opshiy pechat

Истеъмолчилар электр қурилмаларини техник эксплуатация
қилиш ва эксплуатация қилишда хавфсизлик техникаси қоидалари
бўйича ишчиларнинг билимларини синаш учун умумий
САВОЛНОМАЛАР
1Навбатдан ташқари билимлар текшируви қайси ҳолларда
ўтказилади.
Истеъмолчилар электр қурилмаларини техник эксплуатация қилиш ва
эксплуатация қилишда хавфсизликтехникаси қоидалари , ХТҚни ёки
ишлаб чиқариш йўриқномаларини бузган шахслар навбатдан ташқари
билимлар текширувидан ўтишга жалб этилишлари керак.
Шунингдек, навбатдан ташқари билимлар текшируви қуйидаги ҳолларда
ҳам ўтказилади:
билимлари қониқарсиз бўлганда, малака комиссияси белгилаган
муддатларда, лекин охирги текшурув кунидан 2 ҳафтадан олдин ва 1
ойдан кеч бўлмаган муддатда;
янгитехнологиялар, электрқурилмалариваускуналарижорийэтилганда;
ишдагитанаффусбирйилданортиқбўлганда.
бошқаишгаўтказилганда;
мазкурҚоидаларнингваХТҚнингянгитаҳририамалгакиритилганда;
«Ўзэнергоинспекция» инспекторинингёзмакўрсатмасибўйича.
Билимларсиновидаучинчи марта қониқарсизбаҳоолган ходим бошқа,
электрқурилмаларигахизматкўрсатишбиланбоғлиқбўлмаганишгаўтказил
ишишарт.
2.Электр токидан жароҳатланиш ҳолатларида биринчи тиббий
ёрдам кўрсатиш ва электр токи таъсиридан қутқариш шартлари.
Кучланиш остидаги ток ўтказувчи қисмларга тегиниш кўп ҳолларда нафас
олиш ва қон айланишни тўхтатишига олиб келиши мумкин бўлган
мушкларнинг тартибсиз тортишиб қисқаришига ва умумий сесканишга
олиб келади.
Шунинг учун ёрдам берувчининг биринчи ҳаракати жабрланганни тегиб
турган электр ускунаси шу қисмини тезда ўчиришдир. Ўчириш ўчиргич,
рубильник ёки бошқа коммутацион аппарати ёрдамида, ҳамда химояловчи
қурилмаларни ечиш ёки бураб олиш, штепсел боғламларни ажратиш йўли
билан адратишдир. Агар жабрланган баландликда бўлса баландликдан
йиқилишини олдини олиш чораларини кўриши шарт.
Жабрланувчини 1000 Вга қадар ток ўтказувчи қисмлардан ёки симдан
ажратиш учун арқон, таёқ, ёғочдан ёки ҳар қандай электр токи
ўтказмайдиган қуриқ жисмдан фойдаланиши зарур, уни уст-кийимидан
тортиб олиш мумкин (агар у қуруқ ва танадан ажарлувчи бўлса), масалан,
жабрланувчининг уст-кийим билан қопланмаган танасини қисмларига ва
атрофдаги метал жисмларга тегиб кетишни олдини олиб пиджаги ёки
пальтосининг таг қисмидан, ёқасидан.
Жабрланганни оёғидан тортишда, қўллар яхши ҳимояланмаган бўлса
ёрдам берувчи пойабзалига ва уст кийимига тегмаслиги керак, чунки
пойабзал ва уст кийим нам бўлиши ва яхши электр токи ўтказгичи
бўлиши мумкин.Шу жумладан, ёрдам берувчи қўлларига диэлектрик
қўлқоплар кийиши ёки қўлларни шарф билан ўраши, унга мовут
фуражкасини кийгизиши, пиджак ёки пальтонинг енгини тортиши,
жавбрланган устига резинали гиламча, резина сифат мато (плаш)ни ёки
оддий қуруқ матони тўшаши зарур.
Резинали гиламча, қуруқ ёғоч ёки бирон-бир электр токи
ўтказмайдигантўшама, уст кийим ўрамасига туриб олиб ўзини ҳимоялаши
мумкин.
Жабрланганни ток ўтказувчи қисмлардан ажратишда бир қўллаб
ҳаракатланиш, иккинчи қўлни эса чўнтакда ёки белнинг орқасида ушлаш
тавсия этилади.Агар электр токи жабрланувчи орқали ерга ўтаётган бўлса
ва у тортишиб қўлида биронта ток ўтувчи элемент (масалан сим)ни сиқиб
турган бўлса, ўзига ва жабрланганга нисбатан юқорида кўрсатилган
хавфсизлик чораларига риоя этиб, жабрланганни ердан узиши (тагига
қуруқ ёғоч суқиш ёки арқон билан оёғларини ердан тортиш ёки усткийимидан тортиш) осон. Симларни қуруқ ёғоч сопли болта билан чопиш
ёки изоляцияланган дастали асбоб (ўткир жағли омбир, пассатиж ва
бошқалар) билан кесиб ташлаш мумкин. Симларни алоҳида чопиб ва
кесиб ташлаш зарур, шу қаторда имконият даражасида қуруқ ёғочда, ёғоч
нарвонда туриш тавсия этилади. Дастасини қуруқ мато билан ўраган
ҳолда изоляцияланмаган асбоб билан ҳам фойдаланиш мумкин.
3.Тезкор ходимларнинг иш жойларида (подстанцияларда,
тақсимловчи қурилмаларда ёки электр ускунага хизмат
кўрсатувчи ходим учун ажратилган хоналарда) қандай ҳужжатлар
юритилиши шарт.
тезкор схема ёки схема-макет;
тезкор журнал;
электрқурилмаларидаишларнибажаришга наряд бланкалари;
алмашлабулашбланкалари;
электрускуналаридагиносозликларжурналиёкикартотекаси;
назоратўлчашасбоблариваэлектрэнергиясиниҳисобгаолишасбобларини
нгкўрсаткичларирўйхатлари;
бириктирилганучасткадатезкорхизматкўрсатишбўйичамустақилбажари
ладиганишларрўйхати;
ишлабчиқаришйўриқномалариниҳисобгаолишжурнали;
авариягақаршимашғулотларниҳисобгаолишжурнали;
электрқурилмаларинишахсанбирўзикўзданкечиришгаҳуқуқи
бор
шахслар,
тезкорфармойишларберишҳуқуқигаэгашахслар,
энергия
билантаъминловчиташкилотнингжавобгарнавбатчиларирўйхатлари;
релелиҳимоя, автоматика, телемеханика журналиварелелиҳимояҳамда
автоматика ўрнатилганкарталар;
фармойишларжурнали.
Маҳаллийшароитларданкелибчиққанҳолда,
тезкорҳужжатларҳажми
бош
муҳандисёкиэлектрхўжалигигажавобгаршахсқарорибилантўлдирилиши
ёкикамайтирилишимумкин.
4.Электр қурилмаларига тезкор хизмат кўрсатиш нималардан
иборат.
Электр қурилмаларига тезкор хизмат кўрсатиш ушбу электр
қурилмалари ёки электр қурилмалари гуруҳи бириктирилган маҳаллий
тезкор ёки тезкор таъмирловчи ходимлар томонидан амалга
оширилиши мумкин.
Доимий тезкор ходимларсиз эксплутация қилинадиган электр
қурилмаларига хизмат кўрсатувчи тезкор таъмирлаш ходимлардан
бўлган шахсларга мазкур Қоидалар ва ТЭҚҚга мувофиқ электр
қурилмаларини кўрикдан ўтказиш, тезкор алмашлаб улаш, иш жойини
тайёрлаш ва бригадаларга ишга ижозат беришда тезкор ходимнинг
барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари берилади.
Тезкор хизмат кўрсатиш тури — сменадаги ёки электр қурилмасидаги
тезкор ходимлардан бўлган шахсларнинг сони электр хўжалиги учун
жавобгар шахс томонидан корхона маъмурияти билан келишилган
ҳолда белгиланади ва маҳаллий йўриқномаларда кўрсатиб қўйилади.
5.“Электр хавфсизлиги бўйича гуруҳ” терминини изоҳлаб беринг.
электр хавфсизлиги бўйича гуруҳ — ходимнинг электр қурилмаларида
ишларни хавфсиз бажариш учун тайёргарлик савиясини белгиловчи малака
даражаси. Хавфсизлик техникаси қоидалари бўйича билимлари ҳажми ва
иш тажрибасига қараб, электр хавфсизлиги бўйича гуруҳлар I, II, III, IV ва
V гуруҳларга бўлинади.
6.Наряд-ижозат нима, электр қурилмаларида қандай ишлар нарядижозат билан бажарилади.
Наряд-ижозат — бу белгиланган шаклдаги махсус бланкада
расмийлаштирилган ҳамда иш мазмуни ва жойини, уни бошлаш ва
тамомлаш вақтини, хавфсиз бажарилиш шартларини, бригада таркибини,
хавфсиз бажарилиши учун жавобгар шахсларни ва бошқаларни белгилаб
берувчи топшириқдир
7.Электр қурилмаларида жорий эксплуатация тартибида
бажариладиган ишлар хавфсизлигини таъминловчи ташкилий
чора-тадбирлар нималардан иборат.
а) электр хўжалиги учун жавобгар шахс томонидан мазкур ИЭҚТЭҚ
қоидаларида белгиланган ва маҳаллий шароитларга қараб тўлдирилган
ишлар рўйхати тузилиши ва уни корхона бош муҳандиси (раҳбари)
томонидан тасдиқланиши;
б) иш бажарувчи томонидан аниқ иш бажарилиши зарурати ва унинг
хавфсиз бажарилиши имконияти аниқланиши.
8.Электр ҳимоя воситалари деб қандай ҳимоя воситаларига
айтилади.
Электр қурилмаларига хизмат кўрсатувчи ходимлар электр токи
уришидан, электр ёйи ва электромагнит майдон таъсиридан ҳимоя
қилишнинг барча зарур воситалари билан жиҳозланган бўлиши керак.
Ушбу вазифани бажарувчи воситалари Электр ҳимоя воситалари деб
аталади.Улардан фойдаланиш хусусиятига кўра улар икки тоифага
бўлинади: жамоавий ҳимоя воситалари ва шахсий ҳимоя воситалари.
9.Диэлектрик резинали гиламлар ва изоляцияловчи тагликларга
қандай талаблар қўйилган.
Диэлектрик резинали гиламлар ўта зах хоналардан ташқари бошқа барча
ёпиқ жойларда жойлашган 1000 В гача ва ундан юқори кучланишли
электр ускуналарида қўшимча ҳимоя воситаси сифатида ишлатилади.
Гиламлар вазифаси ва ишлатиш шароитига қараб, ГОСТ 4997-75
талабларига асосан қуйидаги 2 гуруҳда тайёрланиши зарур:
1-гуруҳ — оддийтайёрлангани — - 15° С, + 40° С
ҳароратдаишлатишучун;
2-гуруҳ — мой вабензингачидамли — - 50° С, + 80° С
ҳароратдаишлатишучун.
Гиламниишлатишдаунингмаркировкасигааҳамиятберишлозим.
Кўзгаташланадиган,
механик
равишдайиртилганжойларибўлса,
униалбатта, чиқитгачиқаришзарур.
Захва
тез
ифлосланувчихоналардаизоляцияловчитагликларниқўллашзарур.
Изоляционтагликбаландлиги
70
мм
дан
камбўлмаганизоляторларгаўрнатилгантўшамаданташкилтопган.
Тагликларучунмахсусишлабчиқарилган
СН-6
туридагиизоляторларниишлатиштавсияқилинади. Тўшамаўлчами 50 x 50
см бўлган, қалинлиги 30 мм дан камбўлмаганқуруқ, кўзсиз,
буралмаганёғочтахтачаларданясалишизарур. Қоқилгантахтачалароралиғи
3
см
дан
ошибкетмаслигилозим.
Яхлиттўшамаларниишлатиштавсияқилинмайди,
чунки
улар
изоляторлардатасодифийшунтланишнийўқлигинитекширишниқийинлашт
иради. Тўшамаҳамматомониданбўялганбўлишилозим.
Изоляцияловчитагликлармустаҳкамвабарқарорбўлишизарур.
Олибқўйиладиганизоляторларишлатилганда,
тўшамани
изолятор
биланулагандаунингсирғанибкетишинибартарафэтишкерак.
Тагликағдарилибкетмаслигиучунтўшамачетлариизоляторнингтаянчюзаси
данташқаригатуртибчиқмаслигизарур.
10.Электр хавфсизлиги шартлари бўйича электр қурилмалари
қандай электр қурилмаларига бўлинади.
Электр хавфсизлиги шартлари бўйича электр қурилмалари кучланиши
1000 В гача бўлган электр қурилмаларига ва кучланиши 1000 В дан юқори
бўлган электр қурилмаларига бўлинади.
11.Билимлар синовида учинчи марта қониқарсиз баҳо олган
ходимга қандай чора кўрилади;
Билимлар синовида учинчи марта қониқарсиз баҳо олган ходим бошқа,
электр қурилмаларига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлмаган ишга
ўтказилиши шарт.
12.Подстанциялар,
панеллар,
йиғмалар
ва
тақсимловчи
қурилмаларнинг (кейингиўринларда - ТҚ) электр схемаларида
алмашлаб улашлар бевосита қайси ходим томонидан ва қандай
амалга оширилиши керак.
Подстанциялар, панеллар, йиғмалар ва тақсимловчи қурилмаларнинг
(кейинги ўринларда — ТҚ) электр схемаларида алмашлаб улашлар
ушбу ускуналар бошқарувида ёки юритувида бўлган юқори турувчи
тезкор ходимнинг фармойиши билан ёки хабардорлигида, корхонада
қабул қилинган тартиб бўйича оғзаки ёки телефон орқали берилган
фармойиш бўйича тезкор журналга ёзиш орқали амалга оширилади.
Алмашлаб улашларни бевосита электр қурилмага хизмат кўрсатувчи
тезкор ходим амалга ошириши керак.
Алмашлаб улашлар ҳақидаги фармойишда уларнинг кетма-кетлиги
кўрсатилиши шарт. Фармойиш — фақат у берилган шахс томонидан
ижро этилганлиги тўғрисидаги хабар олинганидан кейин бажарилган
деб ҳисобланади.
Кечиктириб бўлмайдиган ҳолатларда (бахтсиз ҳодиса, табиий офат,
шунингдек. аварияни бартараф қилишда) маҳаллий йўриқномаларга
кўра алмашлаб улашларни юқори турувчи тезкор ходимнинг
фармойишисиз ёки хабардорлигисиз, кейинчалик унга хабар бериш ва
тезкор журналга ёзиш орқали бажаришга рухсат берилади.
Тезкор алмашлаб улашларни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган
шахсларнинг рўйхатини электр хўжалигига жавобгар шахс
тасдиқлайди.
Тезкор мулоқотлар олиб бориш ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг
рўйхати энергия билан таъминловчи ташкилотга тақдим этилади.
13.Электр хавфсизлиги бўйича малака гуруҳга эга бўлган ходимлар
нималарни билишлари лозим.
14.Ерга туташув аниқланган тақдирда, туташув жойига ёпиқ ва
очиқ ТҚларда қанча масофага яқинлашиш тақиқланади.
Ерга туташув аниқланган тақдирда, туташув жойига ёпиқ ТҚларда 4
метрдан, очиқ ТҚларда 8 метрдан кам масофага яқинлашиш тақиқланади.
Ушбу жойга кўрсатилган масофадан камроқ масофага яқинлашишга,фақат
ерга туташувни бартараф этиш учун коммутация аппаратида ўчиришулаш ишларини бажариш учун, шунингдек, жабрланганларга биринчи
тиббий ёрдам кўрсатиш зарурати бўлганда рухсат этилади.
Бундай ҳолатларда асосий электр ҳимоя воситалари билан бирга қўшимча
электр ҳимоя воситаларидан ҳам фойдаланиш зарур.
15.Нарядлар бўйича ишга ижозат бериш қандай амалга оширилади.
Ишга ижозат беришдан олдин жавобгар раҳбар ва иш бажарувчи ижозат
берувчи билан биргаликда иш жойини тайёрлаш бўйича техник чоратадбирлар бажарилганлигини текширишлари керак.
Иш жойининг тайёрлигини текширгандан ва бригадага йўриқ беришдан
кейин жавобгар раҳбар наряд варағининг орқа тарафидаги имзо чекишга
мўлжалланган сатрга (фақат биринчи марта ижозат беришда) имзо
қўйиши керак.
Жавобгар раҳбар тайинланмаган ҳолларда, иш жойи тайёрлигини иш
бажарувчи текширади ва нарядга имзо чекади.
Нарядда кўзда тутилган иш жойларини тайёрлаш чора-тадбирларини
ўзгартириш тақиқланади.
Техник чора-тадбирларнинг бажарилганлиги текширилганидан сўнг
бригадани ишга қўйишга ижозат берилади. Бунда ижозат берувчи
қуйидаги ишларни бажариши шарт:
а) бригада таркибини ва унга киритилган шахслар малакаларининг
наряддаги ёзувга мувофиқлигини текширади. Агар ижозат берувчи
нарядга киритилган бригада таркибидаги шахсларнинг фамилияларини ва
уларнинг электр хавфсизлиги бўйича гуруҳларини билмаса, уларни
шахсий гувоҳномалари орқали текшириши керак;
б) наряд бўйича жавобгар раҳбарнинг, иш бажарувчининг, бригада
аъзоларининг фамилияларини ва топширилган иш мазмунини ўқиб
чиқиши; кучланиш қайси жойлардан олинганини, ерга улагичлар қаерда
ўрнатилганини, таъмирланаётган қурилма ва қўшни уланмаларнинг қайси
қисмлари кучланиш остида қолганини ва ишларни бажариш жараёнида
қандай алоҳида шартларга риоя этиш зарурлигини бригадага
тушунтириши; бригадага иш жойининг чегарасини кўрсатиб бериши; у
томондан барча баён этилганлар бригада томонидан тушунилганига
ишонч ҳосил қилиши шарт;
в) кучланиши 35 кВ дан юқори бўлган қурилмаларда ўрнатилган ерга
улагичларни кўрсатиб бериши, кучланиши 35 кВ ва ундан паст бўлган
қурилмаларда, агар ўрнатилган ерга улагичлар иш жойидан
кўринмайдиган ҳолларда штанга ёки кучланиш кўрсаткичи орқали
кучланиш йўқлигига ишонч ҳосил қилгач, ток ўтказувчи қисмларга қўл
тегизиб кучланиш йўқлигини бригадага исботлаб бериши керак.
Бевосита иш жойи яқинида ўрнатилган ерга улагич бўлган ҳолларда ток
ўтказувчи қисмларга қўл тегизиб кўриш талаб этилмайди;
г) нарядни ҳар иккала бланкасида сана ва вақтни кўрсатган, шунингдек,
унинг «Кундалик ишга ижозат бериш ва ишни тугаши» жадвалида иш
бажарувчи ва ижозат берувчининг имзолари билан расмийлаштирган
ҳолда иш жойини иш бажарувчига топширади.
Нарядлар бўйича ишга ижозат бериш бевосита иш жойида амалга
оширилиши шарт.
16.1000 В кучланишдан юқори электр ускуналарида иш бажариш
мобайнида ишлатиладиган асосий ҳимоя воситаларига қайси ҳимоя
воситалари киради.
изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва электр ўлчовчи қисқичлар,
кучланиш кўрсатгичлари, фазаларни созлаш учун аниқловчи кучланиш
кўрсатгичлари;
электр монтёрлар ҳаво электр узатиш тармоқларида бевосита ток ўтказувчи
қисмларга тегиб туриб таъмирлаш ишларини олиб боришда
кўлланиладиган
изоляцияловчи
қурилма
ва
асбоб-ускуналар
(изоляцияловчи нарвонлар, ҳавозалар, бевосита симларга тегиб турадиган
изоляцияловчи тортқилар, арқонлар, телескопик миноралар саватчаси,
симларда ишлаш учун мўлжалланган кўчма миноралар ва ҳоказолар).
Асосий ҳимоя воситаларининг изоляцияловчи қисми диэлектрик хусусияти
чидамли бўлган материаллардан (чинни, қоғозбакллет қувурлари, эбанит,
гетинакс, ёғоч қатламли пластиклар, пластик ва шиша эпоксид
материаллар ва ҳоказолардан) тайёрланиши зарур.
Ўзига нам тортувчи материаллар (қоғозбакелит қувурлар, ёғоч ва
бошқалар) намга чидамли лок билан қопланган ва бу материаллар
ёрилмаган, дарз кетмаган, текис юзали ва тирналмаган бўлиши керак.
17.Кўчма ерга улагичлар қандай талабларни қондириши шарт.
Ток ўтказувчи қисмларга ерга улагичлар бевосита кучланиш йўқлиги
текширилганидан сўнг ўрнатилиши керак. Кўчма ерга улагичлар аввал
ерга, ундан кейин кучланиш йўқлиги текширилигандан сўнг ток ўтказувчи
қисмларга уланиши лозим.
Кўчма ерга улагичларни олиш тескари тартибда: аввал ток ўтказувчи
қисмлардан, сўнгра ердан ажратиб олиб амалга оширилади.
Ток ўтказувчи қисмларга ўрнатилган кўчма ерга улагичлар кўзга
кўринадиган узилиш билан кучланиш остидаги ток ўтказувчи қисмлардан
ажратиб қўйилиши лозим. Ерга улагичлар бўёқдан тозаланган жойга
ўрнатилиши керак.
ЁТҚда кўчма ерга улагичлар ток ўтказувчи қисмларнинг улаш учун
белгиланган жойларига ўрнатилиши керак. Бу жойлар бўёқдан тозаланиб,
қора қалин чизиқ билан белгилаб қўйилади.
ЁТҚ ва ОТҚдаги кўчма ерга улагичларни ерга улаш магистралига ёки ерга
уланган конструкцияларга улаш жойлари бўёқдан тозаланган ва
маҳкамлаш учун мослашган бўлиши лозим.
кўчма ерга улагичларни ўрнатиш электр хавфсизлиги бўйича камида IV ва
III гуруҳга эга бўлган тезкор ёки тезкор-таъмирловчи ходимлардан бўлган
икки шахс томонидан бажарилиши керак. Камида III гуруҳга эга бўлган
иккинчи шахс таъмирловчи ходимлар жумласидан бўлиши ва у электр
қурилмасининг схемаси билан танишиб чиққан ҳамда йўл-йўриқ олган
бўлиши керак;
18.Корхонанинг электротехник ходимлари неча турга бўлинади.
Корхонанинг электротехник ходимлариқуйидагиларгабўлинади:
электрускуналаридатезкоралмашлабулашларни,
таъмирлаш,
монтаж
васозлашишлариниташкилқилувчивабуишлардабевоситаиштирокэтувчи,
тезкор,
таъмирлашёкитезкортаъмирловчиходимларҳуқуқларигаэгабўлганмаъмурий-техник ходимларга;
тезкорбошқаришниватезкоралмашлабулашларниамалгаоширишрухсатэтил
ганходимлартоифасигаваушбуишловчиларнибевоситабошқаришучунтайин
ланганшахсларгатааллуқлитезкорходимларга
(агар
бўлинишиталабэтилмаса,
кейинчаликтезкорватезкортаъмирловчиходимлартезкорходимлардебаталади);
электрускуналаринитаъмирлаш,
реконструкция
ва
монтаж
қилишбўйичабарчаишларнибажарувчитаъмирловчиходимларга.
Ушбу
тоифага,
шунингдек,
мажбуриятигасинашларни,
ўлчашларниамалгаошириш,
электраппаратларнисозлашваростлашҳамдабошқаишларкирадиганихтисосл
аштирилганхизмат
(масалан,
синашлабораториялари,
автоматика
ваназорат-ўлчашасбобларихизмативабошқалар) ходимлариҳамкиради;
тасдиқланганҳажмдаўзигабириктирилганэлектрқурилмаларидатезкоришлар
нибажаришучунмахсусўқитилганватайёрланган,
таъмирловчиходимлартоифасиданбўлгантезкор-таъмирловчиходимларга.
Корхонанинг
энергетика
хизматитаркибигакирмаган,
ишлабчиқаришцехлариваучасткаларинингэлектртехнологикқурилмалари
эксплуатация қилинишиниамалгаоширадиганваэлектрхавфсизлигибўйича
II
ваунданюқоригуруҳгаэгабўлганэлектртехнологикходимларўзларинингҳуқу
қларивамажбуриятларибўйича
электротехник
ходимларгатенглаштириладиҳамда
техник
жихатданкорхонанинг
энергетика хизматигабўйсунадилар
19.Даврий билимлар синови қайси муддатларда ўтказилиши шарт.
ишлаб турган электр қурилмаларига бевосита хизмат кўрсатувчи ёки
уларни созлаш, электр монтаж қилиш, таъмирлаш ишларини амалга
оширувчи ёки профилактик синовларни ўтказувчи электротехник ходимлар
учун, шунингдек, ушбу ишларни ташкил қилувчи ва фармойишларни
расмийлаштирувчи ходимлар учун 1 йилда 1 марта;
аввалги гуруҳга кирмайдиган электротехник ходимлардан бўлган МТХлар,
шунингдек, электр қурилмаларини назорат қилишга рухсат берилган
хавфсизлик техникаси бўйича муҳандислар учун 3 йилда 1 марта.
Текширувнатижасигаасосанходимларнингдаврийбилимларсиновимуддати
малакакомиссияситомониданқисқартирилишимумкин.
Агар
гувоҳноманингамалқилишмуддатитаътилгаёкикасалликвақтигатўғрикелса,
буҳолдагувоҳноманингамалқилишмуддатиниишгатушганкунданбошлаб 1
ойгаузайтиришгарухсатберилади.
Гувоҳноманиамалқилишмуддатиниузайтиришҳақидагиқарормахсусрасмий
лаштирилмайди.
Қонирқарсизбаҳоолган ходим гувоҳномасинингамалқилишмуддати, агар
билимларсиновиниқайдэтишжурналидаходимниэлектрускуналаридаишлаш
данвақтинчачетлатилганлигиҳақидакомиссиянингмахсусқароричиқарилмаг
анбўлса,
комиссия
томониданбелгиланганиккинчиёкиучинчисиновгақадарбўлганмуддатгача
автоматик тарздаузайтирилади.
20.“Истеъмолчилар электр қурилмаларини эксплуатация қилишда
хавфсизлик техникаси қоидалари” қайси ходимларга тааллуқлидир.
Ушбу Қоидалар электр энергияси истеъмолчилари электр қурилмаларини
ишончли, хавфсиз ва самарали эксплуатация қилишни таъминлаш,
шунингдек, уларни ишга яроқли ҳолатда сақлаб туриш мақсадида ишлаб
чиқилган бўлиб, истеъмолчиларнинг электр қурилмаларини эксплуатация
қилиш, созлаш ва таъмирлаш билан шуғулланувчи муҳандис-техник
ходимлар учун мўлжалланган.
21.Резинали диэлектрик қўлқоплардан фойдаланишда қандай
талаблар қўйилган.
Электр ускуналарида ишлаш мобайнида техник шартлар талаби билан
тайёрланган махсус диэлектрик қўлқоплардан фойдаланишга рухсат
этилади. Кучланиши 1000 В гача бўлган электр ускуналарида диэлектрик
қўлқоплар асосий ҳимоя воситаси сифатида, 1000 В дан юқори бўлган
электр ускуналарида эса қўшимча ҳимоя воситаси сифатида ишлатилади.
2.1.52. Қўлқопнингузунлиги 350 мм дан камбўлмаслигилозим.
Ишжараёнида диэлектрик қўлқопнишимарибқўйиш ман қилинади.
Қўлқопгаенгустиданкийишзарур.
Ишлатишдабўлганқўлқоплар
(маҳаллийшароитбўйича)
совунлиёкисодалисуюқликбиландаврийдизенфекцияданўтказибтурилиши
лозим. Совуқ об-ҳавошароитларидабиноданташқарида диэлектрик
қўлқопларишлатилгандаюпқажунёкиипгазламақўлқопустиданкийишгарухсатэтилади.
22.Қандай ходимлар электротехнологик ходимлар дейилади.
Электротехнологик ходимлари. Булар электр энергияси технологик
жараённинг асосий омили бўлган ишчилар — масалан, электр пайвандлаш,
электровоз машинистлари, насос машиниситалари ёки қўлда ишлайдиган
электр машиналари, кўчма электр асбоблари ва лампалар ёрдамида
ишладйдиган ходимлар.
23.Электр хавфсизлиги бўйича I гуруҳ қайси ходимларга берилади.2
24.Қандай электр қурилмалари ишлаб турган электр қурилмалари
дейилади.
Ишлаб турган электр қурилмалари — бу тўлиқ ёки қисман кучланиш
остида бўлган ёки исталган вақтда коммутацион аппаратура уланиши
билан ёки электромагнит индукция ҳисобига кучланиш берилиши мумкин
бўлган қурилмалар ёки уларнинг участкалари тушунилади.
25.Электр қурилмалари хоналарининг (шчитлар, йиғмалар ва
бошқалар) эшиклари қулфларининг калитлари қайси ходимлар
ҳисобида туриши зарур; Калитларнинг бошқаларга бериш тартиби
қандай.
Электр қурилмалари хоналарининг (шчитлар, йиғмалар ва бошқалар)
эшиклари доимо қулфланган бўлиши керак.
Ҳар бир электр қурилмалари хонаси учун камида 2 тўплам калит бўлиши
керак. Улардан биттаси захира тўплами бўлиб ҳисобланади. Калитлар
рақамланган бўлиши лозим. ТҚлар хоналарининг калитлари ячейкаларва
камераларнинг эшикларига тўғри келмаслиги шарт.
30. Калитлар тезкор ходимлар ҳисобида туриши зарур. Доимий тезкор
ходимлари бўлмаган электр қурилмаларида калитлар бошқарув пунктида
тезкор ходимлар ҳисобланган смена бўйича катта ходимда бўлиши керак.
Калитлар тилхат асосида:
а) якка ўзи кўрикдан ўтказишга рухсат берилган ходимларга — кўрикдан
ўтказиш вақтига, тезкор таъмирловчи, шу жумладан сменада иштирок
этмаётган шахсларга — электр хоналарида ишларни бажараётган вақтга;
б) наряд ёки фармойиш бўйича ишлар бажарилганда,жавобгар раҳбар, иш
бажарувчи ёки кузатувчига иш бажарилаётган вақтда берилиши лозим.
Калитлар ҳар куни ишга ижозат беришни расмийлаштириш пайтида
берилиши ва ишлар тамомланганидан сўнг наряд билан биргаликда
қайтарилиши шарт.
Доимий тезкор ходимлари бўлмаган электр қурилмаларида иш
бажарилганда калитлар иш тўлиқ тамомланган куннинг эртасидан
кечиктирмай топширилиши шарт. Калитларнинг берилиши ва қабул
қилиб олиниши ихтиёрий шаклдаги журналда ёки тезкор журналда
ҳисобга олиниши зарур.
26.Электр
қурилмаларидаги
ишларнинг
хавфсизлигини
таъминловчи ташкилий чора-тадбирларга нималар киради.
а) ишларни наряд-ижозат (кейинги ўринларда матнда наряд деб
юритилади), фармойиш ёки жорий эксплуатация тартибида
бажариладиган ишлар рўйхати орқали расмийлаштириш;
б) ишгаижозатбериш;
в) ишжараёниданазоратолиббориш;
г)
ишдагитанаффусни,
бошқаишжойигаўтказишни,
иштугатилганлигинирасмийлаштириш.
27.Наряд ёки фармойиш билан иш тўлиқ тугалланганидан сўнг иш
жойини қабул қилиш тартиби қандай.
Иш тўлиқ тугалланганидан сўнг иш жойи тартибга келтирилади ва
жавобгар раҳбар томонидан қабул қилиб олинади. Иш бажарувчи
бригадани иш жойидан чиқарганидан сўнг иш тугаллангани ҳақида
нарядга имзо чекади ва уни тезкор ходимга топширади ёки у бўлмаган
тақдирда амалдаги нарядлар жилдида қолдиради.
Агар жавобгар раҳбар тайинланмаган бўлса, иш бажарувчи нарядни
тезкор ходимларга топширади.
28.Ҳимоя воситаларини сақлаш бўйича қўйиладиган талаблар
нималардан иборат;
Ҳимоя воситаларининг созлиги ва ишлатишга яроқлилиги
таъминланадиган шароитда сақлаш ва ташиш зарур. Шунинг учун улар
намликдан, ифлосланишдан ва механик бузилишлардан ҳимояланган
бўлиши керак.
Ҳимоявоситалариберкхоналардасақланишизарур.
Резинаданқилинганҳимоявоситаларимахсус
шкаф,
токча,
қутиваҳоказолардаалоҳидасақланишикерак.
Улар
ёғ,
бензин
варезинаниемирадиганбошқамоддаларданҳамдатўғридантўғритушадиганқуёшнуриваиситкичасбобларитаъсириниҳимояланганбў
лишилозим.
Омбордагизахирагаолибқўйилганрезинадантайёрланганҳимоявоситалар
инингҳарорати 0 — 25° С бўлганқуруқхоналардасақланишикерак.
Изоляцияловчи
штанга
вақисқичлар
хона
деворларигатегмасликҳамдаэгилмасликчораларикўрилганҳолатдасақла
нишизарур.
Кучланишкўрсатгичиваэлектрўлчовчиқисқичларжилдёкиғилофлардасақ
ланишилозим.
Кўчмаергаулагичларнисақлашгамўлжалланганмахсусжойларгатартибра
қамиқўйилади,
уларнинграқамларикўчмаергаулагичлардагирақамларгамоскелишикера
к.
Противогазлармахсуссумкаларгажойланганбўлиб,
қуруқхоналардасақланишишарт.
Ишлатилаётганҳимоявоситаларимахсусажратилганжойларда,
одатда,
хоналарнингкиришжойларидаваэлектрускуналаринибошқарувшитларид
ажойлаштирилади.
Ушбу
жойлардаҳимоявоситаларинингрўйхатибўлишикерак.
Сақланишжойларидаштангалар,
қисқичлар,
кўчмаергаулагичлар,
хавфсизликплакатларивабелгилариучун
кронштейн
ёкиилгакларбўлиши, шунингдек, диэлектрик қўлқоп, диэлектрик
калиш, диэлектрик этик, диэлектрик гиламча, диэлектрик қалпоқ,
изоляцияловчитагликвақоплама, қўлқоп, ҳимоябелбоғиваарқонлари,
ҳимоякўзойнаги,
противогаз
вакучланишкўрсатгичларвабошқаларучуншкафларҳамдатокчаларбилан
жиҳозланганбўлишизарур.
Тезкорчиқадиганватаъмирлашбригадалари,
лабораториядагиёкишахсийфойдаланишдабўлганэлектрҳимоявоситалар
иқути, сумка ёкижилдлардасақланишилозим.
Кучланишостидатаъмирлашишлариниолибборишдаишлатиладиганизол
яцияловчивоситаларқуруқваҳавосишамоллатиладиганхоналардасақлани
ши,
уларниташқаридаваочиқҳаводавақтинчаликсақлагандажилдларгасолинг
анбўлишизарур.
Изоляцияловчиқурилмаларвамосламаларниишлатишданолдинқуруқлатт
абиланартиш,
ишлатишмобайниданамланишигайўлқўймасликталабқилинади.
Изоляцияловчивоситаларнамиққанбўлса,
уларниқуритишванавбатданташқариэлектрсиновиданўтказишдаркор.
29.Электр хавфсизлиги бўйича II - V гуруҳга эга бўлган
электротехник ходимларга қандай талаблар қўйилади.
18 ёшга тўлмаган шахсларга электр қурилмаларида мустақил ишлашга
рухсат этилмайди;
электротехник ходимлардан бўлган шахслар ишлаб чиқаришга ҳалақит
берадиган (доимий шаклдаги) касалликка ва майибликка эга
бўлмаслиги шарт;
электротехник ходимлар тегишли назарий ва амалий тайёргарликдан
кейин билимлар текширувидан ўтишлари ҳамда электр қурилмаларида
ишлаш учун рухсат берувчи гувоҳномага эга бўлишлари шарт.
30.Иш жойи бўйича лавозим йўриқномалари ва эксплуатация
қилиш йўриқномалари қанча муддатларда қайта кўриб чиқилади.
Иш жойи бўйича лавозим йўриқномалари 5 йилда 1 марта, эксплуатация
қилиш йўриқномалари 3 йилда 1 марта қайта кўриб чиқилади.
31.Билимлар синовидан муваффақиятли ўтганлиги тўғрисидаги
берилган гувоҳнома электротехник ходимга қандай ҳуқуқни беради.
Гувоҳнома у ёки бу электр қурилмалари тезкор, таъмирловчи, тезкор
таъмирловчи ҳуқуқига эга бўлган маъмурий-техник ходим сифатида;
тезкор, таъмирловчи, тезкортаъмирловчи, шунингдек, электр хавфсизлиги
бўйича II ва ундан юқори гуруҳга эга бўлган электротехник ходим
сифатида хизмат кўрсатиш ҳуқуқини беради.
32.Фармойиш деганда нимани тушунасиз.
Фармойиш — бу ишнинг мазмунини, жойини, вақтини, хавфсизлик
чораларини (агар зарур бўлса) ва унинг бажарилиши топширилган
шахсларни белгиловчи топшириқ. Фармойиш бевосита ёки кейинчалик
тезкор журналга ёзиш шарти билан алоқа воситалари ёрдамида берилиши
мумкин.
33.Наряд бўйича иш бажарилганда бригада камида неча кишидан
иборат бўлиши керак; Иш бажарувчи раҳбарлик қиладиган
бригада таркибига I гуруҳга эга бўлган электротехник ёки
электротехнологик ходим киритилиши мумкинми.
Иш бажарувчи раҳбарлик қиладиган бригада таркибига электр
хавфсизлиги бўйича III гуруҳга эга бўлган ҳар бир бригада аъзосига I
гуруҳга эга бўлган битта электротехник ёки электротехнологик ходим
киритилиши мумкин. Аммо бригададаги I гуруҳга эга бўлган
ходимларнинг умумий сони икки кишидан ошмаслиги керак.
34.Электр ҳимоя воситаларига қайси ҳимоя воситалари киради.
изоляцияловчи штангалар (оператив, ўлчов, ерга улагични ўрнатиш учун),
изоляцияловчи ва электр ўлчовчи қисқичлар (сақлагичлар билан ишлаш
операциялари учун), кучланиш кўрсатгичи, фазаларни созлаш учун
кучланиш кўрсатгичи ва ҳоказолар;
1000 В дан юқори кучланиш остида таъмирлаш ишларини олиб бориш
учун ишлатиладиган изоляцияловчи воситалар ва мосламалар, 1000 В гача
кучланиш остидаги электр ускуналарида иш олиб бориш учун
ишлатиладиган изоляцияловчи дастакли чилангарлик-йиғув асбоблари;
диэлектрик қўлқоплар, этиклар, калишлар, гиламчалар, изоляцияловчи
қопламалар ва изоляцияловчи тагликлар;
шахсий экранловчи комплектлар;
кўчма ерга улагичлар;
тўсиқ қурилмалари ва диэлектрик қалпоқлар;
хавфсизлик плакатлари ва белгилари.
Юқорида келтирилган электр ҳимоя воситаларидан ташқари, электр
ускуналарида иш олиб борилганда ҳимоя кўзойнаги ва каскалар,
противогазлар, қўлқоплар, монтёрнинг ҳимоя белбоғлари ва хавфсизлик
арқонлари каби шахсий ҳимоя воситаларини қўллаш мумкин.
35.Ҳимоя воситалари ҳолатини назорат қилиш ва уларнинг
ҳисобини олиб бориш тартиби қандай амалга оширилади.
Рақамланиши зарур бўлмаган гиламчалар, тагликлар ҳамда хавфсизлик
плакатлари
ва
белгиларидан
ташқари,
ишлатилаётган
барча
изоляцияловчи ҳимоя воситалари, ҳимоя белбоғлари ҳам рақамланган
бўлиши
зарур.
Электростанция,
электртармоқлариваподстанциялардаҳарбирҳимоявоситасиучуналоҳидара
қамланади. Инвентарь рақамларбевоситаҳимоявоситасигаёзибқўйилади.
Агар
ҳимоявоситаларибирнечабўлакларданиборатбўлса
(кучланишкўрсатгичлари,
изоляцияловчиштангаларваҳоказолар),
ушбувоситаучунумумийбўлганрақамжамибўлакларгаалоҳидаёзилишизару
р. Ҳимоявоситаларининграқамибарчабўлаклардабирхилдабўлса, завод
рақаминикўллашмумкин.
36.Жорий эксплуатация деганда нимани тушунасиз.
Жорий эксплуатация — бу тезкор (тезкор таъмирловчи) ходимлар
томонидан уларга бириктирилган участкаларда мустақил равишда бир
смена давомида ИЭҚТЭ Қоидаларининг тегишли бўлимлари асосида
рўйхатга олинган, наря ва фармоишсиз бажариладиган ишлар
ҳисобланади.
37.Бир уланманинг бир нечта иш жойларида ишлар битта наряд
бўйича бажарилиши мумкинми.
Қуйидаги шартларга риоя этилган бўлса, бир уланманинг бир нечта иш
жойларида ишлар битта наряд бўйича бажарилиши мумкин:
а) ушбу уланманинг барча иш жойлари тезкор ходимлар томонидан
тайёрланган ҳамда иш бажарувчи ва жавобгар раҳбар томонидан иш
бошланишига қадар қабул қилинган бўлса;
б) иш бажарувчи бригада билан бирга уланма иш жойларидан бирига
ишга қўйилган бўлса;
в) доимий тезкор ходимлари бўлган электр қурилмаларида бригадани
бошқа иш жойига ўтказиш ижозат берувчи томонидан амалга оширилса;
г) доимий тезкор ходимлари бўлмаган электр қурилмаларида ижозат
берувчи бўлмаган ҳолда, бригадани бошқа иш жойига ўтказиш жавобгар
раҳбар томонидан амалга оширилса;
д) бригадани янги иш жойига ўтказиш наряднинг «Кундалик ишга ижозат
бериш ва унинг тугаши» жадвалида (3-жадвал) расмийлаштирилса ва
ўтказиш жавобгар раҳбар томонидан амалга оширилса, у жадвалда ижозат
берувчининг ўрнига имзо қўйса.
38.1000
В
кучланишдан
юқори
электр
ускуналарида
қўлланиладиган қўшимча электр ҳимоя воситаларига қайси ҳимоя
воситалари киради.
диэлектрик қўлқоплар;
диэлектрик этиклар;
диэлектрик гиламчалар;
шахсий экранловчи комплектлар;
изоляцияловчи тагликлар ва қопламалар;
диэлектрик қалпоқлар;
кўчма ерга улагичлар:
тўсиқ қурилмалари;
хавфсизлик плакатлари ва белгилари.
39.Ишлаб турган электр қурилмаларига хизмат кўрсатиш, уларда
тезкор алмашлаб улашларни ўтказиш, таъмирлаш, монтаж ёки
созлаш ишларини ва синашларни ташкил этиш ва бажариш кимлар
томонидан амалга оширилади.
Ишлаб турган электр қурилмаларига хизмат кўрсатиш, уларда тезкор
алмашлаб улашларни ўтказиш, таъмирлаш, монтаж ёки созлаш ишларини
ва синашларни ташкил этиш ва бажариш махсус тайёрланган
электротехник
ходимлар
томонидан
амалга
оширилади.
Корхонанингмулкчиликшаклиданқатъиназар, электротехник ходимлари
энергетика хизматитаркибидабўлишларишарт.
Корхонада
энергетика
хизматибўлмагантақдирда,
истеъмолчиларнингэлектрқурилмаларигахизматкўрсатишнишартномабўй
ичаихтисослаштирилганташкилотёкибошқакорхонанинг (шу жумладан,
тадбиркорларсубъектларининг)
электротехник
ходимлариамалгаоширишимумкин.
40.Схемаларнинг амалдаги эксплуатацияга мослиги қанча муддатда
текширилиши шарт.
Схемаларнинг амалдаги эксплуатацияга мослиги камида 2 йилда 1 марта
текширилганлиги ҳақида белги қўйилиб, текширилиши шарт.
41.Тезкор ходим қандай иш жадвали бўйича ишлаши керак, бир
навбатчини бошқасига алмаштириш мумкинми.
Тезкор ходим корхонанинг (ташкилотнинг) ёки унинг таркибий
бўлинмасининг электр хўжалиги учун жавобгар шахс томонидан
тасдиқланган иш жадвали бўйича ишлаши керак. Зарур бўлганда,иш
жадвалини тасдиқлаган шахснинг рухсати билан бир навбатчини
бошқасига алмаштириш мумкин.
42.Ишларнинг хавфсизлиги учун жавобгар шахслар кимлар.
Ишларнинг хавфсизлиги учун қуйидаги шахслар жавобгардир:
а) наряд вафармойишберувчи;
б) ижозатберувчи — тезкорходимларжумласиданбўлганжавобгаршахс;
в) ишнингжавобгарраҳбари (кейингиўринларда — жавобгарраҳбар);
г) ишбажарувчи;
д) кузатувчи;
е) бригада аъзолари.
43.Фармойиш бўйича қайси ишлар бажарилиши мумкин.
а) кучланиш олинмасдан, кучланиш остида бўлган ток ўтказувчи
қисмлардан узоқда бажариладиган давомийлиги бир сменадан ортиқ
бўлмаган ишлар;
б) ишлаб чиқариш заруратидан келиб чиққан ҳолда, давомийлиги 1
соатгача бўлган ишлар;
в) кучланиши 1000 Вгача бўлган электр қурилмаларида кучланиш
олинган ҳолда, давомийлиги бир сменадан ортиқ бўлмаган ишлар.
44.1000 В кучланишгача бўлган электр ускуналарида асосий ҳимоя
воситаларига қайси ҳимоя воситалари киради.
изоляцияловчи штангалар;
изоляцияловчи ва электр ўлчовчи қисқичлар;
кучланиш кўрсатгичлари;
диэлектрик қўлқоплар;
изоляцияловчи дастакли чилангарлик-йиғув асбоблари.
45.Изоляцияловчи дастакли чилангарлик-йиғув асбобларига
қандай талаблар қўйилган.
Фақат ГОСТ 11516-79* талаблари асосида тайёрланган изоляцияловчи
дастакли асбобларни ишлатишга рухсат этилади. Изоляцияловчи
дастаклар ғилофлар шаклида ёки таянч билан маҳкамланган нам
ўтказмайдиган, мой ва бензин таъсирига чидамли, мўрт бўлмаган, электр
изоляцияловчи материалдан ясалган ечилмайдиган қоплама шаклида
тайёрланади. Изоляция дастакни батамом қоплаши ва унинг ҳалқа-таянч
ўртасигача бўлган узунлиги 100 мм дан кам бўлмаслиги керак. Отвёртка
ўзагининг изоляцияси унинг учига 10 мм қолгунга қадар давом этиши
лозим. Изоляцияловчи дастаклар юзаси ва қалинлиги нуқсонсиз бўлиши
ҳамда ғоваклар, синган ва шишган жойлари бўлмаслиги шарт.
46.Қандай қурилмалар электр қурилмалари дейилади.
электр қурилма — электр энергиясини ишлаб чиқариш ёки ўзгартириш,
узатиш, тақсимлаш ёки истеъмол қилиш учун мўлжалланган ўзаро
боғланган ускуналар ва иншоотлар мажмуи;
47.Университет, институт, коллеж, лицейнинг 18 ёшга тўлмаган иш
ўрганувчиларини амалда ишлаб турган электр қурилмаларида
бўлишларига кимларнинг доимий назорати остида рухсат этилади.
Университет, институт, коллеж, лицейнинг 18 ёшга тўлмаган иш
ўрганувчиларини амалда ишлаб турган электр қурилмаларида
бўлишларига 1000 В гача кучланишли қурилмаларда электр хавфсизлиги
бўйича III гуруҳдан кам бўлмаган ва 1000 В дан юқори кучланишли
қурилмаларда — IV гуруҳдан кам бўлмаган электротехник ходимнинг
доимий назорати остида рухсат этилади.
18 ёшга тўлмаган иш ўрганувчиларни мустақил ишлашга қўйиш ва уларга
электр хавфсизлиги бўйича III ва ундан юқори гуруҳни бериш ман
этилади.
48.Тезкор бошқарув панелларида (пунктларида) ва шу мақсадда
мосланган бошқа хоналарда нималар бўлиши шарт.
корхонанинг электр таъминоти схемалари;
тезкор ҳужжатлар (тезкор журнал, нарядлар, алмашлаб улаш бланкалари
ва бошқалар);
тезкор ишни юритиш учун рўйхатлар ва йўриқномалар;
ёнғин ўчиришнинг бирламчи воситалари ва ёнғин хақида автоматик
равишда хабар бериш қурилмалари;
электр хоналари, куч панеллари, шкафлар ва бошқаларнинг калитлари
учун қулфланадиган қути, шунингдек, қоидаларда кўзда тутилган бошқа
воситалар ва ҳужжатлар.
49.Наряд, фармойишни берувчи шахс нималарга жавоб беради.
Наряд, фармойишни берувчи шахс иш ҳажмини ва унинг бажарилиши
зарурлигини белгилайди. Уни хавфсиз бажарилиши мумкинлигига жавоб
беради ва жавобгар раҳбар, иш бажарувчи ёки кузатувчининг, шунингдек,
бригада аъзоларининг етарли малакага эга эканлиги учун жавоб беради.
Наряд берувчи шахс мазкур Қоидаларда кўзда тутилган ҳолатларда
наряднинг «Алоҳида кўрсатмалар» сатрининг мазмунини аниқлаб
беришга мажбур.
Наряд ва фармойишлар бериш ҳуқуқи корхонанинг (ташкилотнинг)
электр хўжалиги учун жавобгар шахснинг фармойиши билан
ваколатланган, электротехник ходимлар ҳисобланган, бунга тайинланган
шахсларга берилади.
Кўрсатилган шахслар кучланиши 1000 В дан юқори бўлган электр
қурилмаларида электр хавфсизлиги бўйича камида V гуруҳга, кучланиши
1000 Вгача бўлган электр қурилмаларида эса камида IV гуруҳга эга
бўлишлари шарт.
Рўйхати корхонанинг электр хўжалиги учун жавобгар шахси томонидан
белгиланган бир қатор ишларни бажариш учун фармойиш бериш ҳуқуқи,
шунингдек, тезкор ходимлар ҳисобланган IV дан паст бўлмаган гуруҳга
эга шахсларга ҳам берилади.
50.1000
В
кучланишгача
бўлган
электр
ускуналарида
қўлланиладиган қўшимча электр ҳимоя воситаларига қайси ҳимоя
воситалари киради.
диэлектрик калишлар;
диэлектрик гиламчалар;
кўчма ерга улагичлар;
изоляцияловчи тагликлар ва қопламалар;
тўсиқ қурилмалари;
хавфсизликплакатларивабелгилари.
51.Ускуна носоз бўлганда ёки у нормал бўлмаган режимда
ишлаётган ҳолларда тезкор ходим сменани топшириш ва қабул
қилиш мумкинми.
Ускуналар ифлосланган ҳамда хизмат кўрсатилаётган ҳудуд ва иш жойи
тозаланмаган ҳолларда сменани топшириш ва қабул қилиш тақиқланади.
Ускуна носоз бўлганда ёки у нормал бўлмаган режимда ишлаётган
ҳолларда, фақат мазкур қурилма учун жавобгар шахсдан ёки ундан юқори
турувчи шахсдан рухсат олиб сменани топшириш ва қабул қилиш
мумкин. Буҳақдатезкоржурналга белги қўйилади.
52.Фармойиш бўйича бажариладиган ишлар хавфсизлигини
таъминловчи ташкилий чора-тадбирлар нималардан иборат.
53.Қадамлар орасидаги кучланиш (напряжение шага) қандай
кучланиш.
Қадамлар орасидаги кучланиш-бу ердан ёки ўтказувчан полдан оқиб
ўтадиган электр токидан келиб чиқадиган кучланиш ва ер юзидаги икки
нуқта орасидаги потенциал фарқига тенг (замин) бир инсон қадамининг
масофасида жойлашган. Қадамлар орасидаги кучланиш қадам узунлигига,
тупроқнинг қаршилигига ва у орқали ўтадиган оқимнинг кучига,
шунингдек оқим частотасига ва бошқа параметрларга боғлиқ.
54.Ҳимоя воситаларидан фойдаланишнинг умумий қоидалари.
Маълум кучланишга мўлжалланган электр ҳимоя воситаларидан
кучланиши ушбу миқдордан катта бўлмаган электр ускуналаридагина
белгиланган мақсадда фойдаланиш лозим.
Асосий электр ҳимоя воситалари ёпиқ хоналарда ўрнатилган электр
ускуналарида қўллаш учун мўлжалланган, очиқ электр ускуналари ва ҳаво
электр узатиш тармоқларида эса фақат қуруқ ҳаво шароитларида
ишлатишга мўлжалланган. Очиқ ҳаводаги намгарчилик пайтларида ушбу
шароитларга мўлжалланган ҳимоя воситаларидан фойдаланиш лозим.
Ҳимоя воситаларини тайёрлаш, синаш ва ишлатиш, фақат белгиланган
давлат стандартлари, техник шартлар ва йўриқномаларга мувофиқ амалга
оширилади.
Ҳимоя воситаларини ишлатишдан олдин, ишчи ушбу ҳимоя воситаларини
ишга яроқлилиги, ташқи томонида шикастланган жойи йўқлиги, чангдан
тозалаб артилган ҳолда, унга босилган штампга асосан, яроқлилик
муддатини текшириши лозим. Диэлектрик қўлқоплар ишлатишдан олдин
уларни бармоқлари томон бураб, тешиги бор-йўқлигини текшириб олиш
зарур.
Ишгаяроқлиликмуддатиўтибкетганҳимоявоситалариданфойдаланиш ман
қилинади
55.Электр
қурилмаларининг
асосий
ускуналари
капитал
таъмирлашдан дастлабки қабул қилиб олинганидан кейин қанча
вақтдан кам бўлмаган муддатда юклама остида ишлатиб
текширилиши лозим.
Электр қурилмаларининг асосий ускуналари капитал таъмирлашдан
дастлабки қабул қилиб олинганидан кейин ишлаб чиқарувчи завод
кўрсатган, лекин 24 соатдан кам бўлмаган муддатда юклама остида
ишлатиб текширилади.
Ушбу вақт мобайнида ишлаганда носозликлар бўлмаса, ускуна
эксплуатацияга қабул қилинади. Носозликлар топилса, улар бартараф
этилмагунча ва агрегат юкланиш остида кейинги 24 соат мабойнида
шундай текширилмагунга қадар капитал таъмир тугалланган
ҳисобланмайди.
56.Электр қурилмаларини якка ўзи кўрикдан ўтказиши учун
маъмурий-техник ходим ва электр қурилмасига хизмат кўрсатувчи
тезкор ходим электр хавфсизлиги бўйича нечанчи гуруҳга эга
бўлишлари шарт.
а) маъмурий-техник ходим ҳисобланадиган электр хавфсизлиги бўйича V
гуруҳга эга бўлган шахс кучланиши 1000 В дан юқори қурилмаларда ва IV
гуруҳга эга бўлган шахс кучланиши 1000 В гача қурилмаларда;
б) мазкур электр қурилмасига хизмат кўрсатувчи тезкор ходим
ҳисобланган электр хавфсизлиги бўйича гуруҳи III дан паст бўлмаган
шахс.
Якка ўзи кўрикдан ўтказиш ҳуқуқи берилган маъмурий-техник ходимлар
ҳисобланган шахсларнинг рўйхати электр хўжалиги учун жавобгар
шахснинг фармойиши билан белгиланади.
57.Наряднинг амал қилиш муддати неча кун; Унинг муддатини
узайтиш мумкинми.
Наряднинг амал қилиш муддати 5 суткагача белгиланади, мазкур
Қоидаларга 8-илованинг 7-бандида кўрсатилган ишлар бундан истисно.
Ишдаги танаффусларда, агар бу вақт ичида схемалар тикланмаган ва
ишни бажариш шароитлари ўзгаришсиз қолган бўлса, наряд амалда
ҳисобланади.
Наряд узайтирилган кундан бошлаб 5 календарь кунидан ошмаган
муддатга бир марта узайтирилиши мумкин.
58.Ҳимоя воситаларининг электр синов муддатлари қанча.
59.Электр қурилмаларини ҳимоя воситалари билан комплектлаш
меъёрлари қандай амалга оширилади.
Электростанция ва подстанциялардаги 1000 В дан юқори
Диэлектрик қўлқоп- Камида 2 жуфт
Диэлектрик этик (очиқ тақсимловчи электр ускуналари учун) 1 жуфт
Кўчма ерга улагичлар Ҳар бир кучланиш синфига камида 2 донадан
Шланкали противогаз 2 дона
Ҳимоя кўзойнаги 2 жуфт
Электростанция ва туман подстанцияларида, ҳар хил турдаги ишлаб
чиқариш хоналарида жойлашган 1000 В гача бўлган тақсимлаш
қурилмалари
60.Диэлектрик этик ва калишлардан фойдаланишда қандай
талаблар қўйилган.
Диэлектрик этик ва калишлар ёпиқ жойларда ҳамда ёғингарчилик
бўлмаганда очиқда жойлашган электр ускуналарида қўшимча ҳимоя
воситаси сифатида ишлатилади. Диэлектрик этик ва калишлар
ишлаётганларни қадамлар орасидаги (одим) кучланишдан сақлайди.
2.1.54.
Электр
ускуналаридафақат
ГОСТ
13385-78
талабларигаасосантайёрланган
диэлектрик
этик
вакалишларниишлатишгарухсатэтилади.
Диэлектрик
этик
вакалишларташқикўринишига
(ранги,
махсус
белги
ёкилокланмаганлигига) қараббошқамақсадларучунмўлжалланган этик
вакалишларданфарққилишизарур. Электр ускуналариҳар хил размерли
диэлектрик оёқкийимларибиланжиҳозланишилозим.
61.Тезкор ҳужжатларни юқори турувчи электротехник ёки
маъмурий техник ходимлар қайси муддатда кўриб чиқиши шарт.
Тезкор ҳужжатларни даврий равишда (корхонада белгиланган
муддатларда, камида бир ойда 1 марта) юқори турувчи электротехник ёки
маъмурий техник ходимлар кўриб чиқиши шарт. Уларнинг электр
ускуналари ишидаги нуқсонлар ва бузилишларни бартараф қилиш
чораларини кўришлари мажбурий.
62.Айрим қисмлари тўсилмаган ва бехосдан тегиб кетиш эҳтимоли
бўлган ТҚларда ишларни бажариш учун ишлатиладиган
нарвонларга қандай талаблар қўйилади.
Айрим қисмлари тўсилмаган ва бехосдан тегиб кетиш эҳтимоли бўлган
ТҚларга узун жисмларни (қувур, нарвон ва бошқалар) олиб кириш ва улар
билан бажариладиган ишлар икки шахс иштирокида, алоҳида
эҳтиёткорлик билан иш бажарувчининг доимий кузатуви остида амалга
оширилиши керак.
Таъмирлаш ишлари учун қўлланиладиган нарвон ва ҳовозалар давлат
стандартлари ёки улар учун техник шартлар асосида ясалган бўлиши
шарт. Текис юзаларда ўрнатиладиган нарвоннинг асоси резина билан
қопланиши, ерга ўрнатиладиган нарвоннинг асосларида эса ўткир металл
учлар бўлиши керак. Нарвоннинг юқори учлари мустаҳкам таянчга
ишончли таяниб туриши керак. Агар нарвон симга таяниши зарур бўлса,
унда нарвон юқори қисмида илгак билан таъминланган бўлиши шарт.
Боғланган нарвонларни қўллаш тақиқланади.
Тирама нарвонлар кран ости балкаларга, металл конструкцияларнинг
элементларига ва бошқаларга ўрнатилганда, уларнинг пастки ва юқори
қисмлари конструкцияларга ишончли маҳкамланиши керак.
Электр қурилмаларига хизмат кўрсатишда, шунингдек, уларни
таъмирлашда металл нарвонларни қўллаш тақиқланади.
Нарвонбиланбажариладиганишларниикки
киши
бажаришивауларнингбирипастдатуришишарт.
Яшиквабошқабегонанарсаларустидатурибишлаш ман этилади.
63.Кузатувчи қандай ҳолатларда тайинланади ва электр
хавфсизлиги бўйича камида нечанчи гуруҳга эга бўлиши керак.
Кузатувчи, қурувчи ишчи бригадалари, турли ишчилар, такелаж ишини
бажарувчилар ва электротехник ходимларга мансуб бўлмаган бошқа
шахслар электр қурилмаларида наряд ёки фармойиш бўйича ишлашганида
улар устидан назорат ўрнатиш учун тайинланади.
Корхонанинг электр хўжалиги учун жавобгар шахси томонидан ўта
хавфли деб топилган электр қурилмаларида ишлар бажарилганда, бундай
шароитлардаги электротехник ходимлар устидан, шу жумладан хизмат
сафаридаги ходимлар устидан кузатувчи тайинланади.
Кузатувчи иш жойида ўрнатилган ерга улагичлар, тўсиқлар, плакатлар,
қулфлаш қурилмаларининг мавжудлигини назорат қилади ва электр
қурилмасининг электр токи билан жароҳатланишдан бригада
аъзоларининг хавфсизлигини таъминлаш учун жавоб беради.
Иш технологияси билан боғлиқ бўлган хавфсизлик учун бригадага
бошчилик
қилаётган
шахс
жавобгардир.
У,
албатта,
унингтаркибигакиритилганва доимо ишжойидабўлишишарт.
Кузатувчинингишпайтидабригаданиназоратсизқолдиришиваназоратнибо
шқаишларбиланўриндошликасосидаамалгаоширишиҳамдабригаданиназор
атсизқолдиришитақиқланади.
Кузатувчиэтибкамида III гуруҳгаэгабўлганшахстайинланади.
64.Ишлатилаётган ҳимоя воситаларини жойлаштириш бўйича
қўйиладиган талаблар нималардан иборат.
Ишлатилаётган ҳимоя воситалари махсус ажратилган жойларда, одатда,
хоналарнинг кириш жойларида ва электр ускуналарини бошқарув
шитларида жойлаштирилади. Ушбу жойларда ҳимоя воситаларининг
рўйхати бўлиши керак. Сақланиш жойларида штангалар, қисқичлар,
кўчма ерга улагичлар, хавфсизлик плакатлари ва белгилари учун
кронштейн ёки илгаклар бўлиши, шунингдек, диэлектрик қўлқоп,
диэлектрик калиш, диэлектрик этик, диэлектрик гиламча, диэлектрик
қалпоқ, изоляцияловчи таглик ва қоплама, қўлқоп, ҳимоя белбоғи ва
арқонлари, ҳимоя кўзойнаги, противогаз ва кучланиш кўрсатгичлар ва
бошқалар учун шкафлар ҳамда токчалар билан жиҳозланган бўлиши
зарур.
65.Навбатдан ташқари билимлар текшируви қайси ҳолларда ўтказилади.
Истеъмолчилар электр қурилмаларини техник эксплуатация қилиш ва
эксплуатация қилишда хавфсизлик техникаси қоидалари , ХТҚни ёки ишлаб
чиқариш йўриқномаларини бузган шахслар навбатдан ташқари билимлар
текширувидан ўтишга жалб этилишлари керак.
Шунингдек, навбатдан ташқари билимлар текшируви қуйидаги ҳолларда ҳам
ўтказилади:
билимлари қониқарсиз бўлганда, малака комиссияси белгилаган муддатларда,
лекин охирги текшурув кунидан 2 ҳафтадан олдин ва 1 ойдан кеч бўлмаган
муддатда;
янгитехнологиялар, электрқурилмалариваускуналарижорийэтилганда;
ишдаги танаффус бирйилдан ортиқ бўлганда.
Бошқа ишга ўтказилганда;
Мазкур Қоидаларнинг ваХТҚ нинг янги таҳрири амалга киритилганда;
«Ўзэнергоинспекция» инспекторининг ёзма кўрсатмаси бўйича.
Билимлар синовида учинчи марта қониқарсиз баҳоолган ходим бошқа,
электрқурилмаларига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлмаган ишга
ўтказилиши шарт.
66.Тезкор чиқадиган ва таъмирлаш бригадалари, лабораториядаги
ёки шахсий фойдаланишда бўлган электр ҳимоя воситалари қандай
ҳолатда сақланиши лозим.
Тезкор чиқадиган ва таъмирлаш бригадалари, лабораториядаги ёки
шахсий фойдаланишда бўлган электр ҳимоя воситалари қути, сумка ёки
жилдларда сақланиши лозим.
67.Изоляцияловчи штангаларнинг минимал ўлчамлари.
Электр
ускуналарнинг
номинал
кучланиши, кВ
1 гача
Узунлиги, мм
изоляцияловчиқисми
Чекланмайди,
қўллашгақулайҳолдабелгиланади
2 дан 15 гача
700
15 дан 35 гача
1100
35 дан юқори, то
1400
110 гача
150 гача
2000
220 гача
2500
500 гача
4000
68.Ерга улаш қурилмасининг техник ҳолатини аниқлаш учун
даврий равишда қандай тадбирлар ўтказилиши шарт.
ерга улаш қурилмаларнинг кўринадиган қисмларини ташқи кўрикдан
ўтказиш;
ерга улагич ва ерга уланаётган элементлар ўртасидаги занжирни
текшириш билан кўрикдан ўтказиш (ерга уловчи қурилма билан
аппаратларни бирлаштирувчи симларда узилган ва қониқарсиз
контактлар
йўқлиги),
шунингдек,
трансформаторларнинг
сақлагичларини текшириш;
ергаулашқурилмасинингқаршилигиниўлчаш;
фаза — ноль занжиринитекшириш;
табиийергаулашулашларинингмустаҳкамлигинитекшириш;
ергакўмилганергаулашқурилмасинингэлементлариникўришучунтупроқ
ниихтиёрийтанлабочибкўриш;
кучланиши
1000
В
дан
юқорибўлганэлектрузатиштармоқларитаянчлариучунтупроқнингсолиш
тирмақаршилигиниўлчаш.
69.Доимий навбатчи ходимлари бўлмаган электр қурилмаларини
кўрикдан ўтказиш қайси ходимлар томонидан амалга оширилиши
мумкин; Кўрикдан ўтказиш натижалари қайси журналга қайд
этилади.
Доимий навбатчи ходимлари бўлмаган электр қурилмаларини кўрикдан
ўтказиш, носозликларни аниқлаш ва бартараф этиш марказлаштирилган
тартибда объект бўйича назоратни ва ишларни амалга оширувчи ходимлар
томонидан бажарилади. Унинг даврийлиги маҳаллий шароитларга қараб,
электр хўжалиги учун жавобгар шахс томонидан белгиланади.
Кўрикданўтказишнатижаларитезкоржурналдақайдэтилади.
70.Ҳимоя воситаларини сақлаш бўйича қўйиладиган талаблар
нималардан иборат.
Ҳимоя воситаларининг созлиги ва ишлатишга яроқлилиги
таъминланадиган шароитда сақлаш ва ташиш зарур. Шунинг учун улар
намликдан, ифлосланишдан ва механик бузилишлардан ҳимояланган
бўлиши керак.
Ҳимоявоситалариберкхоналардасақланишизарур.
Резинаданқилинганҳимоявоситаларимахсус
шкаф,
токча,
қутиваҳоказолардаалоҳидасақланишикерак.
Улар
ёғ,
бензин
варезинаниемирадиганбошқамоддаларданҳамдатўғридантўғритушадиганқуёшнуриваиситкичасбобларитаъсириниҳимояланганбў
лишилозим.
Омбордагизахирагаолибқўйилганрезинадантайёрланганҳимоявоситалар
инингҳарорати 0 — 25° С бўлганқуруқхоналардасақланишикерак.
Изоляцияловчи
штанга
вақисқичлар
хона
деворларигатегмасликҳамдаэгилмасликчораларикўрилганҳолатдасақла
нишизарур.
Кучланишкўрсатгичиваэлектрўлчовчиқисқичларжилдёкиғилофлардасақ
ланишилозим.
Кўчмаергаулагичларнисақлашгамўлжалланганмахсусжойларгатартибра
қамиқўйилади,
уларнинграқамларикўчмаергаулагичлардагирақамларгамоскелишикера
к.
Противогазлармахсуссумкаларгажойланганбўлиб,
қуруқхоналардасақланишишарт.
Ишлатилаётганҳимоявоситаларимахсусажратилганжойларда,
одатда,
хоналарнингкиришжойларидаваэлектрускуналаринибошқарувшитларид
ажойлаштирилади.
Ушбу
жойлардаҳимоявоситаларинингрўйхатибўлишикерак.
Сақланишжойларидаштангалар,
қисқичлар,
кўчмаергаулагичлар,
хавфсизликплакатларивабелгилариучун
кронштейн
ёкиилгакларбўлиши, шунингдек, диэлектрик қўлқоп, диэлектрик
калиш, диэлектрик этик, диэлектрик гиламча, диэлектрик қалпоқ,
изоляцияловчитагликвақоплама, қўлқоп, ҳимоябелбоғиваарқонлари,
ҳимоякўзойнаги,
противогаз
вакучланишкўрсатгичларвабошқаларучуншкафларҳамдатокчаларбилан
жиҳозланганбўлишизарур.
Тезкорчиқадиганватаъмирлашбригадалари,
лабораториядагиёкишахсийфойдаланишдабўлганэлектрҳимоявоситалар
иқути, сумка ёкижилдлардасақланишилозим.
71.Қандай ҳолатларда бригадага янги наряд берилиши лозим.
Иш жойи кенгайтирилган ёки иш жойларининг сони ўзгарган тақдирда,
янги наряд берилиши лозим.
72.1000В кучланишдан юқори электр ускуналарида иш бажариш
мобайнида ишлатиладиган асосий ҳимоя воситаларига қайси ҳимоя
воситалари киради.
изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва электр ўлчовчи қисқичлар,
кучланиш кўрсатгичлари, фазаларни созлаш учун аниқловчи кучланиш
кўрсатгичлари;
электр монтёрлар ҳаво электр узатиш тармоқларида бевосита ток ўтказувчи
қисмларга тегиб туриб таъмирлаш ишларини олиб боришда
кўлланиладиган
изоляцияловчи
қурилма
ва
асбоб-ускуналар
(изоляцияловчи нарвонлар, ҳавозалар, бевосита симларга тегиб турадиган
изоляцияловчи тортқилар, арқонлар, телескопик миноралар саватчаси,
симларда ишлаш учун мўлжалланган кўчма миноралар ва ҳоказолар).
73.Иш бажарувчи нималар учун жавобгар.
Иш бажарувчи иш бажариш жараёнида риоя қилиниши зарур бўлган
хавфсизлик чоралари тўғрисида бригадага йўл-йўриқ беришга ва уларнинг
бригада аъзолари томонидан бажарилишини таъминлашга мажбурдир.
Иш бажарувчининг ўзи мазкур Қоидаларга риоя қилади ва ўзининг бригада
аъзолари томонидан уларга риоя қилиниши учун жавобгар. У асбоб-
ускуна, такелаж ва бошқа таъмирлаш жиҳозлари ишга яроқли ҳолатда
эканлигини кузатиб туради. Иш бажарувчи, шунингдек, иш жойига
ўрнатилган тўсиқ, плакатлар, ерга улагичларнинг олинмаслигини ва ўрни
алмаштирилмаслигини кузатиб туриши шарт.
74.Қайси ишлар жорий эксплуатация тартибида бажарилиши
мумкин.
Кучланиши 1000 В гача бўлган электр қурилмаларидан кучланиш олиниб,
бир смена давомида фармойиш бўйича бажариладиган ишларга: магнитли
ишга туширгичлар, ишга тушириш тугмалари, автоматик ўчиргичлар,
рубильниклар, реостатлар, контакторлар ҳамда шчит ва йиғилмалардан
ташқарида ўрнатилган шуларга ўхшаш коммутация аппаратларини
таъмирлаш; алоҳида турган электр қабул қилгичларни (электр
двигателларни, электр калориферларни ва шунга ўхшаш), алоҳида
жойлашган магнит станциялар ва бошқарув блокларини таъмирлаш;
сақлагичларни алмаштириш; ёритиш симларини таъмирлаш ишлари,
электр таъминоти бир томонлама бўлган электр қурилмаларда
бажариладиган ишлар киради.
Кўрсатилган ишларни, одатда таъмирлаш ходимларидан икки киши
бажариши, улардан бири электр хавфсизлиги бўйича камида III гуруҳга,
иккинчиси камида II гуруҳга эга бўлиши лозим. Алоҳида ҳолларда
фармойиш берувчининг розилиги билан таъмирловчи ходимлардан III
гуруҳга эга бўлган битта шахсга ушбу ишларни бажаришга рухсат
этилади.
Ушбу бандда кўрсатилган ишлар тезкор таъмирловчи ходимлар
томонидан жорий эксплуатация тартибида амалга оширилади.
Жорий эксплуатация тартибида корхона ҳудудида, яшаш ва хизмат
хоналари, омборлар, устахоналар ва шунга ўхшаш жойлардаги ташқи ва
ички ёритиш қурилмаларига номинал токи 20 А гача ҳимоя аппаратлари
билан жиҳозланган гуруҳ линияларига уланган электр қабул қилгичларга
махсус бириктирилган ходимлар томонидан хизмат кўрсатиш иш жойи,
ишнинг бошланиши ва тугалланиши ҳақида тезкор ходимларни хабардор
этиб, у эса бу ҳақида тезкор журналга тегишли ёзув киритиб, амалга
оширилиши мумкин.
75.Хавфсизлик техникаси плакатлари ва хавфсизлик белгилари
тўғрисида айтиб беринг.
Огоҳлантирувчи белгилар ва плакатлар
Тақиқловчи плакатлар
Кўрсатмали плакатлар
Кўрсатувчи плакатлар
Ишлаб чиқди: Abduraximov Doston