Ansambil menen islesiw

O’zbekistan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı
Bilimlendiriw ministirligi
Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti
Kórkem-óner fakulteti
Kórkem-óner kafedrası
Vokal qániygeligi
3-kurs studenti Dautov Xojabek
MILLIY QOSIQ ATQARIWSHILIQ TIYKARLARI
pa’ninen
KURS JUMISI
Tema: Ansambil menen islesiw
Orınlag’an:
X. Dautova
Qabıllag’an:
R . Orazalieva
Tema: Ansambil menen islesiw
Reje:
Kirisiw………………………………………………………………………3.3
1. Bab Ansambi l atqarıwshılıǵı iskerligiń tariyxı hám rawajlanıw
basqıshlari………………………………………………………..4.19
1.1 Ádebiyatlar analizi hám metodologiya ha’m ansambil atqariw
na’tijesi……………………………………………………………4.8
1.2 Vokal ansamblı jámáátinde alıp barılatuǵın shınıǵıwlar…......9.19
2. Bab Ansambil menen islesiw ha’m dawıs ózgeshelikin
anıqlaw.19.23
1.1 Dawıs xarkterini, jámáátke qábileti bar-joq ekenligin, ásirese, birpara dawıs
diapazonı ele onsha úlken bolmaǵan qosıqshılardıń dawısın tómendegishe anıqlaw
múmkin……………………………………………………………………..19.23
Kirisiw
ANNOTATSIYA: Bul maqalada ózbek milliy muzıka kórkem ónerine ansambl
túsiniginiń kirip keliw tariyxı hám de túrli dáwirler degi iskerligi haqqında pikir
júrgizilgen. Shıǵıs oyshılları, muzıkashunos ilimpazları hám ataqlı sazendeleriniń
asbap atqarıwshılıǵı hám ansamblına tiyisli qarawları hám de muzıkalıq miyrasları
keń kórsetilgen.
Gilt sózler: Mádeniyat, jo'rnavozlik, ansanbl, qollanba, qurandı yadǵa biletuǵın
adam, sazendeler, xalıq asbapları, konservatoriya
temaniń maqset: hám wazıypaları vokal ansamblı temasin maqseti bolajaq
qánigelerdiń kórkem hám estetik didini, jırlaw múmkinshiliklerin, muzıkalıq
dóretpelerdi qabıllaw qábiletin ósiriwden, muzıkalıq dóretpeler formasın úyreniw,
ózbek hám sırt el kompozitorlarınıń dóretpelerin ansambl bolıp kuylay alıw
múmkinshiliklerin, usıl hám mazmunın rawajlandırıwdan ibarat esaplanadi. vokal
ansamblı qor komandasınıń bir bólegi bolıp bunda xar bir atqarıwshı óz ornına
ıyelewi hám dawıs múmkinshiliklerin kórsete biliwi, jetekshilik ete biliwi kerek.
1.Bab Ansambi l atqarıwshılıǵı iskerligiń tariyxı hám
rawajlanıw basqıshları
1.1 Ádebiyatlar analizi hám metodologiya ha’m ansambil atqariw na’tijesi
Hár bir xalıqtıń ullı ótken zamanınan bildirgi beretuǵın bay mádeniyatı onıń aslini
belgileydi. Bul mádeniyat, áyyemginen bul elatlar hám millettiń materiallıq hám
ruwxıy gúlleniwi jolında xızmet etdi hám xızmet etip kelip atır. Sonıń menen birge,
onı basqa xalıqlar úrp-ádeti, dástúr hám qádiriyatlarınan keskin parıqlanishini
belgilep berdi. Ózbek xalqi
da tap áne sonday óziniń bay tariyxı, áyyemgi
mádeniyatı hám óshpeytuǵın muzıka Kórkem óneri menen dúnya muzıka
mádeniyatı rawajlanıwına úlken úles qosqan tariyxıy xalıqlar taypasına kiredi. Bul
kórkem óner otadan-ulgan, onadan-qızǵa, áwladlardan áwladlarǵa, ustaz -shákirtga
dástúr bolıp ótip, jasap kelip atır. Bunı tastıyıqı retinde búgingi
kúnde
mámleketmizde qáddi kóterip turǵan tariyxıy estelikler, arxeologik torilmalar,
miniatyura kórkem ónerinde sawlelengen súwretler, arxitektorshılıq, xalıq awızsha
hám jazba ijodida suwretlengen kórkem óner dóretpeleri arqalı kóriwimiz múmkin
Tariyxıy dereklerden ekenin aytıw kerek tekǵana Orta Aziyada atap aytqanda,
Ózbekstan Respublikası aymaǵında ozal-ozaldan mádeniyat, muzıka hám kórkem
óner joqarı dárejede rawajlanǵan. Mámleketimizdiń túrli aymaqları, oypatlıq -ol,
oazislerinde alıp barılǵan
arxeologik qazilmalari nátiyjesinde tabılǵan
suwretleytuǵın kórkem óner esteliklerinde bunı ayqın
kóriwimiz
múmkin.
Hátte,
olarda
dáslepki
ańlatpasın tapqanlıǵın
jo'rnavozlik
na'munalari
sawlelengenligin guwası bólemiz. Bul óz ornında jo'rnavozlikning sol dáwirdenoq
ámeldegi bolǵanlıǵınan dárek beredi. Muzıkada ansanbl máselelerine tiyisli
maǵlıwmatlar Farobiy, Marog'iy, Kavkaviy, Darvesh Ali Shańiy, sońǵı jıllarda
Fitrat sıyaqlı ózbek muzıka kórkem óneri teoriyası, tariyxı hám ámeliyatında
múnásip xızmet kórsetken ullı
oqımıslılar, muzıkashunos ilimpazlar qollanbalarında qımbatlı maǵlıwmatlar
keltirilgen. Tariyxıy dereklerde muzıka kórkem óneriniń anıq bir baǵdarları jóninde
anıq maǵlıwmatlar berilgen bolsada, qosıqshı yamasa jalǵız sazendege jo'rnavoz
retinde milliy asbaplarda sáykes bolǵanlıǵınan dárek beredi. Áyne sol processda
ansanbl termini yamasa ansambl túrleri jóninde anıq pikirler keltirilmagan bolsada,
turmıslıq tájiriybeler hám atqarıwshılıq dástúrleri, dáste, gruppa yamasa jámáát
bolıp jırlaw ámeliyattıń ápiwayı ámelleri ekenliginen dárek beredi. Atap aytqanda,
XvII asirde jaratılǵan Darvesh Ali Shańiyning qollanbasında aytiladiki:- «Dáslepki
muzıka saboqlarini Darvesh Ali ákesi Mırza Ali Shańiydan úyrenedi. Keyinirek
ózinden aldınlaw dóretiwshilik etken ataqlı
muzıka ǵayratkerleri Xujand Ja'far
Nızamlı, Ali Dos Nayi, Hasan Kavkaviy, Qurandı yadǵa biletuǵın adam Mahmud,
Qurandı yadǵa biletuǵın adam Miraq Ibn Jaradariylardan muzıka atqarıwshılıǵına
tán hám umumaxloqiy,insaniylik pazıyletleri saboqlarini úyrenedi. Shańiyning
muzıka qollanbasında belgilengen sol dáwir muzıka turmısında júdá kóp ónerment
kisiler de muzıka atqarıwshılıq ámeliyatında qızǵın qatnasıwǵan. Atap aytqanda,
tigiwshi Ólmes Dirziy, Royanda Táwip, Abdulkarim Qoziy, Munajjim Ólmes
Gúwaiy, Qurandı yadǵa biletuǵın adam Qosim Gezleme satıwshı sawdager,
Rirmuhammad Gúlallar asbap ásbaplarında zor uqıp menen nama jırlawǵan. » Bul
bolsa sazendelerdiń ja'm bolıwı ansamblǵa bir belgi bolıwı itimaldan jıraq emes.
XvI - XvII ásirlerge kelip, Buxara, Samarqand, Xiva hám Qo'qon oazislerinde
mádeniyat gúlleniwi barǵan sayın óse baslaydı. Muzıkalıq dúńyaǵa kózqarasları bir
tárepden kisilerdi óz-ara ajıralmas baylanısıwı muzıka gúlleniwin rawajlanıwına
úlken tásir ótkerdi. Saray ayanları ushın arnawlı sazendeler biriktirilgen hám olarǵa
bólek baslıq tayınlanǵan.
Saray ayanları ushın házir bolǵan sazendeler óz basshılarına boysınıwda bolıp,
muzıkalıq
nızam qaǵıydalarǵa qatań ámel etiwgen. Ádetde, jo'rnavozlikning
tiykarǵı negizin muzıkalıq sazlar kompleksi quraydı. Hár bir asbap ásbap bolsa
jo'rnavozlikda bólek orınǵa hám dawıs kóleminen kelip shıqqan halda zárúrli
mártebeine iye esaplanadı. Alisher Navaiy “Mahbub ul qulub” shıǵarmasında hár
bir sazǵa bólek tariyp berip olardı qanshelli muzıka álemi ushın zárúrli ekenligin
tariyplab ótedi.
XX ásirdiń oqımıslılarınan biri Abdurauf Fitrat óziniń “Ózbek xalıq klassik
muzıkası tariyxı” atlı qollanbasında ózbek muzıkasın júdá bay tariyxı bar ekenligi
haqqında piker júrgizedi. “Ol bir muzıkaki, jalǵız óziniń klassik bóleginde úsh
júzden artıq nama saqlaǵan : Bir muzıkaki, bul kún on beshga jaqın asbaptıń iyesi
bolıp tabıladı, bir muzıkaki óziniń tekseriwge ılayıq teoriyası, usılı bar: onı
maqtawǵa iye degenler tuwrı sóyleydilar” degen pikirdi aytıp ótken. Hár bir dáwir
jáne social turmıs óz rawajlanıwı tiykarında ansambllardıń quram tabıwın
janlı
process menen baylanıslılıǵın kórsetip kelgen. Mısalı : damli hám urma asbaplar
ansamblı mudami hár bir dáwirde de, óz muwapıqlıǵı menen ámeliyatda ataqlı
bolıp kelgen. Sazendeler ansamblına ortalıq hám dáwir mudami óz tásirin ótkerip
kelgen. Bárinen burın oǵan bolǵan munasábet zárúrli áhmiyet kásip etken. Buǵan
XIX ásir Xorezmde júzege kelgen muzıkalıq ortalıqtı mısal qılıw múmkin. Óz
dáwirdiń oyshılı - Feruzshoh (Xorezm) dáwirinde muzıka ilmiga itibar
joqarı
dárejede bolǵan. Xiva xonligi muzofotida 32 sazendeler (toparı ) iskerlik
kórsetiwib, olardıń hár biri óz programması hám sheberligin kórsetiw etip shaxsan
xon ruxsatınan keyin óz iskerligin dawam ettirgen. Mártebe kórkem ónerin izbe-iz
jolǵa qoyıw ushın Feruzshohning qadaǵalawı astında saray sazendeleri toparı
(ansamblı ) dúziledi. Bul jumısqa oǵada uqıplı qurandı yadǵa biletuǵın adam hám
sazendeler qosıladı. Keyinirek maman sazendeler safini mudam toltırıp barıw
maqsetinde eń etuk ustazlarǵa shákirt tayarlaw wazıypası júkletiledi. Shákirtlerge
perde hám usıl sistemaların nama hám qosıqlarǵa uyqas máseleler uyreta barılǵan.
XX ásirdiń baslarına kelip, Ózbekstanda xalqımızdıń turmıs tárizi ózgeriwi
munasábeti menen muzıka kórkem ónerine bolǵan qarawlar da barǵan sayın unamlı
tárepke ózgera bardı. Socialliq ómir menen birgelikte Respublikanıń túrli jámáátlik
miynet tártibi tuzila basladı. Zamange maslawıp oazislerde de asbap
sazlar
ansamblın engiziw múmkinshilik dárejesinde ámelge asırılıp bardı. Dáwirdiń eń
aktual tiykarǵı ideyaları da jámáátlerde jetekshi sazendeler ansamblın iskerlik
kórsetiwi edi. Bunday dástelerdiń quram tabıwı ózbek muzıka me'rosida jańasha bir
basqısh retinde kirip keldi. Hár bir sazendeler dástesi túrli muzıkalıq asbaplardı óz
quramına alıp, ǵalabalıq atqarıw ushın mólsherlengen.
XX ásirdiń 30 -50-jıllarında muzıka tarawı keskin rawajlandi hám oazislerdi
óziniń záberdes, oǵada didli muzıka ilmini ayriqsha kórinetuǵındalari óz xızmetlerin
baslaydı. Bul orında Ózbekstanda xızmet kórsetken kórkem óner ǵayratkeri, muzıka
ustası, sheber sazende, shólkemlestiriwshi hám tárbiyashı usta Ro'zimatxon Isaboev
(Namangan 1885- 1964 y.) tanbur asbabınıń atqarıwshısı bólek aytıp ótiw joiz bolıp
tabıladı. Olar dúzgen ansambl quramında Inomjon, Bahriddin, Sharıf xoji (girjek),
Qońırvoy (shań ), Ergashvoy (tanbur), Toshmirza (sırnay ) sıyaqlı sazendeler ózbek
milliy asbaplarında atqarıwshılıq iskerligin aparıwǵan. 1919 -jılda Toqtasin Jalilov
basshılıǵında birinshiler qatarında xalıq asbapları ansamblı tashkil etildi. 1923 jılda
Moskva qalasında ótkerilgen pútkil Rossiya awıl
xojalıq sawda kórgezmesinde
qatnasıw etip, tabıs menen qaytıwadı. Sonnan keyin, 24 danadan ibarat háweskerlik
to'garagi dástesi óz iskerligin joqarı dárejede dawam etiradi. 1927-jılǵa kelip,
Ózbekstan radiosi qasında mártebeshiler ansamblı shólkemlestiriledi. Haqıyqattan
da, bul ansambl eski muzıka salasın sheber sazendeleriniń kompleksi edi. Ansambl
quramında nayda Akeali Saatqulov, Saydali Kalonov, qosnayda Hayrulla
Ubaydullaev, shańda Nig'matjon Dosmuhamedov, Faxriddin Sadıqov, duwtarda
Abdusoat vahobov, Orif Qosimov, tanburda Rixsi Erejepiy, Mahsudxo'ja Yusurov,
girjekte Imomjon Ikromov, Nabi Hasanov, dápte Akexo'ja Sottiho'jaevlar iskerlik
kórsetken. Olardıń tiykarǵı maqseti eski muzıka me'rosi úlgilerin jırlaw hám de
muzıka kórkem óneri gúlleniwi jolında izbe-iz maqset tárepke barıw
edi. Biziń
názerimizde áne sol dáwirden baslap, xalıq atqarıwshılıq kórkem ónerinde atap
aytqanda, gruppa bolıp jırlaw, yaǵnıy ansambl ijodida turlanish dáwiri baslanadı.
XX miynettiń 30 jılları ortalarına kelip, xalıqlar doslıǵın jáne de bekkemlew
maqsetinde ádebiyat hám kórkem óner kúnlerin shólkemlestiriw ádet kórinisine
kirip bardı. Bul ilajlardı joqarı dárejede dúziliwinde xalıq arasında maqul tusken
kuyqo'shiqlar atqarılıwın shólkemlestiriw oǵada zárúrli áhmiyet kásip etken. Sol
sebepli de iri qosıq hám oyın ansamblları tashkil etila baslanǵan. Óz dáwirinde
bunday ansamblllar quramında 20 -30 danadan ibarat, sazende hám qosıqshılardı
takshil etken. Olar úlken
ansambllar saqnalardı toltırıp sol dáwir ideologiyasına tán bolǵan dábdebe hám
ullılıq keyipin jaratılıwma, sonıń menen birge, joqarı dawıs shıńǵırlaytuǵınlıqqa
eriwilinishga háreket etilgen. Sazlar múmkin shekem kópaytirilib, úlken bir dawıs
gúldástesin payda etgen. Sol tárzde, dáwir talapsı menen ámeliyatda hár qıylı qosıq
hám oyın hám de duwtarshılar ansamblları, túrli vokal hám orkestrlar jámááti
tuzilib, atqarıwshılıq amalyotida óz xızmetlerin dawam ettirgen. 1950-jıllar aqırında
kelip, ózbek eski Muzıkasına bólek itibar berilip, Ózbekstan radiosi qasında
mártebeshiler ansamblı dúziledi. Bul ansamblǵa óz dáwiriniń eń jetik mártebedon
sazende hám qosıqshıları usınıs etildi.
Bunı biz ansambl atqarıwshılıǵı ámeliyatında eń abıraylı hám de jetilisken jámáát
dep esaplaymiz. Bul kórkem jámáát, tek ǵana 10 jıllıq iskerligi dawamında
shashmaqomning barlıq ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem
shıǵarma bólimi muzıkalıq úlgilerin hám bir qatar mushkilot bólimlerinen
dóretpelerdi ózlestirip magnit lentalarǵa jazdırishga muyassar bolǵanlar. Radioning
altın ǵáziynesinen jay alǵan ózbek muzıkalıq me'rosining bul úlgileri keleshektiń
hár bir jetkinshekine dástúriy atqarıw máselesinde programması ámel bolıp, xızmet
etip kelip atır. Rasında ansambl atqarıwshılıǵınıń nafosatli qásiyetlerin jáne onıń
túrli
quramlarına
dúzilisi
múmkinshiliklerin,
Ózbekstan
mámleket
konservatoriyasida 1972 jıldan baslap, óz xızmetlerin baslaǵan ılım dárgayı, yaǵnıy
dástúriy atqarıwshılıq kafedrası uzaq jıllar dawamında sol kunge shekem óz
iskerligin dawam ettirip kelip atır. Sonı da aytıw kerek, ansambl dóretiwshilikotini
tiykarǵı mánisi de sonda bolıp tabıladı.
A. Fitratning pikirleri de, hazrat A. Navaiydıń alıp kelgen qosıqiy mısalların
jayinde de áne sol ansambl orınlanıwı daǵı tań qalarlıq dawıslardı ózine tartatuǵını
hám de proporcionallıǵı turadı. Biz mudami ijroda áne sol insan ruwxıylıqına bir
normada tásir etiwshi dawısqa erisetuǵın
ansambllardı dúziwimiz maqsetke
muwapıq bolıp tabıladı. Dúzilgen ansambl quramında sazlardıń
sanınan
qaramastan, tiykarǵı itibar olardıń tarranum (bir norma ) sapasına qaratılıwı kerek.
1.2 Vokal ansamblı jámáátinde alıp barılatuǵın shınıǵıwlar
Balalardıń dawısın voyaga etkazish ushın tayarlıq kónlikpelerin payda etiw tek
qosıqlar menengine emes, bálki arnawlı shınıǵıwlar arqalı da ámelge asıriladı.
Pedagogikalıq tájiriybede vokal ansamblı shınıǵıwları qosıqshılardıń qosıq aytıw
uqıpların tárbiyalawǵa járdem beredi. Bul shınıǵıwlar ansambl basshısı tárepinen
úzliksiz túrde ótkeriledi. Shınıǵıw ótkeriw waqtı baslıqtıń ózi tárepinen belgilenedi.
Bunday vokal-ansambluyushmasi atqarıwshılıq uqıpı, onıń tayınlıǵı hám de vokal
texnikalıq dárejesin qaysı jaǵdayda ekenligi zárúrli bolıp, shınıǵıwlar 10 -15
minutadan tap 30 -40 minutaǵa shekem dawam etedi. Shınıǵıwlar túrli maqsetlerdi
kózleydi: dawıstı qáliplestiriw, diapazon (dawıs kólemi) ni keńeytiw, dem alıw
jolların tuwrılaw, sap aytılıw, dawıs registrlari shegarasın tegislew, esitiw qábiletin
rawajlandırıw hám basqalar. Bul shınıǵıwlar qosıqshılardıń ijroda vokal-texnikalıq
usılların ózlestirip alıwǵa járdem beredi.
Ádetde, shınıǵıwlar ápiwayı
shınıǵıwlardan baslanadı. Atqarıw etiletuǵın shınıǵıwlar diapazonı tertsiya, kvarta
yamasa kvinta intervallar sheńberinde qolay tessitura, ortasha tezlik hám
dinamikalıq túslerde mf atqarıw etiledi. Sol tártipte vokal texnikalıq shınıǵıwlar
quramalılasıp, bir dawıslı shınıǵıwlardan eki dawıslıqqa, keyininen polifonik hám
gomofonik
ulubida
jazılǵan
shınıǵıwlarǵa
ótiledi.
Shınıǵıwlardı
vokal-
ansamblregistrining orta dawıslarınan baslaw usınıs etiledi. Bunda atqarıw mayin,
kiyim-kenshek, dem alıw jolları bolsa erkin halda bolıwı kerek. Shınıǵıw
dawamında qosıqshılardıń dawıs jolları menen esitiw qábiletin rawajlandırıwǵa
áhmiyet beriw kerek. Eger ijroda sesler uyǵınlıǵıdorlik buzilsa, ol halda baslıq
óytkenin anıqlawı kerek. Bul kemshilikti saplastırıw ushın baslıq sap dawıs
taratadigan jaylardı tómen dawıs menen qolay registrda, geyde sózsiz atqarıw
ettiriwi kerek. Qosıqshılarda sap dawıs taratish qaǵıydaları tómendegi jaǵdaylarda
buz'ladı :
a) qosıqshılar dawıslardıń biyik-tómenligin ilg'ab ololmaganda;
b) qosıqshılar dem alıw qaǵıydalarına ámel etpegenlerinde;
v) qosıqshılardıń esitiw qábiletleri jaqsı rawajlanbaǵan bolsa ;
g) qosıqshılardıń dawıs shıǵarıw jolları qástelanganda hám charchagan jaǵdayında.
Bunday jaǵdaylarda qosıqshı menen 10 -15 minuta jalǵız tárzde shınıǵıw ótkerilse
unamlı nátiyjege erisiw múmkin. Bul shınıǵıwlardıń stilistikasi tómendegi
jumıslardan ibarat : Birinshi náwbette qosıqshı dawısınıń diapazonında sap atqarıw
etetuǵın dawıslardıń anıqlaw kerek. Az-azdan sap muzıkalıq aytılıw daǵı dawıslarǵa
janındaǵı dawıslar qosıladı. Bala olardıń tuwrı esitiw hám de onı dawısı menen anıq
tákirarlap bayanlaw kerek. Sol tártipte onıń dawıs diapazonı kengayadi hám sap
jırlaw kónlikpeleri payda boladı. Muzıkalıq aytılıwdıń sofligi registr qolaylıgiga da
baylanıslı : joqarı registrda orta registrga kóre dawıslardı muzıkalıq aytılıw etiw
talay quramalı esaplanadı. Usınıń sebepinen joqarı registrdagi quramalı jaylardı
shınıǵıw dawamında bir oktava tómen atqarıw etip muzıkalıq aytılıw sofligiga
erisiw múmkin. Sap muzıkalıq aytılıwǵa erisiwge tómendegi usıllar járdem beredi:
mayin hám áste dawısda atqarıw-mp jabıq awız menen atqarıw; “u” dawıslı dawıs
menen atqarıw; jo'rsiz atqarıw. Shınıǵıwlardı kemsalıyqalıq menen atqarıw etpesten,
bálki tıńlaw hám atqarıw apparatı jumısın qadaǵalaw etken halda orınlaw usınıs
etiledi. Ádetde, vokal-ansamblmashg'ulotlarida ansamblasarlari, sonıń menen birge,
programmadaǵı muzıka dóretpelerinen paydalanıladı. Vokal ansamblı sazı - bul
interval hám akkordlarning tuwrı, sap muzıkalıq aytılıw etiw bolıp tabıladı. vokal
ansamblı qatnasıwshılarınıń intervallardı tınıq, sap jırlaw melodik (gorizontal ) sazı,
interval hám akkordlarni birgelikte jırlaw bolsa - garmonik (vertikal ) sazı dep
ataladı. Kishi jas daǵı balalar xori degen bólimde saz ásbapları ústinde islew
máseleleri anıq kórsetilgen. vokal ansamblı sazı ústinde alıp barılatuǵın jumıslar
qosıqshılardıń muzıkalıq hám qosıq aytıw kónlikpelerine tiyisli esitiw qábiletlerin
rawajlandırıw usılları menen jaqın baylanısqan. Muzıkalıq esitiw qábileti - bul
berilgen kuyni anıq, ayqın qaytara biliw. Qosıq aytıw kónlikpelerine tiyisli esitiw
qábileti bolsa, bul dawıstı payda bolıw formaları, joqarı pozitsiyadagi jırlaw hám
dawıs tusini tuwrı ańlatıw. Qosıq aytıw kónlikpelerine tiyisli esitiw qábiletin
rawajlanıwına qosıq aytıw hám solfedjio shınıǵıwların orınlaw arqalı erisiw
múmkin. Onıń ushın shınıǵıwlar retinde muzıka úlgilerin tómendegishe jırlaw júdá
paydalı. vokal ansamblı basshısı jas qosıqshılardan shınıǵıwdıń birinshi bólegin
jırlawdı ótinish etedi. Keyingi bóleginiń kuyini bolsa baslıqtıń kórsetpesi menen
dawıs shıǵarmastán (ishinde) jırlawdı oyda sawlelendiriw etedi hám bir neshe
waqıttan keyin baslıqtıń talabına qaray tolıq dawıs menen jırlawda dawam etiwedi.
Sonday etip, qosıqshılardıń uyqaslıqta jırlaw hám ishki esitiw qábileti kúshayadi.
Vokal-ansambl jámááti garmonik dawıslardı esitiw qábileti rawajlanıwına úlken
áhmiyet beriwi kerek. Bunday múmkinshilikler kóp dawıslı dóretpelerdi atqarıw
etkende payda boladı. Bir dawıslı dóretpelerdi jaqsı ózlestirgennen keyin
qosıqshılarǵa eki dawıslı qosıqlar uyretiledi. Kóp dawıslı atqarıwshılıq ilmiy
tájriybeleri rawajlanǵan tárepke shınıǵıwlar hám dóretpeler programması da
quramalılasıwı usınıs etiledi. vokal ansamblı sazı sap hám tınıq shıǵıwı ushın
qosıqshılardı tuwrı qosıq aytıw kórkem ónerine tiyisli nizamlıq hám qaǵıydalarǵa
ámel qılıw ruwxında tárbiyalaw kerek. Bunda jaqsı nápesde, joqarı qosıqshılıq
pozitsiyasida jırlawdı qosıqshılarǵa uyretiledi. vokal ansamblı sazı dóretpelerdiń
ayriqsha qásiyetlerine baylanıslı. Sol sebepli saz ásbapları ústinde alıp barılatuǵın
jumıslar hár bir muzıkalıq derekke tiyisli bolıp tabıladı. Ayırım dóretpeler qolaysız
tonalliklarda jazılǵan boladı. Bunday payıtlarda baslıq shıǵarmanı qolay
tonalliklarga ózgertiwi múmkin yamasa shınıǵıw dawamında qolay tonallikda
dóretpe ústinde islep, kontsertda bolsa ózin túp (original) tonallikda jırlawı múmkin.
Garmonik sazdıń tınıqlıǵı dawıslardı qolay sadolanishiga járdem beredi. vokal
ansamblı toparında bir neshe ret qaytarılatuǵın yamasa cho'zimli dawıslar dus
kelgende sesler uyǵınlıǵın muwapıqlıǵına áhmiyet beriw kerek. Sebebi bunday
payıtlarda atqarıwshılar kuylayotgan tonallik perdelerinen shıǵıp ketiwleri múmkin
30 Úlken hám kishi sekunda intervalınıń jırlaw aytılıwına bólek itibar beriledi.
Baslıq gamma hám intervallardı jırlawda muzıkalıq aytılıw nızamlarına ámel qılıwı
kerek. Tez hám de aste tempdagi dóretpelerdi jırlawda muzıkalıq aytılıwdıń
muwapıqlıǵına erisiw qıyın. Qosıqlarda únleslik payda bolıwı ushın tez tempdagi
dóretpelerdi aste tempda hám kerisinshe aste tempdagi dóretpelerdi tez tempda
úyretiw jaqsı nátiyjelerge alıp keledi. Dóretpelerdiń dinamikalıq túsleri de sazdıń
sofligiga tásir etedi. Kúshli hám shıńǵırlaytuǵın ijroda esitiw qábileti pasayadi,
uyqassızlik payda boladı. Dawıs kóleminiń joqarı bólimlerinde jırlaw da sazdıń
tınıqlıǵına tásir kórsetedi. Baslıq sol qıyın jaylardı balalarǵa dawıs kólemin qolay
bólimlerinde uyretip, ijroda miynettiń túp nusqasına ámel etiwi usınıs etiledi. Jańa
shıǵarmanı
úyreniw
dáwirinde
qosıqshılar
óz
ansamblpartiyalarini
jaqsı
ózlestiriwleri kerek. Qosıqshılardı mudami jo'rsiz qosıqlardı jırlawǵa úyretiw kerek.
Bul olarda muzıkalıq hám qosıq aytıw kónlikpelerine tiyisli esitiw Vokal ansamblı
- ansambl orınlanıwı daǵı strukturalıq bólimlerdiń muwapıqlıǵı hám sesler
uyǵınlıǵıdoshligi bolıp tabıladı. vokal ansamblı ansamblı menshikli hám ulıwma
boladı. Menshikli ansambl - bul hár bir gruppanıń turaqlılıǵı bolıp tabıladı. Ulıwma
ansambl - ansamblguruhlari ortasındaǵı únleslik, yaǵnıy pútkil xorning ansamblı.
vokal ansamblı orınlanıwında ansambl túrli strukturalıq bólimlerden ibarat :
1. Unison ansambl (bir dawıslı ijrodagi ansambl, bunda dawıslardıń dinamikalıq,
tembr, usıl hám temp birligi);
2. Dinamikalıq ansambl (dawıslar sadosining birdey tús alıwı );
3. Usıl ansamblı (atqarıw atırǵan miynettiń usılın qosıqshılar tárepinen birdeyde
sezim etiliwi);
4. Temp ansamblı (miynettiń birdey tezlikte atqarıw etiliwi);
5. Tembr ansamblı (dawıs tusining birdeyligi);
6. Muzıkalıq aytılıw ansamblı (xordagi barlıq gruppalardı sadolanishi);
7. Garmonik ansamblı (akkordlardagi barlıq dawıslardı sesler uyǵınlıǵıdoshligi);
8. Jalǵıznavoz atqarıw menen ansamblo'rtasidagi ansambl (jalǵıznavoz ijroning
erkinligin támiyinlewde ansamblguruhlarining atqarıwı basımlı bolıwdan shaǵılısıw
kerek). vokal ansamblı atqarıwı strukturalıq bólimleriniń jetiliskenligi jámáát jumısı
processinde payda boladı. vokal ansamblı ansamblı saz ásbapları, aytılıw hám
nyuansga ámel qılıwǵa járdem beredi. Joqarıda kórsetilgen ansamblijroning túrli
strukturalıq bólimlerdiń muwapıqlıǵına hár bir ansamblguruhi sadosining birligi
menen erisedi. Bunda qosıqshılar ózlerin hám de bir-birlerine qosılıp jırlawlarına
úlken áhmiyet beriledi. Shınıǵıw retinde shınjırsimon nápesde unison usılında
atqarıw etiletuǵın namalardan paydalanıw múmkin. Ritmik ansambllar ústinde
islegende qosıqshılarda dóretpe páti hám de kúshli hám kúshsiz metr úlesleri
rawajlanıwlashtirilishini tárbiya qılıw kerek. Atqarıwshılar qosıqtı teńdeyine baslap,
teńdeyine pıtırıw hám tuwrı dem alıwlardı úyreniwleri kerek. Dóretpe hár túrlı
tempda jazılǵan bolsa, bası daǵı jańa tempni ilib alıwǵa xananadalarni úyretiw
kerek. Aste tempdan tez tempga ótkende nápesti jańa, tez tempda alıw kerek hám
kerisinshe. Tez tempdan aste tempga ótkende nápesti jańa aste tempda alıw
maqsetke muwapıq. Dawıs sesleri tusining ansamblı f, mf, mp, p nyuanslari ústinde
islegende ámelge asıriladı. Odan keyin nyuanslarda ansamblǵa erisiw ushın
shınıǵıwlarǵa ótiw múmkin. Dinamikalıq túsler ansamblı ústinde jumıs alıp
barǵanda baslıq tómendegilerdi biliwi kerek: hár bir jámáát ayriqsha dawıs
múmkinshiligine iye, sadoning kúshi tábiyiy hám erkin jańlawı kerek. Polifonik
dóretpelerde tiykarǵı sesler uyǵınlıǵın kuylayotgan dawıslar járdemshi dawıslarǵa
salıstırǵanda ayqınlaw hám jaqtılaw yangraydi.
Garmonik usılda jazılǵan dóretpelerde bolsa dawıslar birdey dinamikalıq tusda
atqarıw etiledi.
Gomofonno - garmonik dóretpe atqarıw etilgende bolsa tiykarǵı kuyni atqarıw etken
dawıslar ajratıladı.
Qosıq atqarıw etkende sóz aytılıwınıń anıq hám tuwrı bolıwına úlken áhmiyet
beriledi. Anıq aytılıw muzıka mazmunın jaqtılandıriwde eń zárúrli kórkem ańlatpa
qurallarından biri esaplanadı. Balalar ansambluyushmasining dáslepki iskerliginde
sózlerdi nadurıs aytıw, sóylew shólkemlerin (erin, til, hám h.) jaqsı isleta bilmew
sıyaqlı kemshilikler ushırasıp turadı. Sol sıyaqlı kemshilikler dawıs sapasına tásir
kórsetedi. Til tutılıwı hám labning kem jıldamlıǵı, awızdıń nadurıs ashılıwı, tómengi
jag'ning, moyin hám júz bulshıq etleriniń qatıp qalıwı sıyaqlı kemshilikler aytılıwdıń
uǵımsızliligiga sebep boladı. Soǵan kóre, bunıń aldın alıw ushın zárúr
shınıǵıwlardan paydalanıladı. Jumıs processinde tek shınıǵıwlarǵana emes, bálki
programmadaǵı ámeldegi dóretpelerdi, odaǵı ayırım úzindilerdi bir yamasa bir
neshe buwınlarda jırlaw kerek. Buwınlardı tańlaw baslıq qoyǵan anıq máselelerge
baylanıslı. vokal aytılıwı ústinde islegende dawıssızlardı sozbaslik hám qattı aytılıw
etpeslik usınıs etiledi. Tekstti ajıratıw hám atap ótiw waqtında bul usıldan tolıq
paydalanıw múmkin. Dawıssızlardı sozbastan, túsinikli hám anıq aytılıw etiw kerek.
vokal aytılıwı sóylew aytılıwınan ajralıp turadı. Qosıq orınlanıwında dawıssızlardıń
buwın aqırınan keyingi buwın basına kóshiw qaǵıydası bar. Mısalı : «Paxtaoydan
assalam» sóz dizbegi sonday atqarıw etiledi: «Pa-xta-ay-de-na-ssa-lo-m» yamasa
«Hay jumısshılar, ezilgen miynetchilar» sóz dizbegin sonday jırlaw kerek: «Ho-yishchi-lar, e-zi-lga-nme-hna-tchi-lar» hám h. «Y»-dawıssızlı dawıslar toparına tiyisli
bolıp, ol dawıssızlardı aytıw qaǵıydasına kóre atqarıw etiledi. Dawıssızlardı buwın
aqırınan keyingi buwın basına kóshiwi ijroning tuwriligin támiyin etedi. Jańa
shıǵarmanı úyreniw Sıyaqlında ansamblovozlarini aste tempda jırlaw paydalı bolıp,
bunda hámme atqarıwshılar baslıqtıń belgisi menen buwınnan - buwınǵa dawıslı
seslerdi aqırıǵa shekem cho'zib ótiwi kerek. Dawıssız sesler aytılıwı bir waqıtta
bolıwı kerek. Sóz aqırında shıńǵırlaytuǵın aytılıw etiliwin esten shıǵarmaw kerek.
Mısalı : urib-urip, saz ásbapları -sos, bersangiz - bersangis hám h. Atqarıw waqtında
qasında turıwshı eki birdey dawıssız ádetde bir cho'ziq dawıs menen aytıladı. Mısalı
: «Láylek keldi» tómendegishe atqarıw etiledi; «La-yla-ke-ldi» yamasa «Tawıp
bersangiz» sóz dizbegi «Tap-pi-be-rsa-ngiz» sıyaqlı aytıladı. vokal-ansambltalaffuz
processinde
baslıqtıń
tiykarǵı
maqseti
ansamblishtirokchilarining
sózlerin
tushungan halda ańlatpalı atqarıw etiliwine jóneltiriledi. Sóz ústinde islewde onıń
aytılıwı hám mánisin sezim qılıw kerek. Atqarıw sıyaqlında sózler ana tilindegi janlı
aytılıw sıyaqlı ańlatılıwı kerek. Bul halda tildiń anıqlıǵı hám fonetikalıq sofligi
atqarıw aytılıwdıń ańlatpası ortasındaǵı zárúrli uyqaslıqtı keltirip shıǵaradı. Bunnan
sap fonetikalıq jırlaw menen baylanıslı aytılıw ańlatılıwı hám til normasın májburiy
muwapıqlıǵı kelip shıǵadı.
Vokal ansambilı ilimpazlardıń ilimiy baqlawları hám de jıynalǵan tájiriybe sonı
kórsetedi, zamanagóy vokal-ansambljamoalarini tuwrı basqarıw ushın ob'ektiv hám
sub'ektiv
shólkemlestirilgen
faktorların esapqa alıw
maqsetke muwapıq.
Adamlardaǵı jırlawǵa bolǵan ruwxıy mútajliklerdiń bar ekenligi, ansamblsan'atining
jámáát atqarıw ekenligi hám de onıń kópshilikke arnalǵanlıǵı ǵalabalıq faktorlarǵa
kirsa, sub'ektiv faktorlarǵa qosıqshılardıń qálew-múddáháleri kiredi. vokalansambljamoalari iskerliginde bul faktorlar zárúrli rol oynaydı. Ekenin aytıw kerek,
vokal-ansambljamoasi qosıqshılar jámáátke áyne bir maqsetti názerde tutqan túrde
árman -háwes menen kelediler, aktiv qatnasadılar yamasa jámáátten ketib qaladılar.
Mine sol árman -háwesler, umtılıwlar jámáát urıs qatnasıwshısısınıń ayriqsha
ruwxıy mútájligi esaplanadı. Eger ruwxıy mútájlikler kisiler iskerliginiń tiykarın,
mánisin tashkil qilsa, qálew- tilekler sol mánistiń anıq kórinisi retinde gewdelenedi.
vokal-ansamblrahbarlari jámáát menen islew processinde ushraytuǵın ayırım
qıyınshılıqlardı jónge salıw etiwi ushın qosıqshılardıń árman
- tileklerin tushuna biliwleri zárúr hám sondaǵana olar jámáátte saw ortalıǵın júzege
keltira aladılar. Qosıqshılar jámáátke tómendegi tiykarǵı faktorlar sebepli kelediler:muzıkalıq ;
-baylanıs;
-kontsert
- atqarıwshılıq ;
-oqıw - bilim alıw ;
-kásiplik
- dóretiwshilik.
Muzıkalıq ármanmand kisiler, ádetde, jaqsı muzıkalıq qábilet iyesileri bolıp, olar
jámáátke kuylab xordiq shıǵarıw maqsetinde kelediler
Jarislarda - baylanısde bolıw niyetinde de birpara kisiler jámáátke kelediler.
Olardı jámáátke basqalar menen óz-ara munasábette bolıw mútajligi etaklab keledi.
Adamlar menen óz-ara munasábette bolıw, dardlashish qálewi ayriqsha bolıp, onıń
sheńberinde oqıw bilim alıw, kásiplik-dóretiwshilik qızıǵıwshılıqlar derlik kózge
taslanmaydı. Sonı da aytıw kerek, dóretiwshilik ortalıq hám pedagogikalıq tásir
sebepli baylanıs hám kontsert-atqarıwshılıq niyetinde kelgen kisilerde jańa tilekler
payda bolıwı múmkin. Bunday qosıqshılardıń málim bóleginde az-azdan haqıyqıy
atqarıwshılıq uqıpına erisiw qızıǵıwshılıǵı payda boladı. Olardaǵı dáslepki ármanlar
ózgerip, basqaları qáliplese baradı. Kontsert-atqarıwshılıq qálewi bar kisiler
kontsertlarda shıǵıwdı jan dildan yoqtiradigan, jámááttiń kontsert-atqarıwshılıq
iskerliginde pidayılıq kórsetiwshi, kóbirek jeke qosıqlıq qılıwdı yoqtiradigan hám
jeke qosıqlıq etiwshi boladılar. Kóbinese kontsert-atqarıwshılıqqa umtılıwdan
tısqarı oqıw -bilim alıw, muzıkalıq, hátte kásiplik qızıǵıwshılıqları bar ekenin
bildiriw etediler hám kezi kelip jeke qosıqlıqqa da ıntıladılar. Oqıw -bilim alıw
maqsetinde kelgen qosıqshılar tiykarlanıp, ansamblsan'atini sevuvchi, muzıka
sawatın asırıw hám jámáátte jırlaw ilmiy tájriybelerine ıyelew qálewi bar kisiler
boladılar. Olardıń geyparalarında oqıw -bilim alıwdan tısqarı muzıkalıq, kásiplikdóretiwshilik umtılıwları da boladı. Bunday qosıqshılarda (kóbinese jaslarda )
ózleriniń muzıkalıq bilimleri hám atqarıwshılıq maxoratlarini asırıw hám kelesi
turmıslarında (oqılıwında, ishda) bunnan paydalanıw maqseti de boladı. Birpara
qosıqshılar bolsa kelesinde oqıwǵa kirisiw yamasa professional dárgayǵa barıp islew
maqsetinde emes, bálki ansamblsan'atini jan dildan jaxsı kórgenleri jáne onı keń
úgit-násiyatlawda aktiv qatnasıw ushınǵana muzıkalıq bilim aladılar hám atqarıw
sheberligin asıradılar. Kásiplik-dóretiwshilik (professional ) máplerge iye jámáát
qosıqshılarınıń kópshiligi jámáátke kelip sol jámáátte alǵan saboqlarini ózleriniń
kelesi professional iskerliginde paydalanıwdı óz aldılarına maqset etip qóyadılar.
Bunday qosıqshılar, tiykarlanıp, aldınan xorda yamasa qandayda bir dóretiwshilik
jámáátte qatnasıp, tájiriybe asırǵan boladılar. Olar dóretiwshilik ósiw maqsetinde
shınıǵıwlarǵa jigerli túrde qatnasadılar hám ózlerin sanalı túrde úlken kórkem
ónerge tayarlawǵa háreket etediler.
Kásiplik-dóretiwshilik umtılıwǵa iye kisiler arasında aldınan xorda yamasa
qandayda bir jámáátte kuylamagan, muzıkalıq tayarlıqqa iye bolmaǵanları da
ushraydı. Lekin olardıń kóbisi óziniń ıqlaslılıǵı hám maqsetke umtılıwı sebepli
kelesinde professional kórkem ónershi boladılar. Bul hal kóbirek jaslarda júz boladı.
Sebebi jámáátke kelesinde qosıqshılıq kásipine ıyelew niyetinde kelgen kisiler
tásirinde pútkilley basqa qızıǵıwshılıqlar menen kelgen jaslardıń meyilleri ózgera
baradı hám olarda kásiplik-dóretiwshilik aktiviyaga umtılıw qáliplese baradı. Bul
qáliplesiw álbette, jámáát degi dóretiwshilik ortalıq hám qosıqshılardıń atqarıwshılıq
uqıpı hám usınıń menen birge qosıqshınıń óz umtılıwları nátiyjesinde ámelge asadı.
Ilimpazlardıń sotsiologik baqlawlarınan ekenin aytıw kerek, orta maǵlıwmatlı
adamlardıń kóbisinde kontsert-atqarıwshılıq hám baylanıs tilekleri bolsa, tolıqsız
orta maǵlıwmatqa iye kisiler kóbirek kásiplik-dóretiwshilik tilekleri bar ekenin
sezediler. Joqarı maǵlıwmatlı adamlardıń kóplegeni bolsa oqıw -bilim yamasa
muzıkalıq tilekleri Bar ekenin tusinip jetediler. Orta jas daǵı adamlarǵa derlik
muzıkalıq, ǵarrılar hám jaslarǵa kóbirek baylanıs tilekleri xarakterli boladı. Er jetken
jaslardıń kóbisinde kásiplik-dóretiwshilik tilekler bar ekenligi anıqlanǵan. Jámáát
degi jaqsı dóretiwshilik-ruwxıy ortalıq, baslıqtıń joqarı mádeniyatliligi jáne onıń
professionallıq dárejesindegi pedagogikalıq uqıpı qosıqshılardıń jumısqa bolǵan
qızıǵıwshılıǵın kúshaytadı. Bul óz gezeginde jámááttiń dóretiwshilik aktivligi jáne
social iskerligi, oqıw -bilim alıw tilekleriniń ósiwine múmkinshilik jaratadı. Jumıs
processinde qosıqshılardıń oqıw -bilim alıwǵa umtılıwı basqa meyiller menen ózara baylanisıp, kásiplik-dóretiwshilik qızıǵıwshılıqlarına aylanadı. Jámáátke kirisiw
sebepleriniń ózgeriwi eki: ob'ektiv hám sub'ektiv sebepler menen baylanıslılıǵı
málim. Sub'ektiv sebepler - qosıqshılar turmısında ushraytuǵın hár túrlı ózgeriwshen
jaǵdaylar bolsa, ob'ektiv sebeplerge baslıqtıń pedagogikalıq tásiri hám jámáátte alıp
barılatuǵın barlıq ideologik-siyasiy tárbiya sıyaqlı faktorlar kiredi. Jámáátke kirisiw
faktorlarınıń ózgeriwi atqarıw etiletuǵın programmaǵa da baylanıslı. Sonı atap ótiw
múmkin, qosıqshılar jámáátte aktiv qatnasa barıwı nátiyjesinde, yaǵnıy jumıs
processinde qosıqshılardıń qızıǵıwshılıqları bir shekem ózgeredi hám olarda jańa
qızıǵıwshılıqlar payda boladı. Ekenin aytıw kerek, ayırım sebeplerge kóre birpara
qosıqshılardıń jámáátten ketib qalıw halları da ushraydı. Qosıqshınıń jámáátten ketib
qalıw sebeplerin biliw jámáátti pedagogikalıq tárepten tuwrı basqarıwǵa jay jaratadı.
Qosıqshınıń jámáátten ketiwi ishki, yaǵnıy jámáát jáne onıń iskerligine tiyisli hám
sırtqı
- jámáát jáne onıń iskerligine qol qatılmas sıyaqlı sıltaw-sebepler sebepli júz boladı.
Ishki sebeplerge jámáátte alıp barılatuǵın oqıw tárbiya jumısları hám shınıǵıwlardıń
qaniqarsizligi, dóretiwshilik ortalıqtıń joq ekenligi, jámáát degi ruwxıy jaǵdaydıń
jamanlıǵı, baslıqtıń mádeniy dárejesi tómenligi, uyretiletuǵın dóretpelerdiń
qosıqshılar didiga uyqas kelmewi hám aqır-aqıbetde, baslıqtıń tez-tez ózgerip turıwı
sıyaqlılar kiredi. Sırtqı sebeplerge qosıqshınıń turar jayınıń ózgerip qalıwı, ishda
gezek menen islewi, shańaraq jaǵdayınıń ózgeriwi sıyaqlılar kiredi. Jámááttiń
úzliksiz iskerligin támiyinlew ushın baslıq hár bir qosıqshınıń ishki dúnyasın
tushuna biliwi, onıń insaniy hám dóretiwshilik qásiyetlerin biliwi zárúr. Juwmaq
ornında sonı aytıw múmkin, vokal-ansambljamoalarini tuwrı pedagogikalıq
basqarıw ushın qosıqshılardıń jámáátke kirisiw, ol jaǵdayda aktiv qatnasıw hám
jámáátten ketib qalıw sıltaw-sebeplerin biliw hám olardı esapqa alıp jumıs tutıw
jámáátti birlestiredi, dóretiwshilik jetiskenliklerge etaklaydi. Hár bir shınıǵıw
dóretiwshilik ortalıqta ótiwi, hár bir qosıqshı jámáátte óz ornın tabıwı hám
dóretiwshilik processda onıń de úlesi bar ekenin seziwi kerek. Jámááttiń
pedagogikalıq basqarıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri qosıqshılardıń minez-qulıqın
biliw esaplanadı. Tájiriybe hám ayırım ilimiy baqlawlardan sol zat ekenin aytıw
kerek, qosıqshılardıń shártli túrde tiykarǵı tórt - “zo'raki”, “sezimtallar”, “oypikirkorlar”, hám “dóretiwshilik” taypalarǵa bóliniwi málim Juwmaq etip usılardı
atap ótiw múmkin, vokal-ansambljamoalarini basqarıw ushın ansamblsan'atining
mánisin ańǵarıw, onı teoriyalıq hám stilistik tárepden tereń úyreniw, qosıqshılardıń
kamchiligu pazıyletleri hám olardıń jámáátte aktiv qatnasıwı sıltaw-sebeplerin bilip
alıw talap etiledi. Bul shártler vokal-ansambljamoasini pedogogik basqarıwdıń
metodologik hasası esaplanadı.
2. Bab Ansambil menen islesiw ha’m dawıs ózgeshelikin anıqlaw
1.1 Dawıs xarkterini, jámáátke qábileti bar-joq ekenligin, ásirese,
birparadawıs diapazonı ele onsha úlken bolmaǵan qosıqshılardıń dawısın
tómendegishe anıqlaw múmkin.
Dawıs xarkterini, jámáátke qábileti bar-joq ekenligin, ásirese, birpara dawıs
diapazonı ele onsha úlken bolmaǵan qosıqshılardıń dawısın tómendegishe anıqlaw
múmkin. Ekenin aytıw kerek, hár bir dawısta (jırlawdı bilmagan kisilerde de)
zo'riqmasdan, erkin, tolıq hám tábiyiy halda shıǵıs málim dawıslar bar. Mine sol
dawıslar arqalı dawıs tembrini, onıń birpara qásiyetlerin, yaǵnıy muzıkalıq yadın,
muzıkanı esita biliw qábiletin - sluxini anıqlaw múmkin. Bunı jırlawǵa ońaylıq
dawıslar - primar dawıslar dep da júritiledi. Dawısı onsha rawajlanbaǵan jas balalar
dawısın hám esitiw qábiletin de sol dawıslar arqalı anıqlanadı. Keyinirek olardıń
dawıs diapazonın keńeytiw múmkin.
Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, kisi dawısı málim muǵdardaǵı dawıslardan ibarat bolıp,
olar tómen, orta hám biyik registrlarga bólinedi. Bilgenimizdey, tómengi registrdan
orta, tós registriga hám orta registrdan joqarı, yaǵnıy bas registriga ótiwde dawıs
ózgeredi. Kúshsiz, xiraroq dawıs kúshlilew, shıńǵırlaytuǵın, geyde bolsa turpayılaw
bolıp shıǵadı. Ísılmaǵan qosıqshı dawısında registrdan registrga ótiw processinde
sesler uyǵınlıǵında ózgeris bilinedi. Tájiriybeli qosıqshılar bolsa dawısların
ózgertirmaslikka, bir tegis tegis shıǵarıwǵa háreket etediler. Sol sebepli jas,
ısılmaǵan qosıqshılardı dawısların ózgertirmesten, hámme registrlarda bir tegis tegis
jırlaw jolların, atap aytqanda, joqarı registrga ótiwde dawıstı yarım jasırılǵan
(nıqapdor etip) halda jırlawǵa uyreta barıw kerek boladı. Yarım jabıq, yaǵnıy
nıqapdor dawısta jırlaw tiykarlanıp akademikalıq atqarıw usılına tiyisli bolıp
tabıladı. Bul kónlikpeni ózlestiriw ushın onıń mánisin jaqsı túsiniw, bul hal awız
boslig'ida payda bolıwın, joqarı tańlay maksimal halda kóterilip, dawıs yarım jabıq
halda awız boslig'idan shıǵıwın hám bunda artikulyatsiya apparatlariniing (awız,
erin, tıs, til, tańlay ) qatnasıwın hám de qaysı halda bolıwın qosıqshılarǵa ámeliy
tárepten kórsetip beriw kerek. Bul usılǵa tiyisli shınıǵıwlar “Balalar xori” bóliminiń
“Dawıs payda bolishi” temasında berilgen. Úlken hám kishi sekunda intervalınıń
jırlaw aytılıwına bólek e tibor beriledi. Baslıq gamma hám intervallardı jırlawda
muzıkalıq aytılıw nızamlarına ámel qılıwı kerek. Tez hám de aste tempdagi
dóretpelerdi jırlawda muzıkalıq aytılıwdıń uyg unligiga erisiw qıyın. Qo shiqlarda
únleslik payda bo lishi ushın tez tempdagi dóretpelerdi aste tempda hám kerisinshe
aste tempdagi dóretpelerdi tez tempda o rgatish jaqsı nátiyjelerge alıp keledi.
Dóretpelerdiń dinamikalıq túsleri de sazdıń sofligiga ta sır etedi. Kúshli hám
shıńǵırlaytuǵın ijroda esitiw qábileti pasayadi, uyg unsizlik payda bo ladi. Dawıs
kóleminiń joqarı bólimlerinde jırlaw da sazdıń tınıqlıǵına ta sır ko rsatadi. Baslıq sol
qıyın jaylardı balalarǵa dawıs kólemin qolay bólimlerinde o rgatib, ijroda miynettiń
túp nusqasına ámel etiwi usınıs etiledi. Jańa shıǵarmanı o rganish dáwirinde
qosıqshılar o z ansamblpartiyalarini jaqsı o zlashtirishlari kerek. Qosıqshılardı
mudami jo rsiz qo shiqlarni jırlawǵa o rgatish kerek. Bul olarda muzıkalıq hám qosıq
aytıw ko nikmalariga tiyisli esitiw qábiletlerin rawajlandırıwǵa járdem beredi.
ANSAMBL TUYG ULARINI SHAKLLANTIRISH vokal ansamblı - ansambl
orınlanıwı daǵı strukturalıq bólimlerdiń uyg unligi hám sesler uyǵınlıǵıdoshligi
bolıp tabıladı. vokal ansamblı ansamblı menshikli hám ulıwma bo ladi. Menshikli
ansambl - bul hár bir gruppanıń turaqlılıǵı bolıp tabıladı. Ulıwma ansambl -
ansamblguruhlari o rtasidagi únleslik, ya ni pútkil xorning ansamblı. vokal ansamblı
orınlanıwında ansambl túrli strukturalıq bólimlerden ibarat : 1. Unison ansambl (bir
dawıslı ijrodagi ansambl, bunda dawıslardıń dinamikalıq, tembr, usıl hám temp
birligi); 2. Dinamikalıq ansambl (dawıslar sadosining birdey tús alıwı ); 3. Usıl
ansamblı (atqarıw atırǵan miynettiń usılın qosıqshılar tárepinen birdeyde sezim
etiliwi); 4. Temp ansamblı (miynettiń birdey tezlikte atqarıw etiliwi); 5. Tembr
ansamblı (dawıs tusining birdeyligi); 6. Muzıkalıq aytılıw ansamblı (xordagi barlıq
gruppalardı sadolanishi); 7. Garmonik ansamblı (akkordlardagi barlıq dawıslardı
sesler uyǵınlıǵıdoshligi); 8. Jalǵıznavoz atqarıw menen ansamblo rtasidagi ansambl
(jalǵıznavoz ijroning erkinligin dane minlashda ansamblguruhlarining atqarıwı
basımlı bo lishdan shaǵılısıw kerek). vokal ansamblı atqarıwı strukturalıq
bólimleriniń jetiliskenligi jámáát jumısı processinde payda bo ladi. vokal ansamblı
ansamblı saz ásbapları, aytılıw hám nyuansga ámel qılıwǵa járdem beredi. Joqarıda
ko rsatilgan ansamblijroning túrli strukturalıq bólimlerdiń uyg unligiga hár bir
ansamblguruhi sadosining birligi menen erisedi. Bunda qosıqshılar o zlarini hám de
bir-birlerine qo shilib jırlawlarına úlken áhmiyet beriledi. Shınıǵıw retinde
shınjırsimon nápesde unison usılında atqarıw etiletuǵın namalardan paydalanıw
múmkin. Ritmik ansambllar ústinde islegende qosıqshılarda dóretpe sur ati hám de
kúshli hám kúshsiz metr úlesleri rawajlanıwlashtirilishini tárbiya qılıw kerek.
Atqarıwshılar qo shiqni teńdeyine baslap, teńdeyine pıtırıw hám tap g ri dem
alıwlardı o rganishlari kerek. Dóretpe hár túrlı tempda jazılǵan bo lsa, bası daǵı jańa
tempni ilib alıwǵa xananadalarni o rgatish kerek. Aste tempdan tez tempga o tganda
nápesti jańa, tez tempda alıw kerek hám kerisinshe. Tez tempdan aste tempga o
tganda nápesti jańa aste tempda alıw maqsetke muwapıq. Dawıs sesleri tusining
ansamblı f, mf, mp, p nyuanslari ústinde islegende ámelge asıriladı. Odan keyin
nyuanslarda ansamblǵa erisiw ushın shınıǵıwlarǵa o tıs múmkin. Dinamikalıq túsler
ansamblı ústinde jumıs alıp barǵanda baslıq tómendegilerdi biliwi kerek: hár bir
jámáát o ziga tán dawıs múmkinshiligine iye, sadoning kúshi tábiyiy hám erkin
jańlawı kerek. Polifonik dóretpelerde tiykarǵı sesler uyǵınlıǵın kuylayotgan
dawıslar járdemshi dawıslarǵa salıstırǵanda ayqınlaw hám jaqtılaw yangraydi.
Garmonik usılda jazılǵan dóretpelerde bolsa dawıslar birdey dinamikalıq tusda
atqarıw etiledi. Gomofonno - garmonik dóretpe atqarıw etilgende bolsa tiykarǵı
kuyni atqarıw etken dawıslar ajratıladı. Qo siq atqarıw etkende so z aytılıwınıń anıq
hám tap g ri bo lishiga úlken áhmiyet beriledi. Anıq aytılıw muzıka mazmunın
jaqtılandıriwde eń zárúrli kórkem ańlatpa qurallarından biri esaplanadı. Balalar
ansambluyushmasining dáslepki iskerliginde so zlarni noto g ri aytıw, sóylew
shólkemlerin (erin, til, hám h.) jaqsı isleta bilmew sıyaqlı kemshilikler ushırasıp
turadı. Sol sıyaqlı kemshilikler dawıs sapasına ta sır ko rsatadi. Til tutılıwı hám
labning kem jıldamlıǵı, og izning noto g ri ashılıwı, tómengi jag dıń, bo yin hám júz
bulshıq etleriniń qatıp qalıwı sıyaqlı kemshilikler aytılıwdıń uǵımsızliligiga sebep
bo ladi. Soǵan ko ra, bunıń aldın alıw ushın zárúr shınıǵıwlardan paydalanıladı.
Jumıs processinde tek shınıǵıwlarǵana emes, bálki programmadaǵı ámeldegi
dóretpelerdi, odaǵı ayırım úzindilerdi bir yamasa bir neshe bo g ınlarda jırlaw kerek.
Bo g ınlardı tańlaw baslıq qo ygan anıq máselelerge bog liq. vokal aytılıwı ústinde
islegende dawıssızlardı cho zmaslik hám qattı aytılıw etpeslik usınıs etiledi. Tekstti
ajıratıw hám ta kidlash waqtında bul usıldan tap liq paydalanıw múmkin.
Dawıssızlardı cho zmasdan, túsinikli hám anıq aytılıw etiw kerek. vokal aytılıwı
sóylew aytılıwınan ajralıp turadı. Qo shiq orınlanıwında dawıssızlardıń bo g ın
aqırınan keyingi bo g ın basına ko chish qaǵıydası bar. Mısalı : «Paxtaoydan
assalam» sóz dizbegi sonday atqarıw etiledi: «Pa-xta-ay-dana-ssa-lo-m» yamasa
«Hay jumısshılar, ezilgen miynetchilar» sóz dizbegin sonday jırlaw kerek: «Ho-yishchi-lar, e-zi-lga-nme-hna-tchi-lar» hám h. «Y»-dawıssızlı dawıslar toparına tiyisli
bo lib, ol dawıssızlardı aytıw qaǵıydasına ko ra atqarıw etiledi. Dawıssızlardı bo g
ın aqırınan keyingi bo g ın basına ko chishi ijroning tuwriligin ta min etedi. Jańa
shıǵarmanı o rganish
Juwmaq
Usı waqıtta dástúriy ansambllar jergilikli (lokal) ayriqsha stilistik ayrıqshalıqlar
sheńberinde qáliplesip baratırǵanlıǵın kóriw múmkin. Buǵan Buxara, Xorezm,
Ferǵana - Tashkent, Samarqand, Andijan wálayatlarında iskerlik alıp baratırǵan
mártebe ansamblların mısal qılıw múmkin. Sonı da aytıw kerek, ansambl daǵı
dóretiwshilikot júdá sermashaqat hám qıyınshılıqlı processni óz ishine aladı. Onı
jaslar ámeliyatına sıńırıw dańqlı jumıslardan biri esaplanadı. Zero, keleshegi ullı
mámlekettiń kelesinde házirgi jetkinshekti benazir ustazlar retinde qáliplese
barıwında bul tárbiya da tiykar bolıp xizmet etiwi shubhasız bolıp tabıladı. Opera,
oratoriya hám kantatalarda da Ansambl boladı. Atqarıwshılar sanına qaray
Ansambllar duet (2 kisi), trio yamasa terset (3 kisi), kvartet (4 kisi), kvintet (5 kisi),
sekstet (6 kisi), septet (7 kisi), oktet (8 kisi), nonet (9 kisi), hám taǵı basqalarǵa
bólinedi;
3) teatr kórkem ónerinde — dramaturg, rejissyor, súwretshi, kompozitor hám
aktyorlar ijodining muwapıqlıǵı. Ansambl saqna shıǵarması ideyasınıń jetilisken
ashılıwına xızmet etedi hám spektaklda usıl birligin júzege keltiredi. Ansambl
jaratıw ushın xar bir atqarıwshı basqa atqarıwshılardıń da wazıypaların esapqa alıwı,
saxnede ulıwma pát hám ruwxıylıq proporcionallıǵın ornatıwǵa háreket etiwi kerek.
Ansambl ijoddosh aktyorlardıń bir awqamda uzaq waqıt islewi hám bir dóretiwshilik
maqset menen jasawı sebepli quram tabadı ;
4) ámeliy kórkem ónerde — tusi birdey, pishimi bir-birine sáykes bolǵan kiyimkesheklar kompleksi.
Glossariy
1. Ansambl (frants. ensemble) - eki hám odan artıq atqarıwshılardıń birgelikte
atqarılıwınıń muwapıqlıǵı, jo'rovozlik.
2. Aktsent (lot. accentus) - pát
3. Alteratsiya (lot. alteratio) - dawıs biyikligin yarım yamasa pútkil Tonga ózgertiw
4. Ataka (ital. attaccare) - hújim, baylanıstırnmoq, qosılıw
5. Saz ásbapları - jalǵız hám ansambl orınlanıwında sap, tınıq dawıs menen jırlaw.
6. Nama - shıǵarmanung muzıkalıq sesler uyǵınlıǵıı, nag'ma.
7. Stakato - atqarıw kórsetilgen buwınlardı uzub-uzub jırlaw
8. Háwij (arab.) - miynettiń joqarıǵı shıńı, biyiklik
9. Bariton (grek. barytonos) - er adamlardıń eń tómengi dawısı 10. Jetkilikli (ital.
basso) - er adamlardıń tómengi dawısı
11. Gamma (grek“γ”) - oktava aralıǵindaǵı dawısqator
12. Detonatsiya (frants. de'tonner) - nadurıs jırlaw
13. Diktsiya (lot. dictio) - dawıslı hám dawıssız seslerde sóylew aytılıwı
14. Distonatsiya (grek. Dis tonos) - ton - kernew, pát
15. Interval (lot. intervallum) - notalar aralıq aralıǵın bildiriadi
16. Intonaciya (lot. Intono) - qattı aytılıw etemen
17. Lad (slav.) - uyqaslıq, tártiplik
18. Nyuans (frants. nuance) - dóretpe orınlanıwında isletiletuǵın nala, qochirimlar,
tús
19. Partirura (ital.partitura lot.partio) - er adam hám áyeller dawıs pariyalariga
bolaman, tastıyıqlayman
20. Pauza (grek.pausis) - atqarıw dawamında waqtınshalıq toqtatıw, tinish, dem alıw
21. Repetitsiya (lot. repetitio) - miynettiń tayın bolıw jaǵdayıǵa shekem bolǵan qayta
atqarıw
22. Ritm (grek. rhytmos) - shıǵarmanı uyqaslıq, bir tegis aǵım daǵı atqarıwı
23. Soprano (ital. sopra) - hayallardıń joqarı dawıs
24. Tembr (frants. timbre) - tuwrı payda etilgen dawıstıń shırayı, dawıs tusi
25. Temp (lot. tempus) - atqarıw etiletuǵın miynettiń muzıkalıq páti
26. Tenor (lot. tenore) - er adamlardıń biyik dawısı
27. Tessitura (ital. tessitura) - qosıqshı dawısınıń diapazonına salıstırǵanda nama
dawıslardı biyiklik jaǵdayı
28. Tonallik - lad dawıslarınıń arnawlı bir biyikligi
29. Transpozitsiya (lot. transposition) - bir tonalikdan basqa tonalikka kóshiriw
30. Unison (ital. unisono, lot. unis - bir, sonus - dawıs - birdey biyikliktegi eki
yamasa bir neshe dawıslardıń birdan jańlawı
31. Fermata (ital. fermata) - belgilengen málim akkord yamasa pauzani sozıw belgisi
Paydalang’an adebiyatlar
1.I.A. Karimov. “Erishgan marralarimizni mustahkamlab, isloxotlar yo‘lida izchil
borish – asosiy vazifadir.” T., ”O‘zbekiston”, 2004 y.
2.I.A. Karimov. ”O‘zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida.”
T.,”O‘zbekiston”, 2005 y.
3.Karimov I. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimiz, hamjihatligimiz va
qat’iy irodamizga bog‘liq. «O‘zb-n», T., 2004
4.Karimov I. O‘zbekskiy narod nikogda i ni otkogo ne budet zaviset.
«O‘zbekiston», Toshkent, 2004
5.Vatan ko‘nglimizda. Qo‘shiqlar to‘plami. T., 1996 y.
6.Jalilov M. “Qo‘shiqlar xrestomatiyasi” 1,2-qismlar. O‘qituvchi. T., 2002-2003y.
7. Sodiqov O. Vokal ansambli. Yangi asr avlodi. T., 2006
8. Shukurov J.T. Dirijyorlik. Istiqlol nashriyoti. T., 2006
9. Mahmudov T. Ona yurtim (Ona yurtim) (o‘quv qo‘llanma). Respublika
metodika va axborot markazi. T., 2006
10. Ortiqmatov N. Jamoa ijrochiligi va uslubiyoti (o‘quv qo‘llanma). Respublika
metodika va axborot markazi. T., 2008