Kon jinslari mexanikasi va asosiy xususiyatlari. • Yer osti rudniklarida qazib olingan bo‘shliqni va kon laximlarini mustaxkamlash uchun turli qurilish materiallaridan foydalaniladi, xamda ular 2 turga bo‘linadi. • 1.Asosiy - yog‘och , metall, beton, temir-beton, tosh va g‘isht. • 2.Yordamchi-sement va suv utkazmaydigan materillar. • Yog‘och mustamlagichlar laximlar mustaxkamligi yuqori bo‘lmagan tog‘ jinslaridan utilganda va kon bosimi unchalik katta bo‘lmagan xollarda qo‘llaniladi. Mustaxkamlagich sifatida yengil va mustaxkam bo‘lgani uchun ko‘proq qarag‘ay yog‘ochidan foydalaniladi. • Yog‘ochlar asosan 2 xil –xodalar xolatida va arralangan taxta shaklida ishlatiladi. Metallar konchilikda keng ishlatiladigan material bo‘lib, mustaxkamlagich sifatida asosan temir va po‘latdan foydalaniladi. Ulardan kon laximlarini mustaxkamlovchi jixozar tayyorlanadi. • Beton –suniy usulda tayyorlangan material bo‘lib, shag‘al, qum, sement va suvning malum nisbatdagi qorishmasidan iborat. Beton uzoq muddat xizmat qiladigan laximlarni mustaxkamlash uchun ishlatiladi. Kon bosimi yuqori bo‘lgan xollarda beton orasiga metall armaturalar qo‘shilib temir-beton mustaxkamlagichlardan foydalaniladi. Ёғоч мустамлагичлар лахимлар мустахкамлиги юқори бўлмаган тоғ жинсларидан утилганда ва кон босими унчалик катта бўлмаган холларда қўлланилади. Мустахкамлагич сифатида енгил ва мустахкам бўлгани учун кўпроқ қарағай ёғочидан фойдаланилади. Ёғочлар асосан 2 хил – ходалар холатида ва арраланган тахта шаклида ишлатилади • Beton va temir –betonning qulayligi shundaki, undan laxmlarning shakliga xamda burilgan joylariga mos mustaxkamlagichlar tayyorlash mumkin. • Aytib utilganlardan tashqari tabiiy xoldagi va suniy yul bilan tayyorlangan turli tosh, g‘isht, beton bloklari ishlatiladi. Yangi ishlab chiqilayotgan sintetik materiallar xam asta-sekin konchilikda uz urnini topmoqda Lahimlarni mustahkamlash • Mustahkamlagichlar lahim atrofidagi jinslarning o‘pirilmasligi uchun o‘rnatiladi. Mustahkamlash ishlari lahimlarning shakli va o‘lchamlarini saqlash, hamda xavfsizlikni ta’minlash imkonini beradi. • Mustaxkamlagichlar xizmat kilish muddatiga kura doimiy, vaktincha, tuzilishga kura siyrak, sidirga kuyilgan romli, ankerli buladi. • Mustaxkamlagichlar turi laximning xizmat muddatiga, yuzasining ulchoviga, bosim kuchiga va iktisodiy kursatgichlarga boglik xolda tanlanadi. • Mustaxkamlagich uta chidamli, ixcham, urnatish kulay bulishi va keyinchalik uni ta’mirlab turish uchun kam xarajat sarflanadigan bulishi zarur. Xususan mustaxkamlash materiali yonginga chidamli, suv utkazmaydigan, kiyin geologik sharoitda xam oson urnatish imkoniyati bulgan sifatlarga ega bulishi lozim. • Gorizontal laximlarni mustaxkamlashda xizmat kilish muddati 5 yilgacha bulgan laximlarda kon bosimi bir me’erda bulsa yogoch ishlatiladi. Yogoch mustaxkamlagichning shakli kon laxim shakliga mos xolda tugri burchakli yoki trapesiya shaklida bulishi mumkin. Amaliyotda kuprok trapesiya shaklidagi romlar kullaniladi. Romlar turt tomonli, uch tomonli yoki kupaytirilgan kilib urnatiladi. • Uch tomonli romning ikki tomoni ustun va yukori tomoni tusindan iborat buladi. Tusinlar ustunlarga maxsus yasalgan moslama yordamida birlashtiriladi. • Usutnlar diametri 15-30 sm bulgan xodalardan tayyorlanadi. Ustunlar bir-biriga zichlab yoki oraligi 0,5-1,5 m ga teng masofa koldirib urnatilishi mumkin. Oraligi ochik koldirilgan ustunlar taxta bilan tusiladi, bu tusin va kon laximi devorlari orasidagi bushlik tog jinslari parchalari bilan tuldirib chikiladi. • Ustunning pastki uchi chukurgacha tushirib urnatiladi. Bosim oshib ketganda rom biroz pastga siljiydigan bulishi kerak. Shuning uchun ustunning pastki tomoniga uchli kilib shakl beriladi. Bosim ko‘payib keta ustunning shu uchi ezilib, rom pastga biroz siljiydi va butunlay buzilib ketishdan saqlaydi. • Kon lahimlarining xizmat muddati 5 yildan ko‘p, kon bosimi katta va tog‘ jinslarining mustahkamligi har xil bo‘lgan hollrda metall mustahkamlagichlar qo‘llaniladi. Metall mustahkamlagichlar shakli trapesiya, arka va va xalqasimon bo‘lishi mumkin. Ularning birlashgan joylari bolt va gayka bilan mahkamlanadi. Metall romlar qimirlamaydigan, jiladigan va oshiq-moshiqli bo‘lib, bir-biriga ulanadigan bir nechta qismdan iborat bo‘ladi. • Kon bosimi juda kuchli bo‘lib, kon lahimi uzoq muddat xizmat qilishga mo‘ljallanganda tmir-beton va beton mustahkamlagich qo‘llaniladi. Bunda mustahkamlagichning qalinligi 25-35 sm bo‘ladi. Beton mustahkamlagichning qulayligi shundaki, undan har xil shakldagi lahimlarni mustahkamlashda foydalanish mumkin. • Beton, temir-beton, metall va yog‘och mustahkamlagichlar asosan tog‘ jinslarining mustahkamligi o‘rtacha va nomustahkam bo‘lgan hollarda ishlatiladi. • Tog‘ jinslari qattiq va mustahkam bo‘lgan hollarda qazilgan lahimlar shaxtadagi kam havo ta’sirida yemirilib tushmasligi va portlatish natijasida hosil bo‘lgan yoriqlarni mustahkamlash maqsadida chaplama betondan foydalaniladi. Suyuq beton aralashmasi maxsus mashinalar yordamida chaplanadi. Chaplama betonning qalinligi 5 sm dan 10-15 sm gacha bo‘ladi. • Tik lahimlar ham beton, temir-beton va metall mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi. Bunda ularning shakli aylama va to‘rtburchak bo‘lishi mumkin. Mexanizatsiyalashgan mustahkamlagichlar vazifalari Mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagich – bu shunday kon mashinasiki, u qazib olish kavjoy butun uzunligi bo‘yicha joylashib, kavjoy shiftini mustaxkamlash, shiftni boshqarish va kavjoy konveyeri stavini yoki kompleks bazasini kombayn (agregatni) bilan birga kavjoyga surish kabi jarayonlarni mexanizatsiyalashtiruvchi o‘zi suriladigan seksiyalardan tashkil topgan. •Jaxondagi birinchi seksiyali mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagich 1932 yilda I.A.Juravlev tomonidan tadqiq qilingan va 1934-1935 yillarda o’rta Osiyodagi (Qirg‘iziston) «Sulyukta» shaxtasida qo‘lanilgan. •1961 yilda sobiq ittifoqda gidravlik mexanizatsiyalashgan OMKT «Tula» rusumidagi mustaxkamlagichlar qo‘lanila boshlagan. • Mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagich nasos stansiyasi (bir yoki bir nechta) taqsimlash yoki nazorat-boshqaruv apparaturalari va gidroqurilmalar jamlanmasidan iborat birbiri bilan o‘za’ro bog‘langan seksiyalar yoki komplektlardan tashkil topgan. Mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagichning asosiy funksiyasi – krovlyadagi tog‘ jinslarining zaboy bo‘shlig‘iga qulab tushishiga qarshilik ko‘rsatishdir. • Funksional belgilariga ko‘ra mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagichlar – tutib turuvchi (1-rasm, a), tutibchegaralab turuvchi (1-rasm, b), chegaralab-tutub turuvchi (1-rasm, v) va chegaralab turuvchi (1-rasm, g) turlariga bo‘linadi. • Mustaxkamlagich turini seksiyaning tutib turuvchi Lp va chegaralovchi Log elementlarining gorizontal tekislikdagi seksiya o‘qi yo‘nalishidagi proeksiyalari o‘lchamlari orqali aniqlash mumkin. Mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagichlar turlari: a - tutib turuvchi; b - tutib-chegaralab turuvchi; v- chegaralab-tutub turuvchi; g - chegaralab turuvchi Seksiya zaboy mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagichining mustaqil tarkibiy birligi hisoblanadi. U quyidagi asosiy elementlardan tashkil topadi: gidroustun (yoki gidroustunlar) 1, tutub turuvchi 2 va (yoki) chegaralovchi 3 qismlardan tashkil topgan yuqorigi qoplama, pastki asos 4, pastki asosdagi bitta yoki ikkita gidrodomkrat 5 va seksiya boshqaruv tizimi. • Mustaxkamlagichlarning xarakterli jixati shundaki, tutib turuvchi va tutib-chagaralab turuvchi mustaxkamlagichlarda ularning gidroustunlari bevosita tutib turuvchi qoplamalari bilan, chegaralovchi va chegaralab-tutib turuvchi turlarida esa chegaralovchi qoplamalar bilan tutashgan bo‘ladi. • Mustaxkamlagichlarni qatlam qalinligi bo‘yicha qo‘llash pozitsiyasi dan kelib chiqib: yupqa – 0,7-1,2 m; o‘rta qalinlikda – 1,2-2,5 m; va qalin 2,5-5 m li qatlamlarda ishatiluvchi mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagichlarga bo‘liщ mumkin. • Mustaxkamlagichlar seksiyalari orasidagi kuch beruvchi qismlarining o‘zaro munosabatlariga ko‘ra komplekt va agregatlashgan bo‘lishi mumkin. Komplektlashgan mustaxkamlagich deganda ikkita yoki undan ko‘p seksiyalari bir-birlari bilan o‘za’ro gidrodomkratlar (seksiyani suruvchi) bilan tutashgan bo‘ladi. • Hozirgi vaqtda ko‘proq agregailashgan mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagichlar ko‘proq qo‘llaniladi. Bunday mustaxkamlagichlarda barcha seksiyalar bir-birlari bilan suruvchi gidrodomkratlar yordamida tutushgan bo‘lib, zaboy konveyeri stavi hamda kombayn yoki agregat bazasini birgalikda surish imkoniyatiga egadir. • Agregatlashgan mustaxkamlagichlar seksiyalarining gidroustunlari soni va joylashishiga ko‘ra konstruktiv sxemalari quyidagi jadvalda keltirilgan. • Agregatlashgan mustaxkamlagichlar seksiyalarini surilishi kinematik bog‘langandir, shuning uchun ularni avtomatik va masofadan boshqarish mumkin. Suruvchi gidrodomkratlari seksiyaning pastki qismida joylashgan bo‘lib, nafaqat seksiyani surishga, balki, konveyer stavini hamda agregat bazasini xam zaboyga surishga xizmat qiladi. • Bitta ustunli sxema chegaralab-tutib turuvchi mustaxkamlagichlarda ishlatiladi: 40KP70, 10KP70, 20KP70, 30KP70. Ramali ikki- va uch qatorli sxemalar uchun gidrostoykalar seksiya bo‘ylama o‘qi bo‘yicha joylashishi xarakterlidir. • Ikki qatorli ramali seksiyalar tutib turuvchi MKS98, 1M88, 1M88S, M87UMN, M87UMP va M87UMS xamda tutubchegaralovchi MK75 va M130 mustaxkamlagichlarida qo‘llaniladi. • Tutib turuvchi mustaxkamlagichlar ramali seksiyalarining kamchiligi seksiyaning surilishi vaqtida gidroustunlarga ko‘ndalang yuklama qoplamaning krovlya tog‘ jinslari bilan kontakti uzilmasdan beriladi. • Qovurg‘ali seksiyalar nisbatan yuqori ko‘ndalang barqarorlikka egadir. Mustaxkamlagichlarning qovurg‘ali seksiyalarida ikki-, uch- va to‘rtustunli seksiyalar ko‘proqdir. Bu mustaxkamlagichlarning birinchi holda - M137A, UKP5, ikkinchi holda —M144 va uchinchi holda — MK103M, KD80, 1MT, 2MT, M138A va M142 kabi xillari mavjud. • Olti ustunli qovurg‘ali seksiyalar, dastlab Buyukbritaniyada ko‘proq ishlatilgan, keyingi yillarda ular to‘rt ustunli seksiyalar bilan almashgan bo‘lib, ularni ishlatish qulay va bir muncha sodda tuzilishga egadir. Olti ustunli qovurg‘ali seksiyalar 2MKDM («Donbass-M») mustaxkamlagichlarida ishlatiladi. • Mexanizatsiyalashgan mustaxkamlagichlar seksiyalari va asoslari o‘rtasidagi kuch beruvchi aloqaning mavjudligi bilan seksiyadagi gidroustunlar sonidan qattiy nazar ular shitli mustaxkamlagichlar deb aytiladi. • Shitli mustaxkamlagichlar nafaqat yuqorigi tutub turuvchi qoplama 1, chegaralab turuvchi qoplama 3 va asos 5 lari o‘zaro gidroustun 2 lar bilan kinematik bog‘langan, balki qo‘shimcha sharnirli richag 4 lar yordamida bog‘langan chegaralab-tutib turuvchi (ris. 4.2, a) yoki tutib-chegaralovchi (ris. 4.2, 6) mustaxkuamlagichlardan iboratdir. • Barcha shitli mustaxkamlagichlar asos qismi orqali bog‘langan bo‘lib, yuqorigi tutib turuvchi qismi bilan asosi o‘rtasida aktiv tayanch, ya’ni, gidrostoyka ko‘ndalang kuchni tutib turadi. Shitli mustaxkamlagichlar bir va ko‘p ustunli bo‘lishi mumkin. Chegaralab-tutib turuvchi tipidagi seksiyalar bitta ustunli (10KP70, 2OKP70B, ZOKP70B va 4OKP70) yoki ikki ustunli (UKP5 mutaxkamlagichlari) bo‘lishi mumkin.