AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA PUL MABLAG’LARI SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH VA BAHOLASH.
advertisement
AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA PUL MABLAG’LARI SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH VA BAHOLASH. Kirish I. Aksiyadorlik jamiyatida moliyaviy hisobot yuritish 1.1. Moliyaviy hisobotning mazmuni, mohiyati va tarkibi 1.2. Moliyaviy hisobot tuzish va uni tashkil etish II. Aksiyadorlik korxonasining iqtisodiyotdagi o`rni 2.1. Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining nazariy asoslari 2.2. Aksionerlik jamiyatlarida korporativ munosabatlarni tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Jahon amaliyotida korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish boʼyicha maqsadli ilmiy izlanishlarda korporativ boshqaruvning zamonaviy uslublarini joriy qilish, korporativ munosabatlarning investorlar uchun ochiqlini taʼminlash hamda korxonalar rivojlanish strategiyasini aniqlash va ular faoliyati samaradorligini baholash boʼyicha ishlar amalga oshirilmoqda. Shularni hisobga olganda mamlakatimizda korporativ boshqaruv tizimi va uning organlari funktsiya va vazifalari, shuningdek, korporativ boshqaruv samaradorligini baholashning ilmiyuslubiy asoslarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida barcha sohalarda tuzilmaviy islohotlar amalga oshirilishi natijasida aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. 2017 yil 2 noyabrь holatiga respublikamizda 614 ta aktsiyadorlik jamiyati faoliyat yuritayotgan boʼlib, ularning 4344003,7 mln. dona aktsiyasiga joylashtirilgan ustav fondi 47,4 trln. soʼmni tashkil etadi . Аyni paytda respublika iqtisodiyoti korporativ sektorining maʼlum darajada oʼsishiga qaramay, korporativ boshqaruv tizimi samaradorligi zamonaviy talablardan ortda qolmoqda. 2017-2021 yillarda Oʼzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʼnalishi boʼyicha Harakatlar strategiyasida «korporativ boshqaruvning zamonaviy xalqaro standartlari va usullarini tatbiq etish, korxonalarni strategik boshqarishda aktsiyadorlarning rolini oshirish»1 boʼyicha ustuvor vazifalar belgilab berildi. Ushbu vazifalarni samarali hal etish uchun, samaradorligini avvalo, aktsiyadorlik baholash usullarini jamiyatlarida korporativ takomillashtirish taqozo boshqaruv etiladi. O`zbekiston Respublikasida aksiyadorlik jamiyatlarida samarali boshqarish tizimini tashkil etishda korporativ boshqaruvni takomillashtrish yo`llari, va korporativ boshqaruv standartlarini kiritishda rag`batlantirish masalalariga alohida e`tibor qaratilmoqda. Jumladan, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlar va yuksak texnologiyalarga asoslangan zamonaviy korxonalarni yanada rivojlantirish dasturidagi vazifalaridan kelib chiqqan holda aksiyadorlik jamiyatlariga zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish, investitsiyalarni jalb etish, innovatsion jarayonlarni rivojlantirish korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish zarurligini ko`rsatmoqda. Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «Oʼzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʼyicha Harakatlar strategiyasi toʼgʼrisida»gi hamda 2015 yil 24 apreldagi PF-4720-sonli «Аktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari toʼgʼrisida»gi farmonlari, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 21 dekabrdagi PQ-2454-sonli «Аktsiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investorlarni jalb etishga doir qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida»gi va mazkur sohaga tegishli boshqa meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. I. Aksiyadorlik jamiyatida moliyaviy hisobot yuritish 1.1. Moliyaviy hisobotning mazmuni, mohiyati va tarkibi Moliyaviy hisobot – xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot (ish va xizmat) lar sotish natijalari to’g’risidagi ma’lumotlar majmui bo’lib, u subyektning moliyaviy -xo’jalik faoliyatining holatini ma’lum davr (chorak, yillik) ga qiymat ko’rinishida aks etishidir. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lar, ishlab chiqarish xarajatlari, xo’jalik mablag’lari va ularning tashkil topish manbalari, ishlarning moliyaviy natijalari, soliqqa tortish hamda dividendlar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Hisobot ma’lumotlari bo’yicha korxona rahbari mulkdorlar, ta’sischilar, boshqaruv va nazorat tizimi, yuqori tashkilotlar oldida hisobot beradilar. Birinchi navbatda shuni aytish joizki, korxonalar majburiy tartibda quyidagi foydalanuvchilarga chorak va yillik hisobotini topshiradi: ta’sis hujjatlariga binoan mulkdorlarga; davlat soliq inspeksiyasiga; O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan korxona faoliyatining ayrim tomonlarini tekshirish va tegishli hisobotni olish vazifalari yuklatilgan boshqa davlat organlariga. Amaldagi qonunga binoan:1[39][41] barcha korxona va muassasalar uchun 1- yanvardan 31- dekabrgacha bo’lgan davr hisobot yili hisoblanadi; yangi tashkil etilgan korxona va muassasalar uchun birinchi hisobot yili bo’lib, ular yuridik huquqqa ega bo’lgan sanadan shu yilning 31- dekabrigacha bo’lgan davr hisoblanadi. 1- oktabrdan keyin tashkil etilgan korxonalar uchun ularning yuridik huquqqa ega bo’lgan sanadan keyingi yilning 31- dekabrigacha bo’lgan davrni birinchi hisobot yili deb hisoblashga ruxsat beriladi; korxonalar choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshiradilar. Hisobot rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzolanadi va korxonaning xo’jalik faoliyati natijalari, mulkiy va moliyaviy holati to’g’risidagi yillik buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lib matbulotda e’lon etilishi mumkin. E’lon qilingan hisobotning to’g’riligi mustaqil auditorlik tashkiloti tomonidan tasdiqlanadi. Korxonaning yillik buxgalteriya hisoboti tegishli tashkilotlarga topshirilishidan oldin ta’sis hujjatlarida belgilangan tartibda ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Qonunga muvofiq yillik hisobotning quyidagi shakllarini tuzish nazarda tutilgan: 1- «Korxona balansi»; 2- «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»; 3- «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot»; 4- «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»; 5- «Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot». Ushbu hisobotlarga qo’shimcha holda «Debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida ma’lumot» ham topshiriladi. 2 [40][42] Shuningdek, hisobot shakllariga izohlar, hisob – kitoblar va tushuntirishlar ilova qilinadi. Balans chorak va yillik hisobot tarkibiga kiritiladi. Bu «netto» nomli balans bo’lib, foydalanuvchilarga korxonaning sof qiymatining hajmi to’g’risida axborot beradi, chunki mulkning qiymati jami ko’rsatkichga quyidagi moddalar bo’yicha eskirishini chiqarib tashlab ko’rsatiladi: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqalar, foyda summasi esa, jamiga faqat hisobot davrida taqsimlanmagan foyda hajmiga qo’shiladi. Lekin xo’jalik faoliyatini tahlil etish maqsadida balansda quyidagi ko’rsatkichlar saqlanib qolgan: dastlabki qiymat va ularning eskirishi, olingan foyda. Shu’ba korxonalari, filiallar va vakilliklariga ega bo’lgan korxonalar konsolidallashgan moliyaviy hisobot tuzadi. Shu’ba korxonalarga qo’yilgan qo’yilmalar bosh korxonaning moliyaviy hisobotida uning moliyaviy qo’yilmalari sifatida aks ettiriladi. Yuridik shaxslar o’zlarining filiallari, vakilliklari va boshqa strukturoviy bo’linmalarini mustaqil balansga ajratishi mumkin, lekin ularning balansi va boshqa hisobot shakllari tegishli yuridik shaxsning konsolidallashgan hisobotiga albatta qo’shiladi. Konsolidallashgan hisobotga bosh korxonaning moliyaviy hisoboti ilova qilinadi. Konsolidallashgan hisobot 8 –sonli milliy standartga binoan tuziladi. 3 [41][43] Lekin vazirliklar, idoralar va budjet tashkilotlari bo’yicha tuziladigan yig’ma moliyaviy hisobotlar bundan mustasno. Yillik moliyaviy hisobot quyidagi hajmida topshiriladi: buxgalteriya balansi (1-shakl); moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot (2-shakl); asosiy vositalar harakati to’g’risida hisobot (3-shakl); pul oqimlari to’g’risida hisobot (4-shakl); xususiy kapital to’g’risida hisobot (5-shakl); debitor va kreditor qarzlari to’g’risida ma’lumot (2-a-shakli). Kichik korxonalar va mikrofirmalar faqat quyidagi shakllardan iborat bo’lgan yillik moliyaviy hisobot topshiradi: a) buxgalteriya balansi (1-shakl); b) moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot (2-shakl); ye) debitor va kreditor qarzlari to’g’risida ma’lumot (2-a-shakli). Хo’jalik yurituvchi subyektlarning yillik moliyaviy hisoboti qiziquvchi banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun ochiq hisoblanadi. Ochiq tipdagi aksioner jamiyatlar, sug’urta kompaniyalar, banklar, fond va tovar birjalari, investitsiya fondlari va boshqa moliyaviy muassasalar, hisobotda keltirilgan ma’lumotlar to’g’riligini auditorlar tomonidan tasdiqlangandan so’ng, yillik moliyaviy hisobotini hisobot yilidan keyingi yilning birinchi mayigacha albatta matbuotda e’lon qilinishi kerak. Хo’jalik yurituvchi subyekt tugatilganda tugatish bo’yicha moliyaviy hisobot tuzadi. Korxonani tugatilishi bo’yicha muomalalarning buxgalteriya hisobi, tugatish balansi va hisobotini tuzish, aktivlar qiymatini aniqlash ishlari tugatish komissiyasiga yuklatiladi. Shubhasizsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga qo’shilmaydi. Тugatish balansida majburiyatlar ularning qaytarish vaqtiga hisoblangan foizlar bilan birga aks ettiriladi. Korxona balansining aktiv va majburiyat moddalari sinchiklab o’tkazilgan inventarizatsiya bilan asoslanishi kerak. 1.2. Moliyaviy hisobot tuzish va uni tashkil etish Moliyaviy hisobotlarni o’z vaqtida tuzishni ta’minlash uchun buxgalteriyaning barcha bo’limlari ishlarini bajarish muddatlarini ko’rsatib yig’ma ish grafigi tuziladi. Buxgalteriya hisobi qo’lda yuritilsa, grafik bilan belgilangan muddatlarda jurnal - orderlarning jami chiqariladi, zarur bo’lsa bir registrdagi summa boshqa registrlarga o’tkaziladi va har bir schyotning oboroti muqobil tekshiriladi. Jurnal - order shaklida hisob yuritilganda oy oxiriga qolgan summalarini o’tkazish va hisob registrlarini yakunlash bo’yicha hisob ishlarining ketma - ketligi quyidagicha: - ma’lumotnoma - varaqalaridan debet va kredit oborotlari jurnal - orderlar va qaydnomalarga o’tkaziladi, bunda rasshifrovka - varaqalari va jurnal orderlarda tegishli belgilar qo’yiladi; - 5010- schyotining debeti bo’yicha 1- qaydnoma va 5110- schyotining debeti bo’yicha 2- qaydnomalarning yig’indisi 3, 10/1, 13- jurnal orderlariga o’tkaziladi; 7, 12, 14, 15, 16, 17 va boshqa qaydnomalarning analitik hisob yig’indisi - hisoblab chiqariladi, shundan keyin jami ma’lumotlari tegishli jurnal - orderlarda aks ettiriladi; - jurnal orderlarning kredit oborotlari jami hisoblab chiqiladi. Agar jurnal - orderlarda schyotlar bo’yicha analitik ma’lumotlar aks ettirilgan bo’lsa, ma’lumotlar jamlab chiqiladi va keyingi oy boshiga qoldiq aniqlanadi, bog’lanuvchi schyotlar bo’yicha aloqasi bor schyotlarning turli registrlari jami taqqoslanadi. Masalan, 1- jurnal - orderdagi 5010- schyotining jami 2qaydnomadagi 5010- schyoti jami bilan taqqoslanadi. Bunday ko’rsatkichlarni taqqoslab tekshirish barcha jurnal - orderlar bo’yicha bajariladi. Bundan keyin ma’lumotlar jurnal - orderlardan bosh daftarga o’tkaziladi. Undan keyin har bir sintetik schyot bo’yicha debet oborotlari chiqarilib keyingi oyning 1- kuniga qoldig’i chiqariladi. Bosh daftarga ma’lumotlar faqat jurnal orderlardan olib yoziladi. Jurnal - orderlar ma’lumotlari Bosh daftarga o’tkazilgandan so’ng jurnal orderlarda quyidagicha izoh beriladi: «Oborotlar summasi Bosh daftarda aks ettirildi» va sanasi ham ijrochi va bosh buxgalterning imzolari qo’yiladi. Bosh daftarda schyotlarning qoldig’i chiqarilgandan so’ng ular analitik ma’lumotlar bilan tekshiriladi, jurnal - order shaklining registrlari ma’lumotlari bo’yicha balans va boshqa hisobot jadvallari tuziladi. Moliyaviy hisobot tizimida balans muhim ahamiyatga ega bo’lib, yillik hisobot tarkibida unda katta o’zgarishlar sodir bo’ldi, chunki xalqaro andazalar talablariga yaqinlashdi va bozor munosabatlariga qaratildi. Balansning aktiv va passiv moddalarining mazmuni ichki hamda tashqi foydalanuvchilarga undan foydalanish imkoniyatini berdi. Ichki va tashqi qiziquvchilar uchun korxona faoliyatining moliyaviy natijalari, uning moliyaviy barqarorligi, kreditor qarzlarining hajmi, bank kreditlari bo’yicha qarzlari to’g’risidagi ma’lumotlar zarur. Korxona ichida balansda keltirilgan axborotlar xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, xarajatlar va yo’qotishlarni qisqartirish zaxiralarini qidirib topish, korxona hisobidan to’lanadigan jarimalar sabablarini bartaraf etish uchun keng qo’llaniladi. Yillik hisobotga tushintirish xati, korxona rahbarining faoliyatning yo’nalishi to’g’risidagi ma’ruzasi, ilova qilinadi. Bu korxonaning asosiy analitik hujjatlaridan biri hisoblanadi. Bunda asosiy ko’rsatkichlar bo’yicha reja bajarilishiga ta’sir etuvchi quyidagi omillar ochib tashlanadi: mahsulot miqdori, assortimenti, sifati, mahsulot sotish hajmi, foyda summasi, tannarxni pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, samaradorlik, ilmiy - konstruktorlik ishlarini natijalari va istiqbollari va shu kabilar. Тushintirish xatining mazmuni ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologiya xususiyatlari bilan belgilanadi. Bugungi kunda moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari tasdiqlangan.4[42][44] Balansga asosan korxonaning to’lov qobiliyati va boshqa bir qancha sifat ko’rsatkichlarini hisoblab tahlil qilish mumkin. Balans ma’lumotlariga asosan korxonaning mutlaq to’lov qobiliyati quyidagicha aniqlanadi: Korxona mutlaq to’lov qobiliyati = Pul mablag’lari / Korxonaning qisqa muddatli majburiyatlari Bu ko’rsatkich 0,2 yoki 20% dan kam bo’lmasligi kerak. Shu yo’l bilan hisoblab chiqilgan koeffitsiyent korxonaning qisqa muddatli qarz majburiyatlarini qanchasi zudlik bilan qaytarilishini ko’rsatadi. Balans ma’lumotlari bo’yicha korxonaning sof aylanma mablag’lari yoki kapitalini aniqlab olish uning istiqboldagi rivojlanishini ta’riflaydi. Sof aylanma mablag’lar yoki kapital = Aylanma aktivlar - Qisqa muddatli majburiyatlar. Sof aylanma mablag’lar yoki kapital hajmi korxona tomonidan o’z qarzini to’lagandan so’ng uning potensial rivojlanish qobilyatini ta’riflaydi. Sof aylanma mablag’lari yoki kapitalining koeffitsiyenti quyidagicha topiladi: Sof aylanma = Mahsulot ishlab chiqarish / Sof aylanma kapital Bu koeffitsiyent bir so’mlik sof aylanma kapitaliga necha pullik hali ishlab chiqarishga sarflanmagan moddiy zahiralar to’g’ri kelishini ta’riflaydi. Bunday ma’lumotlarga asosan korxona menedjerlari korxona holatini rivojlantirish bo’yicha tegishli qarorlarni qabul qilishadi. Balans ma’lumotlaridan foydalanadigan tashqi qiziquvchilar uchun korxona kapitalining tuzilishi ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Kapitalning tuzilishi ko’rsatkichlari korxonaga uzoq muddatli qo’yilmalar qo’ygan investorlar va kreditorlarning manfaatlarini himoya qilish darajasini ta’riflaydi. Ular korxonaning uzoq muddatli qarzlarini to’lash qobiliyatini aks ettiradi. Mulk koeffitsiyenti (yoki xususiy kapitalni konsentratsiyalash koeffitsiyenti) quyidagicha topiladi: Mk = Xususiy kapital / Aktivlarning o’rtacha yillik qiymati Bu koeffitsiyent bir birlikka teng yoki undan ortiq bo’lishi mumkin. U korxona egalarining korxonaga qo’yilgan mablag’lari umumiy summasidagi ulushini ko’rsatadi. Korxona egalarining ulushi qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik korxona moliyaviy barqaror, iqtisodiy mustahkam bo’ladi va tashqi kreditorlarga qaram bo’lmaydi. Korxonaning moliyaviy qaramlik (Kmq) koeffitsiyenti quyidagicha aniqlanadi: Kmq = Qarz kapitali / Xususiy kapital Ushbu koeffitsiyent 0,5 dan kam bo’lishi, lekin ko’p bo’lsa, 1 dan oshmasligi kerak. Bu korxonani tashqi qarz beruvchilardan moliyaviy qaramligini ta’riflaydi va uning o’sish dinamikasi korxonani moliyalashtirishda qarzga olingan mablag’lar ulushini ko’payib borayotganini ko’rsatadi. Moliyaviy hisobotdan ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun korxonaning asosiy vositalari tarkibi, ularning ish holati va umumiy qiymati muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlar korxonalarning moliyaviy hisobot tarkibida tuziladigan «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot» da aks ettiriladi. Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot asosiy vositalar va ularning eskirishi belgilangan tasnif asosida quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha aks ettiriladi: yil boshiga qoldig’i; hisobot davrida asosiy vositalarning kirimi; hisobot davrida hisobdan chiqarilgani; yil oxiriga qoldig’i. Hisobotning 3 va 6- ustunlarida yil boshi va oxiriga korxona balansida hisobga olingan barcha asosiy vositalarning qiymati aks ettiriladi. 4-ustunda hisobot davrida, qo’shimcha baholash qiymati ham qo’shilgan holda quyidagi manbalardan korxona tasarrufiga o’tgan asosiy vositalar aks ettiriladi: pulga sotib olish yoki yangidan qurish; aylanma mablag’lardan asosiy vositaga o’tkazilishi; boshqa korxona va tashkilotlardan bepul olinishi; inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan asosiy vositalar kirimi; lizing muomalalari bo’yicha uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar. 5-ustunida qaytadan baholash natijasida narxini pasaytirish ham qo’shilgan holda quyidagi sabablarga ko’ra xo’jalik tasarrufidagi asosiy vositalar tarkibidan chiqarilgan obyektlar qiymati aks ettiriladi: pulga sotilgan keraksiz va ortiqcha asosiy vositalar; asosiy vositalar tarkibidan aylanma mablag’larga o’tkazilgan obyektlar; boshqa korxona va tashkilotlarga bepul berilgan obyektlar; eskirishi natijasida obyektlarning hisobdan chiqarilishi; tabiiy ofatlar, avariya natijasida va boshqa sabablarga ko’ra obyektlarni hisobdan chiqarilishi. 7 va 10- ustunlarda asosiy vositalarning turlari bo’yicha hisobot davri boshiga va oxiriga jamg’arilgan eskirish summasi aks ettiriladi. 8-ustunda asosiy vositalarni qo’shimcha baholash natijasida qo’shimcha hisoblangan amortizatsiya summasi ham qo’shilgan holda hisobot davrida barcha asosiy vositalar bo’yicha hisoblangan eskirish summasi aks ettiriladi. 9-ustunda tugatilgan, sotilgan va boshqa yo’llar bilan xo’jalik tasarrufidan chiqib ketgan asosiy vositalar eskirishi ko’rsatiladi. 11-ustunda asosiy vositalarning yil boshiga qolgan sof qoldiq qiymati aks ettirladi. Bu summa 3- va 7- ustun summalari farqidan iborat. 12-ustunda asosiy vositalarning hisobot davri oxiriga qolgan sof qoldiq qiymati aks ettiriladi. Bu summa 6- va 10-ustun summalari farqidan iborat. Asosiy vositalarning jami summasidan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish yo’nalishidagilarning harakati alohida ajratib ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish yo’nalishidagi asosiy vositalar tarkibiga sanoat, qurilish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, savdo va umumiy ovqatlanish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash va boshqa moddiy ishlab chiqarish faoliyati sohasiga tegishli obyektlar kiradi. Noishlab chiqarish yo’nalishidagi asosiy vositalar tarkibiga kommunal xo’jalik, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya, maorif, madaniyat va shunga o’xshaganlarda foydalaniladigan obyektlar kiradi. «Ma’lumot uchun» degan bo’limning 180 – 183 qatorlarida asosiy vositalar qaysi manbalar hisobidan sotib olinganligi (kirimi) aks ettiriladi. Pul oqimi to’g’risidagi hisobot ma’lum bir hisobot davrida korxonaning pul mablag’lari holatiga operatsion, investitsiya va moliyaviy faoliyati ta’sirini aks ettiradi va shu davr ichida pul mablag’lari o’zgarishini ko’rsatadi. Pul oqimi to’g’risidagi hisobot ma’lumotlaridan foydalanish quyidagi imkoniyatlarni beradi: korxonaning pul mablag’lari va ularning ekvivalentlarini ishlab topish - qobiliyatini, shuningdek shunga o’xshagan pul mablag’laridan foydalanishda korxona ehtiyojini baholash; korxonaning sof aktividagi o’zgarishlarni, moliyaviy tarkibi va uning - o’zgaruvchan vaziyat hamda imkoniyatlarga moslashish maqsadida pul oqimlarining summalari, shuningdek, o’z vaqtida tushishiga ta’sir etish qobiliyatini baholash; turli - korxonalarning operatsion faoliyati to’g’risidagi hisobotni taqqoslash. Chunki bu xo’jalik faoliyatining bir xil muomala va vaqealari uchun buxgalteriya hisobining turli usullaridan foydalanish oqibotlarini bartaraf etadi. Pul oqimi to’g’risidagi hisobotda pul mablag’lari oqimi quyidagi faoliyatlar bo’yicha tasniflanadi: operatsion faoliyati; investitsion faoliyati va moliyaviy faoliyati. Operatsion faoliyatidan olinadigan pul mablag’lari hajmi korxona faoliyati samarasining hal etuvchi ko’rsatkichi hisoblanadi. Chunki u tashqi moliyalash manbalarisiz ssudalarni qaytarish, mehnat unumdorlik darajasini saqlash, dividendlar to’lash va yangi kapital qo’yilmalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Operatsion faoliyatidan bo’lgan pul mablag’lari harakati birinchi navbatda daromad olish bo’yicha asosiy faoliyat natijasi hisoblanadi. Investitsion faoliyat – bu pul ekvivalentiga kirmaydigan uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiyalarni sotib olish va sotish, qaytariladigan kreditlarni berish va olish. Bularga bino, asmavzu – uskuna, nomoddiy va boshqa aktivlarni sotish va sotib olish, aksiya yoki boshqa qarz majburiyatlarini sotishdan tushgan tushum va boshqa korxonalarning aksiyalari va qarz majburiyatlarini sotib olish, fyuchers, forvard, opsion va svop – shartnoma bo’yicha tushumlar va ular bo’yicha to’lovlar kiradi. Fyuchers shartnoma – ma’lum miqdordagi moliyaviy instrumentlarni yoki belgilangan miqdordagi tovarni erkin savdo birjasida kelishilgan narxda oldi – sotdi to’g’risidagi shartnoma. Forvard kontrakti – tovar yoki moliyaviy instrumentlarni kelajakda jo’natish va hisob – kitob qilish bo’yicha oldi – sotdi to’g’risidagi bitim. Opsion kontrakt (mukofatli bitim) – bu ma’lum miqdordagi moliyaviy instrumentlar yoki tovarlarni kelishilgan muddat ichida belgilangan miqdorda mukofat to’lash evaziga qayd etilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi. Moliyaviy faoliyat – bu shunday faoliyat turiki, uning natijasida korxonaning xususiy kapitali va qarzlari hajmi va tuzilishida o’zgarish hosil bo’ladi. Quyidagi pul mablag’larining harakati bunga misol bo’ladi: Pul mablag’larini Pul mablag’larining chiqimi tushumi Aksiyalar chiqarishdan aksiyalarni sotib olish bo’yicha to’lanmalar olinadigan tushumlar Qarzga Хususiy olingan Qarzlarning qaytarilishi mablag’lar tushumi Aksionerlarga dividendlar to’lash va kapitalning boshqa ko’rinishdagi taqsimlanishi Moliyalashtiriladigan ijara bilan bog’liq bo’lgan majburiyatlar bo’yicha to’lovlar Pul oqimlari to’grisidagi hisobotda quyidagi moddalar o’z aksini topadi: «Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan kelib tushgan pul mablag’lari» (010–satr.) moddasida yuklab yuborilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) lar uchun hisobot davrida korxonaning bankdagi hisob – kitob schyotiga va kassasiga tushgan mablag’lar ko’rsatiladi. «Material, tovar va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari» (020-satr.)moddasida uzoq muddatli aktivlarni sotib olish uchun to’lanmalardan tashqari, materiallar, tovarlar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi «Хodimlarga va ular nomidan to’langan pul mablag’lari» (030–satr.) moddasida pul mablag’larining quyidagi maqsadlar uchun sarflanishi ko’rsatiladi: xodimlarga to’langan mehnat haqi, mukofotlar, maqsadli davlat fondlariga to’lanmalar, budjetga daromad solig’i to’lash; kasaba uyushmasiga ajratmalar, aliment to’lovlari, turar joy fondiga to’lovlar, xodimlarga berilgan bank kreditlari bo’yicha to’lovlar va shunga o’xshagan xodimlarga va xodimlar nomidan kassadan va bankdagi schyotlardan to’lanadigan boshqa pul mablag’lari aks ettiriladi. «Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari» (040-satr.) moddasining «chiqim» degan xonasida olingan royalti, turli rag’batlantirishlar va boshqa daromadlar, savdo korxonalari bilan tuziladigan bitimlar bo’yicha olingan komission yig’imlar aks ettiriladi. «Jami operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi» (050-satr.) modd. Plus, minus, alomatlariga qarab 010,020,030,040-satrlar yig’indisi ko’rsatiladi. «Asosiy vositalarni sotib olish va sotish» (060-satr.) moddasining «Kirim» ustunida turli asosiy vositalarni sotishdan tushgan mablag’lar summasi, «Chiqim» ustunida mol yetkazib beruvchilarga xarid qilingan asosiy vositalar uchun to’langan summa ko’rsatiladi. «Nomoddiy aktivlarni sotib olish va sotish» (070-satr.) moddasining «Chiqim» ustunida mol yetkazib beruvchilarga xarid qilingan nomoddiy aktivlar uchun to’langan summasi, «Kirim» ustunida nomoddiy aktivlarni sotishdan tushgan mablag’lar summasi ko’rsatiladi. Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish va sotish» (080-satr.) moddasining «Chiqim» ustunida birjada to’langan komission xarajatlar va foizlar qo’shilgan holda qimmatli qog’ozlar va boshqa investitsiya instrumentlarini sotib olish uchun to’langan pul mablag’lari summasi, «Kirim» ustunida qimmatli qog’ozlar va boshqa investitsiya instrumentlarini sotishdan tushgan mablag’lari aks ettiriladi. pul «Investitsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari» (090-satr.) moddasining «Chiqim» ustunida boshqa investitsion faoliyat bo’yicha to’langan summa, «Kirim» ustunida – olingan pul mablag’lari ko’rsatiladi. «Jami investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi» (100-satr.) moddasida 060, 070, 080, 090-satrlarning plus bilan yozilgan summalarini jamlab «Kirim» ustunida, minus bilan yozilgan summalarini jamlab «Chiqim» ustunida ko’rsatiladi. «Olingan va to’langan foizlar» (110-satr.) moddasining «Kirim» ustunida olingan, «Chiqim» ustunida to’langan foizlar summasi ko’rsatiladi. «Olingan va to’langan dividendlar» (120-satr.) moddasining «Kirim» ustunida olingan, «Chiqim» ustunida to’langan dividendlar summasi aks ettiriladi. Aksiyalarni chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog’liq boshqa instrumayentlardan kelgan pul tushumlari» (130-satr.) moddasida xususiy kapital bilan bog’liq hisobot davrida chiqarilgan (sotilgan) aksiyalar yoki boshqa instrumentlar bo’yicha aksionerlardan tushgan pul mablag’lari summasi aks ettiriladi. «Хususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to’lovlari» (140-satr.) moddasida keyinchalik tarqatish yoki bekor qilish uchun korxonada turgan xususiy aksiyalar bo’yicha egalariga to’langan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi «Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari» (150-satr.) moddasining «Kirim» ustunida hisobot davrida tushgan kreditlar va qarzlar, «Chiqim» ustunida to’langan kreditlar va qarzlar ko’rsatiladi. «Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari» (160-satr.) moddasining «Chiqim» ustunida ijara (lizing) ga beruvchiga to’langan summa, «Kirim» ustunida – ijara (lizing) ga oluvchidan tushgan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi «Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari» (170-satr.) moddasining «Chiqim» ustunida boshqa moliyaviy faoliyat bo’yicha to’langan, «Kirim» ustunida olingan pul mablag’lari ko’rsatiladi «Jami: moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi» (180-satr.) moddasida 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170-satrlarning plyus bilan yozilgan summalarini jamlab «Kirim» ustunida, minus bilan yozilgan summalarini jamlab «Chiqim» ustunida ko’rsatiladi. «Тo’langan daromad (foyda) solig’i» (190-satr.) moddasida to’langan daromad (foyda) solig’i summasi ko’rsatiladi. «Тo’langan boshqa soliqlar» (200-satr.) moddasida daromad (foyda) soliYoidan tashqari to’langan soliqlar, boj to’lovlari va ularga tenglashtirilgan yig’im va ajratmalar summasi ko’rsatiladi. «Jami to’langan soliqlar» (210-satr.) moddasida 190 va 200 satrlar summasi aks ettiriladi. «Jami moliyaviy–xo’jalik faoliyatining sof pul kirimi/chiqimi» (220-satr.) moddasida 050, 100, 180, 210-satrlarning plyus bilan yozilgan summalarini jamlab «Kirim» ustunida, minus bilan yozilgan summalarini jamlab «Chiqim» ustunida ko’rsatiladi. «Yil boshidagi pul mablag’lari» (230-satr.) moddasida korxona balansining 320-satr 3-ustunida ko’rsatilgan pul mablag’larini hisobga oladigan (5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700) schyotlarning qoldiq summalari aks ettiriladi. «Yil oxiridagi pul mablag’lari» (240-satr.) moddasida korxona balanstning 320-satr 4-ustunida ko’rsatilgan pul mablag’larini hisobga oladigan (5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700) schyotlarining qoldiq summalari aks ettiriladi. «Chet el valutasidagi pul mablag’larining harakati to’g’risida ma’lumot» bo’limida hisobot davrida korxonaning valuta mablag’larini harakati ko’rsatiladi. Valuta mablag’lari muomalalar sodir bo’lgan paytda, valuta mablag’larining qoldiqlari esa hisobot davrining oxirgi sanasiga O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining belgilagan kursi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi milliy valutasida aks ettiriladi. «Yil boshiga qoldiq» (250-satr) moddasida korxonaning valuta schyoti va kassasida hisobot davri boshiga qolgan valuta mablag’lari ko’rsatiladi. «Jami valuta mablag’larining tushumi» (260-satr) moddasida 261, 262, 263, 264-satrlarda ko’rsatilgan valuta mablag’larining hisobot davridagi umumiy tushumi aks ettiriladi. «Jami sarflangan valuta mablag’lari» (270-satr) moddasida 271 dan273gacha satrlarda ko’rsatilgan korxona tomonidan turli maqsadlarga sarflangan valuta mablag’larining umumiy summasi aks ettiriladi. «Yil oxiridagi qoldiq» (280-satr) moddasida 250+260-270 satrlarning ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadigan hisobot yili oxiriga qolgan korxonaning valuta schyotlarida va kassasida turgan valuta mablag’lari summasi aks ettiriladi. Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot joriy buxgalteriya ma’lumotlariga asosan tuzilib, unda tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun muhim ko’rsatkichlar mavjud. Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot ma’lumotlariga asosan korxonaning bozor faolligi ko’rsatkichlarini tahlil qilish mumkin. Bu ko’rsatkichlar kompaniyaning aksiyalarini qiymati va daromadliligini ta’riflaydi. 1. Bir aksiyaga to’g’ri keladigan foyda (AF) quyidagicha aniqlanadi: AF = Sof foyda – imtiyozli aktsiyalar bo’yicha dividеndlar / Muomaladagi oddiy aktsiyalar Bu ko’rsatkich muomaladagi bir oddiy aksiyaga qancha sof foyda to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitida eng zaruriy ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. 2. Aksiyaning bozor bahosi bilan bir aksiyaga to’g’ri keladigan foydaning munosabati (BF) quyidagicha aniqlanadi: BF = Bir aktsiyaning bozor qiymati / AF Bu ko’rsatkich kompaniyaning bir so’m sof foydasiga aksionerlar necha so’m to’lashga roziligini bildiradi. Masalan, «A» kompaniyasida bu ko’rsatkich 10 bo’lib, «B» kompaniyasida 8 bo’lsa, investorlar «A» kompaniyasining investitsiya sifatini afzalroq baholaydi. Bu ko’rsatkich boshqa kompaniyalarning bir aksiyaga to’g’ri keladigan foyda dinamikasi va umumiy bozor dinamikasi bo’yicha baholanadi. 3. Bir aksiyaning balans qiymati (ABQ) quyidagicha aniqlanadi: ABQ = Aktsionеr kapitalining qiymati – imtiyozli aktsiyalar / Muomaladagi oddiy aktsiyalar Bir aksiyaning balans qiymati buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlariga binoan bir oddiy aksiyaga to’g’ri keladigan korxonaning sof aktivlari qiymatini ko’rsatadi. 4. Bir aksiyaning bozor qiymati bilan balans qiymatining nisbati uning balans qiymatiga qaraganda bozor qiymati qancha ekanligini ko’rsatadi va u quyidagicha aniqlanadi: Bq = Bir aktsiyaning bozor qiymati / Bir aktsiyaning balans qiymati 5. Dividend daromad yoki dividend normasi quyidagicha aniqlanadi: Dividеnddan daromad ( haq. qiymat mе'yori) = Bir aktsiya bo’yicha dividеnd / bir aktsiyaning bozor qiymati 6. Aksiyaning daromadliligi (AD) muhim ahamiyatga ega bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi: AD = D + (S* - S) / S, bu yerda D – aksiyaga egalik qilish davrida olingan dividend summasi, S* - sotish narxi, S – sotib olish narxi 7. Тo’lanadigan dividendlar ulushi (ТDU) quyidagicha aniqlanadi: TDU = Bir aktsiyaga to’g’ri kеladigan dividеnd / Bir aktsiyaga to’g’ri kеladigan sof foyda Bu ko’rsatkich tahlilining xususiyati shundan iboratki, uning «yaxshi» va «yomon» darajasi bo’lmaydi. Lekin buning umumiy ko’rsatkichi 1 dan oshmasligi kerak. Bu demak kompaniya dividend to’lash uchun yetarli darajada foyda olganligini ko’rsatadi. Agar bu ko’rsatkich 1 dan oshib ketsa, kompaniya moliyaviy imkoniyatidan oqilona foydalanganmaganligini yoki zaxira kapitalidan qarz olganligini ko’rsatadi. Dividendlar xususiy kapitalni kamaytiradi, chunki ular kompaniya tasarrufida qolgan sof foydadan to’lanadi. III. Aksiyadorlik korxonasining iqtisodiyotdagi o`rni 2.1. Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining nazariy asoslari O`zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo`lga kiritgach, iqtisodiy o`sishning yuqori sur`atlarini hamda jamiyatning barqaror rivojlanishini ta`minlay oladigan ko`p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllantirishning huquqiy va tashkiliy asoslarini yaratish ustuvor vazifa etib belgilandi. Shunday vazifalardan biri korxonlarda korporativ boshqaruvni shakllantirishda iborat edi “Korporativ boshqaruvning asosiy mazmuni aksiyadorlik jamiyatining faoliyatga jalb etilgan turli shaxslar mafaatlari muvozanatini o`rnatishdan iborat.”2 Korporatsiya (lotincha corporatio – birlashish) – bu umumiy maqsadlarga erishish, birgalikda faoliyat ko`rsatish uchun birlashgan va huquqning mustaqil subyektini – huquqiy shaxsni tashkil qilgan jismoniy va huquqiy shaxslar birlashmasidir. Korporativ boshqaruvning maqsadi aksiyadorlik jamiyatiga jalb qilingan turli shaxslar guruhlari (aksiyadorlar, menieijerlar, mehnat shartnomasi a`zolari, mahalliy hokimiyat organlari, kredit beruvchi banklar, etkazib beruvchilar va h.k) manfaatlarining o`zaro uyg`unligiga rioya etishdan iborat. Ma`lumki, korporativ boshqaruvning vujudga kelishi mulkka egalik qilish va uni bevosita boshqarish vazifalarining bir-biridan ajralib chiqishiga bog`liq. Bunday ajralish natijasida aksiyadorlik jamiyati faoliyatini bevosita boshqaruvchi yollanma rahbar (menejer)ning ahamiyati oshadi.Pirovardida o`zaro munosabatlarda ishtirok etuvchi turli guruhlar paydo bo`lib, ularning har biri o`z manfaatlarini ko`zlab ish yuritadi. Shu munosabat bilan aksiyadorlik jamiyatida korporativ boshqaruvning bosh vazifasi jamiyatning barcha aktivlaridan samarali foydalanishdan iborat bo`ladi. Korporativ boshqaruvning murakkab va ziddiyatli tabiatini e`tiborga olib, mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari uchun korporativ hamjamiyatining har xil qatnashchilari bilan uning faoliyatini boshqaruvchi turli organlari o`rtasidagi kelishuvlar va ziddiyatlarni hal etish mexanizmini shakllantirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan korporativ xatti-harakat mexanizmini tartibga soluvchi turli ko`rinishdagi kodekslar, xususan, aksiyadorlar manfaatlarini ta`minlash masalalari, boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi masalalarini ifodalovchi qoidalar ishlab chiqilishi zarur. Aksiyadork jamiyatlari korporativ boshqaruvni tashkil etishda kuzatuv kengashining funksiyalari qo`yidagicha: har bir jamiyatda kengash maqsadi, vazifasi, vakolati va javobgarligi ta`riflangan hamda o`ziga quyidagi asosiy qoidalarni olgan xujjatning bo`lishi tavsiya qilinadi: kengashning o`zak g`oyasi – jamiyat va uning faoliyati bilan ishbilarmonlik va boshqa o`zaro munosabatlardan holi, mulk egalari (aksiyadorlar) va boshqa manfaatdor shaxslar nomidan nazorat ishlarini olib boruvchi shaxslar guruhining shakllanishidir. kengashning missiyasi aksiyadorlar qo`ygan ulush qiymatining maksimal o`stirilishidir. Kengash faoliyati asosida aksiyadorlar maqsadlari va manfaatlari yotishi zarur. Kengashning vazifasiga aksiyadorlar nomidan Jamiyat faoliyatiga rahbarlik qilish va uning oliy menejerlari (Boshqaruv, Bosh direktor) faoliyatini nazorat qilish kiradi. To`g`ridan-to`g`ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini tubdan oshirish, bo`lajak investorlar uchun ularning ochiqligi va jozibadorligini ta`minlash, zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlar rolini kuchaytirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Shularndan kelib chiqib, quyidagilar korporativ boshqaruv tizimini yanada rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari etib belgilangan: xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish, investitsiya, moddiy- texnik, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish chet el kapitali ishtirokida aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratish; eski bo`linmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi bo`linma va lavozimlarni joriy etishni inobatga olgan holda, aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tuzilmasini tubdan qayta tashkil etish aksiyadorlik jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining samarali faoliyatini nazorat qilishni ta`minlashda aksiyadorlar, jumladan, minoritar aksiyadorlar rolini oshirish; aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish; korporativ boshqaruvning ilg`or uslublarini joriy etish bo`yicha tavsiyalar, jumladan, uzoq muddatli istiqbolda rivojlanish strategiyasi va vazifalari, ichki nazorat tizimlari va ijro organining aksiyadorlar hamda investorlar bilan samarali o`zaro hamkorlik mexanizmlarini belgilash; aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ko`lami, tarmoq xususiyatlari va yo`nalishlarini inobatga olgan holda, namunaviy tashkiliy tuzilmani joriy qilish;. xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish, investitsiya, moddiytexnik, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish; chet el kapitali ishtirokida aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratish; eski bo`linmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi bo`linma va lavozimlarni joriy etishni inobatga olgan holda, aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tuzilmasini tubdan qayta tashkil etish; aksiyadorlik jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining samarali faoliyatini nazorat qilishni ta`minlashda, aksiyadorlar rolini oshirish; yetakchi xorijiy ta`lim muassasalari bilan hamkorlik asosida boshqaruv xodimlarini tayyorlash va ularning kasb darajasini oshirish, shuningdek aksiyadorlik jamiyatlarida rahbarlik lavozimlariga chet ellik yuqori malakali menejerlarni jalb qilish. O`zbekistonda olib borilayotgan islohotlar jarayonining muhim yo`nalishlaridan biri davlat tasarrufida bo`lgan korxonalarni aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish orqali xususiylashtirish va yangi iqtisodiy munosabatlarga xos boshqaruv mexanizmni yaratishdir. Ma`lumki, korporativ - boshqaruv bozor iqtisodiyoti qonunlari, talab va takliflari asosida tashkil etiladigan boshqaruv usullaridan biridir. Ishlab chiqarish darajasini korporativ asosda rivojlantirish O`zbekiston Respublikasi uchun yangi, o`rganilmagan muammo bo`lib uni o`rganishda xorijiy davlatlarda korporativ boshqaruvni tashkil etish, uning jabhalari va mexanizmlarini, korporatsiyalar tashkiliy tarkiblari, boshqaruv texnologiyasi, strategik rivojlantirish va korporativ aksiyadorlar mablag`larini boshqarishni tashkil etish sohalaridagi mavjud tajribalaridan keng foydalanishimiz lozim. Korporativ boshqaruvning samarali natijasi faqat boshqaruvni yaxshi tashkil qilinishi bilangina ta`minlanmaydi. Korporativ boshqaruvning samarali bo`lishi, milliy iqtisodiyotning hozirgi holatiga, institutsional boshqaruvni tashkil etish darajasiga iqtisodiy va ijgimoiy holatdan kelib chiqqan holda takomillashtirilishiga davlatni bu yo`nalishda tutgan siyosatiga va menejerlarning boshqaruvni tashkil etish salohiyatlariga ko`p jihatdan bog`liqdir. Korporativ boshqaruvning murakkab va ziddiyatli tabiatini e`tiborga olib, mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari uchun korporativ hamjamiyatining har xil qatnashchilari bilan uning faoliyatini boshqaruvchi turli organlari o`rtasidagi kelishuvlar va ziddiyatlarni hal etish mexanizmini shakllantirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan korporativ xatti-harakat mexanizmini tartibga soluvchi turli ko`rinishdagi kodekslar, xususan, aksiyadorlar manfaatlarini ta`minlash masalalari, boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi masalalarini ifodalovchi qoidalar ishlab chiqilishi zarur.Aksiyadorlik jamiyati faoliyatiga ana shunday kodekslarning tatbiq etilishi xorijda keng yo`lga qo`yilgan bo`lib, davlat organlari hamda nohukumat tashkilotlar tomonidan korporativ xattiharakat kodekslari, korporativ axloq va ishchanlik aloqalari masalalari yuzasidan uslubiy qo`llanmalar va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Iqtisodiyotning barqaror ,rivojlanishini taminlash faqat rivojlangan, davr talabiga javob bera oladigan, yuqori darajada madaniylashgan boshqaruvga asoslangan korporativ munosabatlarning shakllanishiga bog`liq. Shuningdek milliy mentalitetga asoslangan, madaniylashgan korporativ munosabatlarni shakllantirish sobiq totalitar, markazlashtirilgan byurokratik boshkqaruv tizimini tubdan o`zgartirish va ishlab chiqarish faoliyatlarida qatnashayotgan mehnat resurslarini, mehnat qilish darajalarini, ularning ixtisosligi darajalarini e`tiborga olgan holda ijtimoiy himoya qilishni amalga oshirilishi bilan xam bog`likdir. Korporativ mulkchilik, korporativ boshqaruvning rivojlanishi korporativ aksiyalar narxlariga ham ta`lluqlidir. Korporativ boshqaruvning asosiy vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: samarali tahlil, joriy va strategik boshqaruv mexanizmini yaratish va uning ishini ta`minlash,boshqaruv qarorlarni qabul qilish va jamiyat faoliyati ustidan nazoratni o`rnatish; barcha aksiyadorlar (shu jumladan mayda va xorijiy aksiyadorlar)ga adolatli munosabatni hamda barcha aksiyadorlarning ular xuquqlari buzilganda samarali himoya usullaridan foydalanishi imoniyatlarini ta`minlash; Aksiyadorlik jamiyatining aksiyadorlari, menejerlari, xodimlari, mijozlari, xamkorlari va etkazib beruvchilari, ya`ni manfaatdor shaxslari. davlat va jamiyat manfaatlarini o`zaro muvofiqlashtirish orqali faoliyat olib boradi. Aksiyadorlik jamiyatida boshqaruv organi rahbari va ijro tarkibi tanlovini shunday asosda olib borish kerakki, bunda shaxsning malakasi ham, fe`l - atvori ham uning aksiyadorlik jamiyati strategik vazifalarini amalga oshirish bo`yicha bajaradigan ish harakteriga mos bo`lishi lozim. Aksiyadorlik jamiyatining turli toifadagi rahbarlari, etakchi mutaxassislari va xodimlari mehnatini eng yangi texnologiyalarni, shuningdek, hisoblash texnikasini qo`llash orqali maksimal darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. Boshqaruvning oliy va ijro organlari, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati menejeri va xodimlari o`z vazifalarini bajarishida bir-birini amalda takrorlashiga yo`l qo`ymaslik, ayni chog`da, ular o`zaro bir-birini almashtira olishi darajasining yuksakligini ta`minlash muhimdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aksiyadorlik jamiyatlarida xo`jalik yuritish amaliyotida korporativ boshqaruvning keng tarqalganligi u yoki bu mamlakatning ochiqlik hamda rivojlanish darajasini tavsiflovchi muhim ko`rsatgichlardan biridir. Aksiyadorlik jamiyatlarida modernizatsiya qilish va diversifikatsiya qilish kabi tushunchalar avvalida aksiyadorlik jamiyatlariga ta’rif berish joizdir. Aksiyadorlar jamiyati – daromad topish maqsadida hissadorlik tamoyiliga binoan uyushgan sherikchilik jamiyati hisoblanadi. Aksiyadorlar jamiyati boshqa sherikchilik korxonasidan farqliroq, muomalaga nominal qiymati ko‘rsatilgan aksiyalar chiqarish va uni sotish yo‘li bilan tarqatish bunday jamiyatning moliyaviy negizini tashkil etadi. Aksiya egalari dividend shaklida daromad oladilar. Aksiyadorlar jamiyatining ochiq va yopiq jamiyat shaklidagi ko‘rinishlari bor: Yopiq aksiyadorlar jamiyati – aksiya egalari maʼlum guruh, masalan, taʼsischilarning o‘zi bilan cheklanadi. Aksiyalar faqat ularning o‘rtasida tarqatiladi. Ochiq aksiyadorlar jamiyati – jamiyat aksiyalari erkin sotiladi va sotib olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan va aksiya olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan, ajnabiy shaxslar uning aʼzosi bo‘la oladi. Aksiyadorlar jamiyati pulni bir yerga to‘plab biznesga qo‘yish uchun tuziladi. Uning tashkilotchilari taʼsischilar deb yuritiladi. Taʼsischi firmalar, banklar, davlat va ayrim fuqarolar bo‘lishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatining afzalligi shundaki, u mayda pulni to‘plab yirik pulga aylantirish, yaʼni kapital bo‘la oladigan pulga aylantirishdan, mayda puldorlarning pulini ham biznesga qo‘yishdan iborat. Aksiyadorlar jamiyatini boshqarishning oliy organi – aksiyadorlar majlisi, so‘ngra – direktorlar kengashi va quyi bo‘g‘ini – bo‘linmalar boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar majlisi aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini, nizomdagi o‘zgarishlarni, daromadning taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini, taftish natijalari, rahbarlarni saylash masalasini ko‘rib chiqadi va tegishli qarorlar qabul qiladi. Dastlab aksiyadorlar jamiyati 17-asrda paydo bo‘lgan, hozir keng tarqalib, ommaviy tus olgan. O‘zbekistonda aksiyadorlar jamiyati bozor islohotlari davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida paydo bo‘ldi, davlat korxonalarini aksiyadorlar jamiyati aylantirish mulkiy o‘zgarishlarning yo‘nalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi bosqichida yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati tashkil topdi. Uning 2-bosqichida ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati shakllana boshladi. O‘zbekistonda 1995-yilda 2255 ta, 1996yilda 5500 ta aksiyadorlar jamiyati ishladi. O‘zbekistonda aksiyadorlar jamiyati nodavlat sektoriga kiradi. Aksiyadorlar jamiyati mustaqil, lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish ko‘radi. Ularning faoliyati O‘zbekiston Respublikasining „Aksiyador jamiyatlar va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida“ (1996.25.4) qonuniga binoan olib boriladi. Aksiyadorlar jamiyatini diversijikatsiya qilishda shubhasiz AJ laridagi samarali tashkil etilgan korporativ boshqaruv yordamga keladi. Diversifikatsiya (lot. diversifi catio oʻzgarish, xilma-xil taraqqiyot) - korxona (birlashma)larning faoliyati sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi degan ma’nonii anglatadi. Aksiyadorlik jamiyatlarida diverisfikatsiya fenomenoni yuqori samaradorlikka erishish, iqtisodiy foyda olish, bankrotlikka barham berish maqsadlarda amalga oshiriladi. Ilgari bir sohada ixtisoslashgan firmalarning (sanoat, q. x., transport, moliya va h.k.) boshqa iqtisodiyot tarmoqlari, xizmat koʻrsatish sohalariga, birinchi navbatda, yuqori foyda beradigan sohalarga kirib borishi ularning xoʻjalik faoliyati sohalari va imkoniyatlarini kengaytiradi. Buning natijasida turli-tuman tovarlar ishlab chiqaradigan, xizmat koʻrsatadigan hamda ishlanmalar bilan band boʻlgan keng tarmoqli, ammo hamisha ham texnologik jihatdan oʻzaro bogʻlanmagan majmualar (mas, agrosanoat majmui, oʻrmonsanoat majmui) vujudga keladi va bu ishlab chiqarish diversifikatsiyasi deyiladi. Dunyo mamlakatlarida aksiyadorlik jamiyatlarida va ko’p sonli korxona, sindikat, trestlarsa bu jarayoni 20-asrning 50-y.lari oʻrtalaridan rivojlana boshladi. Dastlab AQSH, Yaponiya, Gʻarbiy Yevropa davlatlarida bu iqtisodiy fenomenon sanoat, transport, qurilish, moliya sohalarida vujudga keladi. Shu bois bu jarayon xarakteri mazkur davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy omillari, shuningdek, boshqa davlatlarga tegishli boʻlgan umumiy omillar (ilmiy-texnika inqilobi, yuqori foyda uchun kurash, raqobat kurashi, texnik taraqqiyotdan qolib ketmaslik va b.) bilan belgilanadi. Ular avvalo koʻp daromadli, tez rivojlanadigan sohalar (mas, elektronika, kimyo) bilan shugullanadigan aksiyadorlik jamiyatlarida faoliyat boshlaydi. Kompaniyalar mahsulot ishlab chiqarish bilan birga, shu mahsulot uchun zarur boʻlgan xom ashyoni ham oʻzlari tayyorlashga kirishadi. Mablagʻlarni kam daromadli sohadan tejab koʻp foyda beradigan tarmoklarga sarf etadilar. Oʻzbekistan xalq xoʻjaligida yangi barpo etilgan sanoat korxonalari va aksiyadorlik jamiyatlarida asosiy mahsulot turidan tashqari qoʻshimcha mahsulotlar, xalq isteʼmoli tovarlari ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. Mamlakatimizda sanoat korxonalarini va aksiyadorlik jamiyatlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash borasida amalga oshirilayotgan ishlar hududlarda ishlab chiqarish hajmi va sifatini yuksaltirishga xizmat qilmoqda. Aksiyadorlik jamiyatlarida mahsulotlarni iste’molchi va bozor talabiga mos holda yaratish va ular orqali korxona samaradorligini oshirishga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalarning yildan-yilga o’sib borishida yurtimizdagi mavjud investitsion sharoit va qulay investitsiya muhiti alohida ahamiyat kasb etayotganini ta’kidlash joiz. Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o’ylangan siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan korporativ boshqaruv bugungi kunda aksiyadorrlik jamiyyatlarini rivojlantirishning asosiy yo’llaridan hisoblanadi. Iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy investitsiyalarni, avvalo to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta qurollantirish, yangi ish o’rinlarini shakllantirish va shu asosda milliy iqtisodiyotimizni barqaror va jadal rivojlantirishni ta’minlash maqsadida respublika byudjetidan katta miqdorda mablag’lar ajratilmoqda. modernizatsiya atamasining iazmuniga to’xtaladigan bo’lsak, odatda uni texnika, texnologiyaga oid tushuncha deb qaraladi. Modernizatsiya – ob’ektni yangilash,yaxshilash, takomillashtirish, uni yangi talablar va me’yorlarga, texnik shartlarga, sifat ko’rsatkichlariga muvofiqlashtirish, asosan bunda mashina, asbob uskunalar, texnologik jarayonlar modernizatsiyalanadi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida real sektor korxonalarini va aksiyadorlik jamiyatlarini qo’llab quvvatlash bilan bir qatorda ularni sog’lomlashtirish tadbirlari ham muhim o’rin tutadi. Zero, uzoq davr mobaynida sifatsiz mahsulotni ishlab chiqarish, eskirgan texnika va texnologiya asosida zarar ko’rib ishlayotgan korxonalarni saqlab qolish iqtisodiyotning sog’lomligiga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Bunday aksyadorlik jamiyatlarini va korxonalarni bankrot deb e’lon qilish hamda moliyaviy-xo’jalik faoliyatini tarkibiy o’zgartirish orqali qayta tuzish bu boradagi eng to’g’ri va samarali yechim hisoblanadi. Bugungi kunga kelib man shu yuqoridagi ikkita asosiy iqtisodiy fenomenonni samarali joriy etishda dunyo miqyosida keng qo’llaniladigan va barcha osonlik bilan tushunadigan tushunchalardan biri shak-shubhasiz korporativ boshqaruv tushunchasidir. “Korporativ boshqaruv oldindan mavjud, shuningdek ushbu atama yangi hamdir” degan gap bejiz emas. Bunga korporativ boshqaruv organlari tomonidan faoliyati samarali tashkil etilib kelinayotgan yirik aksiyadorlik kompaniyalari, transmilliy korporatsiyalar va hokazolaming milliy va jahon iqtisodiyotidagi o‘rn i sabab bolmoqda. Shundan kelib chiqqan holda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida, xususan mamlakatimizda ham korporativ boshqaruv tizimini samarali tashkil etish masalasiga jiddiy e’tibor qaratilib kelinmoqda. Keltirilayotgan jihatlar sabab korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyati, uning maqsad va vazifalarini to'gri anglash maqsadga muvofiq. Korporativ boshqaruvning iqtisodiy mohiyati uzoq yillardan buyon o'rganilib kelinmoqda va bu borada tadqiqotchilarning flkrlari xilma-xilligiga guvoh bo'lish mumkin. “Korporativ boshqaruv - korporatsiya mulkdorlarining korporatsiya kapitalini shakllantirishga, undan foyda olish maqsadida yanada samarali foydalanishga hamda olingan daromadlami korporativ munosabatlarning barcha ishtirokchilari o'rtasida adolatli taqsimlashga qaratilgan strategik muhim qarorlarni belgilash, ta’riflash va qabul qilishga doimiy va real ta’sirini ta’minlashdagi ongli, bevosita ishtirokidir”, deb izohlanadi. Tashkiliy huquqiy shakl sifatida korporatsiyalar barcha mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda ham keng hajmda qo’llanilmaydi. Shu nuqtayi nazardan korporatsiyalar, kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyatlari va boshqalarni umumlashtirgan holda korporativ tuzilma tushunchasi bilan ifodalanadi. 2.2. Aksionerlik jamiyatlarida korporativ munosabatlarni tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari O`zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy negizini mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va uni xususiylashtrish tashkil etadi. Uning maqsadi - bozor iqtisodiyotining vujudga kelishi uchun zarur bo`lgan asosiy sharoitlarni yaratish (xususiy mulk institutini shakillantirish, iqtisodiy va huquqiy bazani hamda ularsiz iqtisodiyotnig xususiy sektori faoliyat ko`rsata olmaydigan institutsional tuzilmalarni barpo etish)dan iborat. Aksiyadorlik jamiyatlari bugungi kunda mamlakat iqtisodiyotining ko`plab sohalarida etakchi mavqeni egallagani holda, keng tarqalgan, boshqaruv, kuzatuv va ijro organlari orqali korporativ munosabatlarga faol kirishadigan yuridik shaxslar hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatlari dastlab XVII asrda Evropada dengiz orqali savdo-sotiq sohasida faoliyat yuritgan mulkdorlar o`rtasida tashkil etilgan. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatiga doir huquqiy normalar ilk bor 1808 yilda Frantsiya savdo kodeksida belgilangan. Mazkur faoliyatning qonuniy negiziga ko`ra mamlakatimizda bunday jamiyat yuridik shaxsni ta`sis etish yoki qayta tashkil etish (qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatni ta`sis etish yo`li bilan tashkil etish muassislarning qaroriga ko`ra amalga oshiriladi.5 Aksiyadorlik jamiyat yuridik shaxsni ta`sis etish yoki qayta tashkil etish (qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi mumkin. Jamiyatni ta`sis etish to`g`risidagi qaror ta`sis yig`ilishi tomonidan qabul qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta`sis etilgan taqdirda jamiyatni ta`sis etish haqidagi qaror shu muassis tomonidan yakka tartibda qabul qilinadi.Jamiyatning muassislari uni tashkil etish to`g`risida o`zaro ta`sis shartnomasini tuzadilar, shartnomada ularning jamiyatni ta`sis etishga doir birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish tartibi, jamiyat ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori, muassislar o`rtasida joylashtirilishi lozim bo`lgan aksiyalarning turlari, ular uchun to`lanadigan haqning miqdori va uni to`lash tartibi, muassislarning jamiyatni tashkil etishga doir huquq va majburiyatlari belgilanadi. Jamiyatni ta`sis etish to`g`risidagi qaror muassislarning ovoz berish natijalarini hamda jamiyatni ta`sis etish, uning ustavini tasdiqlash, jamiyatning boshqaruv organlarini shakllantirish masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettirishi kerak. Jamiyatni ta`sis etish, uning ustavini tasdiqlash to`g`risidagi va muassis tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini to`lash uchun kiritilayotgan qimmatli qog`ozlarning, o`zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega bo`lgan boshqa huquqlarning pulda ifodalangan bahosini tasdiqlash haqidagi qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Chet ellik investorlar ishtirokidagi jamiyatni tashkil etish O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o`zgartirilayotganda aksiyadorlik jamiyatini ta`sis etish to`g`risidagi qaror davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli organ tomonidan qabul qilinadi.Jamiyat muassislari va aksiyadorlarining soni cheklanmaydi. Jamiyatni tashkil etish to`g`risidagi ta`sis shartnomasini imzolagan yuridik va jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e`tirof etiladi. Agar qonunda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorida boshqacha qoida belgilanmagan bo`lsa, davlat organlari jamiyatning muassislari (aksiyadorlari) bo`lishi mumkin emas.6 Jamiyat muassislari jamiyatning tashkil etilishi bilan bog`liq majburiyatlar yuzasidan jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilguniga qadar javobgar bo`ladi. Jamiyat muassislarning jamiyatni tashkil etish bilan bog`liq majburiyatlari yuzasidan muassislarning harakatlari keyinchalik aksiyadorlarning umumiy yig`ilishida ma`qullangan taqdirdagina javobgar bo`ladi. Davlat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati etib o`zgartirilayotganda davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli organ jamiyatning muassisi bo`ladi. Jamiyat muassislari o`rtasida aksiyalarni taqsimlash ta`sis hujjatiga muvofiq amalga oshiriladi. Ta`sis yig`ilishi:jamiyatni ta`sis etish to`g`risida qaror qabul qiladi va uning ustavini tasdiqlaydi;ta`sis etish jarayonida muassislar tomonidan tuzilgan shartnomalarni tasdiqlaydi;muassislar tomonidan aksiyalar haqini to`lash tartibini belgilaydi;chiqariladigan aksiyalarning turlarini va sonini belgilaydi; jamiyatning kuzatuv kengashini, taftish komissiyasini (taftishchisini) saylaydi; jamiyatning ijroiya organini tuzadi (saylaydi, tayinlaydi). Ta`sis yig`ilishida ovoz berish muassislar kiritadigan ulushlarga muvofiq o`tkaziladi. Ta`sis yig`ilishi qarorlarni oddiy ko`pchilik ovoz bilan qabul qiladi, bundan ta`sis shartnomasini o`zgartirish to`g`risidagi qarorlar qabul qilinadigan hollar mustasno bo`lib, buning uchun barcha muassislarning roziligi talab etiladi. Ta`sis yig`ilishining qarorlari jamiyatning barcha muassislari tomonidan imzolanadigan bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Davlat tashkilotini aksiyadorlik jamiyati etib o`zgartirish davlat mulkini tasarruf etishga vakolatli organ tomonidan qabul qilinadigan qaror asosida ta`sis yig`ilishini o`tkazmasdan amalga oshiriladi. Bir muassisdan iborat bo`lgan jamiyatda ta`sis yig`ilishi o`tkazilmaydi. Ustav jamiyatning ta`sis hujjati bo`lib, unda quyidagi ma`lumotlar bo`lishi kerak: jamiyatning to`liq (agar bo`lsa qisqartirilgan) firma nomi, joylashgan eri (pochta manzili) va elektron pochta manzili; faoliyatining sohasi (asosiy yo`nalishlari) va maqsadi; ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori; jamiyat aksiyalarining soni, nominal qiymati, turlari (oddiy, imtiyozli); jamiyat boshqaruvining tuzilmasi, jamiyat kuzatuv kengashining, taftish komissiyasining va ijroiya organining a`zolari soni, bu organlarni shakllantirish tartibi, ularning vakolatlari. Jamiyat ustavida jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) bitta aksiyadorga tegishli bo`lgan ulushning eng ko`p miqdoriga cheklovlar belgilanishi Davlat tomonidan jamiyatni boshqarishda ishtirok etishga bo`lgan maxsus huquq (oltin aksiya) joriy etilayotgan jamiyat ustavida davlatning mazkur maxsus huquqdan foydalanishi to`g`risidagi qoidalar ko`rsatilishi kerak. Jamiyatni tashkil etishning qonunda belgilangan tartibini buzish yoki uning ustavi qonunga muvofiq emasligi davlat ro`yxatidan o`tkazishni rad etishga olib keladi. Jamiyatni tashkil etish maqsadga muvofiq emas degan vajlar bilan uni davlat ro`yxatidan o`tkazishni rad etishga yo`l qo`yilmaydi. Davlat ro`yxatidan o`tkazishni rad etish, shuningdek ro`yxatdan o`tkazish muddatlarining buzilishi ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Jamiyat davlat ro`yxatidan o`tkazilgan sanadan e`tiboran ko`pi bilan uch oy muddatda aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi to`g`risidagi, jamiyatning kuzatuv kengashi, ijroiya organi haqidagi (tegishincha direktori, boshqaruvi, ishonchli boshqaruvchi to`g`risidagi) va taftish komissiyasi (taftishchisi) to`g`risidagi ularning faoliyat tartibini, huquq va majburiyatlarini, shuningdek jamiyatning mazkur organlari tomonidan qarorlar qabul qilish tartib-taomilini belgilovchi nizomlarni tayyorlashi hamda aksiyadorlarning umumiy yig`ilishida tasdiqlashi shart. Aksiyadorlik jamiyatini boshqarish –bu uning ishtrokchilarining o`zaro hamkorlik qilish mexanizmi yoki tizim va ular yordamida ishtirokchilar o`z manfaatlarini namoyon qiladigan usullardir. Biroq ushbu tizim mulkchilikning boshqa shaklidagi korxonalarni boshqarishdan farq qiladi, chunki aksiyadorlik jamiyatining mol-mulki ko`pchilik aksiyadorlarning ulushlaridan hosil bo`ladi. Aksiyadorlik jamiyatini boshqarish tizimi jamiyat faoliyatining asosiy vazifalarini hal etishda aksiyadorlarning xohish-istaklari bildirilishini nazarda tutadi. U mulkdorning fikrini bayon etadi va ularning manfaatlarini himoya qiladi7. Aksiyadorlik jamiyati (korporatsiya) investorlar (aksiyadorlar) kapitalini birlashtirish yo`li bilan tashkil qilinadigan hamda o`z aksiyadorlari foydasi manfaati yo`lida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradigan tijorat tashkilotining tashkiliyhuquqiy shaklini bildiradi. Shuningdek, aksiyadorlik jamiyatida iqtisodiy faoliyatning shart-sharoitlari shaffof bo`lishi, boshqaruvchilar va boshqa ijro etuvchi xodimlarning aksiyadorlar oldida tegishli ravishda hisob berib turishlarini ta`minlash maqsadga muvofiq. Mulkdorlar (aksiyadorlar) ularning aktivlaridan samarali foydalanilishi hamda foyda adolatli taqsimot bo`yicha kafolatga ega bo`lishi zarur. Ya`ni aksiyadorlar bo`sh turgan mablag`larini ishlab chiqarishga yo`naltirish natijasida ma`lum miqdorda daromad olishi maqsadga muvofiq. Aksiyadorlar qoldiq mulk egalari sifatida o`z zimmalariga olayotgan tavakkalchilik xatari evaziga muayyan kafolatlangan haqhuquqlarga ega bo`lishlari shart. Mulkka daxldorlik, aksiyalarni o`tkazib berish huquqi, foydadan o`z ulushini olish va muhim korporativ qarorlar qabul qilinishida ishtirok etish huquqlarini shu jumlaga kiritish mumkin. Aksiyadorlik jamiyatida boshqaruv organi rahbari va ijro tarkibi tanlovini shunday asosda olib borish kerakki, bunda shaxsning malakasi ham, fe`l-atvori ham uning aksiyadorlik jamiyati strategik vazifalarini amalga oshirish bo`yicha bajaradigan ish harakteriga mos bo`lishi lozim. Aksiyadorlik jamiyatining turli toifadagi rahbarlari, etakchi mutaxassislari va xodimlari mehnatini eng yangi texnologiyalarni, shuningdek, hisoblash texnikasini qo`llash orqali maksimal darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. Boshqaruvning oliy va ijro organlari, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati menejeri va xodimlari o`z vazifalarini bajarishida bir-birini amalda takrorlashiga yo`l qo`ymaslik, ayni chog`da, ular o`zaro bir-birini almashtira olishi darajasining yuksakligini ta`minlash muhimdir.Bunda ularni rag`batlantirishning ijobiy vositalari (mukofotlash, imtiyozli aksiyalarni ajratish, xorijiy safarlarga malaka oshirishga yuborish va hokazolar)dan faol foydalanish yaxshi samara beradi.Aksiyadorlik jamiyatini boshqarishdagi tavakkalchilik ustidan nazoratni kuzatuv kengashi a`zolari tomonidan chuqur anglash darajasi mazkur yo`nalishda olib borilayotgan ishlarning tarkibiy qismi bo`lib qolishi zarur. Ushbu masalalarni hal etish uchun aksiyadorlik jamiyatida tavakkalchilik darajasini nazorat qilishda kuzatuv kengashining ahamiyati bayon etilgan qoidalarni, korporativ boshqaruv darajasini baholash mezonlarini, korporativ boshqaruvni samarali olib borishga qaratilgan ichki hujjatlarni hamda korporativ boshqaruv tizimida tanglik vaziyatlari vujudga kelganda ko`riladigan chora-tadbirlar taktikasini ishlab chiqish va tartibga solish talab etiladi.Bu borada aksiyadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etishda ularning joylashtirilish usullaridan samarali foydalanishni yuzaga keltiradi Xulosa 1. Boshqaruv muammolari murakkablashuvidagi sifat bosqichi ko`p sonli aksiyadorlarga va murakkab tarkibga ega bo`lgan yirik kompaniyalar (aksiyadorlik jamiyatlari, xoldinglar, moliya-sanoat guruhlari)ning shakllanishi natijasida yuz berdi. Aksiyadorlik jamiyat yuridik shaxsni ta`sis etish yoki qayta tashkil etish (qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi mumkin. 2. Jamiyatni ta`sis etish, uning ustavini tasdiqlash to`g`risidagi va muassis tomonidan jamiyatning aksiyalari haqini to`lash uchun kiritilayotgan qimmatli qog`ozlarning, o`zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega bo`lgan boshqa huquqlarning pulda ifodalangan bahosini tasdiqlash haqidagi qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Kompaniya mulkdorlari sifatida mulkni joriy boshqarishda bevosita shaxsiy ishtirok etishdan voz kechgan ipvestitsiya va pensiya fondlari, sug`urta kompaniyalari singari yirik sarmoyadorlar paydo bo`ldi. Shuning uchun professional yollanma boshqaruvchilar kompaniyalarni boshqarishda muhim rol o`ynay boshladi. Bundan tashqari, so`nggi vaqtlarda korporativ mulkdan foydalanish jarayonida mulkdori bo`lmagan, lekin u yoki bu tarzda unga aloqador shaxslar va tashkilotlar (kompaniya xodimlari, xududiy hokimiyat va b.) faol rol o`ynashga urinmoqda. 3.Korporativ boshqaruvning asosiy mazmuni aksiyadorlik jamiyatining faoliyatga jalb etilgan turli shaxslar mafaatlari muvozanatini o`rnatishdan iborat. Korporativ boshqaruvning murakkab va ziddiyatli tabiatini e`tiborga olib, mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari uchun korporativ hamjamiyatining har xil qatnashchilari bilan uning faoliyatini boshqaruvchi turli organlari o`rtasidagi kelishuvlar va ziddiyatlarni hal etish mexanizmini shakllantirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi.Zamonaviy korporatsiyalarda aksiyadorlar aksiyalarni xarid qilib, mablag`larini korporatsiya ixtiyoriga topshiradigan va ushbu sarmoyadan foydalanish samaradorligi bilan bog`liq xatarni o`z zimmasiga oladigan vaziyat yuzaga keldi. Ayni paytda, aksiyadorlar kompaniya faoliyatini joriy boshqarish vazifalarini hal etishda qatnashmaydilar va tashqi tashkilotlar bilan o`zaro munosabatlarda uni namoyon qilmaydilar. Korporatsiyani joriy boshqarish bo`yicha qarorlarni qabul qilish huquqi aksiyadorlar tomonidan yollanma menejerlarga topshiriladi. Тavsiya etilayotgan adabiyotlar 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуни. 1996 йил 30 август. 2. Сотволдиев А. Замонавий бухгалтерия ҳисоби. 3-том. -Т., 2004. 3. Каримов А ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. «Шарқ» НМАКБТ. -Т., 2004, -591бет. 4. Бобожонов А., Жуманиёзов К. Молиявий ҳисоб. -Т., «Молия» нашриёти, 2002, -672 бет.