va maksimal momentning karraligi m = Mk/M qilib belgilansa, unda formula yordamida nominal va kritik sirpanishlarni o‘zaro bolovchi formula topiladi sk=sn m 2m 1 . Ushbu formuladan sk ni AD ning katalogdagi qiymatlari orqali aniqlashda foydalanish mumkin. Mexanik xarakteristika ifodasini yanada soddalashtirish, sirpanishning kichik sohasi uchun bajariladi va bunda s/sk nisbat hisobga olinmaydi M = 2Mk s/sk Olingan formula dvigatel xarakteristikasini ishchi uchastkasi deb ataladigan qismini ifodalaydi va unda koordinatalari Mn, In, n va sn bo‘lgan nominal rejim nuqtasi yotadi. Motorning ish rejimlari. AD ning energetik ish rejimlari sirpanishning qiymati va ishorasi orqali aniqlanadi (10.3-rasmga qarang): 1) s = 0, = 0 - ideal salt yurish rejimi; 2) s = 1, = 0 - qisqa tutashuv rejimi; 3) 1<s < 0, 0 < < 0 – dvigatel rejimi; 3) s < 0, > 0 - generator rejimi (rekuperativ); 4) s >1, < 0 - generator rejimi (teskari ulanishli). Bundan tashqari, AD o‘zgaruvchan tok tarmoiga boliqmas generator rejimida ‘am ishlashi mumkin, bu rejim dinamik to‘xtatish rejimi deb ‘am ataladi. Ushbu rejimda AD ning stator cho‘lamlari o‘zgaruvchan tok tarmoidan uziladi va o‘zgarmas tok manbasiga ulanadi, bunda rotor zanjiri qisqa tutashtiriladi yoki qo‘shimcha rezistorlarga ulanadi. Elektromexanik va mexanik xarakteristikalar uchun olingan formulalar AD koordinatalarini rostlashning mumkin bo‘lgan usullarini belgilash imkoniyatni beradi. Rotor va statordagi toklarni rostlash (chegaralash), AD ning statoriga beriladigan kuchlanishni o‘zgartirish ‘amda stator va rotor zanjirlaridagi qo‘shimcha aktiv va reaktiv rezistorlar yordamida taominlanadi. AD momenti va tezligini rostlash uchun talab qilinadigan sunoiy mexanik xarakteristikani olishning mumkin bo‘lgan usullarini aniqlaydi, yapni bular: dvigatelga berilayotgan kuchlanishning kattaligini va chastotasini o‘zgartirish; stator va rotor zanjiriga qo‘shimcha aktiv va reaktiv rezistorlarini ulash; AD magnit maydonining juft qutblari sonini o‘zgartirish. Xozirda, AD ni maxsus ulanish sxemalari yordamida amalga oshiriladigan koordinatalarni rostlashning boshqa usullari ham ishlab chiqilgan, bular kaskad va elektrik val sxemalaridir. Nazorat savollari: 1. AD ni asosiy ulanish sxemasini chizing 2. Soddalashtirilgan almashtirish sxemasini ta’riflang 3. AD ning elektromexanik xarakteristikasi qanday aniqlanadi 4. Elektromexanik xarakteristikaning xarakterli nuqtalarini ayting 5. AD ning mexanik xarakteristikasi uchun ifoda qanday olinadi 6. Kritik moment va sirpanish nima va ular qanday aniqlanadi 7. Mexanik xarakteristika uchun soddalashtirilgan formulani taoriflang 8. AD ning qanday energetikli rejimlarini bilasiz 9. AD mexanik xarakteristikasining xarakterli nuqtalarini ayting 10. Qanday usullar bilan AD ning sun’iy xarakteristikalarini olish mumkin Ma’ruza № 11 Mavzu: Asinxron motorni ishga tushirish, tormozlash va revers qilish. Reja: 11.1. Asinxron motorni ishga tushirish, tormozlash va revers qilish. 11.2. Asinxron motorni ishga tushirish. 11.3. ADni tormozlash va revers qilishda tok va momentni rostlash. Tayanch suz va iboralar: ADni to’g’ridan-to’g’ri ishga tushirish, ishga tushirish reostati, rekuperativ, teskari ulab va dinamik tormozlash, reverslash, tokni chegaralash, momentni rostlash, tormozlash va rostlash tavsiflari. 13.1. Asinxron motorni ishga tushirish, tormozlash va revers qilish. Asinxron dvigatellar sanoatda va xalq xoʻjaligining boshqa sohalarida keng qoʻllaniladi. Chunki ularning konstruksiyalari sodda, ularni ishlatish, boshqarish va rostlash oson. Asinxron dvigatellar asosan 3 fazali, chastotasi ϯ=50 Hz li tarmoqdan ta’minlanadi, ayrim hollarda maxsus toʻgʻrilagichlar orqali ishga tushiriladi. Asinxron dvigatelning 2 ta chulgʻami mavjud: stator chulgʻami va rotor chulgʻami. Rotorning tayyorlanishi boʻyicha faza-rotorli va qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatellarga boʻlinadi. Dvigatelninng nominal kuchlanishi UH va tarmoq kuchlanishi UC ga qarab stator chulgʻami yulduz yoki uchburchak shaklida ulanadi. Rotor chulgʻami asosan yulduz shaklida ulanadi. Faza-rotorli dvigatellarning rotoriga tashqi R2Ш qarshilik ulanadi. Asinxron dvigatelning 1 ta fazasining ekvivalent sxemasi quyidagicha boʻladi. Asinxron dvigatelni boshqarish uchun rele-kontaktorli, yarim-o’tkazgichli kontaktsiz apparatlar va mikroprotsessor texnikasi qo’llaniladi. Buning uchun elektr yuritmalarni ishga tushirish, reverslash va tormozlashning andozaviy sxemalaridan foydalaniladi. Andozaviy boshqarish sxemalar asosida sanoat mexanizmlarning boshqarish sxemalari tuzuladi. Qisqa tutashuv rotorli ADni rele-kontaktorli bosqarish sxemasida (11.1-rasm) magnit ishga tushirgichlar qo’llaniladi. Sxemada kuch zanjiri bilan boshqarish zanjiri bitta manbadan ta’minlanadi, ko’p hollarda apparatlarni ishonchliligini oshirish va xavfsizlikni ta’minlash maqsadida boshqrish zanjiri aloxida past kuchlanishli manbadan ta’minlanadi. Sxemadagi S1 rubilnikni ulab S2 (PUSK) knopka bosilsa KM1 kontaktor ishga tushadi va o’zining K1(1-3)M kuch kontaktlarini yopib dvigatelni tarmoqqa ulaydi, dvigatel aylanishni boshlaydi. Shu bilan birga boshqarish zanjirida K1A blok-kontakt S2 knopkani blokirovka qilib qo’yadi va knopkani bosib turishga xojat qolmaydi. Dvigatelni to’xtatish uchun S3(STOP) knopkasi bosiladi, K1A blok-kontakt uzuladi, sxema dastlabki holatiga qaytadi va dvigatel aylanishni to’xtatadi. Sxemada qisqa tutashuvdan F1(1-3) saqlagich va o’ta yuklanishdan F2(1-2) issiqlik relesi yordamida himoyalash ko’da tutilgan. 11.1 – rasm: Qisqa tutashtirilgan rotorli ADni boshqarish sxemasi. ADni tormozlash va revers qilishda tok va momentni rostlash. ADni teskari ulab tormozlash sxemasida EM(PKC) tezlikni nazorat qilish relesi qo’llaniladi, u dvigatel vali bilan mexanik bog’langan. Unng EA ulash kontakti dvigatelni belgilangan tezligida yopiladi. Dvigatel rotori qo’zg’almas holatida va tezlik 10-15% bo’lganda EA kontakt ochiq bo’ladi. S1 tugma bosilganda K1M kontaktor ishlab o’zining K1(1-3)M kontaktlarini ulaydi va dvigatel ishga tushadi, K1A1 yordamchi kontakti S1 tugmani shuntlab qo’yadi. K1A2 yordamchi kontakti K2M kontaktor zanjirini uzadi, bu bilan K1M va K2M kontaktorlarni bir maxalda ishlashini oldini oladi. Ma’lum vaqtdan so’ng tezlikni ortishi bilan tezlik relesining EA kontakti ulanadi. Teskari ulab tormozlashda dvigatelni tarmoqdan uzish uchun S2(stop) tugmasi bosiladi. Bunda K1M kontaktor znjiri uzilib, K1(1-3)M kuch kontaktlarini ochadi va S1 tugmani shutlavchi K1A1 yordamchi kontakti ham uziladi. 11.2 - rasm: Qisqa tutashuv rotorli ADni reverslash va teskari ulab tormozlash sxemasi. Bir vaqtning o’zida K1A2 kontakt o’zining yopiq holatiga qaytadi. Dvigatel inertsiya bo’yicha aylanadi va EA kontakt yopiq bo’ladi, natijada K2A kontaktor tarmoqqa ulangan bo’ladi, u o’zining K2(1-3)M bosh kotaktlariniulaydi va K1M kontaktor zanjiridagi K2A yordamchi kontaktini uzadi. Bunda dvigatel statori reversga ulangan bo’ladi, rotor tormozlanadi va tezlik 0ga yaqinlashganda tezlik relesining EA kontakti ochiladi, K2M kontaktor zanjiri uzilib K2(1-3)M kontaktlari ochiladi va dvigatel to’xtaydi. Teskari ulab tormozlashda yuritma darhol to’xtaydi, bu usul kichik quvvatli dvigatellar uchun qo’llaniladi ADni dinamik tormozlash uchun 11.3-rasmdagi sxemadan foydalaniladi. Dvigatel S1(Пуск) tugmani bosish bilan ishga tushiriladi. Bunda K1M kontaktor ishga tushib, kuch zanjiridagi o’zining K1(1-3)M kontaktlarini ulaydi va boshqarish zanjiridagi K1A1 blok-kontakt yopiladi, K1A2 kontakt ochildi , K1A3 kontakt yopiladi. Shundan so’ng Д1М vaqt relesi ishlab K2M kontaktor zanjiridagi PДT kontaktini ulaydi. Elektrodvigatelni tarmoqdan uzish va dinamik tormozlash uchun S2 (Stop) tugmasi bosiladi. K1M kontaktor manbadan uzilib, K1(1-3)M bosh kontaktlarini ochadi, K1A1, K1A3 yordamchi kontaktlar ham ochiladi, K1A2 kontakt esa yopiladi. Bunda Д1М vaqt relesi tarmoqdan uzilib PДT kontaktni ochadi, uning ishlash vaqti tormozlash vaqtidan koproq bo’ladi. K1A2 kontakt ulanganda K2M kontaktor manbaga ulanib, K2(1-3)M kuch kontaktlarini yopadi va K2A blok-kontakti ochiladi. Stator chulg’amiga o’zgarmas tok beriladi, u qo’zg’almas magnit maydonni hosil qiladi. 11.3 – rasm: Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatelni dinamik tormozlash sxemasi. Inrtsiya bilan aylanayotgan rotorda EYK hosil bo’ladi. Bu EYK tormozlovchi momentni hosil qiladi Bu erda, MH – dvigatelni nominal momnti; dvigatelni sinxron tezligi; rotor toki; rotorni aktiv qarshiligi; dvigatelni nisbiy tezligi, Vaqt relesini PДT kontakti uzilganda sxema dactlabki holatiga qaytadi va dvigatel silliq to’xtaydi. RT - qoshimcha qarshilik o’zgarmas tokni chegaralsh uchun xizmat qiladi. Dinamik tormozlash, teskari ulab va friktsion muftali tozmozlash usullariga nisbatan, ancha yumshoq va silliq tormpzlash usuli hisoblanadi. Nazorat savollari: 1. Asinxron dvigatelni qanday ishga tushirish usullarini bilasiz? 2. ADni ishga tushirishda qanday apparatlardan foydalaniladi? 3. ADni aylanish yo’nalishini qanday o’zgartirish mumkin? 4. ADni teskari ulab tormozlash sxemasini izohlab bering. 5. ADni dinamik tormozlashda nima uchun o’zgarmas manbadan foydalaniladi? 6. ADni necha xil dinamik tirmozlash mumkin? 7. ADni tormozlash va revers qilishda tok va moment qnday rostlanadi? Ma’ruza № 12 Mavzu: Asinxron motor tezligini qo’shimcha qarshiliklar ulab rostlash. Reja: 12.1. Asinxron motor tezligini qo’shimcha qarshiliklar yordamida rostlash. 12.2. Qo’shimcha qarshiliklar yordamida faza rotorli asinxron motor tezligini rostlash. 12.3. Qo’shimcha qarshiliklar yordamida qisqa tutashgan rotorli asinxron motor tezligini rostlash. Tayanch so‘z va iboralar: Reostatli rostlash, stator va rotor zanjiridagi qo‘shimcha rezistorlar, sun’iy xarakteristikalar va ko‘rsatkichlar, rostlovchi rezistorlarni xisoblash: sun’iy va to‘la qisman berilganda, kesimlar usuli, ishga tushirish diagrammasi. Koordinatalarni rostlashning ushbu usuli, ko‘pincha reostat usuli deb ataladi va u AD ning stator yoki rotor zanjiriga qo‘shimcha aktiv rezistorlarni kiritish orqali amalga oshiriladi. U, eng avvalo, o‘zining ro‘yobga chiqarish soddaligi bilan ajralib tursada, shu bilan birga rostlash sifati va tejamligi uncha yuqori bo‘lmagan ko‘rsatkichlari bilan xarakterlanadi. Stator zanjiridagi rezistorlar yordamida koordinatalarni rostlash. 12.1, a-rasmda, AD koordinatalarini stator zanjiridagi qo‘shimcha rezistorlar ‘isobiga rostlash imkoniyatini beradigan sxema keltirilgan. Bu usul, asosan, qisqa tutashuv rotorli AD ning tok va momentini o‘tishjarayonlarida rostlash (chegaralash) uchun qo‘llaniladi. Bu usulda olinadigan sunoiy xarakteristikalar 12.1, b-rasmda kel-tirilgan. Ular mexanik xarakteristikalarning quyidagi xarakterli nuqtalarini ta’lil qilish asosida qurilgan: 1) Ideal salt yurish tezligi 0 stator fazasining qarshiligi R1 ga boliq emas, shuning uchun barcha sunoiy xarakteristikalar tezlik o‘qidagi ushbu nuqtadan o‘tadi. 2) AD ning kritik momenti va sirpanishi R1q ning ortishi bilan kamayib boradi. 3) AD ni ishga tushirish momenti Mi.t ham (u, s =1 bo‘lganda aniqlanadi) R1q ning ortishi bilan kamayadi. 12.1-rasm. AD koordinatalarini stator zanjirlaridagi rezistorlar yordamida rostlash: asxema; b-mexanik xarakteristikalar 12.1, b-rasmdagi sun’iy xarakteristikalar AD tezligini rostlash uchun ham to‘ri keladi. Ular tezlik o‘zgarishining uncha katta bo‘lmagan diapazonini taominlaydi; R1q ning ortishi bilan AD xarakteristikasining bikrligi va uning kritik moment bilan xarakterlanadigan yuklamaga chidamlilik qobiliyati kamayadi; usul tejamliligini pastligi bilan ‘am farqlanadi. Ushbu kamchiliklar ‘isobiga, AD tezligini uning stator zanjiridagi aktiv rezistorlar yordamida rostlash usuli kam qo‘llaniladi. Yuqorida aytilganidek, bu usul, qisqa tutashuv rotorli AD ning tok va momentini, turli o‘tish jarayonlarida - ishga tushirish, revers va to‘xtatishda cheklash uchun foydalaniladi. Rotor zanjiridagi rezistorlar yordamida koordinatalarni rostlash. Faza rotorli AD tezligi, toki va momentini rostlashning eng keng tarqalgan usullaridan biri, uni rotoriga qo‘shimcha rezistorlarni kiritish va o‘zgartirish bilan bog’liqdir. Rostlashning ushbu usulini amalga oshiruvchi sxema 12.2. a-rasmda keltirilgan. Bu usulning asosiy afzalligi uni ro‘yobga chiqarish soddaligi bo‘lib, bu uning bir qator elektr yuritmalarda keng qo‘llanilishiga olib keladi. Ushbu usulda olinadigan sun’iy mexanik xarakteristikalarni qurish uchun (12.2, brasm), uning xarakterli nuqtalarining tahlilini o‘tkazamiz. Ideal salt yurish tezligi 0=21/r uchun quyidagilarni aniqlaymiz: 1) AD ning ideal salt yurish tezligi 0 – R2q rostlanganda o‘zgarmasdan qoladi; 2) bunda dvigatelning maksimal (kritik) momenti Mk ham o‘zgarmasdan qoladi; 3) kritik sirpanish sk - R2q ning ortishi bilan orta boradi. Bajarilgan ta’lil tabiiy 1(R2q= 0) va sunoiy 2-3 (R2q2 > R2q3) xarakteristikalarni qurish imkonini beradi. Bu xarakteristikalardan AD tezligini rostlashda foydalanish, mustaqil qo‘zatishli o‘zgarmas tok dvigatelning (O‘TD) ko‘rsatkichlariga mos bo‘lgan ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi. Tezlikni rostlash diapazonini uncha katta emas: D=23:1 atrofida, bu tezlikni rostlash diapazonini ortishi bilan xarakteristika bikrligini kamayishi va isroflarni ko‘payishi orqali belgilanadi. Reostatli rostlashda rostlash ravonligi ‘am uncha katta emas va u qo‘shimcha rezistorni o‘zgartirish ravonligi bilan aniqlanadi. AD ning tezligi faqat, tabiiydan quyiga o‘zgaradi. Elektr yuritmaning ushbu tizimini yaratishi bilan boliq sarflar katta emas, chunki rostlash uchun, odatda, sodda va arzon bo‘lgan metall rezistorlarning qutilari qo‘llaniladi. Shu bilan birga ishlatishdagi sarflar sezilarlidir, chunki bunda AD dagi energiya isroflari ancha ko‘p bo‘ladi. Sirpanish s ning ortishi bilan rotor zanjiridagi isroflar R2 ko‘payadi, shuning uchun tezlikni katta diapazonini amalga oshirish, elektr yuritmada ancha ko‘p bo‘lgan energiya isroflariga va uning f.i.k. ni pasayishiga olib keladi. Bu usul bilan tezlikni rostlash, uncha katta bo‘lmagan tezlikni rostlash diapazoni talab qilinadigan va kichik tezliklardagi ishlash vaqti uzoq bo‘lmagan yuritmalarda ishlatiladi. Misol uchun, ushbu usul bir qator ko‘tarish – uzatish mashina va mexanizmlarining elektr yuritmalarida keng qo‘llanishiga egadir. Ko‘rib chiqilayotgan usuldan, AD toki va momentini ishga tushirish paytida rostlash (chegaralash) uchun ‘am foydalaniladi. 12.2 -rasm. AD koordinatalarini rotor zanjirlaridagi rezistorlar yordamida rostlash: asxema; b-mexanik xarakteristikalar 12.2,b-rasmdagi xarakteristikalardan, R2q ni o‘zgartirish ‘isobiga, dvigatelning yuklamaga chidamlilik qobiliyatini kamaytirmay turib, AD ni ishga tushirish momentini kritik momentgacha oshirish imkoniyati borligini ko‘rish mumkin. AD ning bunday xossasi, uni tabiiy xarakteristikadagi ishga tushirish momenti Mit dan ko‘p bo‘lgan yuklama momenti bilan ishga tushirishda ‘am foydalaniladi. AD ning ishga tushirish toki ravishda, R2q ortishi bilan kamayadi, bu uni qo‘shimcha rezistorlar kiritish yordamida chegaralash imkonini yaratadi. Nazorat savollari: 1. AD larda rostlash rasmiylash deb nimaga aytiladi? 2.AD koordinatalarini rezistorlari yordamida rostlash usullarining afzalligi va kamlililari qanday?. 3. AD rotor zanjiridagi rezitorlarni ulashni qanday usullarini bilasiz? 4. AD ni ishga tushirish diogramasidagi quriladi? 5. AD da kesimlar usulidan foydalanish xusuiyatlariini toping. Ma’ruza № 13 Mavzu: Asinxron motorli elektr yuritma koordinatlarini kuchlanishni o’zgartirib rostlash. Reja: 13.1. Asinxron motorli elektr yuritma koordinatlarini kuchlanishni o’zgartirib rostlash. 13.2. Tiristorli kuchlanish rostlagichli energiya tejamkor asinxron elektr yuritma. Tayanch so‘z va iboralar: Kuchlanish o‘zgartirgich, kuchlanish rostlangandagi mexanik xarakteristikalar va ularning xususiyatlari. «Tiristorli – o‘zgartkich dvigatel» tizimi. Boshqarish burchagi, tiristorlarni qarama – qarshi parallel ulangan bloki, yopiq «TO‘ - D» tizimi, reversiv sxema. Usulning afzalligi va kamchiliklari. AD koordinatalarini rostlashning mumkin bo‘lgan usullaridan biri, uning statoridagi kuchlanish qiymatini o‘zgartirishdir, bunda ushbu kuchlanishning chastotasi o‘zgarmas bo‘lib, u o‘zgaruvchan tok tarmoining chastotasiga teng bo‘ladi. 13.1,a-rasmda bu usulni amalga oshiruvchi elektr yuritma sxemasi keltirilgan. Taominlovchi tarmoq bilan AD statori orasiga kuchlanish o‘zgartkich ulangan. AD koordinatalarini rostlashda asosan kuchlanish o‘zgartiriladi, ya’ni nominaldan past tomonga kamaytiriladi. Unga ko‘ra, fazadagi kuchlanishni rostlash yo‘li orqali kritik (maksimal) mo-mentni Mk ni o‘zgartirish mumkin va shu bilan birga sunoiy xarakteristikalar olinadi. AD ning kritik sirpanishi va uning sinxron tezligi kuchlanishga boliq emas va ular uni rostlashda o‘zgarmasdan qoladi. 13.1 - rasm. AD koordinatalarini statordagi kuchlanishini o‘zgartirish orqali rostlash: a – sxema; b - mexanik xarakteristikalar 13.1, b-rasmda AD ni, uning statoridagi kuchlanishni rostlashdagi mexanik xarakteristikalari keltirilgan. Ushbu grafiklardan ko‘rinadiki, olingan sunoiy xarakteristikalar tezlikni rostlash maqsadlariga kam to‘ri keladi, chunki kuchlanishni kamayishi bilan AD ning kritik momenti va uning yuklamaga chidamlilik qobiliyati juda keskin ravishda kamayadi, tezlikni rostlash diapazoni esa juda kichikdir. Shu sabablarga ko‘ra, 13.1,a rasmda ko‘rsatilgan ochiq sxema asosan AD ning momenti va uning tokini rostlash uchun foydalaniladi. AD tezligini rostlash uchun esa yopiq tizimlar yaratiladi. "Tiristorli kuchlanish rostlagichi (regulyatori) – asinxron dvigatel" tizimi. AD statoridagi kuchlanishni rostlash uchun turli qurilmalar ishlatiladi; avtotransformatorlar, magnit kuchaytirgichlar (to‘yinish drossellari) va tiristorli kuchlanish rostlagichlari, (TKR-TRN). Tiristorli kuchlanish rostlagichlari, ‘ozirgi vaqtda, o‘zlarining yuqori f.i.k., xizmat ko‘rsatishidagi soddaligi, ishlatishni oson avtomatlashtirish mumkinligi sababli juda keng tarqalgan. 13.2, a-rasmda bir fazali yuklamadagi (n) kuchlanishni rostlash sxemasining kuchli tokli qismi keltirilgan.Agar VS1 va VS2 tiristorlarga boshqarish impulpslari berilmagan bo‘lsa, unda ular yopiq va yuklamadagi kuchlanish nolga tengdir. Tiristorlarga (ularni tabiiy ochilish momentida) boshqarish impulpslari berilganda (boshqarish burchagi nolga teng, =0) ular to‘la ochilgan va yuklamaga tarmoqning to‘la kuchlanishi qo‘yilgan bo‘ladi. Agar boshqarish impulpslari tiristorlarga tabiiy ochilish momentiga nisbatan biroz kechikish bilan berilsa (boshqarish burchagi 0), unda yuklamaga tarmoq kuchlanishning bir qismi qo‘yilgan bo‘ladi. Boshqarish burchagi ni noldan gacha o‘zgartirib, yuklamadagi kuchlanishni tarmoqdagi to‘la kuchlanish qiymatidan nolgacha rostlash mumkin bo‘ladi. 13.2 - rasm. «TKR-AD» tizimida koordinatalarni rostlash: a – bir fazali sxema; b – elektr yuritmaning ochiq sxemasi; v – ochiq sxemaning mexanik xarakteristikalari 13.2, a-rasmdagi bir fazali sxema asosida AD ning statoridagi kuchlanishni rostlash uchun uch fazali sxemalar yaratiladi. Bunday oltita tiristor VS1-VS6 dan iborat sxema 13.2, b-rasmda ko‘rsatilgan. 13.3, b-rasmda, dinamik to‘xtatishni amal ga oshirishda boshqarish impulpslari beriladigan tiristorlar ko‘rsatilgan. Qolgan tiris-torlarga boshqarish impulpslari be rilmaydi. Shunday qilib, TKR yordamida AD ni ishga tushirish, revers qilish, to‘xtatish ‘amda uning tezligi, toki va momentini rostlash mumkin. Ko‘rib chiqilayotgan tizimning asosiy afzalliklari bo‘lib uning nisbatan soddaligi, ishonchliligi, avtomat13.3-rasm. TKR dan AD ni teskari aylantirish lashtirishni osonligi va boshqarishni (a) va dinamik to‘xtatish (b) uchun foydaqulayligidir. Shu bilan birga, tizim kichik lanish tezliklarda ishlaganda, rotor cho‘lamlaridagi katta isroflar bilan xarakterlanadi. Nazorat savollari: 1. AD larda rostlash rasmiylash deb nimaga aytiladi? 2.AD koordinatalarini rezistorlari yordamida rostlash usullarining afzalligi va kamlililari qanday?. 3. AD rotor zanjiridagi rezitorlarni ulashni qanday usullarini bilasiz? 4. AD ni ishga tushirish diogramasidagi quriladi? 5. AD da kesimlar usulidan foydalanish xusuiyatlariini toping. 6. Tuzish qutblar soni o‘zgartirish prinsipi (ko‘p tezlik AD dagi..) 7.Tuzish qutiblar sonini o‘zgartirish uchun cho‘lamlarni qaysi ulashni qanday sxemalar ishlatiladi? 8. Kuchlanish o‘zgartirish orqali AD tezligini rostlash usulining arzonligi va kamchiliklari...? 9. Kuchlanishlarni o‘z fazali ... regulyatorini taoriflang. 10. AD ni teskari aylantirish uchun... regulyator sxemasiga qanday o‘zgarishlar kiritiladi. Ma’ruza № 14 Mavzu: Asinxron motorning rotor zanjiridagi to’g’rilangan tokni impulsli boshqarib elektr yuritma koordinatlarini rostlash. Reja: 14.1. Asinxron motorning rotor zanjiridagi to’g’rilangan tokni impulsli boshqarib elektr yuritma koordinatlarini rostlash. 14.2. Rotor zanjiridagi to’g’rilangan toki impulsli boshqariladigan asinxron elektr yuritmaning sxemalari, tavsiflari va ish rejimlari. Tayanch so‘z va iboralar: Impuls usuli, AD zanjirlari va tarmoqlari ko‘rsatkichlarini davriy o‘zgartirish, rotor zanjiridagi impulsni rostlash, to‘ldirish koeffitsiyenti usulining afzalliklari va kamchiliklari. Impulpsli boshqarishni to‘rilagich 4 va to‘rilangan rotor toki zanjirga ulangan rezistorli 5 sxemada ‘al qilish mumkin (14.1-rasm). Rezistor 5 ni shuntlash ventilli kalit (6) yordamida bajariladi, kalit boshqariladigan to‘ldirish koeffitsiyenti (impulpsning nisbiy kengligi) bilan ishlaydi. Sxemadan foydalanish AD ning, koefitsiyentni turli qiymatlari uchun sunoiy mexanik xarakteristikalar to‘plamini olishini taominlaydi. = 1 bo‘lganda (kalit uzluksiz ochiq) rezistor qisqa tutashtirilgan va AD o‘zining tabiiy xarakteristikasi 7 da ishlaydi. = 0 bo‘lganda esa (kalit 6 uzluksiz yopiq) rezistor to‘la ravishda rotor zanjiriga kiritilgan va AD sunpiy xarakteristika 10 da ishlaydi. Keyingi yillarda, yarim o‘tkazgichli texnikaning rivojlanishi AD koordinatalarini rostlashning impulps usulidan keng foyda-anishga olib keldi. Uning mohiyati shundaki, bunda AD zanjirlarining yoki tarmoqning ko‘r satkichlari davriy (impulpsli) o‘zgartiriladi. Asinx ron elektr yuritmada, bu ko‘p ‘ollarda AD ga berilayotgan kuchlanish ni yoki stator va rotor zanjirlaridagi rezistorlarning qarshiliklarini impulpsli o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi. To‘lazishning oraliq qiymatlari 0 1 da rotor zanjiridagi rezistorning ekvivalent qarshiligi R2ekv=(1- )R2q ____ 0 R2ekv R2q oraliida o‘zgaradi va sunoiy (8,9) xarakteristikalar chegaraviylar (7, 10) oraliida joylashadi. Impulps usuli, o‘zining texnikaviy bajarish va AD tezligini rostlashning sodda-ligi 16.1 - rasm. AD rotordagi to‘rilangan tok zanjiri rezistor- bilan farqlansada, juda sezilarli larini impulpsli rostlash sxemasi (a) va mexanik xarakter- kamchilikka egadir - AD ning o‘rtacha tezligi uning validagi istikalari (b). yuklama momentiga bolik bo‘ladi. Ochiq sxemada impulpsli boshqarishning xarakteristikalari kichik bikrlikka ega bo‘lib, tabiiy xarakteristikadan quyida joylashadi va katta bo‘lmagan rostlash diapazoniga ega bo‘ladi. Energiyaning katta isroflari ‘isobiga bu, usulning tejamliligi ham yuqori bo‘lmaydi. Impulpsli yuritmaning imkoniyatlari va uni qo‘llash so’asi tiristor yoki kuchli tokli tranzistorlarni ‘amda yopiq tizimlarni ishlatish ‘isobiga kengaytiriladi. Bunday tizimlar, tezlikni 20:1 diapazonda ravon rostlashni taominlaydi va transportda, dastgohsozlikda, kranlarning ko‘tarish mexanizmlari va boshqa bir qator ishlab chiqarish mexanizmlarining yuritmalarida tobora keng qo‘llanilmoqd Nazorat savollari: 1. AD ni elektr yuritma koordinatalarini impulps usulining moxiyati nimada? 2. To‘rilangan rotor toki zanjiridagi impuls usuli qanday amalga oshiriladi? 3. Impulps usulining asosiy kamchiligi nimada? 4. Impulps usulida olinadigan mexanik xarakteristikani taoriflang 5. Impulpsli rostlanadigan elektr yuritmada yopiq tizim nima uchun yaratiladi? Ma’ruza № 15 Mavzu: Asinxron motor qutblar juftligi sonini o‘zgartirib tezligini rostlash. Reja: 15.1. Asinxron motor qutblar juftligi sonini o‘zgartirib tezligini rostlash. 15.2. Asinxron motor tezligini kaskad sxemalarda rostlash. 15.3. Asinxron ventilli kaskad. Tayanch so‘z va iboralar: Ko‘p tezlikli ADlar, ko‘p chulamli ADlar, ko‘p tezlilik Adlar stator chulamini qayta ulash sxemalari: «uchburchak – ikkilangan yulduz» va «yulduz – ikkilangan yulduz», ularning xossalar va xarakteristikalari: tejamliligi, bosqichli rostlash. Rotor zanjiridagi quvvat yo‘qotish, sirpanish energiyasi, kaskadli sxema, elektromexanik kaskad, elektrik kaskad (o‘zgarmas quvvat kaskadi), asinxron ventilli kaskad, tezlikni rostlash prinsipi, xarakteristikalar, asosiy ko‘rsatkichlar. Tezlikni rostlashning bu usuli, ko‘p tezlikli deb nom olgan maxsus tayyorlangan qisqa tutashuv rotorli AD larda amalga oshiriladi. Ushbu AD larning xususiyati shundaki, ularning stator cho‘lamlari ikki bir xil seksiyalardan (yarim cho‘lamlardan) tuzilgan bo‘ladi. Ularning turli ulanish sxemalari ‘isobiga, AD ning juft qutblari soni r o‘zgartirilishi mumkin. Sinxron tezlik 0=21/r formulasiga muvofiq, bu magnit maydonining aylanish tezligi 0 ni o‘zgartiradi va shu bilan AD tezligini ‘am rostlaydi. AD ning juft qutblar soni faqat diskret qiymatlarga ega bo‘lganligi uchun ( r=1,2,3,4,...) AD ning tezligi ‘am bunda faqat bosqichli rostlanadi. Quyidagi misolda, stator cho‘lamlarining seksiyalarini qayta ulash orqali turli juft qutblar sonini olish prinsipini ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, stator cho‘lamining fazasi ikki bir xil seksiyadan iborat bo‘lsin: 1b - 1o va 2 b - 2o, ularning ‘ar biri ketma ket va to‘ri ulangan ikki o‘tkazuvchiga egadir (15.1,a-rasm). Stator cho‘lamidan, ushbu vaqt momentida yoy bilan ko‘rsatilgan yo‘nalishga ega bo‘lgan tok oqib o‘tadi. 15.1 - rasm. AD stator cho‘lamlarining juft qutblari sonini o‘zgartirish Parma qonunidan foydalanib, o‘tkazuvchilardan oqib o‘tayotgan tok I ‘osil qilayotgan magnit kuch chiziqlarining yo‘nalishini aniqlaymiz. Ko‘rinadiki, bu ‘olda magnit maydoni to‘rtta qutbga ega bo‘ladi, yaoni r = 2. Endi, seksiyalar ulanish sxemasini o‘zgartiramiz, ularni ketma-ket va qarama-qarshi ulaymiz (17.1,b-rasm), bunda cho‘lamlarga beriladigan tokning yo‘nalishi o‘zgartirilmaydi. Bu holatda stator cho‘lami endi juft qutblari soni ikki marotaba kam bo‘lgan magnit maydonini ‘osil qiladi. Juft qutblar sonini ikki marotaba kamayishi 15.1,v-rasmda keltirilgan sxemada ‘am ‘osil qilinadi, bunda seksiyalar parallel ulanadi. Bu ikkala ‘olatda ‘am juft qutblar sonini kamayishi bir seksiyadagi (sxemada ikkinchi seksiyadagi) tokning yo‘nalishini teskariga o‘zgarishi orqali amalga oshiriladi. Bunda magnit maydonining aylanish tezligini o‘zgarish diapazoni ikkiga teng bo‘ladi. Amaliyotda, ko‘p ‘ollarda, tezliklik AD larning stator cho‘lamlarini qayta ulashning ikki sxemasi qo‘llaniladi: uchburchakdan ()-ikkilangan yulduzchaga (-) va yulduzchadan ()- ikkilangan yulduzchaga (-). Bu ‘olatlar uchun AD ning statorlarining ulanish sxemasini va mexanik xarakteristikalarini ko‘rib chiqamiz. «Uchburchak - ikkilangan yulduz». Katta qiymatdagi juft qutblar sonini r1 olish uchun statorning ‘ar bir fazasidagi seksiyasi uchburchak sxemasida ketma-ket va to‘ri ulangan (15.2,a-rasm, A1b va A2b - A fazaning mos ravishda birinchi va ikki seksiyasining boshlari, A1o va A2o -ularning oxiri). Seksiyalarni 15.1,v-rasmga o‘xshash ‘olda 15.2,brasmdagidek ulash, AD ni juft qutblar soni r2 ni ikki marotaba kamayishiga olib keladi. 15.2,b-rasmdagi sxema ikkilangan yulduz sxemasi deb nomlanadi va unda stator fazalari ikkita parallel ulangan seksiyalardan tashkil topadi. Cho‘lamlarining uchburchak (2) va ikkilangan yulduz (1) ulanish sxemalari uchun AD ning mexanik xarakteristikalari 15.2,v-rasmda ko‘rsatilgan. 15.2-rasm. AD stator cho‘lamlarini «uchburchak» (a), «ikkilangan yulduz» (b) ko‘rinishida ulash va uchburchak - ikkilangan yulduz sxemalarining mexanik xarakteristikalari (v). 15.3 -rasm. AD stator cho‘lg‘amlarini «yulduz» ko‘rinishida ulash (a) va «yulduz – ikkilangan yulduz» sxemalarining mexanik xarakteristikalari (b). «Yulduz - ikkilangan yulduz». Bu variantda kichik tezlik (katta juft qutblar soni) yakka xoldagi yulduz sxemasida olinadi, unda ‘ar bir fazani ketma-ket ulangan seksiyalar tashkil etadi (15.3. a-rasmga qarang). Ikkilangan yulduzga qayta ulash 15.2,b-rasmda ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha amalga oshiriladi, bunda juft qutblar soni r2 ikki marta kamayadi. Cho‘lamlari yulduz (2) va ikkilangan yulduz (1) sxemasida ulangandagi ikki tezlikli AD ning olingan mexanik xarakteristikalari 15.3, b-rasmda ko‘rsatilgan. Ko‘rib chiqilgan ikki tezlikli AD lardan tashqari uch va to‘rt tezlikli dvigatellar ‘am ishlatiladi. Ulardan birinchisida, qayta ulanadigan stator cho‘lamlaridan tashqari, shuningdek, bitta qayta ulanmaydigan cho‘lam bor bo‘ladi. To‘rt cho‘lamli AD larda turli juft qutblar r1, r2, r3, r4 ga ega bo‘lgan ikkita qayta ulanadigan cho‘lamlarga bor bo‘lib, ular to‘rtta rostlangan mexanik xarakteristikalarni olish imkoniyatini beradi. AD tezligini rostlashning o‘rganilayotgan usuli bir qator yaxshi ko‘rsatkichlarga egadir, shuning uchun u o‘zgaruvchan tokli rostlanadigan elektr yuritmalarda keng qo‘llaniladi. Bunga, birinchi navbatda tejamlilikni olish mumkin, chunki bunday tezlikni rostlash ADni ortiqcha qizish va uning f.i.k. ni kamayishiga sabab bo‘ladigan rotor zanjiridagi qo‘shimcha energiya isroflari bilan kuzatilmaydi. Ko‘p tezlikli AD larning mexanik xarakteristikalari ( 15.2,v- va 15.3,b- rasmlar) yaxshi bikrlik va yetarli yuklamaga chidamlilik bilan ajralib turadi. «Yulduz - ikkilangan yulduz» ulanish sxemasi - o‘zgarmas yuklama moment, «uchburchak - ikkilangan yulduz» sxemasi esa - o‘zgarmas quvvat xarakteriga ega bo‘lgan elektr yuritma yuklamasida qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Ko‘rib chiqilgan usulning kamchiligi dvigatel tezligi o‘zgarishining bosqichligi va uni, odatda, D=68:1 dan ortmaydigan, nisbatan katta bo‘lmagan rostlash diapazonidadir. Asinxron dvigatel tezligini kaskad sxemalarda rostlash. Yuqorida ko‘rib chiqilgan baozi bir usullardan foydalanib, AD tezligini rostlash (reostatli, TKR dan foydalanib va boshqalar) rotor zanjirida quvvat isroflari bilan olib boriladi, bu esa asinxron elektr yuritmaning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada pasaytiradi. Elektr yuritmalarning quvvati bir necha yuz yoki ming kilovatt bo‘lganda, sirpanishdagi isroflar o‘zining absolyut qiymati bo‘yicha juda katta bo‘lishi mumkin. Shuning hisobiga sirpanish energiyasini foydali ishni bajarish uchun qo‘llashga intilish paydo bo‘lgan. Energiya isroflari foydali ishlatilgan birinchi sxemalar, AD ning boshqa elektr mashinalari bilan maxsus ulash yo‘li orqali yaratilgan. Shuning uchun ushbu sxemalar kaskadli deb nom olgan. ‘ozirgi vaqtda, AD ning sirpanish energiyasini, qo‘shimcha elektr mashinalarsiz, yarim o‘tkazgichli asboblar va transformatorlar yordamida ishlatadigan sxemalar to‘zilgan. Ammo bu sxemalarni ‘am anoanaga ko‘ra kaskadli deb ataydilar. Umumiy xolatda, kaskadli deb AD ning shunday ulanish sxemasiga aytiladiki, ular AD tezligini rostlash bilan bir qatorda energiya isroflarini ‘am foydali ishlatish imkonini beradi. Elektromexanik va elektrik mashina – ventilli kaskadlar. Ushbu energiyadan foydalanish usuliga ko‘ra elektromexanik mashina-ventilli kaskad va elektrik kaskad sxemalari farqlanadi. Elektromexanik va elektrik kaskadlar. Elektromexanik mashina – ventillik kaskadda (15.4,a-rasm) ishchi mashina 1ni harakatga keltiruvchi AD 2 ning rotor cho‘lami uch fazali boshqarilmaydigan to‘rilagich 4 ga ulanadi. Ventilli to‘rilagich chiqishiga esa yordamchi o‘zgarmas tok mashinasi 3 ning yakori ulangan, uning e.yu.k. Yeyom to‘rilagichning e.yu.k. Yet ga qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. AD (2) va mashina (3) bitta val orqali birlashtirilgan. Ushbu sxemadagi quvvat muvozanatini ko‘rib chiqamiz. Sirpanish quvvati, R2 bunda rotor R2el, to‘rilagich Rt va yordamchi mashinadagi Rem isroflar ayirmasidan so‘ng valga mexanik quvvat Rem ko‘rinishda keladi: Ryom = R2 - Rt - R2el - Ryom Agar sxemadagi isroflar ‘isobga olinmasa, unda ishchi mashina 1ga to‘la elektr magnit quvvati Rem berilayotganligini aniqlash mumkin. ‘aqiqatdan ‘am, valga ADdan R2 = M quvvat beriladi, yordamchi mashina 3 dan - Rem - R2 = M 0 s, natijada ishchi mashina validagi yima mexanik quvvat Rim quyidagiga teng bo‘ladi Rim = R2+Ryom=M +M 0 s =M 0 = Rem) Shuning uchun 15.4,a-rasmdagisxema bo‘yicha amalga oshi-rilgan kaskadlar o‘zgarmas quvvatli kaskadlar deb ataladi. 15.4 -rasm. Elektromexanik (a) va elektrik mashina - ventilli (b) kaskadlarning sxemalari. Elektrik kaskadda (15.4,b-rasm) elektromexanik kaskaddan farqli ravishda yordamchi mashina (3), AD (2) bilan mexanik bolanishga ega bo‘lmaydi, u bitta val orqali, o‘zgaruvchan tok tarmoiga ulangan sinxron generator (1) bilan ulangan. Shuning ‘isobiga, energiya isroflari, ishchi mashina 1ning valiga emas, balki generator (1) yordamida tarmoqqa beriladi, ishchi mashina 1ga esa faqat mexanik quvvat R2=M uzatiladi. Ushbu mashinaning kaskadli sxemalarda tezlikni rostlash yordamchi mashina 3 ning e.yu.k. Yeyom.ni qo‘zatish tokiga Iq taosir etish orqali o‘zgartirish ‘isobiga amalga oshiriladi. Faraz qilaylik, elektr yuritma turun rejimda ishlayotganda qo‘zatish tokining Iq ortishi kuzatilsin. Bu e.yu.k. Yeyom ni ortishiga olib keladi, va shuning ‘isobiga to‘rilangan tok It kamayadi, bu quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. It = (Yet - Yeem) / R bunda R - to‘rilangan tok zanjirining yima aktiv qarshiligi; Yet-to‘rilagich (4) e.yu.k.si. It ning kamayishi va shu bilan AD ning rotor tokini ‘am kamayishi uning momentini kamayishiga olib keladi, ushbu moment ishchi mashina (1) ‘osil qilayotgan yuklama momenti Ms dan kichik bo‘lib qoladi. Natijada dvigatel tezligi kamaya boradi, uning sirpanishi va rotor cho‘lamining Ye2 = Ye2ks e.yu.k. esa ortib boradi. Rotor e.yu.k.ning ortishi rotor tokini va shu bilan AD momentini ‘am ortishiga olib keladi, AD momenti yuklama momentiga yana teng bo‘lib qoladi va uning tezligi o‘zgarishdan to‘xtaydi. Dvigatel yana turun rejimda ishlay boshlaydi, ammo uning tezligi pasaygan bo‘ladi. Iq tokini kamayish xolatida esa AD tezligi ortib boradi. Elektromexanik kaskadning, qo‘zatish tokini Ik turli qiymatlari uchun, mexanik xarakteristikalaridan (15.5,a-rasm) ko‘rina-diki, kaskadning tezli-gini kamayishi bilan maksimal moment or-tib boradi, chunki yor-damchi mashinaning qo‘z-atish tokini ortirish bilan uning momenti ‘am ortadi. Yordamchi mashina qo‘zatish tokining nol-ga yaqin qiymatlarida, elektrik kaskadning mexanik xarakteristikasi AD tabiiy xarakteriskasiga yaqin bo‘ladi (15.5,brasm). Qo‘zatish tokini ortishi bilan, sunoiy xarakteristikalar (2-4) tabiiy xarakteristika 1dan quyida joylashgan bo‘ladi, bunda nominal qo‘zatish tokiga Ikn - eng quyidagi xarakteristika mos keladi. Faqat AD (2) bilan aniqlanadigan kaskadning, maksimal momenti (15.5, b-rasmga qarang) turli xarakteristikalarda taqriban o‘zgarmas saqlanib qoladi. Shuning uchun elektrik kaskad o‘zgarmas momentli kaskad deb ‘am ataladi. 15.5 -rasm. Elektromexanik (a) va elektrik (b) kaskadlarning mexanik xarakteristikalari Asinxron ventilli kaskad Xozirgi vaqtda, kuchli tokli tiristorli o‘zgartkichlarning keng tarqalganigi bilan boliq ravishda, ular bilan elektr mashinali (aylanuvchi) o‘zgartkichlarni almashtirish imkoniyati yaratiladi. Mashinali agregatlar ventilli chastota o‘zgartkich bilan almashtirilishi mumkin. U, transformator 2 va invertor 3 dan tuziladi (15.6 -rasm). AD ning rotor cho‘lamiga boshqarilmaydigan to‘rilagich 5 va invertor 3, shuningdek, to‘rilangan tokni pulpsatsiyasini silliqlashtirish uchun reaktor 4 ulangan. 15.6 -rasmdagi asinxron elektr yuritma asinxron ventil kaskad nomini olgan. Invertor, bu sxemada o‘zgarmas tok energiyasini o‘zgaruvchan tok energiyasiga o‘zgartkich sifatida bo‘ladi. O‘zgarmas tok mashinasi e.yu.k.ni rostlagandek, invertorda ham elektr yurituvchi kuchni rostlash mumkin. Shuningdek, uning mexanik xarakteristikalari mashina -ventilli elektr kaskadning xarakteristikalariga o‘xshash bo‘ladi. 15.6 -rasm. Asinxron ventil kaskadning sxemasi Kaskadli sxemalarda, AD tezligini rostlashning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardir. Kaskadli sxemalarda tezlikni rostlash diapazoni amalda D=2:1 dan ortmaydi. Bu quyidagi xolat bilan tushuntiriladi, tezlikni rostlash diapazonini, shu bilan birga AD sirpanishini ortishi bilan, uning rotor zanjiridagi barcha qurilmalarning o‘rnatilgan quvvatini orttirish talab qilinadi. Misol uchun, rostlash diapazoni ikki teng bo‘lganda, mashina ventilli elektrik kaskadning o‘rnatilgan quvvati AD ning nominal quvvatini 250% tashkil etadi, bundan asosiy AD - 100%, to‘rilagich, yordamchi mashina va sinxron generator 50%dan. Kaskadli sxemalardagi AD ning tezligini rostlash ravonligi yuqori, va u yordamchi mashinaning yoki chastota o‘zgartkichning e.yu.k. ning o‘zgarish ravonligi bilan aniqlanadi. Tezlikni rostlash, tabiiy xarakteristikadan quyiga amalga oshiriladi. Ushbu tezlikni rostlash usulini amalga oshirishdagi ancha yuqori bo‘lgan kapital sarflarga qaramasdan, kaskadli sxemalarning rostlash diapazoni uncha katta bo‘lmagan (2-3 dan ortiq emas) yuqori quvvatli asinxron elektr yuritmalarda qo‘llash iqtisodiy ji’atdan maqsadga muvofiqdir. Bularga quvvatli ventilyator, markazdan qochuvchi nasos, kompressor, ‘avo ‘aydovchi va sinov qurilmalarining elektr yuritmalari kiradi. Nazorat savollari: 1. Tuzish qutblar soni o‘zgartirish prinsipi (ko‘p tezlik AD dagi..) 2.Tuzish qutiblar sonini o‘zgartirish uchun cho‘lamlarni qaysi ulashni qanday sxemalar ishlatiladi? 3. Kuchlanish o‘zgartirish orqali AD tezligini rostlash usulining arzonligi va kamchiliklari...? 4. Kuchlanishlarni o‘z fazali ... regulyatorini taoriflang. 5. AD ni teskari aylantirish uchun... regulyator sxemasiga qanday o‘zgarishlar kiritiladi. 6. AD kaskadli sxemada ulanishga qanday sabablar olib keladi? 7. Elektromexanik va elektrik kaskadlarni farqi nimada? 8. Asinxron ventil kaskad qanday tuzilgan? 9. Kaskadli sxemalarda tezlikni rostlash prinsipini ayting? 10.Kaskadli sxemalarda AD tezligini rostlashning asosiy ko’satkichlari qanday? Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Ключев В.И «Теория электропривода» М. Энергоатомиздат. 2001. 704c. 2. Hoshimov O.O..Saidahmedov S.S. “Elektr yuritma asoslari. Darslik.-T:fan va texnologiyalar.2011.288b. 3. Hoshimov O.O.,Ortiqov T.J., Mirhaydarov M.M. “Elektr yuritmalari nazariyasi fanidan laboratoriya ishlariga uslubiy ko‘satmalar.” -T:2006. 4. Ortiqov T.J., Sanoat qurilmalarining elektromexanik tizimlari. O’quv qo’llanma.T:Turon Iqbol, 2005. 5. Hoshimov O.O..Imomnazarov A.T. “Elektr yuritma asoslari. - T:2004.