071-19 gurux Madraimov Baxodir Mavzu Linux operatsion tizimi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Guruh:071-19
Bajardi: Madraimov Baxodir
Tekshirdi: Qaxramonov Elbek
Toshkent 2023
Mavzu:Linux operatsion tizimi
Reja:
1.Linux operatsion tizimi
2.Linux distributivalari
3.Linux yadrosi
4.Xulosa.
Linux operatsion tizimi
Operatsion tizim - bu bir-biri bilan bog'langan tizimli dasturlar majmuasidir,
uning maqsadi foydalanuvchilarning kompyuter bilan o'zaro aloqasini va
boshqa barcha dasturlarning bajarilishini tashkil etishdir.
Operatsion tizim kompyuter uskunalari va foydalanuvchi bajariladigan
dasturlar o'rtasida bog'lovchi vazifasini bajaradi.
Dunyodagi eng mashhur operatsion tizimlar Microsoft koorporatsiyasidan
taklif qilingan va qo’llab quvatlanadigan Windows operatsion tizimidir.
Uning barcha foydalanuvchilar operatsion tizimlari orasidagi o'rtacha ulushi
90%dan ko’proqni tashkil qiladi. Ko'pchilik foydalanuvchilar kompyuterda
ishlash uchun Windows operatsion tizimi o'rnatilgan bo'lishi kerak deb
hisoblaydi. Hamma foydalanuvchilar ham muqobil yoki boshqa operatsion
tizimlar haqida bilishmaydi, lekin oxirgi besh yillikda foydalanuvchilar,
ayniqsa axborot texnologiyalari sohasida ta’lim oluvchi talabalar va
ishlovchi xodimlar Linux operatsion tizimidan foydalanishga o’tishmoqda.
Linux operatsion tizimi 1991 yil Xеlsinkidagi univеrsitеtlardan birida taxsil
oluvchi talaba Linus Torvaldsning disеrtatsiya ishi natijasida, UNIX
opеratsion tizimi asosida yangi opеratsion tizimi sifatida yuzaga kеldi.
Avvaliga Torvalds yangi operatsion tizimni Freax (inglizcha "free", "freak"
so’zlari hamda UNIX oilasiga mansubligini bildiruvchi "X" xarflari
birlashmasi) deb atamoqchi edi. Biroq kernel birinchi bor joylashtirilgan
FTP serverning administratori hamda Torvaldsning do’sti Ari Lemka
kernelga tegishli jildni linux deb nomladi. Shu-shu bu operatsion tizim
ushbu nom bilan atala boshlandi.
Opеratsion tizim Intеrnеt tarmog’iga joylashtirishi natijasida tеz orada o’z
foydalanuvchilari va muxlislariga ega bo’ldi va ko’pgina dasturchi
(programmist)larni o’ziga jalb qilishi Linux opеratsion tizimining kеskin
rivojlanishi uchun katta omil sifatida xizmat qildi.
1991 yilda Linux ning 0.01 versiyasi vujudga kelgan. Linux OT turli
mamlakatlarning dasturchilari tomonidan yaratilgan bo'lib, ochiq kodli
operatsion tizim bo'lib, internet mahsuloti hisoblanadi.
OT quyi darajadagi dasturiy ta'minot bo'lib, ma'lumotlarni saqlash va printer,
ekran, klaviatura, sichqoncha, printer kabi periferiya qurilmalariga
interfeysni ta'minlab beradi. OT ikki qismdan iborat: yadro va tizim
dasturlari. Yadro kopmyuterdagi barcha dasturlar uchun CPU, qattiq
diskdan, tezkor hotira kabi mashina resurslarini taqsimlab beradi. Tizim
dasturlari yuqori darajadagi topshiriqlarni, klient/server qismiga oid
vazifalarni bajaradi.
Bugungi kunda dunyo miqyosidagi opеratsion tizimlar ichida o’ziga xos
o’riniga egadir. Buning asosiy sabablaridan biri shuki, Linux erkin
tarqatiladigan ta’minotlardan biridir, ya’ni har bir foydalanuvchi dastlabki
tizim kodlarini Intеrnеt tarmog’i orqali yoki bo’lmasa kompakt-diskdagi
nusxasini sotib olish imkoniyatiga ega. Bu opеratsion tizimning 2 ta ishlash
uchun mo’ljallangan intеrfеyslari bo’lib, ular GUI (Graphic User Interface) grafikali intеrfays hamda CLI (Command Line Interface) - konsol, ya’ni
komandalar qatoridan iboratdir.
So'ngi yillarda Linux OT, Unix oilasiga mansub OTning innovatsion
mahsulotlari ichida eng yaxshisi bo'lib kelmoqda. Linux OT ning
avzalliklari:
Ilovalar: Linux OT ning pullik va pulsiz versiyalari uchun keng ko'lamda
ilovalarning mavjudligi hamda web server, tarmoq havsizligi,
administratsiyalash, grafik instrumentlarining keng mashtabdaligi bilan
avzal hisoblanadi. Dunyoning yirik kompaniyalari Linux ilovalarining
doimiy yangilab borishini, Linuxning yadrosiga doimiy qo'shimchalar kiritib
borish qiziqishlarini bildirishgan. Masalan IBM kompaniyasi Linuxning
doimiy hamkori hisoblanadi. Linux POSIX standartining barcha talablariga
javob beradi.
Periferiya qurilmalari: Barcha kompyuter qurilmalari bilan tez oson ulanishi
bilan ajralib turadi.
Dasturiy ta'minot: Foydalanuvchilarga dasturiy mahsulotlardan foydalana
olish imkoniyati, nafaqat dastur kodi (source code) balki uning
kompilyatsiyalangan versiyasi, dasturlarning oson or'natilishi va tezda ishga
tushishi bilan muhim hisoblanadi. Bunday dasturlarga Java ni qo'llab
quvatlovchi ochiq kodli dasturiy ta'minot Netscape ni keltirishimiz mumkin.
Shu bilan birgalikda Mozilla, Thunderbird, Firefox ham ular qatorig kiradi.
Platforma: Linux nafaqat Intel bazasidagi platformalar uchun balki, Apple
(PPC Linux), Compaq's alfa, MIPS, Motorola 68K asoslangan mashinalar,
64 bitli tizimlar va IBM S/390x platformalari uchun mo'ljallangan. Linux
ko'pprotsessorli hisoblash mashinalarida ishlaydi.
Emulyator: Linux boshqa OT uchun mo'ljallangan dasturlarni, Linux
muhitida ishlashini ta'minlab beruvchi emulyator dasturlarini qo'llab
quvatlaydi. Emulyator yordamida DOS, Windows va Macintosh dasturlarini
Linux ostida ishlatishni ta'minlaydi. Ochiq kodli dastur bo'lgan Wine
Unix/Linux oilasiga mansub bo'lgan x86 arxitekturali tizimlarda
Windowsning 16-32-64 bitli ilovalarini ishlatishni amalga oshirib beradi.
Linux ixcham (portable) tizim hisoblanib, har xil hisoblash mashinalarida
ishlashi mumkin. Linux oilasiga mansub barcha OT ning 95 foizi C
dasturlash tilida yozilgan bo'lib, hisoblash mashinasiga bo'g'liq bo'lmagan
dasturlash tili hisoblanadi.
Linux portativ hisoblangani uchun, turli xil hisoblash mashinalarning asosiy
talablariga to'liq javob bergan holda moslashadi. Masalan Linux mobil
telefonlar, Televizor kabel qurilmalari kontrollerlariga o'rnatish mumkin.
Fayl tizim strukturasi qattiq disk bilan tez ishlashi uning ustunligi
hisoblanadi. Linux OT ko'pfoydalanuvchi OT sifatida qaraladi.
Linux ОT Internet tarmog’idagi ochiq sistemalar va protokollar
standartlarini qo’llab-quvvatlaydi hamda Unix, Dos, MS Windows
sistemalariga mos keladi. Sistemaning barcha komponentiari, dastlabki
matnlar bilan birgalikda chegaralanmagan holda barcha foydalanuvchilarga
ochiq nusxa olish va o’rnatish uchun litsenziya bilan birga tarqatiladi.
Linux ОT Internet PC Pentium Pro platformalarida keng tarqalgan va qator
boshqa platformalarda ham joy egallamoqda (DEP AXP, Power Macintosh
va h.k.).
Linux operatsion tizimining asosiy xususiyatlari
Linux manba kodi bepul va ommaga ochiq bo'lganligi sababli, tizimni
rivojlantirishga boshidanoq ko'plab mustaqil ishlab chiquvchilar jalb
qilingan. Shu tufayli Linux hozirda eng zamonaviy, barqaror va tez
rivojlanayotgan tizim bo'lib, deyarli bir zumda eng so'nggi texnologik
yangiliklarni o'z ichiga oladi. UNIX kabi zamonaviy to'liq ishlaydigan
operatsion tizimlarga xos bo'lgan barcha xususiyatlarga ega.
Linux operatsion tizimining umumiy xususiyatlari
So'nggi paytlarda rossiyalik shaxsiy kompyuter foydalanuvchilari tobora
ko'proq Linuxni Microsoft Windowsni bozordan almashtirishga qodir
operatsion tizim sifatida gapira boshladilar, agar bo'lmasa, aksariyat uy
shaxsiy kompyuterlarida uni to'liq almashtirishadi. Shu bilan birga, Linux
haqida rus tilidagi kirish ma'lumotlari juda oz: ushbu mavzu bo'yicha
sotiladigan adabiyotlarning aksariyati juda qimmat va u asosan
mutaxassislar va tajribali foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan bo'lib, oddiy
iste'molchini texnik terminologiyaning ko'pligi bilan qo'rqitmoqda. Boshqa
tomondan, Internetda taqdim etilgan hujjatlar sezilarli darajada parchalanib
ketgan va to'liq emas. Shu sababli, mahalliy shaxsiy kompyuterlar
egalarining fikriga ko'ra, Linux tanlab olinadigan va erishib bo'lmaydigan
narsa bo'lib tuyuladi, unga faqat tanlanganlar qo'shilishlari kerak bo'lgan sir.
Noma'lum, tushunarsiz, ishlatish va sozlash qiyin bo'lgan narsaga duch
kelish qo'rquvi bizning vatandoshlarimizni ushbu tizimni o'z
kompyuterlariga o'rnatish va ulardan foydalanish tashabbusini to'xtatadi.
Shu bilan birga, bu erda "oliy matematika" mavjud emas. Linux juda sodda,
ishonchli va foydalanuvchilar uchun qulay bo'lgan operatsion tizimdir.
Linux server tizimi sifatida juda ham keng ishlatiladi va shu bilan birga astasekin idora va uyda ishlatiladigan operatsion tizim sifatida ham o’z rnini
topmoqda.Bundan tashqari Linux operatsion tizimi ta’limda ham o’z o’rniga
ega.
Linuxning rivojlanishi va evolyutsiyasi bugungi kungacha davom etmoqda,
har oyda yangi yadro versiyalari, yangi oyna menejerlari va yangi Linux
dasturiy ta'minoti paydo bo'lmoqda.
Linux va Windows o'rtasidagi asosiy farq - bu grafik interfeyssiz ishlash
qobiliyatidadir. Linux va Mac OS va Windows o'rtasidagi eng asosiy farq
shundaki, Linux - bu bepul dasturiy ta'minot. Oddiy foydalanuvchi uchun bu
shuni anglatadiki, Linuxning ko'p distributivlari bepul, dasturchilar uchun
esa Linuxning ham, unga kiritilgan dasturlarning ham dastur kodini erkin va
tekin ishlatish imkoniyati mavjudligida va bu kodlardan foydalanib(ular
asosida) o’z mahsulotlarini yaratish mumkinligidadir.
Linux va Windows o'rtasidagi yana bir muhim farq shundaki, Linux
distributivlarida keng ko'lamli amaliy dasturlar mavjud. Ya'ni, kompyuterga
o'rnatilgandan so'ng, undan to'liq foydalanishga tayyor tizim mavjud.
Yuqoridagilardan tashqari, Linux juda qudratli va barqaror operatsion tizim.
Uni Internetda ishlatish o'z samarasini beradi va uni buzish oson emas.
Linux distributivalari.
Linuxning dastlabki versiyalari ikkita floppi-disklarga to'g'ri kelardi. Birinchi
disket yuklovchi va yadroni o'z ichiga olgan bo'lsa, ikkinchisida GNU loyihasi
tomonidan ishlab chiqilgan root fayl tizimi va asosiy yordam dasturlari mavjud edi.
Tizimni o’rnatish va sozlash jarayoni qo'lda amalga oshirilardi va ko’p bilimlarni
talab qilardi. Linuxni nafaqat mutaxassislarga taqdim etish, balki uni ko’pchilik
foydalanuvchilarga taqdim etish uchun uning distributivlari ishlab chiqila
boshlandi.
Linux distributivi- bu operatsion tizimning asosiy qismlarini o'z ichiga olgan
dasturiy ta'minotlar to'plami bo’lib, foydalanuvchi kompyuterida Linux operatsion
tizimini o'rnatishga imkon beruvchi o'rnatish dasturi va tizimning to’g’ri ishlashi
uchun zarur bo'lgan dasturlar to'plamidir.
Foydalanuvchilarning ko’p qismi Linuxni o’rnatish uchun distributivlardan
foydalanishadi. Distributiv – bu nafaqat programmalar to’plamidir, balki
foydalanuvchilarning bir qator masalalarining yechimi, birlashtirilgan yakka
sistemalar markaziy o’rnatgichi, boshqarish va yangilash paketlari, moslashtirishlar
va texnik yordamlar majmuasidir.
Distributivlar juda ko'p mustaqil dasturchilar guruhlari tomonidan ishlab
chiqilganligi sababli, hozirda dunyoda yuzlab turli xil Linux distributivlari mavjud
va doimo yangilari paydo bo'lmoqda. Yangi distributivlar asosan noldan emas,
balki mavjud distributivlardan biriga asoslanib yaratiladi . Distributivlar bir-biridan
quyidagi jihatlar bilan farq qiladi:
• o'rnatish dasturi;
• dasturiy ta'minot paketlarini o'rnatish uchun ishlatiladigan vosita (paketlarni
boshqarish tizimi);
• distributivga kiritilgan xizmatlar va dasturlarning tarkibi;
• yuklash skriptlari;
• apparat talablari.
Dunyoda eng ko’p tarqalgan distributivlar:

amerikaliklarning Red Hat va uninig bepul vorisi Fedora Core;

nemislarning SuSE;

frantsuzlarning Mandriva (eski nomi Mandrake);

ayni bir xalqqa ta’luqli bo’lmagan Debian GNU/Linux;

keksa distributivlardan biri bo’lmish Slackware;

nisbatan yosh va aktiv rivojlanuvchi Gentoo;

juda yosh, lekin istiqbolli Ubuntu Linux.
Internetda turli nashrlardan Linux distributivlarining ko'plab reytinglarini
topishingiz mumkin.
Umuman olganda, ma'lum bir distributivni tanlash bizga kerak bo'lgan narsaga
bog'liq: Windows yoki macOSga o'xshash grafik interfeysi? Xavfsizlik
yaxshiroqmi? Yadro va tizimning barcha jihatlarini nozik sozlash qobiliyati?
Turli xil Linux distributivlari ma'lum turdagi foydalanuvchilar uchun
mo'ljallangan. Masalan, Ubuntudan foydalanish oson, chunki u yangi
boshlovchilar uchun mo'ljallangan. Boshqa tomondan, Arch Linux konsolga
buyruq yozishni yaxshi ko'radigan foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan.
Yangi boshlovchilar uchun eng yaxshi distributivlar:

Ubuntu

Linux Mint

Boshlang'ich OS

Manjaro

Zorin OS
Tajribali mutaxassislar uchun eng yaxshi distributivlar:

Gentoo Linux

Linux Linux

Debian

Fedora

Slackware
Ba'zi tajribali foydalanuvchilar yangi interfeysdan g'azablanishadi - ular o'z
mashinalarini yaxshiroq boshqarishni xohlashadi. Bu faqat operatsion tizim ustidan
maksimal nazorat mavjud bo'lgandagina mumkin.
Tajribali foydalanuvchilar uchun ideal distributiv - bu operatsion tizimning barcha
jihatlari bilan intensiv o'zaro aloqani rag'batlantiradi va ideal tizimni yaratishning
asosiy maqsadiga erishishga yordam beradi. Foydalanuvchi tizimga qaysi
paketlarni o'rnatishni to'liq nazorat qiladi.
O'rnatish paytida Arch va Gentoo standart variantlarni ham taklif qilmaydi,
shuning uchun siz matn muharriri, veb -brauzer, PDF o'quvchi va boshqalarni
qo'lda tanlashingiz kerak. Boshqa tarqatmalarda standart sozlamalar mavjud, lekin
ular sizga media fayllar uchun kodek va plaginlarni o'z ichiga olmaydi. uni o'zingiz
qo'shing.
Ushbu distributivlarning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, ular juda
moslashtirilgan. Albatta, barcha distributivlarda siz ish stoli fonini, ikonka
mavzusini o'zgartirishingiz, klaviatura yorliqlarini belgilashingiz, quvvatni
boshqarishni sozlashingiz va har kimning tashqi ko'rinishi va hissiyotiga boshqa
ko'plab o'zgartirishlar kiritishingiz mumkin. Ammo estetik konfiguratsiya katta
rasmning faqat kichik bir qismidir. Bu erda taqdim etilgan tarqatishlar
foydalanuvchilarga nafaqat kosmetik o'zgarishlarni, balki sizning ehtiyojlaringizga,
xususan, yadroga mos ravishda sozlanishi mumkin bo'lgan deyarli hamma narsani
sozlash imkoniyatini beradi. Bu oddiy tarqatishdan keskin farq qiladi, bu erda siz
o'rnatish jarayonidan o'tasiz va keraksiz paketlar va sozlamalarni olib tashlaysiz.
Siz hech qachon o'z xususiyatlaringizga ko'ra noldan qurilgan kabi yaxshi
(optimallashtirilgan) tizim qura olmaysiz.
Linux yadrosi
Linux operatsion tizimining asosiy qismi odatda yadro deb ataladi. Yadro
operatsion tizim funktsiyalarining eng past darajasini o'z ichiga oladi,
masalan, apparatni boshqarish, qurilma drayverlarini boshqarish, fayl
tizimlarini boshqarish, jarayonlarni yaratish, xotirani boshqarish va boshqa
asosiy funktsiyalar. Linux yadrosi UNIX yadrosiga juda o'xshaydi.
Linux - xuddi shu nomdagi yadroga asoslangan Unix-ga o'xshash tizim.
Yadro ochiq manbali, bepul dasturiy ta'minotni ishlab chiqishga mos
ravishda yaratilgan. Umumiy nom hech qanday paketni anglatmaydi;
foydalanuvchilarning ehtiyojlariga moslashtirilgan o'zlarining amaliy
dasturlari bilan asosan bepul tarqatiladi.
Dastlab, Linux ixlosmandlari tomonidan bepul ishlab chiqilgan, ammo
Linuxning muvaffaqiyati va uning keng qo'llanilishi bilan turli kompaniyalar
takomillashtirishga o'z hissalarini qo'sha boshladilar. Dağıtımdaki
dasturlarning aksariyati hozir ham mavjud. 73 ming kishi-yiliga teng bo'lgan
Linux tizimlarida mehnat aks ettirilgan.
Hozirda Linux smartfonlar bozorida etakchilik qilmoqda. Linux uy
kompyuterlari bozori 3-o'rinni egallaydi, tegishli qurilmalar orasida Linux
ulushi taxminan 43% ni tashkil qiladi.
Linux yadrosi x86 kompyuterlari uchun yaratilganidan beri u ko'plab
platformalarda o'rnatildi. Linux televizorlarda, routerlarda, o'yin
konsollarida o'rnatiladi. OS yaxshilanishda davom etmoqda, masalan,
yadroning yangi versiyasi har 2-3 oyda paydo bo'ladi.
Linux yadrosi mutlaqo noyob bo'lgan bir nechta xususiyatlarga ega:

yadro modul asosida qurilgan bir vaqtning o'zida bitta kompyuterga bir
nechta yadrolarni o'rnatish mumkin;

linux yadrosi rivojlanishi markazlashgan holda boshqariladi.
Linux yadrosi monolitik birlik emas, uning ba'zi qismlari ishlash paytida
yuklanishi mumkin, bunday qismlar modullar deb ataladi. Agar hozirda ba'zi
funktsiyalar talab qilinmasa, unda ular uchun mas'ul modullar yuklanmaydi va
xotirani egallamaydi.Bir vaqtning o'zida bitta kompyuterga bir nechta yadrolarni
o'rnatish mumkin, ammo ularning bittasi bir vaqtning o'zida ishlaydi. Bu xususiyat
sizga yadroning yangi versiyalarini sinab ko'rish, yanada mosroq konfiguratsiyani
yaratish va shu bilan birga ishlashga kafolatlangan eski versiyaga juda osonlik
bilan qaytish imkoniyatini beradi.Linux yadrosi rivojlanishi hali ham afsonaviy
Linus Torvalds tomonidan boshqariladi. Bu shuni anglatadiki, yadroning har bir
versiyasi bitta bitta ob'ektdir.Ilovalarning o'zaro muvofiqligi yoki bitta katta
dasturmi? Linux operatsion tizimi Windows operatsion tizimidek mahkam
birlashtirilmagan. Deyarli har bir tarqatish yadrodan va shu yadro bilan bog'liq
yuzlab, hatto minglab alohida dasturiy ta'minot paketlaridan iborat. Barcha
dasturlar dastlab o'zaro yaqin aloqalarni ta'minlash uchun ishlab chiqilgan va ishlab
chiqilgan, aks holda tizim ishlay olmaydi. Ammo bu ular o'zaro ta'sir qilishi kerak
degani emas, ular o'rtasida hech qanday integratsiya bo'lmasligi mumkin.Ba'zi
hollarda, bu past darajadagi majburiy integratsiyaning etishmasligi kamchilik
bo'lib tuyulishi mumkin, ammo bu sifat yuqori dasturiy ta'minot ishlab
chiqaruvchilarga past darajadagi dasturlarni tanlash erkinligini va keyinchalik
ularni almashtirish imkoniyatini beradi.Linux yadrosi va deyarli barcha mavjud
dasturlar ochiq standartlarga asoslanganligi sababli, ikkalasining birlashishi oson
va ular birgalikda ishonchli ishlaydi.
Linux yadrosi o'rnatilgan xavfsizlik devoriga ega, bu sizning kompyuteringizni
tashqaridan ruxsatsiz kirishdan himoya qiladi va xavfsiz foydalanuvchi tajribasi va
ma'lumotlar yaxlitligini ta'minlaydi.
Xulosa
Hozirgi kunda Linux operatsion tizimini asosan server kompyuterlariga
o'rnatishmoqda. Chunki bu tizim xavfsizlik jihatidan juda kuchli hisoblanadi. Bu
tizimni juda ko'p distributivlari(Mandriva, Gentoo, Redhat,.. )mavjud bo'lib,
ularning versiyalari ham juda tez suratda yangilanib bormoqda.
http://fayllar.org