O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ XO‘JALIGI VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI ANDIJON FILIALI N. Toshmamatov, X. Kamolov, I. Nosirov, S. Toshmamatov AUDIT O‘QUV QO‘LLANMA 5230900 - Buxgalteriya hisobi va audit ANDIJON - 2019 UO‘K: 15.24.5 KBK: 50.10 (O‘zb) 2 T:42 Toshmamatov N., Kamolov X., Nosirov I., Toshmamatov S. AUDIT: o‘quv qo‘llanma. – Andijon – 2018, – 374 b. “Audit” fani bo‘yicha o‘quv qo‘llanma oliy o‘quv yurtlarining 5230900 «Buxgalteriya hisobi va audit» ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan bakalavrlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, auditning nazariy va amaliy masalalarini o‘z ichiga olgan. O‘quv qo‘llanmani tayyorlashda buxgalteriya hisobi va audit sohasidagi so‘ngi o‘zgarishlariga alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek o‘quv qo‘llanmadan boshqa iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha ilm olayotgan talabalar hamda O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limining 3340901 – “Buxgalteriya hisobi va audit” mutaxassisligi o‘quvchilari, ilmiy hodimlari va amaliyot mutaxassislari foydalanishlari mumkin. Taqrizchilr: A.Abdullaev – Andijon mashinasozlik instituti professori, iqtisod fanlari doktori S.Maxmudov – Toshkent davlat agrar universiteti Andijon filialining “Agrosanoatda buxgalteriya hisobi” kafedrasi dotsenti, iqtisod fanlari nomzodi UO‘K: 122.14.5 KBK: 83.09 (O‘zb) AT:15 1 SO‘Z BOSHI XIX asrning o‘rtalarida Yevropa davlatlarida fond bozorining shakillanishi va rivojlanishi bir qator moliyaviy institutlarning bankrot bo‘lishiga va investorlarning moliyaviy strukturalarga bo‘lgan ishonchining yo‘qolishiga olib keldi. Shuning bilan birga korxonalarda majburiyatlarni bajarishni nazorat qilish va hisobot berish kontseptsiyasini amal qilishi korxonani boshqaruvchilar va ularga bo‘ysunuvchi buxgalterlar tomonidan korxona faoliyati to‘g‘risida korxona egalariga ya’ni mulkdorlarga hamda davlat moliya idoralariga moliyaviy hisobotlar va axborotlar berib turilishini talab qiladi. Korxona egalari bu moliyaviy hisobotlar va axborotlarda korxonaning haqiqiy holati ko‘rsatilganligini tekshirish va ularni tasdiqlash uchun tashqaridan mutaxassislar taklif qilishadi. Shunday qilib korxonalarda mulkka nisbatan egalik hissining o‘zgarishi va yuqori tashkilotlarga beriladigan hisobotlarni tekshiruvdan o‘tkazishni shartligi audit xizmatiga bo‘lgan zaruriyatni keltirib chiqardi. Natijada uzoq yillar davomida auditorlik xizmati mulkdorlarni, ichki va tashqi investorlarni, kreditorlarni ishonchiga sazovor bo‘lgan obro‘li institut sifatida shakllandi. Shuningdek auditorlik xizmatiga bo‘lgan ehtiyojga quyidagi shart-sharoitlar ham sabab bo‘ladi: 1. Korxona menenjerlari tomonidan korxona egalariga ya’ni mulkdorlarga, investorlarga va kreditorlarga, ob’ektiv bo‘lmagan axborotlarni berish mumkinligi; 2. Mulkdorlarning (mulk egasi) korxona faoliyati to‘g‘risida qabul qiladigan qarorlarning menenjerlar tomonidan beriladigan axborotlar sifatiga bog‘liqligi; 3. Noto‘g‘ri axborotlarga asoslangan holda boshqaruv qarorlarining qabul qilinishi natijasida korxonaning noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolishi ehtimoli yoki moliyaviy-iqtisodiy inqirozga yuz tutish mumkinligi; 4. Korxona egalarida, investorlarda va kreditorlarda hamda axborotlardan foydalanuvchi boshqa shaxslarda 2 korxona ma’muriyati tomonidan beriladigan axborotlarni tekshirish uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning yetishmasligi; 5. Iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun maxsus bilimlarga bo‘lgan ehtiyoj va h. k. Auditorlik xizmati mana shunday muammolarni hal qilishga yordam beradi. Auditorlik xizmati bozorida turli xil mulkchilik shaklidagi korxonalarning moliyaviy–xo‘jalik faoliyati natijalariga holisona xulosa beruvchi mustaqil auditorlik firmalari O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonun1, auditorlik andozalari va me’yorlari, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi hamda davlatning boshqa qonun va ko‘rsatmalari asosida faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Mazkur O‘quv qo‘llanmada audit fanining predmeti va obekti; audit o‘tkazish usullari; auditning milliy va xalqaro andozalari; ichki audit va uni tashkillash tamoyillari kabi nazariy savollar bilan birga buxgalteriya hisobining alohida obektlarini audit qilish tartibi mutaxasislikning davlat ta’lim standartlari va namunaviy dastur talablaridan kelib chiqib yoritilgan. Har bir mavzudan so‘ng bilimlarni musta’kamlash maqsadida mustaqil ta’lim uchun nazorat savollari, testlar hama mavzular bayonidan keyin fanni o‘rganish jarayonida uchraydigan atamalarga doir ensiklopedik izohlar lug‘ati keltirilgan. Ushbu O‘quv qo‘llanma iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha ilm olayotgan oliy ta’lim muassasalari talabalari, mustaqil ilmiy izlanuvchilar, doktorantlar, amaliyotchi auditorlar foydalanishlari mumkin. O‘quv qo‘llanma kamchiliklardan holi emas deb hisoblaymiz. SHu sababli hurmatli o‘quvchilardan mazkur darslik haqidagi fikr va mulohazalarini Andijon qishloq xo‘jaligi institutining «Buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasiga yuborishlarini so‘raymiz. 11 Yangi tahriri, 2000 yil 26 may. 3 1-Mavzu: “Audit” fanining predmeti va metodi Ushbu mavzuga oid atamalar: audit, auditorlik kasbi, aksiyadorlik kompaniyasi, aksyador, jamoatchi-buxgalter, buxgalter ekspert, xo‘jalik nazoratchisi, taftishchi, erkin raqobat, tadbirkorlik, uyushgan guruh, mulkchilik, xo‘jalik yurituvchi subyektlar, shartnomaviy munosabatlar, iqtisodiyot, bozor iqtisodiyoti, huquqiy shaxs, korxona, iqtisodiy nazorat, moliyaviy nazorat, predmet, obyekt, mablag‘, metod, metodologiya. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Auditning paydo bo‘lishi va rivojlanish tarixi haqida Audit tushunchasi lotincha so‘zdan olingan bo‘lib lug‘oviy ma’nosi “u eshtiyapti”, “tinglovchi” ma’nosini anglatadi va o‘zining tarixiga ega. Buyuk britaniy hukumati 1844 yillarda aksiyadorlik kompaniyalarining buxgalteriya hisobi schyotlarini hamda aksiyadorlarga beriladigan hisobotlarni yiliga kamida bir marta mustaqil buxgalterlar tekshiruvidan o‘tkazilishini talab qiladigan qonun chiqargan. Bunday talablar korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida aniq xulosa beradigan mustaqil kasb egalariga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Natijada birinchi betaraf auditorlar hozirgi fuqarolik jamiyatining rivojlangan instituti sifatida XIX asrning o‘rtalarida Yevropaning aksiyadorlik kompaniyalarida aksiyadorlar, kreditorlar va moliya xizmati xodimlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan munosabatlarni hal qilib 4 berish zarurati tufayli shakllana boshlagan. Ayrim manba’larda audit XIX asr o‘rtalarida Shotlandiyada vujudga kelganligi to‘g‘risida ma’lumotlar ham berilgan. Ingliz temiryo‘lchilari, sug‘urta kompaniyalari va boshqa investorlar Shimoliy Amerikaga yo‘l olishganida ular bilan birga yirik ingliz sarmoyadorlarining manfaatlarini himoya qiladigan mustaqil taftishchi-auditorlar ham birga borganlar. Rossiyada auditorlik lavozimi Pyotr 1 tomonidan kiritilgan bo‘lib bir vaqtning o‘zida ish yurituvchi, kotibalik va prokurorlik kabi bir nechta kasb vazifalarini bajarar edi. Auditorlik kasbi turli xil mamlakatlarda turlicha nomlanib kelingan: masalan, Rossiyada auditorlarni qasamyod qilgan buxgalterlar deb tatashgan bo‘lsa, Amerikada jamoatchi-buxgalter, Fransiyada buxgalter ekspert, Germaniyada xo‘jalik nazoratchisi, Yevropaning boshqa bir qator mamlakatlarida esa, auditorga kompaniyaning moliyaviy faoliyatini nazorat qiladigan taftishchi sifatida qaralgan. Professor P.I.Kamushanov ma’lumotlariga ko‘ra auditorlik xizmati taxminan eramizdan oldingi 200 yillarda kasb sifatida shakllana boshlagan. Bu paytlarda Rim Imperiyasi davrida moliya va sudlov ishlarini olib boruvchi mansabdor shaxslar ya’ni kvestorlar joylardagi davlat buxgalterlari ustidan nazorat qilib turganlar. Ularning hisobotlari Rimga yuborilib, imtihon qiluvchilar tomonidan eshitilgan. Fikrimizcha, auditor ya’ni eshituvchi degan tushuncha ham xuddi shundan kelib chiqqan. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi davrida aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa korxonalarning ko‘pchiligi inqirozga uchradilar. Hukumat inqirozga yuz tutgan korxonalar uchun moliyaviy hisobotlarni, xususan, korxona balansi, foyda va zararlar to‘g‘risidai hisobot ma’lumotlarini to‘g‘riligi va haqqoniyligini betaraf mutaxassislar tomonidan tasdiqlash tartibi qat’iy belgilab qo‘yildi. Auditorlik tekshiruvlari majburiylik tusini olib, uning sifatiga bo‘lgan talab ham keskin oshirildi. Natijada auditorlarga bo‘lgan ehtiyojni oshishi 5 xizmatlar bozorida mustaqil buxgalter-auditorlarga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Tarixiy manbalardan ma’lumki, O‘rta Osiyoda markazlashgan davlatchilikning barpo bo‘lishi hamda rivojlanishi natijasida mamlakatni boshqarish uchun hisob, nazorat va moliya ishlariga zaruriyat kuchaygan. Amir Temur o‘zining “Temur Tuzuklari” asaridada hisob, moliya va nazorat ishlari mamlakatni boshqarishda muhim vosita ekanligini o‘qtirgan. Masalan, molxiroj olish, mamlakatni tartibga keltirish, uning obodonchiligi va xavfsizligini amalga oshiruvchi kishilar hamda saltanatni boshqarishda hisob va nazorat ishlari haqida shunday deyilgan: «... har o‘lkaga uch vazir tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun bo‘lib, u yig‘iladigan soliqlarning undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. Oliq-soliq miqdori, soliq to‘lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan yig‘ilgan mablag‘ni saqlasin. Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqaradi. Sipohga berilgan va berilishi lozim bo‘lgan mablag‘ hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa daraksiz yo‘qolgan kishilar, kelib-ketib yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), har xil yo‘l bilan yig‘ilib qolgan hosil, aqldan ozganlarning mol-mulki, vorissiz mol-mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga keltirsin». «Sipohga haq taqsimlash tuzugi»da esa o‘sha zamonga xos nazorat tizimi haqida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: «Mulk qilib berilgan har bir mamlakatga ikkitadan vazir tayinlasinlar. Biri viloyatdan yig‘ilgan molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursinki, jogirdor fuqaroga jabr zulm yetkazib, ularning holini xarob etmasin. U viloyatdan yig‘ilgan butun mol ashyolarni kirim daftariga yozishi lozim. Ikkinchi vazir esa (daroma4. ning xarj etilgan qismini chiqim daftariga yozsin va (yig‘ilgan mollardan) sipohiylarning maoshi uchun taqsim qilsin. Qaysi amirga mulk berilar ekan, uni uch yilgacha o‘z holiga qo‘ysinlar. Uch yil o‘tgandan so‘ng uni tekshirib ko‘rsinlar. Agar mamlakat obod, raiyat rozi ekan, 6 shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol bunga ters bo‘lsa, u viloyatni holisaga o‘tkazib, uch yilgacha o‘sha jogirdorga haq berilmasin»2. Hozirgi paytda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda o‘zining tashkiliy huquqiy tuzilmalariga ega bo‘lgan auditorlik institutlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Dastlab auditorlarni vazifalari aniq belgilanmagan bo‘lib, mulk egalari auditorlarni o‘zlarining himoyachisi sifatida qabul qilganlar. Auditorlarni, mulk egalari oldidagi mas’ul shaxslar deb qarash 1929 yilda “Kompaniyalar to‘g‘risida”gi qonun chiqarilishi bilan o‘zgardi. Ushbu qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o‘zlarining moliyaviy hisobotlarida foyda va zararlarni majburiy ravishda ko‘rsatishlari belgilab qo‘yildi. Davlat organlarining auditorlik xizmatlariga munosabati turlicha. Masalan, AQShda auditorlik tashkilotlari mustaqil bo‘lib, ular auditorlarni o‘zlari tayyorlaydilar, tegishli malakaviy unvonlarni beradilar va keyinchalik ularning o‘z vazifalarini halol bajarishlarini nazorat qilib turadilar. Boshqa ba’zi bir Yevropa mamlakatlarida auditorlik faoliyati hukumat organlari tomonidan tashkil qilinadi. Bozorning kengayishi bilan auditorlik firmalari ko‘rsatadigan xizmatlar turlari va hajmlari ham ortib boradi. Auditorlik firmalari buxgalteriya hisobiga oid maslahatlar va xizmatlardan tashqari xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya xo‘jalik faoliyatlarini iqtisodiy tahlil qilish, soliqqa tortishning qonuniyligini axborotlarni tekshirish, olish boshqaruv texnologiyasini faoliyati va takomillashtirish, iste’mol bozorlarini marketing qilish, bozor sharoitida moddiy ishlab chiqarish zahiralarini baholash, biznes rejalar tuzish va istiqbolni belgilash, bank va sug‘urta ishlari bo‘yicha maslahatlar berish va xizmat ko‘rsatish bilan ham shug‘ullanadilar. 2 Temur tuzuklari. – Toshkent: Sharq, 2005. 3-5-b. 7 §2. Audit fanining predmeti va obyektlari Har bir fanning o‘rganadigan predmeti va obyekti mavjud. Fanning predmeti deganda shu fanda nima o‘rgatilishi tushuniladi. Masalan, kimyo fani tabiatda mavjud bo‘lgan kimyoviy elementlarni tarkibini va tuzilishini, tabbiyot o‘simliklar dunyosini paydo bo‘lishini, ularning xususiyatlarini, anatomiya inson organizimning tuzilishini, zoologiya hayvonot dunyosini, falsafa olamning paydo bo‘lish va rivojlanish qonuniyatlarini, tarix kishilik jamiyatini yuzaga kelishi va rivojlanishini o‘rganadi. Audit fan sifatida nimani o‘rganadi? Audit fanining predmeti nima bo‘lib hisoblanadi? Ya’ni audit fanida nimani o‘rganiladi, degan haqli savollar paydo bo‘ladi. Audit faninig predmetini aniqlashda makon nuqtai nazaridan yondoshish zarur. Shuning uchun boshqa iqtisodiy fanlar qatori audit korxona, kompaniya, trest, birlashma, aksiyadorlik jamiyati, korporatsiya, sindikat, konsern va boshqa shu kabi xo‘jalik yurituvchi subyektlar (keyinchalik korxona yoki xo‘jalik yurituvchi subyekt deb yuritiladi)ni qaysidir bir jihatini qamrab oladi. Demak, audit faning predmeti korxonalarning xo‘jalik faoliyatidir. Agar korxonalarning xo‘jalik faoliyatlarini kengaygan takror ishlab chiqari jarayonida kechishini inobatga olsak, unda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kengaygan takror ishlab chiqarish faoliyatlarining ta’minot, ishlab chiqarish, sotish bosqichlarida (sikllarid1. ishtirok etadigan va pul ifodasida aks ettiriladigan iqtisodiy jarayonlar hamda korxonalarning faoliyat natijalari audit fanining predmeti bo‘lib hisoblanadi. Audit to‘g‘risidagi me’yoriy xujjatlar va adabiyotlarda bu masala qo‘yidagicha talqin etiladi. O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunda auditning maqsadi, vazifalari, sub’ektlari va ob’ektlari yoritilib, uning predmeti nazardan chetda qolgan. Audit faninig predmetini aniqlashda makon nuqtai nazaridan yondoshish zarur, deb bilamiz. Shuning uchun boshqa iqtisodiy fanlar qatori audit xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining (korxona, kompaniya, trest, birlashma, 8 aksiyadorlik jamiyati, korporatsiya, sindikat, kondern va boshqa shu kabilar, keyinchalik korxona yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ekt deb yuritiladi) qaysidir bir jihatini qamrab oladi. Demak, audit faning predmeti korxonalarning xo‘jalik faoliyatidir. Agar korxonalarning xo‘jalik faoliyatlarini kengaygan takror ishlab chiqari jarayonida kechishini inobatga olsak, unda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning kengaygan takror ishlab chiqarish faoliyatlarining ta’minot, ishlab chiqarish, sotish bosqichlarida (tsikllarid1. ishtirok etadigan va pul ifodasida aks ettiriladigan iqtisodiy jarayonlar hamda korxonalarning faoliyat natijalari audit fanining predmeti bo‘lib hisoblanadi. Audit fanining predmetini mohiyati, unda hisobga olinadigan obyektlarda va uning bajaradigan vazifalarida yana ham oydinroq namoyon bo‘ladi. Audit fani korxonalarning xo‘jalik faoliyatlari jarayonida qo‘llaniladigan buxgalteriya hisobini va uning ma’lumotlar bazasi asosida tuziladigan moliyaviy hisobotlarni belgilangan me’yoriy hujjatlarga mosligini tekshirishni o‘rgatadi. Shuningdek korxona rivojlanishiga salbiy ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash, foydalanilmayotgan zahiralarni qidirib topish, ularni korxona faoliyatini rivojlantirishga jalb etish hamda korxonani raqobatbardoshligi va samaradorlik darajasini oshirishda mavjud resurslardan foydalanish yo‘llarini aniqlash maqsadida shartnomalar asosida maslahat (konsalting) xizmatini ko‘rsatish, tadbirkor va ishbilarmonlar faoliyatiga baho berish kabi masalalar yechimini ham o‘rgatadi. Turli xil mulkchilik shakllariga asoslangan korxonalarda ularning xo‘jalik mablag‘lari manbalari, yuridik kuchga ega bo‘lgan me’yoriy hujjatlari, texnologik jarayonlari, shartnoma munosabatlari, ishlab chiqarish rejalari, buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisobotlari va korxonalarning tarkibiy qismlari auditning obyekti bo‘lib hisoblanadi. Auditorlik ishlarini maxsus vakolatga ega bo‘lgan, davlatning kasb reestriga kiritilgan va auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini olgan mutaxasislar shug‘ullanadi. Ularni auditorlar deb atashadi. 9 §3. Audit fanining metodi va metodologiyasi Metod tushunchasi maxsus adabiyotlarda keng talqin qilingan. Metodga tabiatda va jamiyatda bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikda sodir bo‘ladigan hodisa va jarayonlarni o‘rganish va bilish usuli sifatida qaraladi. Chunki, sodir etilgan hodisa va voqeiliklarni amalga oshganligini tasdig‘i mushohada qilingandan so‘ng bilish nazariyasi asosida olinadi. Shuning uchun hodisa va voqealiklarning qaysi jihati o‘rganilishidan qat’iy nazar, ularni o‘rganishga dialektik nuqtai nazardan yondoshish lozimdir. Shunga binoan, audit fanining metodi dialektik metodga asoslangan bo‘lib, fanning predmet faoliyatini makon va zamonda bilish nazariyasi asosida o‘rganish maqsadida qo‘llaniladigan usullar majmuasidir. Shuningdek, audit fanini o‘rganishning o‘ziga xos usullari ham mavjudki, ularsiz auditning obyektlari to‘g‘risidagi aniq ma’lumotlarni olishga imkon bo‘lmaydi. Xalqaro audit amaliyotida foydalanilayotgan auditorlik tekshiruvi o‘tkazish usullari ikki guruhga bo‘linali: asosiy usullar; tashkiliy usullar. Auditorlik tekshiruvining asosiy usullariga, haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, so‘rov, mexanik jihatdan aniqlangan tekshirish, maxsus tekshirish va yuzlashtirib tekshirishni, tashkiliy usullariga esa aralash tekshirish, tanlab tekshirish, analitik tekshirish va kombinatsion tekshirishlarni kiritish mumkin. Tekshirish usullarini to‘g‘ri tanlash audit sifatini va auditor ish samarodorligini oshiradi. Shuning uchun auditor audit qilish usullarini tanlashda quyidagi mezonlarni hisobga olishi kerak: 1. Auditorlik mezonlarining asosiy tamoyillarini;. 2. Korxona faoliyatini baholashning asosiy mezonlarini; 3. Auditor faoliyatini asosiy fazalarini. Quyidagilar auditorlik mezonlarining asosiy tamoyillari bo‘lib hisoblanadi: auditor va mijoz uchun majburiyatlarning umumiyligi, auditorlarning auditning o‘tkazish texnologiyasini mukammal bilishi, auditorlarni tanlash va auditor ishining sifatini nazorat qilish tamoyillar auditorlik mezonlarining asosiy tamoyillari bo‘lib hisoblanadi. 10 Korxonalarning moliyaviy holati ko‘rsatgichlarini hisoblash hamda bankrotlik darajasini va bankrotlik holatidan chiqish imkoniyatilarini aniqlash korxonalar faoliyatini baholashning asosiy mezonlari bo‘lib hisoblanadi. Auditorlik faoliyatini quyidagi asosiy fazalarga bo‘lish mumkin: 1. Korxona faoliyatini o‘rganish va audit maqsadini belgilab olish; 2. Auditorlik dalillarini to‘plash va ularni tahlil qilish; 3. Xo‘jalik jarayonlarini nazorat qilishni tekshirish; 4. Balans moddalarini tekshirish; 5. Auditning tugallanishi va xulosa yozish. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda auditorlik tekshiruv usullarini asosiy va tashkiliy usullarga ajratish mumkin. Auditorlik tekshiruvi o‘tkazishni asosiy usullariga quyidagilarni kiritish mumkin: haqiqiy tekshirish; tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash; kuzatish; so‘rov; mexanik jihatdan aniqlangan tekshirish; maxsus tekshirish; yuzlashtirib tekshirish. Auditorlik tekshiruvi o‘tkazishning tashkiliy usullariga quyidagilar kiradi: aralash tekshirish, tanlab tekshirish, analitik tekshirish, kombinatsion tekshirish. Har qanday fanning metodi bilan bir qotorda metodologiyasi mavjud. Yuqorida aytib о‘tganimizdek, metod - fanni о‘rganish usuli bо‘lsa, metodologiya shu fanni о‘rgatish usuli bо‘lib hisoblanadi. Auditga doir adabiyotlarda har qanday fanning dialektik asosi bо‘lgan dialektik usul Auditning ham asosidir, deb eslatib о‘tilgan. Lekin bu usulning Audit fanining metodologik asosi sifatida qanday kategoriyalarga asoslanishi yoritilmagan. Bizning fikrimizcha, makon va zamon, induksiya va deduksiya, sintez va analiz, shuningdek falsafaning barcha qonunlari Audit fanining metodologik asosini tashkil qiladi. Makonga Audit fanining tashkil qilinadigan joy ya’ni korxona, zamonga esa Auditni tashkil qilish vaqtini, auditorlik xo‘llosasini va hisobotoni taqdim etish davrini misol qilib olish mumkin. 11 §4. Audit fanida xususiy usullarning qo‘llanilishi Audit tekshirishlarni bir necha guruhlarga bo‘lish mumkin: 1. Inspektsiya tekshiruvi–joylarda auditorlar tomonidan korxonaning moliyaviy holatini aniqlash maqsadida moddiy aktivlarni va ularga tegishli operatsiyalarni maqsadga muvofiq amalga oshirilganligini tekshirishga aytiladi; 2. Kuzatish – joylarda auditorlar tomonidan korxona axborotlarini maqsadli yo‘naltirilganligini va tadbirlarning bajarilishini boshqa shaxslar tomonidan nazorat qilish; 3. So‘rab chiqish – auditning uslubi hisoblanib, hisobdor shaxslardan hodisalar va faktlar to‘g‘risida ma’lumotlar so‘raladi; 4. Hisoblash–buxgalteriya hisobi yozuvlari va hisoblari to‘g‘ri bajarilganligini arifmetik tekshirish; 5. Analitik va tanlab tekshirish – statistik materiallarini o‘rganish asosida odatdan tashqari va kutilmagan chetlanishlar tahlil qilinadi. Tekshirish natijasiga ko‘ra mijoz faoliyatidagi o‘zgarishlarga va moliyaviy hisobotdagi xatoliklarga baho beriladi. Auditorlik faoliyati uchun tanlab tekshirish uslubi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki u nazorat ishlarini arzonlashtiradi. Tanlab tekshirish statistik bo‘lishi ham mumkin. SHuning uchun tanlashning o‘lchamini belgilash, baholash va kutilayotgan tavakkalchilik darajasini aniqlash uchun ehtimollar nazariyasidan foydalaniladi. Auditorlik tanlab tekshirishlar quyidagi 4 bosqichdan iborat: 1. Tanlashni rejalashtirish; 2. Ob’ektlarni tanlab olish; 3. Ob’ektlarni tekshirish; 4. Test natijalarini baholash. Tanlab tekshirish natijalari maxsus registrlarda qayd etiladi. Unda auditorning maqsadi, alohida sonlarni tanlash o‘lchami, xatolarini ochish darajasi, 12 tanlab olingan ob’ektlarni tekshirish va audit testlarining tavsifi keltiriladi. Tanlab tekshirish natijalari bo‘yicha xulosa tayyorlanadi. Auditorlik faoliyatini yuritishda analitik tekshirishlardan ham foydalaniladi. Analitik tekshirishlar keng tarqalgan uslub hisoblanib quyidagi tartibda bajariladi: 1. Turli rasmiy va norasmiy moliyaviy ma’lumotlarni tahlil qilish; 2. Haqiqiy ma’lumotlar bilan tahlil tavsiyalarini solishtirish; 3. Oxirgi hisobot ma’lumotlari bilan o‘tgan davrning o‘xshash ko‘rsatkichlarini solishtirish; 4. Kutilmagan chetlanishlarni tekshirish; 5. Boshqa shaxslardan olingan axborotlar bilan tahlil natijalarini baholash. Analitik tekshirishlar auditning turli bosqichlarida qo‘llaniladi. Auditni rejalashtirish bosqichidagi analitik tekshirish korxona faoliyatiga ichki va tashqi omillarni ta’siri to‘g‘risidagi axborotlarga hamda boshqaruv va moliyaviy hisobotlarning o‘tgan davr ma’lumotlariga asoslanadi. Analitik tekshiruvlarning bu bosqichdagi maqsadi bashorat qilingan chetlanishlarga auditor e’tiborini qaratishdir. Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish bosqichidagi analitik tekshirishda korxonaning iqtisodiy imkoniyati va moliyaviy xo‘jalik faoliyati chuqurlashtirilgan tekshirishdan o‘tkaziladi. Agar mijozlar to‘g‘risidagi yillik ma’lumotlar to‘plami kompyuter fayllarida saqlanib, auditor nazoratining dasturiy ta’minlanishi ishlab chiqilgan bo‘lsa unda analitik tekshirishlar yana ham samarali bo‘ladi. Audit amaliyotida strategik bo‘lmagan tekshirishlardan ham foydalaniladi. Bunday tekshirishlarda auditor o‘zining shaxsiy ish tajribasiga tayanadi. Auditor faoliyatining muhim mezonlaridan biri ashyoviy yo‘qlama o‘tkazishda auditorning bevosita qatnashuvi hisoblanadi. Ashyoviy yo‘qlama natijasida moddiy qiymatliklarning qoldiqlari to‘g‘ri baholanganligi va kimga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Buning uchun moddiy qiymatliklarni buxgalteriya hisobi va muqaddam o‘tkazilgan ashyoviy yo‘qlama natijalari tahlil qilinadi. Auditor ashyoviy yo‘qlamalarni sifatli o‘tkazilganligiga va ularni natijalari 13 buxgalteriya hisobi schyotlarida to‘g‘ri qayd qilinganligiga to‘la ishonch hosil qilishi kerak. Ashyoviy yo‘qlamani boshlashdan oldin auditorga quyidagi tadbirlarni o‘tkazishni tavsiya etamiz: 1. Ashyoviy yo‘qlamani o‘tkazishni uyushtirish; 2. Yil davomida qiymatliklar zaxirasida ro‘y bergan o‘zgarishlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ma’muriyat bilan muhokama qilish; 3. Moddiy qiymatliklar hajmi va joylanish majmuasi bilan tanishib chiqish; 4. Ob’ektlarda ashyoviy yo‘qlama o‘tkazish usullarini aniqlash; 5. Moddiy qiymatliklarni saqlash joylarini ko‘rib chiqish; 6. Moddiy qiymatliklarni saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatilganlik darajasini va hujjatlarni qanchalik to‘g‘ri rasmiylashtiril-ganligini baholash; 7. Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimidagi zaif joylarni aniqlash; 8. Uchinchi shaxslarga tegishli bo‘lgan tovar zaxiralarini to‘g‘riligini tekshirish; 9. Ashyoviy yo‘qlama o‘tkazish uchun mutaxassislarga bo‘lgan talabni o‘rganish; 10. Ashyoviy yo‘qlama o‘tkazishning barcha bosqichlarida xodimlarga qanday yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish kerakligini bilish. Ashyoviy yo‘qlama o‘tkazishda auditor quyidagi amallarni bajaradi: 1. Ashyoviy yo‘qlamani puxta va o‘z vaqtida bajarilishini tekshiradi; 2. Eskirgan, buzilgan va asta-sekin muomaladan chiqib ketadigan qiymatliklarni aniqlaydi; 3. Buxgalteriya hisobi schyotlarida moddiy qiymatliklar qoldig‘i to‘g‘ri ko‘rsatilganligini tekshirib ularni ashyoviy yo‘qlama natijasida topilgan haqiqiy qoldiqlari bilan solishtiradi; 4. Buxgalteriya hisobini yangi ob’ektlari(obligatsiyalar, aksiyalar, veksel, cheklar)ga alohida e’tibor beradi. Tekshiruvchi qimmatli qog‘ozlarni sanab, hisoblab, ularning qiymatini aniqlash bilan birga mazkur qog‘ozlarni 14 daromadlilik darajasini tahlil qilib, muddati o‘tib ketgan veksellarni va veksel beruvchilarni to‘lov qobiliyatini aniqlaydi. Moddiy aktivlarning baholanishi va qandaydir mavjud qoldig‘i tekshirilganda ularning aniq moddiy shaklda (xujjatlar, olingan patentlar, litsenziyalar, mualliflik guvohnomalari) mavjud bo‘lishligi aniqlanadi. Ba’zi bir ob’ektlarni baholashda ishlatilgan hisoblar, formulalar va me’yoriy hujjatlarni to‘g‘riligi tahlil qilinadi. Auditor audit jarayonida korxonada bajarilgan xo‘jalik operatsiyalarini to‘g‘riligini nazorat qilishda mustaqil va muvofiq kelishlik testlaridan foydalanadi. Bunda buxgalteriya yozuvlari va moliyaviy hisobotda qayd etilgan operatsiyalarning to‘liqligi, haqqoniyligi va qonuniyligi, mustaqil testlar to‘plami, ichki nazorat tadbirlarini belgilangan me’yorlarga muvofiq kelishligi esa, muvofiq kelishlik testlari asosida nazorat qilinadi. Barcha audit testlari quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Rotatsion testlar – tekshirishga tegishli ob’ektlar auditor tomonidan rotatsiya qoidasiga muvofiq (navbatma–navbat) tanlanadi; 2. Chuqurlashtirilgan operatsiyalarni testlar – korxona faoliyatida sodir bo‘lgan hisob tsiklining barcha bosqichlarida tanlab tekshirishga aytiladi. 3. Aralash testlar–chuqurlashtirilgan testlarning cheklangan shakli bo‘lib hisob tizimini tavsiflashda qo‘llaniladi. §5. Kompyuter va ekspertlardan foydalanilganda audit uslublari Auditorlik faoliyatida, kompyuterlardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Ushbu uslub auditorning kompyuterlar bilan ishlash uslubi nomi bilan tanish. Kompyuterlardan foydalanish uslubi axborot materiallarini to‘plashni, kuzatishni, ularni ustidan nazorat o‘rnatishni va alohida axborot ma’lumotlarini tekshirishni o‘z ichiga oladi. 15 Auditorlik faoliyatida Superkalk, BIS-2000, Vizikalk, 1-S va boshqa dasturiy paketlar bilan EHMlardan foydalanish samarali uslub hisoblanadi. Auditor tomonidan elektron jadvallarni qo‘llash audit o‘tkazish dasturlarini tuzish imkoniyatlarini yaratadi. Buning uchun EHMdan olinadigan hujjatlarning shakli va mazmuni ishlab chiqiladi. Axborotlarni olish uchun bajarilishi kerak bo‘lgan harakatlar va ma’lumotlar aniqlanadi. Kerakli harakatlar bajarilgandan keyin kompyuter displeyidan olingan videogrammalar asosida tegishli xulosalar tayyorlanadi. Audit o‘tkazishda auditorlar ekspert tizimlaridan foydalanadilar. Audit natijalari bo‘yicha foydalanuvchilarga to‘g‘ri axborot taqdim etish maqsadida kompyuter dasturlaridan foydalanish uslubi, audit o‘tkazishning alohida ekspert tizimi bo‘lib hisoblanadi. Kompyuter dasturlari auditni rejalashtirishda, audit tekshirishlarni o‘tkazishda, moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda hamda audit tavakkalchiligini baholash va iqtisodiy tahlil o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishda ishlatiladi. SHuningdek kompyuter dasturlari ekspert tizimi u yoki bu axborotni mufassal tekshirishda, korxonalarning ishlab chiqarish imkoniyatlarini aniqlashda, nazorat tizimini va boqimandalik qarzlarini baholashda hamda qarz berishni maqsadga muvofiqligini aniqlashda ham qo‘llaniladi. SHu bilan birgalikda ekspert tizimlari korxonalar moliyaviy holatini bashorat qilishda, kompyuterlarda ishlov berilgan axborotlarni ishonchliligini baholashda va xo‘jalik bitimlardagi moliyaviy buzilishlarni aniqlashda ham qo‘llanilishi mukin. Ekspert tizimlari quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: 1. Tushuntirish; 2. Vaziyatlarni baholash; 3. Bashorat qilish; 4. Yo‘llanma berish; nazorat va kuzatish; 5. Rejalashtirish. EHMlarni axborot bazasi va ulardan foydalanuvchilarga tavsiyalar berish mexanizmi ekspert tizimini negizi bo‘lib hisoblanadi. Axborotlar bazasi audit 16 o‘tkazish bilan bog‘liq muammolarni hal etishda foydalaniladigan qoida va axborotlarni o‘z ichiga oladi. Ekspert tizimlari qo‘llanilganda auditorlarning qidiruv strategiyasi qabul qilingan qarorlarni bajarilishini ta’minlovchi choralarni maqsadga muvofiqligini izohlashdan iborat bo‘ladi. Qidiruv qo‘yilgan talablarni qanoatlantiruvchi muayyan qarorlarni to‘plash orqali amalga oshiriladi. Auditor natijani oldindan aytib berishi va uni ekspert tizimidan olingan axborot bilan taqqoslashi mumkin. Murakkab tizimlarda auditning kompyuterlashtirilgan uslublaridan foydalaniladi. Bu uslubdan foydalanish tartibi va uni umumlashtirish 5-ilovada keltirilgan. Nazorat uchun savollar. 1. Auditorlik xizmatiga bo‘lgan ehtiyojga qanday shart-sharoitlar sabab bo‘ladi? 2. Auditning paydo bo‘lishi va rivojlanish tarixi haqida gapirib bering? 3. Audit fanining predmeti nima? 4. Audit fani obyekti deganda nimani tushunasiz? 5. Audit fanini qanday obyektlarini bilasiz? 6. Auditni metodini tushuntirib bering? 7. Auditorlik mezonlarining qanday asosiy tamoyillarini bilasiz? 8. Auditorlik tekshiruvlarini qanday asosiy usullarini bilasiz? 9. Auditorlik tekshiruv o‘tkazishni tashkiliy usullarini sanab bering? Nazorat uchun test savollari 1. Audit xizmatining zarurligi qaysi javobda keltirilgan? 1. Korxonalarda mulkka nisbatan egalik hissining o‘zgarishi va yuqori tashkilotlarga beriladigan hisobotlarni tekshiruvdan o‘tkazishni shartligi; 2. Axborotlarning ko‘pligi; 3. Korxona ma’muriyati tomonidan korxona egalariga noto‘g‘ri bo‘lgan axborotlarni berish mumkinligi; 17 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 2. Auditorlik xizmatiga bo‘lgan ehtiyoj qaysi javobda to‘liq keltirilgan? 1. Korxona ma’muriyati tomonidan korxona egalariga axborotlarni berish mumkinligi va mulk egasi qabul qiladigan qarorlarning bu axborotlar sifatiga bog‘liqligi hamda maxsus bilimlarga bo‘lgan ehtiyoj; 2. Noto‘g‘ri axborotlarga asoslangan holda boshqaruv qarorlarining qabul qilinishi natijasida noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolishi yoki moliyaviy-iqtisodiy inqirozga yuz tutish mumkinligi; 3. Korxona egalarida, investorlarda va kreditorlarda hamda axborotlardan foydalanuvchi boshqa shaxslarda maxsus malaka, vaqt va materiallarning yetishmasligi; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 3. Auditning paydo bo‘lishi va rivojlanishi haqidagi taxminlar qaysi javobda keltirilgan? 1. XVII asrning o‘rtalarida Yevropaning aksiyadorlik kompaniyalarida; 2. A.A. Rizaqulov va R.Narziyevlarning ma’lumotlariga ko‘ra, 1862 yili Angliyada, 1867 yili Frandiyada, 1937 yili esa AQShda; 3. XIX asr o‘rtalarida Shotlandiyada; 4. Eramizdan oldingi 200 yillarda. 4. Audit fanining premeti ta’rifi qaysi javobda keltirilgan? 1. Korxonalarning kengaygan takror ishlab chiqarish faoliyatlarida ishtirok etadigan va pul ifodasida aks ettiriladigan iqtisodiy jarayonlar hamda korxonalarning faoliyat natijalari; 2. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish faoliyati; 3. Fermer xo‘jaliklarining sotish jarayonlari; 4. Savdo va ishlab chiqarish korxonalarining tovarlari va materiallari hamda ishlab chiqarishda tayyor bo‘lgan mahsulotlar. 5. Audit fani obyektlari qaysi javobda to‘liq keltirilgan? 1. Buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobotlar; 2. Korxona rivojlanishiga salbiy ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash; 18 3. Foydalanilmayotgan zahiralarni topish va maslahat (konsalting) berish; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 6. Auditni metodi tushunchasi qaysi javobda keltirilgan? 1. Fanning predmet faoliyatini makon va zamonda bilish nazariyasi asosida o‘rganish maqsadida qo‘llaniladigan usullar majmuasi; 2. Inventarizatsiya, kuzatish, so‘rov, o‘rganib tahlil qilish va boshqalar. 3. Buxgalteriya hisobi fanini tekshirish usuli auditning predmetini tashkil qiladi; 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 7. Auditorlik mezonlarining asosiy tamoyillari qaysi javobda keltirilgan? 1. Auditor va mijoz majburiyatlarining umumiyligi, moliyaviy hisobotlarning umumiyligi, tomonlarning kelishuvi, auditning o‘tkazish texnologiyasini bilish, auditorni tanlash, auditor ishining sifati; 2. Korxonaning moliyaviy holati, bankrotlik darajasi, bankrotlik holatidan chiqish imkoniyati, maslahatlarni auditorlik xulosasida qayd etish mezoni; 3. Auditorning yondashuv yo‘nalishi, xo‘jalik jarayonlarini nazorat qilishni tekshirish, balans moddalarini tekshirish, auditning tugallanishi va xulosa yozish; 4. Bankrotlik darajasi, bankrotlik holatidan chiqish imkoniyati, tomonlarning kelishuvi, auditning o‘tkazish texnologiyasini bilish. 8. Korxona faoliyatini baholash mezonlari qaysi javobda eltirilgan? 1. Auditor va mijoz majburiyatlarining umumiyligi, moliyaviy hisobotlarning umumiyligi, tomonlarning kelishuvi, auditning o‘tkazish texnologiyasini bilish, auditorni tanlash, auditor ishining sifati; 2. Korxonaning moliyaviy holati, bankrotlik darajasi, bankrotlik holatidan chiqish imkoniyati, maslahatlarni auditorlik xulosasida qayd etish mezoni; 3. Auditorning yondashuv yo‘nalishi, xo‘jalik jarayonlarini nazorat qilishni tekshirish, balans moddalarini tekshirish, auditning tugallanishi va xulosa yozish; 4. Bankrotlik darajasi, bankrotlik holatidan chiqish imkoniyati, tomonlarning kelishuvi, auditning o‘tkazish texnologiyasini bilish. 19 9. Auditor faoliyati fazalari qaysi javobda to‘liq keltirilgan? 1. Auditor va mijoz majburiyatlarining umumiyligi, moliyaviy hisobotlarning umumiyligi, tomonlarning kelishuvi, auditning o‘tkazish texnologiyasini bilish, auditorni tanlash, auditor ishining sifati; 2. Korxonaning moliyaviy holati, bankrotlik darajasi, bankrotlik holatidan chiqish imkoniyati, maslahatlarni auditorlik xulosasida qayd etish mezoni; 3. Auditorning yondashuv yo‘nalishi, xo‘jalik jarayonlarini nazorat qilishni tekshirish, balans moddalarini tekshirish, auditning tugallanishi va xulosa yozish; 4. Bankrotlik darajasi, bankrotlik holatidan chiqish imkoniyati, tomonlarning kelishuvi, auditning o‘tkazish texnologiyasini bilish. 10. Auditorlik tekshiruvlari usullari qaysi javobda keltirilgan? 1. Haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, so‘rov, mexanik jihatdan aniqlangan tekshirish, maxsus tekshirish va yuzlashtirib tekshirish; 2. Haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, statistik, tezkor tekshirish; 3. Haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, arifmetik, aralash, kombinatsion; 4. Asosiy usullar; tashkiliy usullar. 11. Auditorlik tekshiruvining asosiy usullari qaysi javobda to‘liq keltirilgan? 1. Haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, so‘rov, mexanik jihatdan aniqlangan tekshirish, maxsus tekshirish va yuzlashtirib tekshirish; 2. Haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, statistik, tezkor tekshirish; 3. Haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, arifmetik, aralash, kombinatsion; 4. Haqiqiy tekshirish, tekshirish yakunlarini hujjatlar bilan tasdiqlash, kuzatish, integral, xulosali. 20 2-Mavzu: Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari Mavzu bo‘yicha atamalar: aholi daromadi, investor, raqobat, aksiyadorlik jamiyati, fond bozori, sarmoya, mulkdor, kreditorlar, tasdiqlovchi audit, maqsadli audit, tavakkalchilikka asoslangan audit, moliyaviy nazorat, soliq nazorati, mustaqil auditorlik nazorati, auditorlik faoliyati. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Auditorlik faoliyatining mohiyati, maqsadi va vazifalari Auditorlik faoliyati – xo‘jalik subyektlarining buxgalteriya hisobi xujjatlarini, buxgalteriya hisobini va ichki nazoratni tashkil qilinganligini, hisob siyosatini, moliyaviy hisobotlarni ma’lumotlarini to‘g‘riligini, soliq deklaratsiyalarini bajarilishini, va boshqa moliyaviy majburiyatlarini tekshirishga qaratilgan mustaqil faoliyatdir. Bundan tashqari auditorlik tashkilotlari korxonalarning so‘rovlariga ko‘ra, moliyaviy hisobotlarni, daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni tuzish, xo‘jalik subyektlarning aktivlari va passivlarini baholash, moliya, soliq, bank, sug‘urta va boshqa qonunchiliklar bo‘yicha maslahatlar berish va kadrlarni qayta o‘qitish kabi faoliyat turlari bilan ham shug‘ullanadilar. Auditorlik ishlarini maxsus vakolatga ega bo‘lgan, davlatning kasb reyestriga kiritilgan va auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini olgan auditor deb ataladigan mutaxasislar bajaradi. 21 Auditor tushunchasi uzoq davrlardan beri mavjud bo‘lib turlicha yoritilgan. Masalan, Angliyada auditor deganda xo‘jalik subyektlarning moliyaviy hisobotlarini tekshiruvchi va ular to‘g‘risida o‘zining mustaqil fikrini bildiruvchi mutaxassislar tushunilgan. Amerika buxgalterlar assotsiatsiyasining fikricha auditor iqtisodiy voqea va hodisalar to‘g‘risidagi obyektiv ma’lumotlarni to‘plash va baholash jarayonida foliyat ko‘rsatadigan shaxsdir. Auditorlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan bir qancha qoidalar mavjud: 1. Xo‘jalik subyekti tomonidan auditorlarni erkin tanlash; 2. Ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etmasdan turib auditorlik xulosasini mijozga bermaslik; 3. Mijoz bilan qarindoshlik va boshqa munosabatlari bo‘lganda auditorlik tekshiruvini amalga oshirish mumkin emasligi; 4. Auditorlarga va auditorlik firmalariga qonun tomonidan ruxsat berilgan audit va maslahat xizmatlaridan tashqari xo‘jalik, tijorat va moliyaviy faoliyat bilan shug‘ullanishni taqiqlanganligi. Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi – korxona faoliyatini me’yoriy tartibga solish asosida, mijoz va auditor o‘rtasidagi shartnomaviy majburiyatlarni bajarishdir. Bu maqsadga erishish uchun auditor birinchi navbatda xo‘jalik subyektlarni moliyaviy hisobotlarini haqiqiyligini va ular tomonidan amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalarini me’yoriy hujjatlarga to‘g‘ri kelishini tekshiradi. Shuning uchun ham moliyaviy hisobotlarini haqiqiyligini va amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalarini me’yoriy hujjatlarga to‘g‘ri kelishini tekshirish auditorlik xizmatining bosh vazifasi bo‘lib hisoblanadi. Bunday vazifani bajarish uchun auditorlar tekshiruv jarayonida quyidagi ishlarni amalga oshiradilar: 1. Hisobotlarda yo‘l qo‘yilgan noaniqliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha maslahat berish; 2. Korxona daromadlarini va moliyaviy natijalarini tekshirilayotgan davrda sodir bo‘lgan qarzlarni buxgalteriya hisobida to‘liq, aniq va haqiqiy ko‘rsatilganligini tekshirish; 22 3. Buxgalteriya hisobini yuritishda va hisobotlarni tuzishda amaldagi me’yoriy hujjatlarga, davlat qonunchiligiga qay darajada amal qilinganligini hamda aktivlar, majburiyatlar va korxona kapitalini baholashda ularni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar talabiga (tartib-qoidalarga, baholash usullarig1. rioya etilganligini aniqlash; 4. Korxonalar faoliyatida ishtirok etayotgan barcha moddiy aktivlardan, pul mablag‘laridan, passivlardan va majburiyatlardan qanchalik samarali foydalanilayotganlikni aniqlash. Auditorning keyingi, ikkinchi asosiy vazifasi balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni hamda ularga ilova qilingan tushuntirish xatlaridagi ma’lumotlarni to‘g‘riligini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Auditor moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot va unga ilova qilingan tushuntirish xatlaridagi ma’lumotlarni tekshirishda, eng avvalo, ularda keltirilgan ma’lumotlarni to‘g‘riligini va mazmunini ifodalovchi omillarga alohida e’tibor berishi lozim. Bunday omillarga qo‘ydagilarni kiritish mumkin: 1. Moliyaviy hisobotlarning mazmunini me’yoriy hujjatlarga mos kelishliga; 2. Moliyaviy hisobotlarda ko‘rsatilgan barcha aktivlar va passivlar korxonaga tegishliligi hamda to‘g‘ri va to‘liq ko‘rsatilganligi; 3. Korxona mulkini baholashda uning hisob siyosatida belgilangan usuldan foydalanganligi. 4. Moliyaviy hisobotlarda va joriy uchyotda barcha mablag‘larni to‘g‘ri baholanganligi va xatosiz hisobga olinganligi; 5. Analitik hisob registrlarida keltirilgan ma’lumotlarni aniqligi, ularni to‘g‘ri jamlanganli va sintetik hisob ma’lumotlarini bosh kitob ma’lumotlarga mos kelishligi; 6. Moliyaviy hisobotlarga korxona moliya-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘g‘ri va to‘liq kiritilganligi moliyaviy ya’ni hisobotlarga kiritiladigan korxona moliya-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni buxgalteriya hisobida hisobga olish uchun asos borliligi. 23 Moliyaviy hisobotlarni sifatli tuzishga ta’sir etuvchi omillarga alohida e’tibor berib o‘rganish auditorga moliyaviy hisobotlar sifati to‘g‘risida xulosa berishga va keyinchalik balans hamda soliqqa tortilgan foyda miqdorini to‘g‘ri hisoblanganligini aniqlashga zarur bo‘ladi. Auditorlik faoliyatinig keyingi uchinchi asosiy vazifasi moliyaviy hisobotlarni chuqur tahlil qilish asosida korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatlariga va moliyaviy holatlariga holisona baho berish bo‘lib hisoblanadi. §2. Auditning zarurligi va ahamiyati Aholi daromadining o‘sishi munosabati bilan investorlar sonini ko‘payishi ular orasida kuchli raqobatni yuzaga keltiradi. Bu o‘z navbatida fond bozorida sarmoya harakatning zaruriy shakli sifatida qaror topishiga va rivojlanishiga zamin yaratadi. XIX asrning ikkinchi yarimida aksiyadorlik jamiyatlarining rivojlanishi jarayonida bir tomondan aholi mablag‘laridan foydalanadigan qator moliyaviy institutlarning bankrotga uchrashi, ikkinchi tomondan esa fond bozorining shakllanishi ro‘y berdi. Bu investorlarning moliyaviy strukturalarga bo‘lgan ishonchining yo‘qolishiga olib keldi. Shuning bilan birga korxonalarda majburiyatlarni bajarishni nazorat qilish va hisobot berish konsepsiyasini amal qilishi korxonani boshqaruvchilar va ularga bo‘ysunuvchi buxgalterlar tomonidan korxona faoliyati to‘g‘risida korxona egalariga ya’ni mulkdorlarga hamda davlat moliya idoralariga moliyaviy hisobotlar va axborotlar berib turishni talab qiladi. Korxona egalarida moliyaviy hisobotlarda va axborotlarda korxonaning haqiqiy holati ko‘rsatilganligini tekshirish uchun har doim ham yetarli bilim va malaka yetishmaydi. Shuning uchun ularni to‘g‘riligini tekshirish va tasdiqlash uchun tashqaridan mutaxassislar taklif qilishadi. Shunday qilib korxonalarda mulkka nisbatan egalik hissining o‘zgarishi va yuqori tashkilotlarga beriladigan hisobotlarni tekshiruvdan o‘tkazishni shartligi audit 24 xizmatiga bo‘lgan zaruriyatni keltirib chiqardi. Uzoq yillar davomida auditorlik xizmati mulkdorlarni, ichki va tashqi investorlarni, kreditorlarni ishonchiga sazovor bo‘lgan obro‘li institut sifatida shakllandi. Shuningdek auditorlik xizmatiga bo‘lgan ehtiyojga quyidagi shart-sharoitlar ham sabab bo‘ladi: 1. Korxona ma’muriyati tomonidan korxona egalariga (ya’ni mulkdorlarga, investorlarga va kreditorlarg1. asoslanmagan va xolis bo‘lmagan axborotlarni berish mumkinligi; 2. Mulk egasi qabul qiladigan qarorlarning korxona ma’muriyati tomonidan beriladigan axborotlar sifatiga bog‘liqligi; 3. Noto‘g‘ri axborotlarga asoslangan holda boshqaruv qarorlarining qabul qilinishi natijasida korxona moliya-iqtisodiy faoliyati noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolishi yoki moliyaviy inqirozga yuz tutish mumkinligi; 4. Korxona egalarida, investorlarda va kreditorlarda hamda axborotlardan foydalanuvchi boshqa shaxslarda korxona ma’muriyati tomonidan beriladigan axborotlarni tekshirish uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning yetishmasligi; 5. Iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun maxsus bilimlarga bo‘lgan ehtiyoj va h. k. Auditorlik xizmati mana shu muammolarni hal qilishga yordam beradi. Auditorlik shaklidagi xizmati korxonalarning bozorida turli xil mulkchilik moliyaviy-xo‘jalik faoliyati natijalariga holisona xulosa beruvchi mustaqil auditorlik firmalari, O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahriri, 2000 yil 26 may), O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentabrdagi 365-sonli “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish ahamiyatini va auditorlik tekshirishlarining oshirish to‘g‘risida”gi qarori, “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish tartibi to‘g‘risida” gi NIZOM, 25 auditorlik andozalari va me’yorlari, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi hamda boshqa huquqiy-me’yoriy hujjatlari asosida faoliyat ko‘rsatmoqda.Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev tomonidan davlat mablag‘laridan samarali foydalanish, ularni nazorat qilish, mahsulot ishlab chiqarishni oshirish hamda tannarxini pasaytirishga alohi e’tibor qaratilmoqda 3. Shu ma’noda xo‘jalik yuritiuvchi subyektlar faoliyatini holisona baholash va ularni mustaqil nazoratchi sifatida o‘rganishda audit xizmatlari hamda auditorlarga bo‘lgan munosabat alohida ahamiyat kasb etadi. §3. O‘zbekiston Respublikasining moliyaviy nazorat tizimida auditning tutgan o‘rni Xalqaro amaliyotda korxonalar faoliyatini moliyaviy nazorat qilishning quyidagi tizimlari mavjud: 1. Davlat moliyaviy nazorati. Uning oliy organi Hisob palatasi bo‘lib, bevosita parlament yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga bo‘ysunadi. Uning asosiy vazifasi davlat byudjetining xarajatlar qismini nazorat qilishdan iboratdir (O‘zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy nazorati Hisob palatasi shaklida tashkil qilingan bo‘lib, u parlamentga (Oliy majlis qonunchiligig1. bo‘ynsunadi; 2. Soliq nazorati. Hukumatga yoki Moliya vaziriga bo‘ysunadi, davlat byudjeti daromadlar qismining to‘ldirilishini nazorat qiladi (soliq nazoratii O‘zbekiston Respublikasida Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan tashkil qilinadi va O‘zbekiston Respublikasida hukumatga (Vazirlar Mahkamasig1. bo‘ysunadi; 3. Vazirliklardagi nazorat taftish bo‘linmalari. Byudjet tomonidan mablag‘ bilan ta’minlanib, tegishli vazirliklarga bo‘ysunadi. Asosiy vazifasi byudjet mablag‘larining to‘g‘ri sarflanishini nazorat qiladi; О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mо‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak” nomli ma’ruzasi. Toshkent, 2017 yil 14 yanvar. – 22 b. 3 26 4. Mustaqil Buxgalteriya qilinganligina, auditorlik hisobini nazorati. to‘g‘ri amalga tashkil oshirilgan muomalalarning qonuniyligini va moliyaviy hisobotlarni ma’lumotlarining to‘g‘riligini shartnoma asosida nazorat qiladi. Davlat sektoridagi korxona va tashkilotlarga ham shartnoma asosida hisob, soliq va moliya masalalari bo‘yicha maslahat beradi; Auditorlik nazorati tashqi moliyaviy nazoratning asosiy shakli bo‘lib hisoblanadi va profesional auditorlar tomonidan amalga oshiriladi. Turli mamlakatlarda auditni tashkil qilishda qo‘ydagi o‘xshashliklar mavjud: 1. Korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy auditdan o‘tkazish; 2. Auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchilar uchun malaka talablarning o‘xshashligi; 3. Auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash tamoyili. Bunday o‘xshashliklar xalqaro auditorlik tashkilotlarining shakllanishiga olib keldi. Xususan, diplomli jamoatchi buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi 100 dan ziyod mamlakatda faoliyat ko‘rsatadigan 5 mingdan oshiq auditorlik firmalarini birlashtiradi. Xorijiy mamlakatlarning nazorat amaliyotidagi ijobiy tajribalarni o‘rganish va yoyish maqsadida 1953 yili BMT qoshida tashkil qilingan nodavlat tashkilot – Oliy Nazorat Organlarining Xalqaro Tashkiloti tuzildi. Shuningdek, buxgalter va auditorlarning proffessional tashkilotlari jahonning ko‘p mamlakatlarida tuzilgan. Jumladan, Angliyada mustaqil buxgalterlar instituti tashkil qilingan bo‘lsa, AQShda diplomli va diplomsiz jamoatchi buxgalterlarning buxgalter-auditorlar jamiyati, Germaniyada Auditorlar palatasi va Auditorlar instituti, O‘zbekistonda O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlarining milliy assotsiatsiyasi va O‘zbekiston Auditorlar Palatasi (O‘AP) faoliyat ko‘rsatmoqda. Barcha auditorlik firmalari, o‘z faoliyatlarida «Xalqaro audit normalari va ko‘shimcha ishlar Nizomi»dan foydalanadilar. Xalqaro audit normalari normativi 29 banddan iborat bo‘lib, unga yana 4 ta qo‘shimcha ishlar normativlari ham kiritilgan. 27 §4. Audit maqsadi va vazifalari Auditning maqsadi – qanunchilikda, auditorlik faoliyatini me’yoriy boshqarish hujjatlarida, majburiyatlarda auditor va mijoz orasida tuziladigan shartnomaviy ko‘rsatiladigan aniq vazifalalarni bajarishga qaratilgan auditorlarning tadbirkorlik faoliyatidir. Auditning asosiy maqsadi – xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida sodir bo‘ladigan iqtisodiy (moliyaviy va xo‘jalik) muomilalarni va moliyaviy hisobotlarni shuhbasiz to‘g‘riligini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Moliyaviy hisobotlarni audit tukshiruvidan o‘tkazishning asosiy maqsadi auditorlik firmalarining (auditorning) iqtisodiy sub’ektlarni buxgalteriya hisobotlarini qo‘ydagilarga nisbatan shuhbasiz to‘g‘riligini aniqlash bo‘lib hisoblanadi: 1. Iqtisodiy sub’ektni buxgalteriya hisobini tashkillash va buxgalteriya hisobotlarini tuzish O‘zbekiston respublikasining buxgalteriya hisobi qonuniga, vazirlar mahkamasining va moliya vazirligining me’yoriy hujjatlariga mosligiga; 2. Iqtisodiy sub’ektni buxgalteriya hisobotlarini sub’ektning ma’lumotlariga mosligiga; Auditorlik firmalarining iqtisodiy sub’ektning buxgalteriya hisobotlarini mutlaq to‘g‘riligi haqidagi fikri iqtisodiy sub’ektning ma’lumotlariga qiziquvchi tomonlarda bunday hisobotlarga ishonchini oshiradi Moliyaviy hisobotlarni tekshirishni maqsadi: 1. Hisobotlarni aniq tuzilganligini yoki noaniqligini ko‘rsatib berish; 2. Buxgalteriya hisobini yuritishda, moliyaviy hisobotlarni tuzishda hamda aktivlarni, passivlarni, majburiyatlarni, xususiy kapitalni baxolashda qonun va me’yoriy hujjatlarga rioya qilinayotganligini tasdiqlash; 3. Tekshirilayotgan davrda korxona faoliyatining xarajatlarini, sarflarini, daromadlarini va moliyaviy natijalarini buxgalteriya 28 hisobida va hisobotlarda to‘liq va aniq aks ettirilganligini tasdiqlash; 4. Asosiy va aylanma fondlardan, moliyaviy zaxiralardan va qazga olingan mablag‘lardan foydalanish zaxiralarini aniqlash. Moliyaviy hisobotlarni audit qilishning asosiy maqsadi – korxona aktivlarini, passivlarini, qarzlarini, majburiyatlarini, o‘zining mablag‘larini va moliyaviy natijalarini hisobotlarda to‘liq va aniq ko‘rsatilganligini ob’ektiv baxolash va hisob siyosatini amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar talabiga javob berishni ko‘rsatib berish bo‘lib hisoblanadi. Buxgalteriya hisobotlarining shuhbasiz to‘g‘riligi deganda hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilar ular asosida korxona moliyaviy holativa xo‘jalik faoliyati natijalari haqida to‘g‘ri xullosa chiqarishga va asosli qarorlar qabo‘l qilishga imkon beruvchi aniqlik tushuniladi. Auditning asosiy maqsadi moliyaviy resurslardan foydalanish zaxiralarini aniqlash, soliqlarni to‘g‘ri hisoblanganligini tahlil qilish, korxona moliyaviy holatini yaxshilash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish, xarajatlarni, daromadlarni, xarajatlarni va korxona faoliyatini optimallashtirish bo‘yicha mijoz bilan tuziladigan shartnomada ko‘rsatiladigan ishlar bilan to‘ldirilishi mumkin. Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonaning moliyaviy hisobotlarini va ularga qo‘shimcha to‘ziladigan tushuntirish larni to‘g‘riliga ko‘rsatib beriladi. Bunda qo‘ydagilar belgilanadi: 1. Hisobotda hamma aktivlar ko‘rsatilganligi; 2. Korxona mulklarini baholash hisob siyosatida ko‘rsatilgan uslubiyotdan qanchalik farq qilishi; 3. Hisobotlarni tuzishda barcha hujjatlardan foydalanganligi. Auditr yalpi va soliqqa tortiladigan foyda hisobini to‘g‘ri tuzilganligini bilish maqsadida moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni tekshiradi. Auditor qo‘ydagilarni tekshirishi kerak: 1. Mulk egalarining ustav kapitali hajmini o‘zgartirish haqidagi qarorini qanchalik bajarilganligini; 29 2. Sintetik va analitik hisob schyotlari ma’lumotlarining mosligini; 3. Hisobotlarda debetor va kreditor qarzlarini to‘g‘ri ko‘rsatilganligini; Auditorlik xullosasini tayyorlash jarayonida auditor qo‘ydagilarni tekshiradi: 1. Xo‘jalik muomilalarini va mulklarni baholashda korxonada qabo‘l qilingan hisob siyosatiga rioya qilinayotganlikni; 2. Daromadlarni va xarajatlarni hisobot davriga to‘g‘ri qo‘shilganligini; 3. Hisobda ishlab chiqarishning va kapital qo‘yilmalarning joriy xarajatlarini bir biridan ajratilganligini. Auditr asosiy maqsadga etishish va xullosa berish uchun qo‘ydagilar bo‘yicha fikr bildirishi kerak: 1. Hisobotlarni qo‘llash mumkinligi haqida; 2. Hisobotlarni asoslanganligi haqida; 3. Hisobotlarni tugallanganligi haqida; 4. Hisobotlarning moddalarini to‘g‘ri baholanganligi haqida; 5. Schyotlardagi yozuvlarni asoslanganligi haqida; 6. Joriy hisobning ma’lumotlarini to‘g‘riligi haqida; 7. Hamma moddalar moliyaviy hisobotlarga kiritilganligi haqida. Auditor bu maqsadga erishishi uchun zarur bo‘ladigan axborotlarni to‘plashning turli xil usullaridan foydalanishi mumkin. Auditor yoki auditorliu firmasi o‘zining faoliyatida auditorlik xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha bir qancha vazifalarni bajaradi, xususan: 1. Xo‘jalik muomilalarining qonuniyligini, buxgalteriya hisobini olib borishni va hisobotlarni tuzishni; 2. Mijozga buxgalteriya hisobini tashkil qilishda yordam berish; 3. Buxgalteriya hisobini tiklashga va hisobotlarni tuzishga yordam berish; 4. Soliqlar bo‘yicha maslahatlar berish va hisoblangan soliqlarni hisobini to‘g‘riligini tekshirish; 30 5. Buxgalteriya hisobini olib borishni va hisobotlar tuzishning alohida masalalari bo‘yicha maslahatlar berish; 6. Korxona faoliyatini tahlil qilish va baholash; 7. Ta’sis hujjatlarini ishlab chiqish; 8. Kelgusidagi hamkorlar haqida axborotlar berish va boshqa hizmatlar. Auditorlar auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirish jarayonida moliyaviy hisobotlarda keltirilgan ma’lumotlarning to‘liqligini, haqiqiyligini va arifmetik to‘g‘riligini baholash hamda moliyaviy hisobotlardagi axborotlarni hisobchilikning umum qabo‘l qilingan tamoyillarga mos kelishligini tekshiruvdan o‘tkazadigan ekspertizadan utkazish funktsiyalarni bajaradilar. Auditorlar bundan tashqari mijozlar bilan kelishilgan holda kosulg‘tatsiya berish, hisobni tiklash, hisobotlarni va korxona moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish hamda boshqa bir qancha funktsiyalarni ham bajaradilar. §5. Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari Hozirgacha auditorlik faoliyati 3 xil rivojlanish bosqichidan o‘tdi: 1. Tasdiqlovchi audit – asosan buxgalteriya hisob registrlari va hujjatlar tekshirildi; 2. Tizimli (sistemali) audit - xo‘jarik yurituvchi subyektlarning moliyaxo‘jalik faoliyatlarida sodir bo‘ladigan xo‘jalik muomalalari ustidan muntazam (tizimli, doimiy) nazorat o‘rnatiladi; 3. Tavakkalchilikka asoslangan audit - yoppasiga yoki tanlov yo‘li bilan o‘tkaziladigan tekshirish bo‘lib nazorat qiluvchi shaxslar tomonidan qabul qilingan boshqaruv qarorlariga baho beriladi. Korxonalarda majburiyatlarni bajarishni nazorat qilish va hisobot berish kontseptsiyasini amal qilishi moliyaviy hisobotlar va axborotlarda korxonaning haqiqiy holati ko‘rsatilganligini tekshirish va ularni tasdiqlash uchun tashqaridan mutaxassislar taklif qilishlari tasdiqlovchi audit paydo bo‘lishiga asos 31 bo‘ldi. Auditorlik xizmati dastlab mulkdorlarni, ichki va tashqi investorlarni, kreditorlarni moliyaviy hisobotlarni tasdiqlovchi institut sifatida shakllandi. Tizimli (sistemali) audit shakllanishi bilan auditorlar ichki nazorat orqali ekspertiza o‘tkaza boshladilar. Bunda ichki nazorat tizimi samarali tashkil qilingan bo‘lsa, xato va kamchiliklarni aniqlash uchun jiddiy tekshirishlar o‘tkazishga hojat qolmaydi. Tavakkalchilikka asoslangan audit yoppasiga yoki tanlov yo‘li bilan o‘tkaziladigan tekshirish bo‘lib, u korxona faoliyati sharoitidan kelib chiqadi va asosan tor doiradagi obyektlarni tekshirish bilan izohlanadi. Buxgalteriya hisobi bu korxonalarning moliya ho‘jalik faoliyatlarida sodir bo‘ladigan xo‘jalik muomilalarini, korxona aktivlarini, passivlarini, majburiyatlarini, fondlarini va moliyaviy natijalarini qonunchilik talablari doirasida hamda milliy va xalqaro andazalarda belgilab berilgan tartiblarda hisobga olish vazifasini bajaradi. Tavtish buxgalteriya hisobida korxonalarning moliya ho‘jalik faoliyatlarida sodir bo‘ladigan xo‘jalik muomilalarini, korxona aktivlarini, passivlarini, majburiyatlarini, fondlarini va moliyaviy natijalarini qonunchilik hamda milliy va xalqaro andazalar talabiga qanchalik mos kelishi va buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil qilinganligi to‘g‘risida asosli fikr bildiradi. Audit va tavtishni o‘rtasidagi farqlar. Faoliyat belgilari Maqsadiga ko‘ra Audit Moliyaviy Tavtish hisobotlar-ning Ma’sullarni to‘g‘ri to‘zilganligi haqida maqsadida fikr bildirish Xarakteriga ko‘ra jazolash amchiliklarni aniqlash va ularni to‘g‘rilash Tadbirkorlik faoliyati Bajaruvchilik faoliyati. Yuqori bo‘g‘in buyruqla-rini bajarish Munosabatlari asosida Ixtiyoriy, shartnoma asosida Davlat yoki yuqori bo‘g‘in o‘tkaziladi tomonidan o‘tkaziladi 32 majburiy Boshqaruvi bo‘yicha Mijoz bilan munosabat-lar Bajargan ishlari yuzasi-dan tengligi tamoyili asosida yuqori bo‘g‘inga hiso-bot ishlari yuzasidan hisrobot beradi beradi Xizmatlarni to‘lovi bo‘yicha Mijoz oldindan to‘zilgan Yuqori bo‘g‘in yoki buyurt- shartnoma asosida xizmat- machi to‘laydi larni kelishilgan baho-larda to‘laydi Amaliy vazifalari Mijozga yordam passivlvrni, investorlarni berish, Suyistemollarni oldini olish kreditor-larni, maqsadida qilish. o‘tkazish.Korxona jalb Korxona profilaktika mo-liyaviy aktivlarini himoya qilish holatini yaxshi-lash Natijasi Auditorlik xullosasi Ichkiy hujjat bo‘lgan tavtish berish.Barcha huquqiy va dalolatnomasi tuzadi. Unda jismoniy shaxslar huquqiy mohiyatga bo‘lgan xullosa Uning yakuniy foydalanuvchilar uchun barcha ega ko‘rsatiladi berish. bo‘g‘inga qismi buyurtmachiga uchun etiladi chop etiladi. Nazorat uchun savollar 1. Auditorlik faoliyatini maqsadini gapirib bering. 2. Auditorlik faoliyatini mohiyatini gapirib bering. 3. Auditorlik faoliyatini vazifalarini gapirib bering. 4. Auditorlik faoliyati deganda qanday faoliyat tushuniladi. 5. Auditorlik faoliyati bilan kimlar shug‘ullanishi mumkin. 6. Auditorlik faoliyatiga tegishli bo‘lgan qoidalarni gapirib bering. 7. Auditning zarurligi va ahamiyati nima bilan belgilanadi. 33 kamchiliklar va yuqori yoki taqdim 8. Moliyaviy nazorat tizimini gapirib bering. 9. Auditning maqsadi va vazifalarini gapirib bering. 10. Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlarini gapirib bering. 11. Audit bilan tavtishni farqlarini gapirib bering. Nazorat uchun test savollar 1. Auditorlik faoliyatining maqsadi – 1. korxona faoliyatini me’yoriy tartibga solish asosida, mijoz va auditor o‘rtasidagi shartnomaviy majburiyatlarni bajarishdir; 2. korxonada hisoblashuvlarni to‘g‘ri olib borilganligini ochib tashlash; 3. birinchi va ikkinchi javob to‘g‘ri; 4. uchinchi javob to‘g‘ri. 2. Auditorlik faoliyati – 1. xo‘jalik subyektlarining buxgalteriya hisobi xujjatlarini to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini tekshirishga qaratilgan mustaqil faoliyat; 2. buxgalteriya hisobini va ichki nazoratni to‘g‘ri tashkil qilinganligini tekshirish va baholashga qaratilgan mustaqil faoliyat; 3. moliyaviy hisobotlarni ma’lumotlarini to‘g‘riligini, soliq deklaratsiyalarini bajarilishini, boshqa moliyaviy majburiyatlarini va hisob siyosatini, tekshirishga qaratilgan mustaqil faoliyat; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 3. Auditorlik faoliyati bilan – 1. maxsus vakolatga ega bo‘lgan, davlatning kasb reyestriga kiritilgan va auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini olgan auditor deb ataladigan mutaxasislar shug‘ullanadi; 2. oliy ma’lumotga ega bo‘lgan va 10 yildan ortiq bo‘xgalter bo‘lib ishlagan malaqali mutaxasislar shug‘ullanadi; 3. har ikki javob ham to‘g‘ri; 4. to‘g‘ri javob keltirilmagan. 4. Auditorlik faoliyatiga tegishli bo‘lgan qoidalar qo‘ydagi bandda keltirilgan – 34 1. Xo‘jalik subyekti tomonidan auditorlarni erkin tanlash, ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etmasdan turib auditorlik xulosasini mijozga bermaslik; 2. Mijoz bilan qarindoshlik va boshqa munosabatlari bo‘lganda auditorlik tekshiruvini amalga oshirish mumkin emasligi; 3. Auditorlarga va auditorlik firmalariga qonun tomonidan ruxsat berilgan audit va maslahat xizmatlaridan tashqari xo‘jalik, tijorat va moliyaviy faoliyat bilan shug‘ullanishni taqiqlanganligi; 4. Hamma javoblar to‘g‘ri. 5. Auditning asosiy maqsadi 1. xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida sodir bo‘ladigan moliyaviy va xo‘jalik muomilalarni va moliyaviy hisobotlarni shuhbasiz to‘g‘riligini aniqlash; 2. xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida sodir bo‘ladigan moliyaviy muomilalarni va moliyaviy hisobotlarni shuhbasiz to‘g‘riligini aniqlash; 3. xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida sodir bo‘ladigan xo‘jalik muomilalarni va moliyaviy hisobotlarni shuhbasiz to‘g‘riligini aniqlash; 4. to‘g‘ri javob keltirilmagan. 6. Auditorlik faoliyati qo‘ydagi rivojlanish bosqichlaridan o‘tgan 1. Tasdiqlovchi audit, tizimli (sistemali) audit; 2. Tavakkalchilikka asoslangan audit; 3. Birinsi va ikkinchi javoblar to‘g‘ri; 4. Birinchi javob to‘g‘ri 35 3-Mavzu: O‘zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatining huquqiy asoslari Mavzu bo‘yicha atamalar: auditorlik andozalari, auditorlik faoliyati tamoyillari, O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlarining milliy assotsiatsiyasi, O‘zbekiston Auditorlar Palatasi, auditorlik me’yorlari. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. O‘zbekistonda auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solish tizimi va uning elementlari Auditorlik faoliyatini me’yoriy asosini tashkil etuvchi shart-sharoitlar, andozalar, nizomlar, qoidalar, tartiblar va qonunlar auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solish tizimi bo‘lib hisoblanadi. Ular auditorlarga audit jarayonini to‘g‘ri tashkil etishlari, tekshiruvlarni amalga oshirishlari, tekshiruv natijalari bo‘yicha fikr bildirishlari, mulohaza qilishlari hamda hisobot va xulosa tuzishlari uchun xizmat qiladi. Auditorlik faoliyati mustaqillik, xolislik, erkinlik, professional malakalilik va maxfiylik prinsiplari asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2000 yil 26 maydagi qaroriga muvofiq qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni va uni amalga oshirish maqsadida qabul qilingan hukumat qarorlari bilan tartibga solinadi. Jumladan, 2000 yil 22 sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 36 Mahkamasining 365-sonli «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to‘g‘risida»gi Qarori va boshqalar kiradi. Shunga kura O‘zbekiston Respublika hukumati qarorlari va qonunlarini auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solish tizimining bosh elementi (unsuri) sifatida qarash mumkin. Auditorlik faoliyati milliy andozalari - bu barcha auditorlik tashkilotlari o‘zlarining proffessional faoliyatlari jarayonida rioya qilishlari lozim bo‘lgan asosiy tamoillardir. Andozalar O‘zbekiston Respublikasi Moliyaviy vazirligining Buxgalteriya hisobi, hisoboti va audit uslubiyoti boshqarmasi tomonidan ishlab chiqilib, tasdiqlanadi va Adliya vazirligida ro‘yxatga olinadi. Bu andozalar Auditning Xalqaro andozalari asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, mulkchilik shaklidan qa’tiy nazar barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish qoidalarini belgilaydi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida auditorlik andozalariga rioya qilish audit sifatini, uning natijalarini ishonchliligini kafolatlaydi. Auditorlik andozalari ahamiyati auditorlik tekshiruvlarining yuqori sifatli bo‘lishini ta’minlashda, auditorlik amaliyotiga yangi ilmiy yutuqlarni joriy qilishda, muayyan vaziyatlarda auditorlar qanday ish tutishlarini belgilab berishda namoyon bo‘ladi. O‘zbekistonda auditorlik firmalar faoliyatida auditorlik andozalarini tadbiq qilish uchun zarur bo‘lgan hujjatlar to‘plami (auditorlik tashkilotining ichki ishchi andozalari) ham ishlab chiqilgan. Bu hujjatlar auditorlik faoliyatini tashkil etishga doir ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Auditorlik xizmatlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq ishlab chiqilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Auditorlik xizmati ko‘rsatish shartnomasi audit predmetini, xizmat ko‘rsatish joyini, haq to‘lash hajmi va tartibini, tomonlarning javobgarligini o‘z ichiga oladi. Shartnoma shartlari va topshiriq mazmuni O‘zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunga zid bo‘lmasligi lozim. 37 «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq auditorlik faoliyati bilan faqat yuridik shaxs huquqiga va litsenziyaga ega auditorlik tashkiloti shug‘ullanishi mumkin. Shunga ko‘ra auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega, o‘z faoliyatini amalga oshirishda mustaqil bo‘lgan yuridik shaxsdir. Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solishda va rivojlantirishda proffessional jamoat tashkilotlari muhim o‘rin tutadi. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasi xududida O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlarining milliy assotsiatsiyasi va O‘zbekiston Auditorlar Palatasi kabi proffessional jamoat tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi – 1992 yilda ta’sis etilgan bo‘lib, buxgalterlarni, auditorlarni, soliqlar bo‘yicha maslahatchilarni, shuningdek, sohaning ilmiy va pedagogik xodimlarining respublika jamoat tashkilotidir. O‘z a’zolarini proffessional tamoyillari bo‘yicha birlashtiradi. Assotsiatsiya O‘zbekiston Respublikasida buxgalterlar va auditorlar kasb malakasini tartibga solish, rivojlantirish va ularni xalqaro andozalar talablariga moslashtirishni ta’minlaydi. Shuningdek, buxgalterlar va auditorlarni huquqlarini sud va boshqa idoralar oldida himoyalashda amaliy yordam ko‘rsatadi. Assotsiatsiya buxgalteriya hisobi, auditorlik faoliyati, soliqqa tortish, xususiylashtirish, qimmatli qog‘ozlar bozori, korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatining tahlili va moliyaviy menejment bo‘yicha qonunchilik va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi. Shu bilan birga yuqorida sanab o‘tilgan masalalar bo‘yicha maslahatlar beradi va «hammasi buxgalterlar uchun» nomli oylik byulleten, o‘quv, me’yoriy hamda uslubiy adabiyotlar nashr qiladi. Assotsiatsiyani filiyallari O‘zbekiston Respublikasining barcha viloyatlarida faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston Auditorlar Palatasi - malaka sertifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi mustaqil notijorat jamoat tashkiloti. Auditorlar Palatasining asosiy maqsadi auditorlarni proffessionallik darajasini rivojlantirish, ularni qo‘llab-quvvatlash, kasbiy manfaatlarini davlat organlari 38 oldida himoya qilish, kasbga oid talablar bo‘yicha bo‘ladigan barcha o‘zgarishlar to‘g‘risida ma’lumotlar bilan ta’minlashdan iborat. Auditorlar Palatasining asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. Audit sohasiga oid me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish; 2. O‘quv dasturlarini hamda malakaviy imtixonlarni topshirish tartibini ishlab chiqish va tasdiqlash; 3. Auditorlik malaka sertifikatini olish uchun da’vogarlar uchun malakaviy imtihonlarni o‘tkazish; 4. Auditorlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo‘yicha o‘quv markazlari tashkil etish; 5. Auditorlarni kasb ahloqi kodeksi qoidalariga rioya qilishini nazorat qilish; 6. O‘zbekiston auditorlar palatasi a’zoligiga malakali auditorlarni jalb etish uchun xalqaro tashkilotlar va davlat organlari bilan hamkorlik qilish; 7. O‘zbekiston Respublikasi auditorlarining boshqa davlatlar jamoat tashkilotlari tomonidan tan olinishiga erishish. §2. Auditorlik faoliyatining standartlari Auditorlar faoliyati andoza va me’yorlar bilan tartibga solinadi. Auditorlik andozalari audit amaliyotini umumlashtirishdan olingan xulosalar asosida ishlab chiqiladi. Auditorlik tadbirlariga asos keluvchi tamoyillar yoki asosiy qoidalarga andozalar deb aytiladi. Auditorlik qoidalari auditorga audit o‘tkazish uslubini tanlashda yordam beradi va audit natijalarini baholash mezoni bo‘lib hisoblanadi. Audit o‘tkazish sharoitlaridan qat’iy nazar andozalar talabi bajarilishi andozalari kerak. auditorlar Shuningdek, faoliyatini xalqaro auditorlik talablar darajasida bo‘lishligini talab etadi. Auditorlik andozalar auditorlarni bilim va malakalarini doimo oshirib borishlarini talab qiladi, bajargan ishlarini sifatini, to‘g‘riligini va ishonchliligini kafolatlaydi. Auditorning 39 javobgarlik darajasini belgilab beradi va auditorlik ishlarini ixchamlashtiradi. Shuning uchun ham iqtisodiy sharoitni o‘zgarishi bilan auditorlik andozalari qayta ko‘rib chiqiladi. Andozalar audit o‘tkazishga yondoshishni, auditorlik tekshiruv ko‘lamini, auditorlik hisobotlari turlarini, shuningdek auditorlar rioya qilishi kerak bo‘lgan asosiy tamoyillarni belgilab beradi. Auditorlik andozalarning ahamiyati quyidagilardan iborat: 1. Auditorlik tekshiruvining yuqori sifatini ta’minlaydi; 2. Auditorlik amaliyotiga yangi ilmiy yutuqlarni joriy qilishga ko‘maklashadi; 3. Foydalanuvchilarga auditorlik tekshiruvi jarayonini tushunishga yordam beradi; 4. Kasbning imidjini yaratadi; 5. Korxonalar faoliyatida davlat nazoratini bartaraf qiladi; 6. Auditorga mijoz bilan muloqot olib borishga yordam beradi; 7. Auditorlik jarayoni elementlarini aloqasini ta’minlaydi. Auditorlar andozalar bilan bir qatorda auditorlik me’yorlaridan ham foydalanishadi. Auditorlik me’yorlari asosiy qoidani nazarda tutmaydi. Me’yorlarni bajarilishi majburiy emas. Lekin auditor ularga rioya qilmaslik sabablariga izoh berishi kerak. Auditning xalqaro va milliy andozalari. Transmilliy korporatsiyalarining yagona iqtisodiy siyosat asosida o‘zaro bog‘langan holda rivojlanishi shuningdek, auditorlik firmalarini yirik xalqaro korporatsiyalarga aylanishi auditorlik ishlarini tashkillashni, auditorlik faoliyatini amalga oshirish tamoyillarini va audit o‘tkazish texnologiyasini xalqaro mashtabda birxillashtirish zaruriyatini tug‘dirdi. Xalqaro miqyosda auditorlarning malaka talablarni ishlab chiqish bilan bir qancha tashkilotlar shug‘ullanadilar. Bular jumlasiga 1977 yilda tashkil qilingan xalqaro buxgalterlar federadiyasi (IFA3. ham kiradi. Auditorlik andozalari amaliyoti bilan bu tashkilotning xalqaro qo‘mitasi (IAP3. shug‘ullanadi. Bu qo‘mita tomonidan tayyorlangan auditning xalqaro andozalar (IAG) auditorlarni 40 proffessionallik darajasini oshirishga va auditni xalqaro mashtabda birxillashtirishga qaratilgan. Bu andozalar quyidagilardir: IAG 1. Moliyaviy hisobotlarni tekshirishning maqsadi va hajmi. IAG 2. Audit o‘tkazish uchun rozilik xati. IAG 3. Audit o‘tkazishning asosiy tamoyillari. IAG 4. Rejalashtirish. IAG 5. Boshqa auditorlar ishi natijalaridan foydalanish. IAG 6. Audit o‘tkazish munosabati bilan qo‘llaniladigan buxgalteriya hisobi tizimini va ichki nazorat vositalarini o‘rganish va baholash. IAG 7. Audit sifatining nazorati. IAG 8. Audit ma’lumotlari. IAG 9. Hujjatlashtirish. IAG 10. Ichki audit ishi natijalaridan foydalanish. IAG 11.Yolg‘on va xato. IAG 12. Analitik tekshiruv. IAG 13. Moliyaviy hisobotlar bo‘yicha auditor xulosasi. IAG 14.Tekshirilgan moliyaviy hisobot hujjatlardagi boshqa axborot. IAG 15.Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash sharoitida audit o‘tkazish. IAG 16. Auditning kompyuter usullari. IAG 17. Qiziqishi bor tomonlar. IAG 18. Ekspert ishidan foydalanish. IAG 19. Auditor tanlovi. IAG 20. Ma’lumotlarni qayta ishlashda hisoblashuv tizimini qo‘llash. IAG 21. Auditorlik xulosasiga sana qo‘yish. Balansga qo‘l qo‘yilgandan keyingi hodisalar. Moliyaviy hisobotlar nashr qilinganidan keyin aniqlangan dalillar. IAG 22. Rahbarning tushuntirishlari. IAG 23. Harakatdagi korxona. IAG 24. Auditorning maxsus hisobotlari. 41 IAG 25. Mavjudlik va auditorlik tavakkalchiligi. IAG 26. Auditda baholash hisoblashuvi. IAG 27. Istiqboldagi moliyaviy axborotlarni o‘rganish. IAG 28. Moliyaviy hisobotlarni tekshirishda auditorning dastlabki qoldiqlar uchun mas’uliyati. IAG 29. Xususiy va nazorat tavakkalchiligi va ularni mustaqil jarayonlarga ta’sirini baholash. O‘zbekistonda auditorlik faoliyati yuritishning xalqaro andozalari bilan bir qatorda milliy andozalari ham ishlab chiqilgan. O‘zbekiston auditorlarining milliy andozalari 1. 3-son AFMA “Auditni rejalashtirish” 2. 4-son AFMA “Auditorlik tashkilotlarining ichki standartlariga qo‘yiladigan talablarni tasdiqlash 3. 5-son AFMA "Auditor ishi sifatini nazorat qilish" 4. 6-son AFMA "Auditni hujjatlashtirish" 5. 9-son AFMA “Muhimlik va auditorlik tavakkalchiligi” 6. 10-son AFMA "Moliya hisoboti tarkibida boshqa ma’lumot" 7. 11-son AFMA "kompyuterda ishlangan ma’lumotlar (KIM)ning auditi" 8. 12-son AFMA “Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash 9. 13-son AFMA "Tahliliy tadbirlar" 10. 14-son AFMA “Auditorlik tanlash 11. 16-son AFMA "Ekspert ishidan foydalanish" 12. 25-son AFMA auditorlik tekshiruvi o‘tkazishda normativhuquqiy hujjatlarga rioya etilishini tekshirish 13. 31-son AFMA “Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati bilan tanishuv 14. 50-sonli AFMA “Auditorlik dalillari" 15. 55-sonli AFMA "O‘zaro bog‘liq shaxslar o‘rtasidagi bitimlar 42 bo‘yicha auditorlik dalillarini olish taomillari" 16. 56-son AFMA “Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar 17. 60-son AFMA "Boshqa auditor ishi natijalaridan foydalanish" 18. 70-son AFMA “” 19. 80-son AFMA "Maxsus savolni tekshirish natijalari bo‘yicha auditor hisoboti 20. 90-son AFMA "Auditorlik tashkilotlarining kasbga doir xizmatlari Auditning ichkiy andozalari. Auditorlik firmalari o‘z faoliyatlarini va bajaradigan ishlarini xususiyatlaridan kelib chiqib o‘zlari ishlab chiqqan ichkiy andozalaridan ham foydalanishga ruxsat berilgan. Ichki standartlar, odatda, buxgalteriya hisobi va audit bo‘yicha metodologik boshqarmaga ega bo‘lgan yirik auditorlik firmalarida ishlab chiqiladi va shu tashkilot ichida auditorlik tekshiruviga yagona yondashuvni ta’minlaydi. Lekin bu andozalar xalqaro va milliy andozalar talabini inkor etmasligi kerak. Firma ichkiy andazalari har bir auditorlik firmasida uning ish xususiyatlaridan kelib chiqib firma jamoasi tomonidan ishlab chiqiladi. Ular audit utkazish va uni takomillashtirish bo‘yicha doimo o‘zgartirishlar kiritib turiladigan ko‘p miqdorlardagi tizimlashtirilgan yo‘riqnoma va qo‘llanmalar majmuasidan iborat bo‘ladi. Firma ichkiy andazalarida, odatda, xalqaro va milliy auditorlik andazalarining mazmunini batavsil , to‘la, mukammal bayoni bo‘lib, umumqabo‘l qilingan andazalar talabini aniq uslubiyot va aniq ko‘rsatmalar shaklida auditorlik tekshiruvlarini amalga oshiruvchi aniq bajaruvchilarga yetkazib beradi. Firma ichkiy andazalarida audit utkazishning barcha bosqichlarida audit utkazish uslubiyoti va talablari ko‘rsatiladi va qo‘ydagi unsurlardan tashkil topadi: 1. Tomonlarning orasida tuziladigan auditorlik bitmlarini maqsadini belgilash. Bu har bir auditorlik tekshiruvi oldindan chuqur uylangan reja asosida utkazilishini bildiradi. Reja asosida olib borilgan audit mijozlarga 43 malakali xodimlar tomonidan yuqori sifatli kasbiy xizmat ko‘rsatilganligiga ishonchni ta’minlaydi. 2. Biznes ob’ektini ko‘rib chiqish (ko‘zdan kechirish). Auditorlik tekshiruvi mijozni bilish va u bilan tanishuvdan boshlanadi. 3. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan xatarni baholash. Mijozni bilish va xatarga tarkibiy yondoshish asosida oddiy xatolar va tovlamachilik shaklidagi xatarlar aniqlanadi va ularni mohiyati baholanadi. 4. Auditni istiqbolini belgilash uchun ichki nazorat tizimini baholash. Audit tekshiruvlarining dastlabki bosqichida ichki nazorat tizimi baholanadi – dastlab xo‘jalik faoliyatiga nazorat qilishda rahbariyat foydalaniladigan usullar, so‘ngra buxgalteriya hisobi va nazorat tizimi baholanadi. Bu bosqichda faqat tekshiruv strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishga zarur bo‘ladigan axborotlar baholanadi. 5. Auditorlik tekshiruvi strategiyasini aniqlash. Alohida baholangan muhim xatarlar umumlashtiriladi va zarur bo‘ladigan auditorlik amallari aniqlanadi. 6. Nazorat tizimini samaradorligini baholash. Auditorlik tekshiruvi rejasini ishlab chiqish va audititorlik tekshiruvi yakunida nazorat tizimini umumiy baholash maqsadida ichki nazorat tizimi to‘liq baholanadi. Mijozga tekshiruv jarayoni haqida ma’lum qilinadi. 7. Mustaqil tekshiruvlar rejasi. Rejada har qanday holatda davomiligi samarali bo‘lgan mustaqil tekshiruvlar mohiyati va ularni qo‘llash belgilanadi. 8. Mustaqil tekshiruvlar. Mustaqil tekshiruvlar reja asosida olib boriladi. Ularni natijalarini baholash bo‘yicha rejaga o‘zgartirishlar kiritiladi. 9. Auditorlik tekshiruvlarini yakunlash. Moliyaviy hisobotlar bo‘yicha umumlashgan qisqacha xullosa va yakuniy xullosa qilinadi. Muhim bo‘lgan masalalar ijoz bilan muhokama qilinadi. 10. Xulosani taqdim etish. Auditorlik tekshiruvlari asosida xullosa yoziladi. Mijozga moliyaviy hisobotlar haqida bildirilgan fikrga qo‘shimcha 44 tekshiruv natijalari bo‘yicha taqdim etiladi. Auditor hisobotida buxgalteriya hisobini samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar va ichki nazoratni mufoqiqligi baholanadi. Auditorlar muayyan andozalardan foydalanish imkoniyati bo‘lmagan vaziyatlarda tamoyillardan foydalanadilar. Auditorlik faoliyati, auditorlik faoliyatining auditorlik andozalariga mos kelishlik, auditor mulohazalarning holisligi, mijozning jamoasiga hisobot berishlik, audit o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan barcha axborotlarga ega bo‘lishlik, o‘z faoliyat natijalarini doimiy nazorat qilib turishlik va audit o‘tkazish texnikasini takomillashtirib borish kabi tamoyillarga javob berishi kerak. §3. Auditorlik tashkilotining huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi Auditorlik tashkiloti mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyekt sifatida «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 6-moddasiga muvofiq quyidagi huquqlarga ega: 1. Tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning ta’sis hujjatlari bilan tanishib chiqish. Bunda auditor quyidagilarga alohida e’tibor berishi kerak: korxonaning ustav faoliyatiga, ustavning qachon va qaysi davlat idorasi tomonidan ro‘yxatga olinganligiga, qaysi notarial idora tomonidan tasdiqlanganligiga, ta’sis shartnomasiga muvofiq ta’sischilar tarkibiga, ularning huquqiy maqomiga va ustav kapitalidagi ulushiga; 2. Korxonaning moliyaviy ahvoli va buxgalteriya hisobini tashkil qilish bilan tanishib chiqish; 3. Korxona moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatlarni to‘liq olish; 4. Auditorlik tekshiruvini o‘tkazish davomida yuzaga kelgan munozarali masalalar bo‘yicha moddiy javobgar shaxs va uchinchi shaxslardan tushuntirishlar hamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha ma’lumotlarni olish; 45 5. Tekshiruvga qo‘shimcha auditorlar va boshqa mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish; 6. Buxgalteriya hisobi hujjatlarida va moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan mol-mulklarning haqiqatda mavjudligini va majburiyatlar holatini tegishli usullar bilan tekshirish. Korxona auditorga talab qilgan barcha hujjatlarni to‘liq hajmda taqdim etishi, mol-mulklar mavjudligi va majburiyatlar holatini tekshirishga zarur shartsharoitlarni yaratib berishi lozim. Ishonchli auditorlik xulosasi tuzishi uchun xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan barcha axborotlar taqdim etilmagan hollarda auditor tekshiruv o‘tkazishdan bosh tortishi va bu holni №70-«Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot haqidagi auditorlik hulosasi» nomli AFMS ga muvofiq «Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish to‘g‘risidagi arizasi» bilan rasmiylashtirishi mumkin. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 7-moddasida auditorlik tashkilotlarining qo‘ydagi majburiyatlari belgilab berilgan: 1. Auditorlik faoliyatini amalga oshirayotganida ushbu Qonun hamda boshqa qonun hujjatlarining talablariga rioya etish; 2. Auditorlik tekshiruvi o‘tkazishga doir shartnoma tuzishdan oldin buyurtmachining talabiga binoan auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi tegishli litsenziyani va auditor (auditorlar)ning malaka sertifikatini taqdim etish; 3. Korxona axborotlarini maxfiyligini saqlash; 4. Korxonada sodir bo‘ladigan moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining noqonuniyligi haqidagi ma’lumot va axborotlarni hamda ularni bartaraf etish yuzasidan takliflarni auditorlik hisobotida aks ettirish. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 8-moddasiga muvofiq auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari va moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar oldida sifatsiz, lozim darajada o‘tkazmaganlik yoki noto‘g‘ri auditorlik xulosasini tuzish oqibatida xo‘jalik yurituvchi subyektga yoki 46 auditorlik tekshiruvining bashqa buyurtmachisiga yetkazilgan iqtisodiy va ma’naviy zarar uchun javobgardir. Zarar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda auditorlik tashkilotidan undirib olinadi. Shuningdek, auditorlik tashkilotining javobgarligi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 336-moddasiga muvofiq ikki taraflama shartnomani bajarmaslik oqibatida ham vujudga keladi. Unda ko‘rsatilishicha: agar ikki taraflama shartnomada bir taraf sodir bo‘lgan qandaydir vaziyat tufayli shartnoma shartlarini bajarishi mumkin bo‘lmay qolsa, ikkinchi taraf (basharti qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmas1. , shartnomadan voz kechishga va shartnomaning bajarilmasligi tufayli yetkazilgan zararni undirib olishga haqli. Nazorat uchun savollar 1. Auditorlik faoliyatini me’yoriy huquqiy tartibga solish tizimi deganda nima tushuniladi? 2. Auditorlik faoliyati haqidagi qonunni mazmun mohiyatini gapirib bering. 3. Auditorlik andazalari qanday hujjat, tushuntirib bering. 4. Auditning milliy andazalarini mazmun mohiyatini gapirib bering. 5. Auditning xalqaro andazalarini mazmun mohiyatini gapirib bering. 6. Auditning ichkiy ndazalarini mazmun mohiyatini gapirib bering. 7. Auditorlik faoliyatini tartibga solish va rivojlantirish bilan qaysi jamotchilik tashkilotlari shug‘ullanadi, ularni faoliyatini gapirib bering. 8. Auditorlar palatasini asosiy vazifasini gapirib bering. 9. Buxgalterlar va auditorlar milliy assatsatsiyasini faoliyatini gapirib bering. 10. Auditorlik tashkilotining huquqlarini gapirib bering. 11. Auditorlik tashkilotining majburiyatlarini gapirib bering. 12. Auditorlik tashkilotining javobgarligini gapirib bering. Nazorat uchun test savollar 1. Auditorlik faoliyatini me’yoriy huquqiy tartibga solish tizimi bu 47 1. auditorlik faoliyatini me’yoriy asosini tashkil etuvchi shart-sharoitlar, andozalar, nizomlar, qoidalar, tartiblar va qonunlardir; 2. Auditorlik to‘g‘risidagi qonundir; 3. birinchi va ikkinchi javoblar to‘g‘ri; 4. uchinchi javob to‘g‘ri. 2. Auditorlik faoliyati qo‘ydagi hujjatlar bilan tartibga solinadi 1. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni, 2000 yil 22 sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 365-sonli «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to‘g‘risida»gi Qarori va boshqalar; 2. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni; 3. 2000 yil 22 sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 365sonli «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to‘g‘risida»gi Qarori; 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 3. Auditorlik andazalari 1. audit o‘tkazishga yondoshishni, auditorlar rioya qilishi kerak bo‘lgan asosiy tamoyillarni belgilab beradigan hujjat; 2. audit o‘tkazishga yondoshishni, auditorlik tekshiruv ko‘lamini, auditorlik hisobotlari turlarini, auditorlar rioya qilishi kerak bo‘lgan asosiy tamoyillarni belgilab beradigan hujjat; 3. To‘g‘ri javob berilmagan; 4. Birinchi javob to‘g‘ri. 4. O‘zbekistonda auditning neta milliy andazasi qabo‘l qilingan ? 1. 10 ta; 2. 20 ta; 3. 3. ta; 4. 29 ta. 5. Auditning nechati xalqaro andazalari mavjud? 1. 10 ta; 48 2. 20 ta; 3. 3. ta; 4. 29 ta. 6. O‘zbekistonda auditorlik faoliyatini tartibga solish va rivojlantirish bilan qaysi jamotchilik tashkilotlari shug‘ullanadi? 1. Vazirlar mahkamasi huzuridagi prezident tomonidan 1993 yili tashkil qilingan auditorlik departamenti; 2. Moliya vazirligi; 3. BAMA va AP; 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 7. Auditorlar palatasi – 1. malaka sertifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi mustaqil notijorat jamoat tashkiloti bo‘lib, maqsadi auditorlarni qo‘llab qo‘vatlash, proffessionallik darajasini rivojlantirish, kasbiy manfaatlarini himoya qilish, kasbga oid talablar bo‘yicha bo‘ladigan barcha o‘zgarishlar to‘g‘risida ma’lumotlar bilan ta’minlash; 2. malaka sertifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi mustaqil notijorat jamoat tashkiloti; 3. bitinchi va ikkinchi javoblar to‘g‘ri; 4. ikkinchi jvob to‘g‘ri. 8. Buxgalterlar va auditorlar milliy assatsatsiyasining maqsadi qo‘ydagi bandda to‘liq keltirilgan – 1. soliqlar bo‘yicha maslahatchilarni ilmiy va pedagogik xodimlarining respublika jamoat tashkilotidir; 2. buxgalterlarni va auditorlarni respublika jamoat tashkilotidir; 3. To‘g‘ri javob berilmagan; 4. Birinchi va ikkinchi javoblar to‘g‘ri. 9. Auditorlik tashkilotining huquqlari qaysi bandda to‘lik keltirilgan? 1. Tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning ta’sis hujjatlari, moliyaviy ahvoli va buxgalteriya hisobini tashkil qilish bilan tanishish. 49 2. Korxona moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatlarni to‘liq olish, tekshiruv o‘tkazish davomida yuzaga kelgan munozarali masalalar bo‘yi-cha moddiy javobgar shaxs va uchinchi shaxslardan tushuntirishlar olish; 3. Tekshiruvga qo‘shimcha auditorlar va mutaxassislarni jalb etish, buxgalteriya hujjatlarida va moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan mol-mulklarning haqiqatda mavjudligini va majburiyatlar holatini tekshirish. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 10. Auditorlik tashkilotining majburiyatlari qaysi bandda to‘lik keltirilgan? 1. Qonun talablariga rioya etish, mijozga auditorlik faoliyati bilan shu-g‘ullanish huquqini beruvchi tegishli hujjatni taqdim etish, axborot-larini maxfiyligini saqlash, sodir bo‘lgan operatsiyalarining noqonuniyli-gini auditorlik hisobotida aks ettirish. 2. Asosiy majburiyati ishni o‘z vaqtida bajarish; 3. To‘g‘ri javob keltirilmagan; 4. Birinchi javob to‘g‘ri. 11. Auditorlik tashkilotining javobgarligi qaysi bandda to‘lik keltirilgan? 1. Respublika Fuqarolik Kodeksi 336-moddasida belgilangan; 2. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning 8-moddasida belgilangan; 3. To‘g‘ri javob berilmagan. 4. Birinchi va ikkinchi. 50 4-Mavzu: Auditorlik tekshiruvining turlari va shakllari Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar: auditorlik xizmati, auditorlik tekshiruvlari, axborot bo‘shlig‘i, Majburiy audit, ixtiyoriy auditorlik tekshiruvi, soliq idoralari tomonidan o‘tkaziladigan audit, huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan o‘tkaziladigan audit, umumiy audit, bank auditi, sug‘urta tashkilotlar auditi, birja auditi, byudjetdan tashqari fondlar auditi, investidiyalar auditi, tasdiqlovchi audit, tizimiy yo‘naltirilgan audit, tavakkalchilikka asoslangan audit, ichki audit, tashqi audit. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Auditorlik xizmati va uni turkumlash Mulk egalari korxona moliya-xo‘jalik faoliyatini haqiqiy va xolisona baholashdan manfaatdor bo‘ladilar. Jahon amaliyotida ushbu masalani hal qilishda asosan auditorlik xizmatidan foydalaniladi. Auditorlik xizmati – xo‘jalik subyektlarining moliyaviy hisobotlarini to‘g‘riligini tasdiqlovchi va buxgalteriya hisobini yuritish “Bugalteriya hisobi” to‘g‘risidagi qonun, andazalar va boshqa me’yoriy hujjatlarning talablariga javob berishini aniqlovchi mustaqil va xolisona ekspertizadir. Shunga ko‘ra auditorlik xizmatini asosiy vazifasi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatlari natijalariga huquqiy jihatdan tasdiqlangan iqtisodiy ma’lumotlar asosida baho berish bo‘lib hisoblanadi. Demak, muayan andozalar, me’yorlar, 51 mezonlar, qoidalar va tamoyillar talabi asosida ma’lumotlar yig‘ib korxona faoliyatini baholash auditorlik xizmatining asosiy mazmunini tashkil etadi. Auditorlik xizmati audit o‘tkazilishidan manfaatdor bo‘lganlar uchun korxona faoliyatidagi «axborot bo‘shlig‘ini» (hisobotlarda ayrim ma’lumotlarni yetishmasligi yoki hisobotdagi ma’lumotlarni ishonchliligi va haqiqiyligi bilan baholash jarayonida qabul qilinayotgan qarorlarni mos kelmasligini aniqlash va ularni bartaraf etish) to‘ldirishga yordam beradi. Auditorlik xizmatlari haqida batavsil ma’lumotlarga ega bo‘lish va ulardan to‘g‘ri foydalanish uchun ularni alohida belgilari bo‘yicha turkumlarga ajratib o‘rganish muhimdir. Auditorlik xizmati o‘tkazish shakli bo‘yicha, yo‘naltirilganligi nuqtai nazaridan, umumiy o‘lchamlari nuqtai nazaridan, rivojlanishi nuqtai nazaridan va o‘tkazish xarakteri kabi belgilari bo‘yicha turkumlanadi. O‘tkazish shakli bo‘yicha auditorlik xizmatlari: 1. Majburiy audit (qonunda belgilangan bo‘ladi va auditdan o‘tadigan korxonalarning ro‘yxati davlat tomonidan belgilanadi); 2.Ixtiyoriy tarzidagi auditorlik tekshiruvi (korxona tashabbusiga ko‘ra ixtiyoriy tarzda o‘tkaziladi va yo‘naltirilganligi nuqtai nazaridan umumiy audit, bank auditi, sug‘urta tashkilotlar auditi, birja auditi, byudjetdan tashqari fondlar auditi va investitsiyalar auditi kabi turlarga bo‘linadi); 3. Soliq idoralari tomonidan o‘tkaziladigan audit (davlat soliq kodeksida nazarda tutilgan muddatlarda tekshiruvllarni kordinatsiya qilish markazi ruxsati bilan o‘tkaziladigan audit); 4. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan o‘tkaziladigan audit. Yo‘naltirilganligi nuqtai nazaridan: umumiy audit; bank auditi; sug‘urta tashkilotlar auditi; birja auditi; byudjetdan tashqari fondlar auditi; investidiyalar auditi. Umumiy o‘lchamlari nuqtai nazaridan auditorlik xizmatlari: operatsion audit (bunday auditda barcha xo‘jalik operatsiyalari va jarayonlarini korxona ish 52 samaradorligiga va unumdorligiga bo‘lgan ta’siri o‘rganiladi), moliyaviy hisobotlarni auditi (bunday audit moliyaviy hisobotlardagi ma’lumotlarni to‘liqligi va ishonchliligini hamda ma’lum talablarga javob berishini aniqlash uchun o‘tkaziladi), kelishilgan audit (buning asosiy maqsadi xo‘jalik subyektlarining moliyaviy hisobotlarini tuzishda va buxgalteriya hisobini yuritishda ma’lum me’yorlarga va qoidalarga amal qilinganligini tekshirishdir) va ishlab chiqarish faoliyatining auditi (mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish, tannarxni pasaytirish, korxonaning mehnat unumdorligini va samaradorligini oshirish bo‘yicha maslahatlar berish maqsadida o‘tkaziladi) kabi turlarga bo‘linadi. Rivojlanishi nuqtai nazaridan auditorlik xizmatlari: tasdiqlovchi audit, tizimiy yo‘naltirilgan audit, tavakkalchilikka asoslangan audit kabi turlarga bo‘linadi. undan tashqari auditorlik xizmati faoliyat xarakteriga qarab ichki va tashqi auditga bo‘linadi. §2. Ichki va tashqi auditni tavsifi Auditorlik xizmatlari o‘tkazish xarakteriga qarab ichki va tashqi auditga bo‘linadi. Ichki audit korxona rahbari buyrug‘iga binoan korxona xodimi tomonidan, tashqi audit esa chetdan taklif qilingan mutaxassis tomonidan o‘tkaziladi. Ichki auditda auditorlar buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini ishonchliligini tekshirish, tahlil qilish va baholash asosida korxona xodimlariga takliflar va maslahatlar tayyorlab berishadi. Ular korxona rahbariga hisobot beradi. Direktorlar kengashi va boshqa boshqaruv bo‘linmalari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘ladi. Ichki audit bilan bir qatorda tashqi audit ham keng tarqalgan. Tashqi audit alohida firmalar tomonidan o‘tkaziladi. Uning asosiy vazifasi tashkilotning moliyaviy hisobotini tekshirish va baholashdir. Tashqi va ichki auditning funksiyalarini o‘rgangan holda ularning farqini va har birini nazoratga qo‘shadigan hissasini aniqlash mumkin (1-jadval). 53 §3. Majburiy auditorlik tekshiruvi Auditorlik tekshiruvi qay tarzda o‘tkazilishiga ko‘ra majburiy va tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvlarga bo‘linadi. SHuningdek, auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra ham o‘tkazilishi mumkin. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq quyidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliya-xo‘jalik faoliyatlarini har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishlari kerak: 1. Aksiyadorlik jamiyatlari; 1-jadval Ichki va tashqi auditning tavsifi Omilla T/R 1. r Bajaradigan vazifalari Ichki audit Korxonani boshqarish Tashqi audit Korxona va auditorlik ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda firmasi o‘rtasidagi boshqaruvchi tomonidan shartnomada aniqlanadi. belgilanadi. Korxona axborot tizimini Korxona hisob va hisobot Maqsadi tekshirish. Korxona boshqaruvi tomonidan tizimini tekshirish Audit qonunchiligi bo‘yicha 4. Usullari aniqlanadi. Mustaqil tanlanadi aniqlandi. Auditorlik andozalari 5. Faoliyat turi Bajaruvchilik faoliyati tekshirish doirasida Tadbirkorlik faoliyati. Auditorlik tekshiruvi Ishni tashkil me’yor va qoidalari asosida 2. 3. 6. 7 Obyekti etishi O‘zaro Aniq vazifalarni bajarish auditor tomonidan mustaqil Korxona boshqaruviga munosabatlar bo‘ysunish. 8. i Subyektlari aniqlanadi. Teng huquqli hamkorlik va Korxona shtatidagi boshqaruvga mustaqillik asosida. Tadbirkorlik faoliyati bilan bo‘ysinuvchi xodimlar. shug‘ullanishga litsenziyasi bor mustaqil ekspertlar. 54 9 Kvalifikadiya Korxona boshqaruvi tomonidan Davlat tomonidan si belgilanadi 10. Xaq to‘lashi Shtat jadvali bo‘yicha ish haqi belgilanadi Ko‘rsatilgan xizmatlar belgilanadi uchun haq shartnomada ko‘rsatiladi Mijoz va qonunchilik 11. Javobgarlik oldida, me’yoriy aktlar Boshqaruv oldida bilan aniqlangan uchinchi shaxslar oldida Auditorlik xulosasini 12. Hisobot yakuniy qismi nashr Boshqaruv oldida qlinadi, analitik qismi esa mijozga beriladi. 2. Banklar va boshqa kredit, sug‘urta tashkilotlari; 3. Investidiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag‘larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning boshqaruv kompaniyalari; 4. Manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo‘lgan xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; 5. Mablag‘larning manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning majburiy to‘lovlari hisobidan tashkil qilinadigan byudjetdan tashqari fondlar; 6. Ustav fondida davlat ulush bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar. Majburiy auditorlik tekshiruvi to‘liq o‘tkaziladi. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 10-moddasiga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar oldingi yil uchun yillik moliyaviy hisobotlarini joriy yilning 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidan o‘tkazadilar. Auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so‘ng xo‘jalik yurituvchi subyekt auditorlik xulosasining belgilangan tartibda tasdiqlangan bir nusxaini 15 kun ichida tegishli soliq organlariga taqdim etilishi lozim. Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo‘yin tovlagan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga soliq organi tomonidan jarimaga tortiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt 55 rahbari esa majburiy auditorlik tekshiruvidan bo‘yin tovlaganligi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. Undirilgan jarima solish to‘g‘risidagi qaror topshirilgan kundan boshlab 10 kun ichida to‘lanib, to‘liq miqdorda respublika byudjetiga o‘tkaziladi. Agar jarima o‘z vaqtida to‘lanmasa, soliq qonunchiligiga muvofiq peniya hisoblangan holda so‘zsiz undirib olinadi. Jarima undirilishi xo‘jalik yurituvchi subyektni majburiy auditorlik tekshiruvdan o‘tishdan ozod qilmaydi. Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo‘yin tovlaganligi uchun undiriladigan jarima stavkalari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning hisobot yili oxirida mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan olingan yalpi tushumining miqdoriga qarab tabaqalashtirilgan. 2-jadval Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo‘yin tovlaganlik uchun tabaqalashtirilgan jarima stavkalari: Bir yilda mahsulot (ish, xizmat)lar Jarima miqdori sotishdan olingan yalpi tushum miqdori (QQS bilan birga). Eng kam oylik ish haqi miqdorining Eng kam oylik ish haqi miqdorining 500 100 baravari baravarigacha Eng kam oylik ish haqi miqdorining 500 baravaridan 15 ming baravarigacha 300 baravari Eng kam oylik ish haqi miqdorining 15 ming baravaridan ortiq 500 baravari Jarima summasini hisoblash uchun jarima solish to‘g‘risida qaror chiqarilgan sanadagi eng kam oylik ish haqi miqdori asos qilib olinadi. 56 §4. Tashabbus tarzidagi (ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 11-moddasiga muvofiq: «Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining qaroriga binoan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o‘tkazilishi mumkin. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining obyekti, muddatlari va boshqa shartlari buyurtmachilari bilan auditorlik tashkilotlari o‘rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomada belgilab qo‘yiladi». Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi odatda xo‘jalik yurituvchi subyektning tashabusiga ko‘ra o‘tkaziladi. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi o‘tkazishda xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z oldiga asosan quyidagilarni maqsad qilib qo‘yishi mumkin: 1. Buxgalteriya hisobini tashkil etishning amaldagi qonunchilikka muvofiqligini aniqlash, 2. Buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobot tuzish ishlarining me’yoriy ta’minlanganligini aniqlash; 3. Hisobni kompyuterlashtirishda qo‘llaniladigan vosita va uslublarni baholash; 4. Soliq qonunchiligiga rioya qilinishi va soliqqa tortishga doir hisob-kitoblarni to‘g‘riligini tekshirish va h. k. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi har xil sabablarga ko‘ra o‘tkazilishi mumkin. Birinchidan, mulk egalari, investorlar va aksiyadorlarning korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining ahvoli to‘g‘risidagi xolis axborotlarni talab qilishlari. SHuningdek, buxgalter xodimlarining beqarorligi ya’ni o‘zgarib (almashlani2. turishi, ular malakasining pastligi va boshqalar. Ikkinchidan, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi va islohotlarning chuqurlashtirilishi munosabati bilan me’yoriy hujjatlarning tez-tez o‘zgarib turishi va yangilarining qabul qilinishi va h.k. Bunday muammolar bilan to‘qnashayotgan korxonalarda malakali auditorlik xizmatlariga ehtiyoj kuchayib, ularning rahbarlari mustaqil auditorlik tashkilotlariga yordam so‘rab murojaat qilmoqdalar. Majburiy auditorlik tekshiruvi to‘liq (kompleks) o‘tkaziladi. Tashabbus tarzidagi ya’ni ixtiyoriy audit 57 esa to‘liq yoki qisman o‘tkazilishi mumkin. Masalan: hisob ma’lumotlarini dastlabki hujjatlardan boshlab to‘la va yoppasiga tekshirish; dastlabki hisob ma’lumotlarini yoki faqat hisob registrlari va hisobotlardagi ma’lumotlarni tanlab tekshirish. §5. Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar tashabbusiga ko‘ra audit o‘tkazish xususiyatlari «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 15-moddasiga muvofiq auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra auditorlik tashkiloti bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish yuzasidan tuzilgan shartnomaga asosan o‘tkaziladi. Auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha ishlarga haq to‘lash auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi protsessual qonunchiligiga muvofiq huquqni muhofaza qilish organlari (tergov organlari, sud va arbitraj sudi) qo‘zg‘atilgan jinoiy ishlar va qayta ko‘rilayotgan fuqorolik ishlari bo‘yichv xo‘jalik yurituvchi subyektlarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishga topshiriq berishlari mumkin. Bunda auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha ishlarga haqni shartnomaga binoan xo‘jalik yurituvchi subyekt to‘laydi. Huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan beriladigan bunday topshiriqlar mazmuni jinoiy ish qo‘zg‘atish (qayta ko‘rish), fuqarolik ishini qabul qilish (qayta ko‘rish), arbitraj sudining idoraviy tasarrufidagi ishlar uchun asos bo‘lgan holatlarga mos kelishi lozim. Bunday topshiriqlarga muvofiq o‘tkaziladigan auditorlik tekshiruvlar muddati auditorlik tashkiloti bilan kelishilgan holda aniqlanib, odatda 1 oydan oshmasligi lozim. Auditorlik tekshiruvi o‘tkazishga topshiriq bergan huquqni muhofaza qilish yoki nazorat qiluvchi organlar tekshiruv o‘tkazish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishlari, zarur hollarda auditorlar va ular oila a’zolarining shaxsiy xavfsizliklarini ham ta’minlashi lozim. Qayta tekshiruvga xo‘jalik yurituvchi 58 subyekt faoliyati oldin tekshiruvdan o‘tkazgan auditorlik tashkilotiga qayta tekshirishga ruxsat etilmaydi. Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvlar jarayonida olingan ma’lumotlar faqat mazkur organlar ruxsati bilan va ular ruxsat bergan hajmda oshkor qilinishi mumkin. Huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra o‘tkazilgan tekshiruvlar natijalari bo‘yicha tuzilgan auditorlik xulosasi O‘zbekiston Respublikasi jinoyat-protsessual kodeksiga muvofiq taynlangan sud-buxgalteriya ekspertizasi xulosasiga tenglashtiriladi. Huquqni muhofaza qilish organlari zaruriyat tug‘ilganda sud-buxgalteriya ekspertizasi o‘tkazishlari mumkin. Sud-buxgalteriya ekspertizasi o‘ziga xos xususiyatlari bilan auditorlik tekshiruvlaridan tubdan farq qiladi. Ko‘p hollarda ekspertiza ekspert muassasalarining maxsus xonalarida o‘tkaziladi. Ekspertiza o‘tkazish joyi ekspert tomonidan, ekspertizani tayinlagan organ bilan kelishilgan holda aniqlanadi. Ekspert tomonidan xulosa tuzish uchun zarur bo‘lgan dastlabki va yig‘ma buxgalteriya hujjatlari, hisob registrlari va hisobot shakllari ekspertiza obyektlari bo‘lib hisoblanadi. Ekspertiza o‘tkazishda inventarizatsiya dalolatnomalaridan, ayblanuvchilar, jabrlanuvchilar va guvohlarning ko‘rsatmalaridan va ishga ta’luqli bo‘lgan boshqa hujjatlarda keltirilgan ma’lumotlardan Sud-buxgalteriya ekspertizasini amalga oshirishda quyidagilar aniqlanadi: 1. Tovar-moddiy zahiralar, pul mablag‘larining kamomadi yoki oshiqcha chiqishi va moddiy zarar summalari bilan bog‘liq ma’lumotlarning haqqoniyligi; 2. Tovar-moddiy zahiralarni qabul mablag‘larining harakatiga doir to‘g‘riligi; 59 qilish, saqlash, muomalalarni sotish va pul rasmiylashtirishning 3. Moliya-xo‘jalik faoliyatiga doir muomalalarni hujjatlarda aks ettirishning buxgalteriya hisobi xalqaro va milliy standartlari hamda boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi; 4. Tergov olib borilayotgan ishga aloqador shaxslar ko‘rsatmalarining buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga muvofiqligi; 5. Materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar va pul mablag‘larini kirimi, chiqimi hamda hisobdan o‘chirilishining hujjatlar bilin asoslanganligi; 6. Hisobga olinmay qolgan mahsulotlar hajmi va qiymatini texnologlar, tovarshunoslar va boshqa mutaxassislar xulosalarini hisobga olgan holda aniqlanganlikni; 7. Fuqarolik sudlov ishlari tartibida hal etiladigan da’volarga doir summalar miqdorining hujjatlar bilan asoslanganligi; 8. Moddiy zarar yetkazilishiga olib kelgan yoki uning o‘z vaqtida aniqlanishiga to‘sqinlik qilgan, buxgalteriya hisobi va nazorat tizimining kamchiliklari. §6. Auditorlik tashkilotlarining proffessional xizmati Auditorlik tashkilotlari huquqiy shaxs bo‘lib, tasdiqlangan ustavga binoan, xo‘jalik hisobi va o‘zini-o‘z mablag‘ bilan ta’minlash asosida faoliyat O‘z ko‘rsatishadi. mulklardan ixtiyorlaridagi foydalanishni, mablag‘ buxgalteriya va hisobini yuritishni, xodimlarni ishga qabul qilishni va boshqa masalalarni mustaqil hal etishadi. Auditorlik firmasi amaldagi qonunchilikka asosan turli birlashmalarga va assotsiatsiyalarga a’zo bo‘lishi mumkin. Ishlar uning direktori tomonidan boshqariladi. Direktor xodimlarni ishga qabul qiladi, ishdan bo‘shatadi, ish rejalarini tasdiqlaydi, firma maqsadiga erishish yo‘lida har qanday huquqiy harakatlarni bajaradi va tashkilot manfaatlarini davlat, huquqni muhofaza qilish va boshqa moliyaviy nazorat institutlari oldida himoya qiladi. 60 Auditorlik firmalarini faoliyat maqsadlari maxsus yoki ko‘p tarmoqli bo‘lishi mumkin. Auditorlik tashkilotlari qo‘ydagi professional xizmatlarni ko‘rsatishadi4: 1. Buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, qayta tiklash va yuritish; 2. Moliyaviy hisobotni tuzish; 3. Milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o‘tkazish; 4. Xo‘jalik yurituvchi subektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish; 5. Buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menedjment va moliyaxo‘jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmatlarini ko‘rsatish; 6. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bO‘yicha hisob-kitoblar va deklaratsiyalarni tuzish; 7. Xo‘jalik yurituvchi subekt taftish komissiyasining (taftishchisining) vazifalarini amalga oshirish hamda auditorlik faoliyatining milliy standartlarida nazarda tutilgan boshqa professional xizmatlar. Ko‘p tarmoqli faoliyat bilan shug‘ullanadigan auditorlik firmalari bir vaqtning o‘zida bir necha xil faoliyat turlari bilan shug‘ullanishadi. Jumladan: maslahat berish, tekshirishlar o‘tkazish, hisob yuritish, mulkni baholash, tahlil qilish, istiqbolni belgilash va tavsiyalar tayyorlash. Auditorlik firmalariga faoliyat maqsadlaridan qat’iy nazar quyidagi faoliyatlar bilan ham shug‘ullanishga ruxsat berilgan. 1. Korxona moliyaviy - xo‘jalik faoliyati va mulkiy holatini ekspertizadan o‘tkazish; 2. Xo‘jalik subyektlarning ishlarini yaxshilash ularning xo‘jalik faoliyatlarini samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar tayyorlash, to‘lov qobiliyati to‘g‘risida xulosa tuzish, balans va hisobotlarni ishonchli ekanligini hamda xo‘jalik operatsiyalarini va ularning buxgalteriya yozuvlarini qonuniyligini tasdiqlash; 4 «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 15-moddasiga muvofiq 61 3. Korxona faoliyati natijalariga baho berish va ularning istiqbolini belgilash; 4. Ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, hisobga olish va tahlil uslublarini ishlab chiqish, me’yoriy hujjatlarni yig‘ish va tayyorlab berish yo‘li bilan korxona faoliyatini axborotlar bilan ta’minlash; 5. Hisob, nazorat va xo‘jalik faoliyati tahlilini tashkillashtirish bo‘yicha maslahat-axborot xizmati ko‘rsatish; 6. Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va nazoratning avtomatlashtirilgan tizimlarini ishlab chiqish va tadbiq etish; 7. Boshqarish, hisob, rejalashtirish va boshqa toifalar bo‘yicha xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlashni (qisqa muddatli kurslar, konferensiyalar va boshqa tadbirlar yordamid1. tashkil qilish; 8. Ilg‘or va xorijiy tajribalarni ommalashtirish, nashriyotchilik faoliyatini bajarish (me’yoriy hujjatlarni, uslubiy tavsiyalarni, nashr etish). Auditorlik tashkiloti yuqori sifatli xizmat ko‘rsatishga erishishi uchun uning xodimlari halollik va haqqoniylik, kasbiy tajriba va dahldorlik, kasbiy ahloq me’yorlari va andozalar talabini bajarish, korxonalar axborotlarini maxfiy tutish va hokazolar kabi talablarga javob berishlari lozim. Nazorat uchun savollar 1. Auditorlik xizmatini tushuntirib bering. 2. Auditorlik xizmati qanday belgilari bo‘yicha turkumlanadi, ularni gapirib bering. 3. Majburiy auditorlik tekshiruvi qanday tekshiruv? 4. Tashabus tarzidagi auditorlik tekshiruvi qanday tekshiruv? 5. Ichki audit tashqi auditni tushuntirib bering. 6. Nazorat qiluvchi organ tomonidan o‘tkaziladigan auditni xususiyatlarini gapirib bering. 7. Auditorlik tashkiloti bajaradigan xizmatlarni gapirib bering. 62 Nazorat uchun test savollar 1. Auditorlik xizmati – 1. moliyaviy hisobotlarini to‘g‘riligini tasdiqlovchi va buxgalteriya hisobini yuritish me’yoriy hujjatlarning talablariga javob berishini aniqlovchi mustaqil va xolisona ekspertizadir. 2. moliyaviy hisobotlarini to‘g‘riligini tasdiqlovchi mustaqil va xolisona ekspertizadir. 3. buxgalteriya hisobini yuritish “Bugalteriya hisobi” to‘g‘risidagi qonun, andazalar va boshqa me’yoriy hujjatlarning talablariga javob berishini aniqlovchi mustaqil va xolisona ekspertizadir. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 2. Auditorlik xizmati qo‘ydagi belgilari bo‘yicha turkumlanadi – 1. o‘tkazish shakli bo‘yicha, yo‘naltirilganligi, umumiy o‘lchamlari, rivojlanishi, va o‘tkazish xarakteri bo‘yicha turkumlanadi. 2. turkumlash faqat ichki nazorat uchun xos. 3. turkumlash auditni bo‘linishga olib keladi unda mazmun va mohiyat qolmaydi. 4. uchinchi javob to‘g‘ri. 3. Majburiy auditorlik tekshiruvi – 1. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilangan bo‘lib, har besh yilda birmarta utkaziladi. 2. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilangan bo‘lib, yilda birmarta utkaziladi. 3. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilangan bo‘lib, har ikki yilda birmarta utkaziladi. 4. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilangan bo‘lib, utkazish muddati ixtiyoriy. 4. Tashabus tarzidagi auditorlik tekshiruvi – 1. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 11-moddasiga muvofiq qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o‘tkazililadi. 63 2. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 16-moddasiga muvofiq qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o‘tkazililadi. 3. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 16-moddasiga muvofiq har yili o‘tkazililadi. 4. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 11-moddasiga muvofiq har yili o‘tkazililadi. 5. Ichki audit – 1. Bunday auditorlik tekshiruvi moliya vazirligining 1995 yil 18 avgustdagi “Auditorlik faoliyatini joriy qilish va takomillashtirish” to‘g‘risidagi 381m/v qaroriga binoan bekor qilinib tashqi audit joriy qilingan. 2. Korxona rahbari buyrug‘iga binoan korxona xodimi tomonidan o‘tkaziladi. 3. Tashqi audit natijalarini to‘g‘riligini nazorat qilish maqsadida prokratura va soliq idoralari tomrnidan o‘tkaziladigan audit bo‘lib uning maqomi O‘zbekiston respublikasi Vazirlar mahkamasining 19 may №1348 buyrug‘i bilan mustahkamlangan. 5. Hamma javoblar to‘g‘ri. 6. Tashqi audit – 1. chetdan taklif qilingan mutaxassis tomonidan o‘tkazilib buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini ishonchliligini tekshirish, tahlil qilish va baholash asosida korxona xodimlariga takliflar va maslahatlar tayyorlab beriladi. 2. chetdan taklif qilingan mutaxassis tomonidan o‘tkazilib moliyaviy hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash, buxgalteriya hisobi ni to‘g‘ri yuritilganligini aniqlash asosida korxonani rivojlantirish istiqbollari haqida takliflar va maslahatlar tayyorlab beriladi. 3. Birinchi va ikkinchi javob to‘g‘ri javob. 4To‘g‘ri javob keltirilmagan. 7. Nazorat qiluvchi organ tomonidan o‘tkaziladigan auditni to‘liq ta’rifi qo‘ydagi bandda keltirilgan. 64 1. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 15-moddasiga muvofiq shartnomaga asosan o‘tkaziladi. 2. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 15-moddasiga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashabusi bilan o‘tkaziladi. 3. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 15-moddasiga muvofiq nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra auditorlik tashkiloti bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish yuzasidan tuzilgan shartnomaga asosan o‘tkaziladi. 4. Hamma joblar qo‘shilib to‘g‘ri javobni tashkil qiladi. 8. Auditorlik tashkiloti bajaradigan xizmatlar – 1. Buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, qayta tiklash va yuritish; moliyaviy hisobotni tuzish; milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o‘tkazish; 2. Xo‘jalik yurituvchi subektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish; buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menedjment va moliya-xo‘jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmatlarini ko‘rsatish; 3. Asosiy va asosiy bo‘lmagan xizmatlar. 4. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 15-moddasiga muvofiq. 5-Mavzu: Auditorlik kasbiga malakaviy va ahloqiy talablar Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar: ahloqiy belgilar, auditorning ob’ektivligi, axborotlarni maxfiyligi, axborotni oshkor qilish, malaka tayyorgarligi auditorlarni halolligi, auditorlarni mustaqilligi, kasb etikasi, auditorlik faoliyatini litsenziyalash, auditorlik tashkiloti, tekshirish, mustaqillik, vakolatlarni berish, nazorat qilish, xizmatchilarga topshiriqlar berish, professionallik darajasini oshirish, nazorat qoidalari va amallari. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik 65 xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Har bir o‘qituvchi (ma’ruzachi) o‘zining tajribasi va mahoratidan kelib chiqib ma’ruza o‘qishning. §1. Auditorlik kasbiga malakaviy talablar va auditning ahloq kodeksi Jamoatchilikni, ishbilarmon doiralar vakillarini, moliyaviy hisobot tuzuvchilarni hamda boshqa soha xodimlarining ishonchlarini oqlash uchun auditorlar bir qancha vazifalarni bajaradilar. Buyurtmalarni bajarishda auditorlar o‘z ishlariga mas’uliyatli qarashlari va halollik yuzasidan yondoshishlari lozim. Auditorlik kasbini tanlagan shaxs o‘z kasb mahoratini oshirish ustida tinmay ishlashi kerak. Auditorlarning xulqini belgilovchi quyidagi xalqaro ahloqiy belgilar mavjud: 1. Auditorning ob’ektivligi – auditorda tekshirayotgan korxona bo‘yicha hech qanday moliyaviy yoki mulkiy qiziqishi bo‘lmasligi lozim. Auditor tuzgan xulosasini ob’ektivligiga mijoz tomonidan ikkilanishga yo‘l qo‘ymasligi kerak; 2. Auditorning axborotlarni maxfiyligini (konfidendialligini) ta’minlashi. Auditor tekshiruv jarayonida to‘plagan axborotlarini mijozni yozma roziligisiz yoki sudni qarorisiz uchinchi shaxslarga foydalanish uchun berishi mumkin emas. Axborotni oshkor qilish yoki tarqatish mijoz uchun hech qanday moddiy yoki boshqa zarar yetkazmasa ham auditor maxfiylik tamoyiliga rioya qilishi kerak; 3. Auditorlarning malaka tayyorgarligi me’yoriy hujjatlar talabiga javob berishi kerak. Tekshiruvga boshqa auditorlarni yoki yordamchi xodimlarni jalb qilinganda auditor ularni malaka tayyorgarligiga ishonch hosil qilishi kerak. Auditor malakasini yetarli deb hisoblamagan sohalarda mijozga 66 xizmat ko‘rsatmasligi, mijoz bilan ishlaganda o‘zini bilimini va tajribasini to‘liq ishlatishi hamda buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish sohasidagi oxirgi o‘zgarishlar va yangiliklarni bilishi kerak; 4. Auditorlarni halolligi, mustaqilligi - jamoatchi buxgalter va auditorlarning sifatini aniqlaydigan belgilardan biridir. Auditorning «halol» yoki «etarli halol emas»ligi oqibatida ayrim xatolik va kamchiliklar chiqib qolishi ehtimoldan holi emas. Halollik auditor kasbining doimiy kuzatuv doirasida bo‘ladi. Auditorni halolligiga va mustaqilligiga atrofdan doimo ta’sir bo‘lib turadi. Lekin mutaxassis bularning barchasiga bardosh berishi, chidashi, har qanday vaziyatda ham o‘zini tuta bilishi va to‘g‘ri yo‘l tutishi kerakligini unutmasligi lozim. Auditor o‘z kasbini ulug‘lashi, hurmat qilishi, har qanday holatda ham oqilona va haqiqiy ish tutishi lozim. Aks holda uning ishidagi mustaqilligi va erkinligiga putur yetadi. Shunday xalqaro ahloqiy qoidalar negizida mamlakatimizda «O‘zbekiston auditorlarining kasb etikasi kodeksi» ishlab chiqilgan. Yuqorida bayon etilganlardan shuni aytib o‘tish lozimki, vrach etikasi, Gippokrat qasamyodi bizga qadimdan tanish tushunchalar. Auditor bajaradigan ishlarni esa vrach vazifalari bilan qiyoslash mumkin. Farqi shundaki, vrach bajaradigan xayrli ish inson organizmi bilan bog‘liq bo‘lsa, auditor faoliyati korxona faoliyatiga bog‘liq Unga aniq tashhis qo‘yib, moliyaviy sog‘lomlashtirish ustida ishlashni belgilab beradi. Ayrim hollarda auditordan «vaziyatni tushunish» talab qilinadi. Bunday hollarda qanday yo‘l tutish kerakligi «O‘zbekiston auditorlarining kasb etikasi kodeksi»da bayon etilgan. Kodeks 18 ta moddadan iborat bo‘lib, auditorlar oldiga qo‘yiladigan ahloqiy talablar mazmuni haqida ushbu moddalar orqali tasavvurga ega bo‘lish mumkin: 1-modda. Vijdonlilik va obg‘ektivlik; 2-modda. Ahloqiy nizolarni hal etish; 3-modda. Professional kompetentlilik; 4-modda. Maxfiylik; 5-modda. Soliq amaliyoti; 67 6-modda. Xalqaro faoliyat; 7-modda. Omma uchun axborotni taqdim etish; 8-modda. Mustaqillik; 9-modda. Kasbiy layoqatlilik va auditor bo‘lmagan shaxslardan foydalanishga bog‘liq majburiyatlar; 10-modda. SHartnoma bo‘yicha va komission to‘lovlar; 11-modda. Auditor amaliyotiga muvofiq kelmaydigan faoliyat; 12-modda. Boshqa auditorlar bilan munosabatlar. Yangi xodimlarni qabul qilish; 13-modda. Reklama va xizmatlarni taklif qilish; 14-modda. Manfaatlar nizosi; 15-modda. Hamkasblarni qo‘llab-quvvatlash; 16-modda. Professional kompetentlilik; 17-modda. Axborotlarni taqdim etish; 18-modda. Intizomiy choralar. Kasb etikasida malakali auditorlarning kasbga oid ahloqiy me’yorlari mujassamlashgan, auditorlik hamjamiyati muhitida qaror topgan ahloq-odob qadriyatlari aniqlangan. Umuminsoniy va kasb etikasi me’yorlariga auditorlik tashkilotining rahbari, har bir auditori va boshqa xodimlari qat’iy rioya qilishlari zarur. Auditor uchun eng yuqori ahloqiy me’yor har qanday vaziyatda ham qonunni ustuvorligini ta’minlash, aniq dilillarga asoslangan auditorlik xulosasi tuzish, yo‘l qo‘yilgan xato-kamchiliklarni tahlil qilib, ularni tuzatish yo‘llarini aniqlash, korxona moliyaviy ahvolini yaxshilaydigan tavsiyalar berishdan iborat. Auditorlik tashkiloti murakkab masalalarni hal qilishda malakali ekspertmutaxassislarni jalb qilishi mumkin. Shu joyda, Luqmoni Hakimning o‘g‘li Saronga aytgan: «Bilmagan narsangda ustozlik qilma» degan nasihatini eslashimiz o‘rinlidir, chunki, ekspert o‘zining sohasini “tabibi” uning hizmatidan foydalanish masalani to‘g‘ri hal qilishni yagona usuli bo‘lib xizmat qiladi. SHu bilan birga auditorlar buxgalterlik hisobi, soliqqa tortish, moliyaviy faoliyat va fuqarolik 68 huquqi, auditni tashkil etish va rejalashtirish, qonunchilik, buxgalterlik hisobi va auditorlik faoliyatining milliy va xalqaro standartlari, hamda normalari sohasidagi o‘z professional bilimlarini doimo yangilab borishlari lozim. Audit o‘tkazish yoki professional xizmat ko‘rsatishda auditor halol bo‘lishi, barcha vujudga kelgan vaziyatlar va real faktlarni shaxsiy adovatlarga yo‘l qo‘ymasdan, xolisona o‘rganishi, auditorlik faoliyatining xalqaro va milliy standartlari talablariga rioya qilishi lozim. Agar u halollikni rad etib, tez boylik orttirish maqsadida «imzosini sotish» yo‘liga o‘tib olsa, o‘zining kasb mahoratini yo‘qotadi. Natijada, auditorlik xizmati bozorida o‘ziga o‘rin topa olmaydi va auditorlik hamjamiyatida beobro‘ bo‘lib qoladi. Auditor soliq qonunchiligining barcha jihatlariga qat’iy rioya qilishi lozim. Soliqqa tortish bo‘yicha professional xizmat ko‘rsatish chog‘ida auditor mijozkorxona manfaatlarini himoya qiladi. Lekin u mijoz-korxona soliqni yashirish va soliq organini aldash maqsadida hujjatlarni qalbakilashtirishga yo‘l ko‘rsatmasligi kerak. Soliq hisob-kitoblari va to‘lanishi bo‘yicha tekshiruv jarayonida aniqlangan barcha xato-kamchiliklar to‘g‘risida mijoz-korxona ma’muriyatiga bildirishi zarur. Auditor tekshiruv jarayonida olingan mijoz-korxona faoliyati to‘g‘risidagi barcha axborotlarni, uning bilan aloqa to‘xtatilgan yoki davom etayotganligidan qat’iy nazar, cheklanmagan vaqt davomida maxfiy saqlashi lozim. Auditor ushbu axborotlarni o‘z foydasi uchun yoki har qanday uchinchi tomon foydasi uchun, hamda mijoz-korxona manfaatlariga zid ravishda ishlatishga haqli emas. Auditorlik tashkiloti, auditor yordamchilari hamda boshqa xodimlari maxfiy axborotlarning saqlanishi uchun javobgar hisoblanadi. Quyidagi hollarda mijoz-korxonalarning maxfiy axborotlarini chop etish va boshqa shaklda oshkor qilish professional etikani buzish hisobl anmaydi: 1. O‘zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standartlariga rioya qilishda; 2. Sudlashuv jarayonlarida auditorlarning professional manfaatlarini himoya qilishda; 69 3. Tashkilot, ishtirokchi yoki professional organ tomonidan o‘tkazilgan sharhlar sifatining muvofiqligini tekshirishda; 4. Tashkilot, ishtirokchi yoki tartibga soluvchi organ tomonidan o‘tkazilgan so‘rov yoki tergov jarayonida savollarga javob berishda. Auditorlik tashkiloti o‘z professional xizmatlarining shart-sharoitlari va haq to‘lash tartibini mijoz-korxona bilan oldindan kelishib, shartnomada aks ettirishi zarur. Auditorlik xizmatlari uchun to‘lanadigan haq ko‘rsatiladigan xizmatlarning hajmi va sifati bilan aniqlanib, ularning murakkabligi, auditorlarning malakasi, tajribasi, professional obro‘si va mas’uliyatlilik darajasiga bog‘liq. Auditorlik xizmatlarini reklama qilish halol, odob doirasidan chetga chiqmagan, mijozlarni aldash va adashtirish ehtimolidan uzoq bo‘lishi lozim. Auditorlar hamkasblari bilan yaxshi munosabatda bo‘lishlari, ular bilan auditorlik tajribalarini almashishlari, ular faoliyatini asossiz tanqid qilmasliklari lozim. Hamkasblarining kamchiliklarini ko‘rsatish faqat do‘stona va samimiy tarzda bo‘lishi kerak. Yuqorida ko‘rsatilgan ahloq me’yorlariga rioya qilish auditorlarning yuqori ahloqi va professional mas’uliyatlari jamoatchilik fikrida ushbu kasbga hurmat va ishonchni saqlashning obg‘ektiv zarurligi bilan kafolatlanadi. Xalqaro amaliyotda «Auditorlarning kasb ahloqi Kodeksi» vaqti-vaqti bilan yangilanib, ayrim qoidalari yangi tahrirda tasdiqlanmoqda, ularga yangi tushuntirishlar va izohlar berib borilmoqda. §2.Auditorlik faoliyatini litsenziyalash Auditorlik faoliyati5 maxsus ruxsatnoma (litsenziy1. asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston respublikasi xududida auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya Moliya Vazirligi tomonidan beriladi6. Moliya vazirligi o‘z vakolati doirasida qo‘ydagilarni amalga oshiradi: 5 6 Professional xizmatlar bundan mustasno. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 21-moddasi 70 1. Auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjatlarini, shu jumladan auditorlik faoliyatining milliy standartlarini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi; 2. Litsenziya shartnomasida nazarda tutilgan litsenziya talablari va shartlariga auditorlik tashkiloti tomonidan rioya etilishini nazorat qiladi hamda uch yilda ko‘pi bilan bir marta mazkur masalalar yuzasidan tekshiruv o‘tkazadi va mikrofirma va kichik korxonalar jumlasiga kiruvchi auditorlik tashkilotlari faoliyatida to‘rt yilda ko‘pi bilan bir marta nazorat o‘tkazadi; 3. Auditor malaka sertifikatini olish uchun daovogarlarga malaka talablarini belgilaydi; 4. Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi bilan kelishgan holda auditor malaka sertifikati olish uchun o‘quv dasturlarini va malaka imtihonlarini topshirish tartibini tasdiqlaydi; 5. Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi ishtirokida auditor malaka sertifikatini olish huquqiga doir malaka imtihonini o‘tkazadi; 6. Auditorlik tashkiloti rahbarini uch yilda bir marta attestatsiyadan o‘kazadi; 7. Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyani qayta rasmiylashtiradi, auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lmagan muddatga to‘xtatib turadi, auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lgan muddatga to‘xtatib turish yoki uning amal qilishini tugatish hamda litsenziyani bekor qilish to‘g‘risida sudga murojaat qiladi, shuningdek litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish, tugatish va litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi maolumotlarni ommaviy axborot vositalarida eolon qiladi; 8. Auditorning malaka sertifikatini beradi, qayta rasmiylashtiradi, bekor qiladi, uning amal qilishini uzaytiradi va tugatadi; 9. Malaka sertifikatiga ega bo‘lgan auditorlar reestrining hamda auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlik tashkilotlarni hisobini yuritadi. 71 Auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyalarni berish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Auditorlik faoliyatini litsenziyasiz amalga oshirgan tashkilotlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. Auditorlik tashkiloti litsenziya talablari va shartlarini buzganligi aniqlanganda va maxsus vakolatli davlat organining auditorlik tashkiloti zimmasiga aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish majburiyatini yuklovchi qarori auditorlik tashkiloti tomonidan bajarilmaganda litsenziyaning amal qilishi to‘xtatiladi Moliya vazirligining litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay yetkaziladi. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi sud qarori auditorlik tashkilotiga va maxsus vakolatli davlat organiga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Maxsus vakolatli davlat organi yoki sud litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga olib kelgan holatlarni bartaraf etishi uchun auditorlik tashkilotiga olti oydan ko‘p bo‘lmagan muddat belgilaydi. Moliya vazirligi litsenziyaning amal qilishini o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lmagan muddatga, sud esa o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lgan muddatga to‘xtatib turishga haqli. Auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga olib kelgan holatlarni bartaraf etgan taqdirda, Moliya vazirligining yoki sud organining litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risida qarori ko‘rsatilgan holatlar bartaraf etilganligi to‘g‘risidagi tasdiqnomani olgan kundan eotiboran litsenziyaning amal qilishini tiklash to‘g‘risida uch kun muddat ichida qaror qabul qiladi va litsenziyaning amal qilishini tiklanganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ommaviy axborot vositalarida eolon qiladi. Auditorlik tashkilotlari vakolatli davlat organining litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi qarori ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Sud litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishni asossiz deb topgan taqdirda, vakolatli organ auditorlik tashkiloti oldida unga yetkazilgan zarar miqdorida javobgar bo‘ladi 72 Litsenziyaning amal qilishi quyidagi hollarda tugatilishi mumkin: 1. Auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilganda; 2. Auditorlik tashkiloti tugatilganda; 3. Qayta tashkil etilishi natijasida auditorlik tashkilotining faoliyati tugatilganda, bundan uning O‘zgartirilishi, shuningdek yangidan vujudga kelgan auditorlik tashkilotini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish sanasida qayta tashkil etilayotgan auditorlik tashkilotlarida litsenziya mavjud bo‘lgan taqdirda qo‘shib yuborilishi mustasno; 4. Auditorlik tashkiloti litsenziya talablari va shartlarini muntazam ravishda yoki bir marotaba qo‘pol ravishda buzganda; 5. Auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga olib kelgan holatlarni maxsus vakolatli davlat organi yoki sud belgilagan muddatda bartaraf etmaganda; 6. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziya berish to‘g‘risidagi qarori qonunga xilof ekanligi aniqlanganda. Agar auditorlik tashkiloti unga litsenziya berish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingani haqida xabarnoma topshirilgan paytdan e’tiboran uch oy muddat ichida maxsus vakolatli davlat organiga litsenziya berganlik uchun davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etmasa yoki litsenziya shartnomasini imzolamagan bo‘lsa unga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziya bekor qilinadi. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi” O‘zbekiston respublikasi qonunining 10moddasining birinchi qismining beshinchi, oltinchi va ettinchi xatboshilarida nazarda tutilgan hollarda litsenziyaning amal qilishini tugatish sud qaroriga, boshqa hollarda esa maxsus vakolatli davlat organi qaroriga binoan amalga oshiriladi. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan eotiboran uch kundan kechiktirmay yetkaziladi. Litsenziyaning amal 73 qilishini tugatish to‘g‘risidagi sud qarori auditorlik tashkilotiga va maxsus vakolatli davlat organiga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qarorni olgan kundan eotiboran o‘n kun ichida litsenziya maxsus vakolatli davlat organiga qaytarilishi va yo‘q qilinishi kerak. Litsenziyaning amal qilishi qaror qabul qilingan sanadan eotiboran tugatiladi va bu haqidagi ma’lumot ommaviy axborot vositalarida eolon qilinadi. Litsenziya quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin: auditorlik tashkiloti litsenziyani bekor qilish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilganda; litsenziya soxta hujjatlardan foydalanilgan holda olinganligi fakti aniqlanganda; agar auditorlik tashkiloti litsenziya berish to‘g‘risida qaror qabul qilinganligi haqida xabarnoma yuborilgan (topshirilgan) paytdan eotiboran uch oy ichida maxsus vakolatli davlat organiga litsenziya berganlik uchun davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etmagan yoki litsenziya shartnomasini imzolamagan bo‘lsa. Ushbu modda birinchi qismining uchinchi xatboshisida nazarda tutilgan holda litsenziyani bekor qilish sud qaroriga, boshqa hollarda esa maxsus vakolatli davlat organining qaroriga binoan amalga oshiriladi. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan eotiboran uch kundan kechiktirmay yetkaziladi. Litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi sud qarori auditorlik tashkilotiga va maxsus vakolatli davlat organiga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Auditorlik tashkiloti litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarorni olgan kundan eotiboran o‘n kun ichida litsenziya maxsus vakolatli davlat organiga qaytarilishi va yo‘q qilinishi kerak. Litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi maolumot ommaviy axborot vositalarida eolon qilinishi kerak. 74 Litsenziyani bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qilingan taqdirda, litsenziya u berilgan sanadan eotiboran bekor qilingan deb hisoblanadi. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarori ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Sud litsenziyani bekor qilishni asossiz deb topgan taqdirda, maxsus vakolatli davlat organi auditorlik tashkiloti oldida unga yetkazilgan zarar miqdorida javobgar bo‘ladi Auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish uchun quyidagilar asos bo‘ladi: 1. Auditorning arizasi; 2. Auditorlik tekshiruvi davomida auditor olingan maolumotlarni auditorlik tekshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz uchinchi shaxslarga berishi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; 3. Auditorlik faoliyatini amalga oshirayotganda qonun hujjatlari talablarini muntazam yoki bir marta qo‘pol ravishda buzganlik; 4. Auditorlik tekshiruvi o‘tkazishda aniqlangan, xo‘jalik yurituvchi subektning buxgalteriya hisobi yuritish, shuningdek moliyaviy hisobotni tuzish bo‘yicha belgilab qo‘yilgan talablarni buzish faktlarining auditor tomonidan yashirganlik; 6. Auditorlik faoliyatida uch yil davomida ishtirok etmaslik; 6. Auditorning malaka sertifikati boshqa shaxsga topshirilgan bo‘lib, mazkur shaxs ushbu hujjatni auditorlik faoliyatida ishtirok etish uchun o‘z nomidan foydalanish maqsadida ishlatganlik faktining aniqlanganligi; 7. Sudning muayyan lavozimlarni egallash yoki moliya-xo‘jalik munosabatlari sohasida muayyan faoliyat bilan shuhullanish huquqidan mahrum qilish tariqasidagi jazoni nazarda tutuvchi hukmining qonuniy kuchga kirganligi; 8. Fuqaroni belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topish to‘g‘risidagi sud qarori. Auditorlik tashkiloti litsenziyasining amal qilishini tugatishga sabab bo‘lgan qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘ygan auditorlik tashkiloti rahbarining, shuningdek auditorning malaka sertifikati amal qilishi litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan sanadan eotiboran tugatiladi. Auditr yoki auditorlik 75 tashkiloti maxsus vakolatli davlat organining auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudga shikoyat qilishi mumkin. Mmalaka sertifikatining amal qilishi tugatilgan shaxs sertifikatni amal qilishini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan eotiboran uch yil mobaynida malaka sertifikati olish to‘g‘risidagi ariza bilan takroran murojaat qilishga haqli emas. Auditor malaka sertifikati quyidagi ikki holda bekor qilinadi: 1. Maxsus vakolatli davlat organining auditorga malaka sertifikatini berish to‘g‘risidagi qarori noqonuniy ekanligi aniqlanganida; 2. Sertifikat soxta hujjatlardan foydalangan holda olinganligi fakti aniqlanganida. Respublikamizda auditni rivojlantirish uchun huquqiy - me’yoriy asoslar7 yetarlicha ishlab chiqilgan. Auditorlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiatsiyasi, auditorlar palatasi hamda Biznes fanlar Assotsiatsiyasi shug‘ ullanadi. Auditorlik firmalariga litsenziya berish va auditorlarni qaydlash tartibi shu me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan. Audit to‘g‘risida huquqiy asoslarni yaratilishi auditorlarni attestadiyadan o‘tkazish va auditorlik firmalariga litsenziya berishda namoyon bo‘lyapti. Litsenziyalarni olish uchun auditordan buxgalteriya hisobini, soliq qonunchiligini va tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi qonunlarni to‘la bilish talab etiladi. §3. Auditorlik tashkiloti va auditorlarning mustaqilligi Respublikamizda ko‘plab auditorlik tashkilotlari (keyingi o‘rinlarda firmalari) barcha sohalarda faol ish olib bormoqda. Auditorlik faoliyati to’g’risidagi Qonun, Vazirlar Mahkamasi va Soliq Qo’mitasi tomonidan qabul qilingan qator farmon va farmoyishlar. 7 76 Auditorlik firmalari auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo‘lgan yuridik shaxs bo‘lib, o‘z faoliyatini amalga oshirishda mustaqildir. Auditorlik firmalari vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralari hamda boshqa davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari tomonidan tuzilishi mumkin emas. SHuningdek bu idoralarning mansabdor shaxslari va qonun hujjatlariga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi taqiqlanadigan boshqa shaxslar auditorlik firmalarining muassislari bo‘la olmaydilar. Auditorlik firmalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tashkiliy-huquqiy shaklda tuziladi8 va o‘z faoliyatini auditorlik qonunida ko‘rsatilgan quyidagi majburiy shartlar asosida amalga oshiradi: 1. Auditorlik firmalari ustav kapitalining kamida ellik bir foizi mazkur auditorlik firmalarining shtatdagi bir yoki bir necha auditoriga tegishli bo‘lishi kerak9; 2. Auditor faqat o‘zi ishlaydigan bitta auditorlik firmalarining muassisi (ishtirokchisi) bo‘lishi mumkin; 3. Auditorlik firmalarining shtat birligi tegishli malakaga ega bo‘lgan shtatdagi auditorlarning eng kam soniga doir qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiq bo‘lishi kerak; 4. Auditorlik firmalariga faqat mazkur auditorlik firmalari asosiy ish joyi bo‘lgan auditor rahbar bo‘lishi kerak; 5. Auditor tashkilotining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ustav kapitali mavjud bo‘lishi kerak. Auditorlik firmalari O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro‘yxatidan tkaziladi. Auditorlik firmalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va auditorlik firmalarining davlat reestrini yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilangan tartibda Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Aksiyadorlik jamiyati ko’rinishidan tashqari. Auditorlik tashkiloti — chet el auditorlik tashkilotining filiali yoki sho’ba korxonasi shaklida tuzilgan hollar bundan mustasno. 8 9 77 Auditorlik firmalari auditorlik faoliyatini auditorlik firmalari javobgarligining sug‘urta polisi mavjud bo‘lgan taqdirda tuziladigan auditorlik xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risidagt shartnoma asosida amalga oshiradi. Auditorlik firmalari boshqa auditorlik firmalarining ishtirokchisi blishi qonun hujjatlari bilan taqiqlangan. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston respublikasi qonunining 5moddasiga ko‘ra auditorlik firmalarining firma nomida «auditorlik firmalari» so‘z birikmasi ifodalanishi va mazkur nom boshqa auditorlik firmalarining firma nomlari bilan adashtirib yuborish darajasida bir xil yoki ularga o‘xshash bo‘lgan belgilar bilan ko‘rsatilmasligi kerak. Ushbu modda talablariga javob bermaydigan yuridik shaxs z nomida «auditorlik firmalari» so‘z birikmasidan foydalanishga haqli emas. Auditorlik firmalari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo‘jalik yurituvchi subekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning boshqa moliyaviy axboroti to‘g‘risida noto‘g‘ri yakundan iborat bo‘lgan auditorlik xulosasini tuzish oqibatida ularga yetkazilgan zarar uchun respublikasi qonunining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston 8-moddasiga binoan mijoz oldida javobgar bo‘lib, auditorlik tekshiruvini sifatsiz o‘tkazganlik yoki lozim darajada o‘tkazmaganlik oqibatida xo‘jalik yurituvchi subektga va (yoki) auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga yetkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplshlari ko‘rsatib o‘tilgan. sariyat auditorlik firmalari oldida mijozlarga sifatli xizmat ko‘rsata oladigan mutaxassis kadrlar tayyorlash va firma faoliyatini kengaytirish muammosi mavjud. Auditorlik firmalari faoliyatini kengaytirish quyidagi omillarga bog‘liq: 1. Tashkilot va korxona rahbarlarini audit to‘g‘risidagi axborotlar bilan yaxshi ta’minlanmaganligiga; 2. Tekshirish natijalarini ishonarligiga; 78 3. Auditorlarning shaxsiy, auditorlik firmalarining esa, moliyaviy javobgarliklariga. Yuqoridagi muammolarga qaramasdan, ko‘pchilik auditorlik firmalari o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni yaxshi bajarib, auditorlik xizmatlarini kengaytirib borishmoqda. Ularga «Vatan», «Audit-marketing», «Ardona», «Buxgalter», «Madad», «Iroda» va boshqa firmalarni misol keltirish mumkin. Bu firmalar audit bozorida samarali ish olib borishmoqda. Auditorlik firmalari huquqiy shaxs bo‘lib o‘z faoliyatlarini xo‘jalik hisobi, o‘zini - o‘z mablag‘ bilan ta’minlash qoidalari asosida amalga oshiradi. Auditorlik firmalari bajargan xizmatlari uchun haq to‘lovlarni buyurtmachilar bilan kelishilgan holda o‘rnatadilar. Auditorlik firmalari o‘z ixtiyorlaridagi mablag‘ va mulklardan foydalanishni, buxgalteriya hisobini yuritishni, xodimlarni ishga qabul qilishni va boshqa masalalarni mustaqil hal etishadi. Auditorlik firmasi amaldagi qonunchilikka asosan turli birlashmalarga va Assotsiatsiyalarga a’zo bo‘lishi mumkin. Auditorlik firmalarida ishlar uning direktori tomonidan boshqariladi. Direktor xodimlarni ishga qabul qiladi, ishdan bo‘shatadi, ish rejalarini tasdiqlaydi, firma maqsadiga erishish yo‘lida har qanday huquqiy harakatlarni bajaradi va tashkilot manfaatlarini boshqaruv organlari oldida himoya qiladi. Auditorlik firmalari tasdiqlangan ustavga asosan faoliyat ko‘rsatishadi. Ularning faoliyat turlari maxsus yoki ko‘p tarmoqli bo‘lishi mumkin. Maxsus yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatadigan auditorlik firmalari quyidagi faoliyat turlarini amalga oshirishadi: 1. Maslahat berish: hisob masalalari bo‘yicha; soliqqa tortish masalalari bo‘yicha; tashkiliy va texnik masalalar bo‘yicha; turli iqtisodiy masalalar bo‘yicha; ekologik masalalar bo‘yicha. 2. Tekshirishlar o‘tkazish: hisob va hisobotlar holatini; moddiy qiymatlarning saqlanish holatini; ichki nazoratning holatini. 3. Hisob yuritish: buxgalteriya hisobni yo‘lga qo‘yish; buxgalteriya hisobining ilg‘or shakl va uslublarini joriy qilish; hisobot va deklaradiyalar tuzish; 79 4. Mulkni baholash: xususiylashtirishda; mulk bo‘linganda yoki korxonalar birlashganda; korxona bankrotga uchraganda; meros qilib berilganda; 5. Tahlil, istiqbolni belgilash va tavsiyalar tayyorlash. Ko‘p tarmoqli faoliyat bilan shug‘ullanadigan auditorlik firmalari bir vaqtning o‘zida bir necha xil faoliyat turlari bilan shug‘ullanishadi. Jumladan, maslahat berish, tekshirishlar o‘tkazish, hisob yuritish, mulkni baholash, tahlil qilish, istiqbolni belgilash va tavsiyalar tayyorlash. Auditorlik firmalari quyidagi faoliyat vazifalarini bajaradilar: 1. Korxona moliyaviy - xo‘jalik faoliyati va mulkiy holatini ekspertizadan o‘tkazish; 2. Xo‘jalik sub’ektlarning ishlarini yaxshilash ularning xo‘jalik faoliyatlarini samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar tayyorlash, to‘lov qobiliyati to‘g‘risida xulosa tuzish, balans va hisobotlarni ishonchli ekanligini hamda xo‘jalik operatsiyalarini va ularning buxgalteriya yozuvlarini qonuniyligini tasdiqlash; 3. Korxona faoliyati natijalariga baho berish va ularning istiqbolini belgilash; 4. Ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, hisobga olish va tahlil uslublarini ishlab chiqish, me’yoriy hujjatlarni yig‘ish va tayyorlab berish yo‘li bilan korxona faoliyatini axborotlar bilan ta’minlash; 5. Hisob, nazorat va xo‘jalik faoliyati tahlilini tashkillashtirish bo‘yicha maslahat-axborot xizmati ko‘rsatish; 6. Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va nazoratning avtomatlashtirilgan tizimlarini ishlab chiqish va tadbiq etish; 7. Boshqarish, hisob, rejalashtirish va boshqa toifalar bo‘yicha xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash (qisqa muddatli kurslar, konferendiyalar va boshqa tadbir-lar yordamid1. ni tashkil qilish; 8. Ilg‘or va xorijiy tajribalarni ommalashtirish bo‘yicha nashriyotchilik faoliyatini bajarish hamda me’yoriy hujjatlarni, uslubiy tavsiyalarni, nashr etish. 80 Auditorlik tashkiloti yuqori sifatli professional xizmat ko‘rsatishga erishishi uchun o‘z faoliyatini shunday tashkil etishi kerakki, uning ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatishda qatnashayotgan xodimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1. Halollik va haqqoniylik; 2. Professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik; 3. Professional ahloq normalariga rioya qilish va belgilangan standartlar (shu jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish; 4. O‘z professional majburiyatlarini bajarish chog‘ida xodimlarga ma’lum bo‘lgan axborotlarni maxfiy tutish tamoyiliga rioya ilish va hokazo. Auditorlik firmalari barcha turdagi xizmatlarni korxonalar bilan tuzilgan shartnomalar asosida bajaradi. SHartnomalar uzoq muddatli yoki bir marta bajariladigan auditorlik xizmatlariga tuzilishi mumkin. SHartnomalarning namunaviy shakli 1-ilovada berilgan. Shartnoma quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Shartnomaning predmeti; 2. Tomonlarning huquqlari va majburiyatlari; 3. Tomonlarning javobgarligi va shartnomani bekor qilish shartlari; 4. Ishni topshirish tartibi; 58. Shartnoma bo‘yicha hisoblashuvlar; 6. Qo‘shimcha shartlar; 7. Taraflar yuridik manzillari va bank rekvizitlari; 8. Taraflar imzosi. Auditorlik firmalarning asosiy maqsadi korxonalar moliyaviy holatiga holisona baho berishdir. Auditorlik firmalari ikki yo‘nalishda shakllanmoqda. Birinchi yo‘nalishdagi auditorlik firmalari strategiyasi davlat strukturasi va turli Assotsiatsiyalar hamkorligida buxgalteriya hisobini tashkil qilishga, soliq undirishga, shuningdek, chet mamlakatlardagi auditorlik tashkilotlari bilan muayyan bitimlarni tuzishga qaratilgandir. Bu yo‘nalishdagi auditorlik firmalari soliq undirish bilan bog‘liq 81 bo‘lgan muammolarni hal etishda korxonaning ishonchli yordamchilari bo‘lib qolmoqda. Ularning tarkibida malakali kadrlarning yetishmasliga oqibatida ular investorlarning talablariga javob bera oladigan to‘liq auditni amalga oshirishga qodir emas. Ikkinchi yo‘nalishdagi auditorlik firmalari audit faoliyati bilan bir qatorda o‘z axborot tizimlarini tashkil etib test uslublarini ishlab chiqishadi. Ularning tarkibidagi kadrlar turli yo‘nalishdagi mutaxassislardan tashkil topadi. Bu firmalarning strategiyasi korxonalar moliyaviy holatiga aniq baho bera oladigan va boshqa konsalting xizmatlarini ko‘rsatishga qodir bo‘lgan kichik markazlarni shakllantirishga qaratilgan. Hozirgi paytda ikkinchi yo‘nalishdagi auditorlik firmalari shakllanish bosqichidadir. Ularning bir qismi buxgalteriya hisobini avtomatlashtirishda va sof auditorlik faoliyati ko‘rsatishda tajriba orttirgan maxsus firmalar, qolganlari esa an’anaviy auditorlik firmalari negizida shakllanayapti. Fikrimizcha kelajakda ana shunday firmalar audit xizmati bozorlarida yetakchi o‘rinlarni egallaydi. Auditorlik firmasini tanlashda amaliy yondoshish kerak. Agar buxgalteriya hisobini yuritish to‘g‘risida davlat soliq idoralari bilan kelishmovchiliklar vujudga kelsa unda obro‘li auditorlik firmalarini tanlash maqsadga muvofiqdir. Agar hisob tizimini tekshirmoqchi bo‘lsangiz yirik firmaga murojaat etish shart emas, balki uncha katta bo‘lmagan auditorlik firmasini taklif qilish kifoyadir. Agar korxonangiz boshqaruv muammolarini kompleks hal etishida uzoq muddatli hamkorlik qiluvchi auditorlik firmasiga ega bo‘lishini istasangiz, u holda audit bozorida muayyan ish stajiga va barqaror mijozlarga ega bo‘lgan auditorlik firmasini tanlash maqsadga muvofiqdir. Bularning barchasi audit xizmatining muayyan yuqori darajasini kafolatlaydi. Auditor audit utkazilayotgan iqtisodiy sub’ektga, uning rahbariga yoki boshqa uchinchi shaxsiga qaram bo‘lmasligi kerak. Auditorning faoliyati audit qilinayotgan korxonaga nisbatan erkin bo‘lishi lozim. ”Erkinlik” auditorlik kasbiga qo‘yiladigan halollik, ob’ektivlik kabi ahloqiy talablarning asosi bo‘lib xizmat qiladi. 82 Auditor audit natijalari bo‘yicha korxona xo‘jalik faoliyati haqida xullosa berishda halol, adolatli va xolis bo‘lishi talab etiladi. Auditorning xolisligi uning qaram bo‘lmasligining asosiy sharti bo‘lib hisoblanadi. Qo‘ydagi holatlar auditor qaramligiga yoki qaramligiga bo‘lgan ishonchga putr yetkazadi: 1. Auditorning mijozni moliyaviy ishlariga har qanday shakilda aralashuvi; 2. Auditorning mijozdan moliyaviy va mulkiy qaramligi; 3. Auditorning mijozni moliyaviy faoliyatida uchinchi shaxslar (qarindoshurug‘lari, firmani xizmatchilari va firmani filiallari) orqali ishtirok etishi; 4. Auditorning mijoz korxona rahbari yoki yuqori boshqaruv xodimlari bilan oshna-og‘ayniligi, qarindoshligi; 5. Mijoz korxonaning uta mehmondustligi, undan tovarlarni va xizmatlarni bozor baholaridan past baholarda sotb olish; 6. Auditorni yoki auditorlik tashkiloti rahbarining mijoz korxonaning har qanday boshqaruv bo‘g‘inida ishtirok etishi; 7. Auditorning shu korxonada ilgari ishlaganligi; 8. Auditorni mijoz korxonaga rahbarlik yoki boshqa vazifaga taklif etish to‘g‘risidagi masalani kurilayotganligi; 9. Mijoz korxona bilan auditorning bitta moliya-sanoat yoki bank guruhida ekanligi; 10. Auditorlik tashkiloti mijoz korxona vazirligining bazasida (asosid1. yoki uning bevosita ishtirokida tashkil qilinganligi; 11. Auditorlik tashkiloti mijoz korxonaga xizmat ko‘rsatadigan bank, sug‘urta kompaniyalari yoki investitsiya institutlari bazasida yoki ularning bevosita ishtirokida tashkil qilinganligi. Agar auditor mijozning topshirig‘iga binoan unga boshqa xizmatlarni (maslahat berish, korxona faoliyatini kompleks tahlil qilish, buxgalteriya hisobini yuritish yoki tiklash va boshqalar) bajarayotgan bo‘lsa, bunday xizmatlar auditorni qaramligiga putr yetkazmasligi kerak. Bunda auditorning qaram bo‘lmasligi qo‘ydagi hollarda ta’minlanadi: 83 1. Agar auditorning maslahati korxonani boshqaruv xizmati sifatida qaralmasa; 2. Agar auditorning mulohazasiga ta’sir etuvchi har qanday sabab va holatlar bo‘lmaso; 3. Mijoz korxona uchun boshqa xizmatlarni (maslahat berish, korxona faoliyatini kompleks tahlil qilish, buxgalteriya hisobini yuritish yoki tiklash va boshqalar) bajarayotgan xodimlarni auditorlik tekshiruviga jalb qilmaslik; 4. Mijoz korxona buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarning mazmuniga bo‘lgan ma’suliyatni o‘ziga olsa. §4. Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish audit o‘tkazish va professional xizmat ko‘rsatish chog‘ida audit standartlari va O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tartibga soladigan boshqa me’yoriy hujjatlar talablariga rioya qilinishini tekshirish uchun qo‘llaniladigan tashkiliy tadbirlar, uslublar va amallar tizimidan iborat. Har bir auditorlik tashkiloti ishlar sifati ustidan nazorat o‘rnatish tamoyillari va qoidalari hamda ularni qo‘llash amallarini ishlab chiqishlari va qabul qilishlari lozim. Bunday nazorat o‘rnatish audit jarayonida umumqabul qilingan tekshiruv standartlariga mos kelishligini ta’minlash uchun zarur. Auditorlik faoliyatining yuqori sifati uning dastlabki, joriy va keyingi nazorati ta’minlashi lozim. Dastlabki nazorat auditorlar va auditorlik tashkilotlarini attestadiyadan o‘tkazish va litsenziyalash bosqichmda bajariladi. Joriy nazorat ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi: alohida auditorlik tekshiruvlarini nazorat qilish va auditning umumiy nazorat qilish. Alohida auditorlik tekshiruvlarini nazorat qilish auditorlarning mustaqilligi, professionalligi va kompetentligini ta’minlashni; ularning ishlarini joriy nazorat qilishni; mijoz-korxonalar buxgalteriya hisobining eng muammoli masalalarini 84 bilish; bajarilgan ishlarning standartlarga mos kelishini, hujjatlashtirishning yetarliligini, audit maqsadiga erishilganlikni tekshirishni nazarda tutadi. Auditning sifatini umumiy nazorat qilish auditorning ma’lum shaxsiy xususiyatlariga (halollik, obg‘ektivlik, mustaqillik, professionallik, kompetentlilik) auditorlik guruhi a’zolari o‘rtasida ishlarning asosli taqsimlanganligiga; sifat standartlariga rioya qilinishi bo‘yicha auditorlarning ishlari ustidan nazoratga; sifatni nazorat qilish siyosati va amallarining samaradorligi ustidan nazorat o‘rnatishiga asoslanadi. Joriy nazorat quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: asosiy auditorning assistentlar ishlari ustidan nazorati, auditorlik tashkilotining auditorlar ishlari ustidan nazorati, va boshqalar. Auditorlik tashkilotining auditorlar ishlari ustidan nazorati, birinchidan, tekshiruv o‘tkazish dasturining asoslanganligini muhokama qilish, ikkinchidan, auditning tashkiliy-ahloqiy tamoyillariga qat’iy rioya qilish, uchinchidan, asosiy auditor tomonidan xulosa berilganidan so‘ng auditorlik tashkilotining boshqa auditori tomonidan mijoz-korxona hisobotining ayrim ko‘rsatkichlari(hisob bo‘limlari)ni tanlab qayta tekshirish yordamida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkiloti ichida ishlar sifatini nazorat qilishga talablar va muayyan auditorlik tekshiruvi chog‘ida ishning talab darajasidaligini ta’minlash №5-«Auditor ishining sifatini nazorat qilish»nomli AFMSda aks ettirilgan. Unga muvofiq auditor ishlarining sifatini nazorat qilish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: 1. Asosiy auditorning o‘z yordamchilari ishlarini nazorat qilishi; 2. Asosiy auditorning o‘z yordamchilari ishlarini nazorat qilishi; 3. Auditorlik tashkilotining auditor ishi ustidan nazorati; 4. Tashqi nazorat. Asosiy auditorning o‘z yordamchilari ishlarini nazorat qilishi. Asosiy auditor audit o‘tkazish jarayonida yordamchilar tomonidan bajariladigan ishlarni doimiy ravishda nazorat qilib va yo‘naltirib turishi lozim. 85 Auditor yordamchisi deganda professionallik darajasi bo‘yicha asosiy auditordan farq qiladigan xodim tushuniladi. Asosiy auditorning yordamchisidan farqi, u auditning bajarilishi uchun to‘liq javobgardir. Yordamchilarga ish topshirilayotganida, ular javobgarliklari va bajarishlari lozim bo‘lgan ishlarning maqsadlari to‘g‘risida, xo‘jalik yurituvchi subg‘ekt faoliyati va auditorlik amallarning mohiyati, o‘tkazish vaqti va miqyosiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan, hisob va auditga oid muammolar haqida tegishli tarzda tushuntirishlar berilishi lozim. Auditorlik tashkilotining auditor ishi ustidan nazorati. Auditorlik tashkilotining auditor ishi ustidan nazorati quyidagilar vositasida amalga oshiriladi: 1. Mijoz-korxonada audit o‘tkazish umumiy rejasi va dasturining asoslanganligini muhokama qilish va tekshirish; 2. Tashkiliy-ahloqiy auditorlik tamoyillariga qat’iy rioya qilinishi (mijoz-korxonaga professional xizmat ko‘rsatgan auditor, yana o‘sha korxonani tekshirishga yuborilmasligi va sh.o‘); 3. Asosiy auditor tomonidan tekshiruv o‘tkazilib, auditorlik xulosasi berilganidan so‘ng auditorlik tashkilotining boshqa auditori tomonidan mijoz-korxona hisobotining ishonchliligini qaytadan, mijoz uchun bepul, tekshiruvdan o‘tkazish. Tashqi nazorat amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga muvofiq davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Auditor ishlari sifatini nazorat qilish ikkita asosiy yo‘nalishga ega: 1. Ayrim auditorlik tekshiruvlarini nazorat qilish. 2. Sifatni umumiy nazorat qilish. Ayrim auditorlik tekshiruvlarini nazorat qilish quyidagi tushunchalarni o‘z ichiga oladi: Vakolatlar berish – auditorlarning mustaqilligini, professionalligini va kompetentliligini ta’minlash; auditorlar uchun zarur hisoblangan faoliyat erkinliklarini ta’minlash; auditning yozma dasturidan foydalanish. 86 Nazorat qilish - auditorlar ishlarini joriy nazoratini ta’minlash; tegishli tarzda (adekvat) ish tutish uchun xo‘jalik yurituvchi subg‘ekt buxgalterlik hisobining eng muammoli masalalarini bilish. Tekshirish - auditorlar tomonidan bajarilgan barcha ishlarni, ular bajarilishining standartlarga muvofiqligi, hujjatlarning yetarliligi va auditorlik tekshiruvlar maqsadiga erishishni ta’minlash uchun tekshirish. Audit sifatini umumiy nazorat qilish quyidagilarga tayanadi: Mustaqillik - qoida va amallar barcha pog‘onalar xizmatchilarining mustaqilligi saqlanganligi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Ushbu talabni bajarishi uchun auditorlik tashkiloti yilda bir marta o‘z mijozlarining ro‘yxatini tarqati-shi va o‘z xizmatchilaridan mustaqillik to‘g‘risidagi arizani imzolashlarini talab qilishi mumkin. Xizmatchilarga topshiriqlar berish - ishlarning maxsus tayyorgarlik va tajribaga ega shaxslar tomonidan bajarilishi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Ushbu talabni bajarish uchun auditorlik tashkiloti ishlarni oldindan, o‘z xizmatchilari uchun mos topshiriqlarni aniqlay oladigan qilib rejalashtirishi kerak. Konsultadiyalar - berish qoida va amallar auditorlik tashkilotlarining xizmatchilari texnik masalalar bo‘yicha bilimdon va obro‘li kishilardan yordam olishga intilishlari asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Ushbu talabni bajarish uchun auditorlik tashkiloti muayyan shaxslarni audit, buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot, soliqqa tortish va konsulg‘tadiya xizmatlari kabi sohalarda auditorlik tashkilotining eksperti qilib tayinlashi mumkin. Nazorat - qoida va amallar auditorlik tashkilotining joriy faoliyati unda o‘rnatilgan sifat standartlariga javob berishi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Auditorlik tashkilotining nazorat amallarini o‘rnatishi uchun javobgarligi, audit o‘tkazuvchi, rejalashtirish va kontrakt bo‘yicha muayyan majburiyatlarni, bajaruvchi muayyan shaxslar javobgarligidan alohida ajratilgan. Ushbu nazorat talabini bajarish uchun auditorlik tashkiloti barcha ish hujjatlarini, 87 hisobotlarni talab qilishlari va ularni tekshirish uchun tegishli nazorat qiluvchi va texnik xodimlarga taqdim qilishi mumkin. Ishga yollash - ishga yollangan xizmatchilarning malakali mutaxassislar ekanligi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Ushbu nazorat talabini bajarish uchun auditorlik tashkiloti minimal malakaviy talablarni o‘rnatishi mumkin (masalan, buxgalteriya yozuvlarini buxgalteriya ixtisosligi bo‘yicha bilim darajasi yaxshi, o‘rtacha yoki o‘rtacha bo‘lgan kollej bitiruvchisi yuritishi mumkin). Professionallik darajasini oshirish - auditorlik tashkilotining xizmatchilari o‘z xizmat majburiyatlarini bajarishlari uchun yetarli bilimlarga egaligi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Ushbu talablarni bajarish uchun auditorlik tashkiloti professional ta’limni davom ettirish va o‘z malakasini oshirishni xoxlovchi xizmatchilarga yordam ko‘rsatish uchun sharoitlar yaratishi mumkin. Lavozimini ko‘tarish - xizmati bo‘yicha ko‘tarilayotgan xodimlarning yangi lavozim egallashlari mumkin ekanligi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Ushbu talabni bajarish uchun xodimlarni, ular tomonidan har gal majburiyatlarini bajarganlaridan so‘ng baholash va ularning lavozimini eng bo‘lmaganda yilda bir marta ko‘tarishga maslahat berish zarur. Mijozlarning ma’qulligi va ular bilan munosabatlarning davomiyligi auditorlik tashkiloti rahbariyati vijdonini yo‘qotgan xo‘jalik yurituvchi subg‘ekt bilan bog‘lanib qolmasligi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Auditorlik tashkilotining ushbu talabni bajarishi uchun bo‘lg‘usi mijoz bilan ish olib borgan taftishchi, bank xodimi, yurist va boshqa shaxslardan ma’lumot olinishi kerak. Tekshirib turish - auditor ishlarining sifatini nazorat qilish samarali o‘tkazilayotganligi haqida asosli ishonchni ta’minlashlari lozim. Ushbu talabni bajarish uchun har bir xizmatchining majburiyatlarni bajarish majburiyatlarini tanlash, ushbu bilan bog‘liq bo‘lgan, boshqa hamkorlar yoki xizmatchilar tomonidan o‘tkazilgan bo‘lishi lozim. Ma’muriy ishlar va xodimlar yuritadigan ishlarni ham nazorat asosida tekshirilishi zarur. Auditorlik 88 tashkiloti tomonidan nazorat qilib turish natijalarini hujjatlar bilan tasdiqlaydigan tavsiyalar bildirilishi kerak. Hujjatlar shakli va hajmi auditorlik tashkilotining katta-kichikligi, faoliyat ko‘rsatuvchi bo‘limlar soni, faoliyat tavsifi va boshqa omillarga bog‘liq. Hamkor yoki hamkorlar, xo‘jalik yurituvchi subg‘ekt hajmiga ko‘ra, mazkur auditorlik tashkilotida amal qilayotgan, sifat ustidan nazorat qilish tizimining samaradorligi uchun javobgar bo‘lishlari lozim. Bunday nazorat qoidalari va amallari, ushbu qoidalar va amallar bilan xizmatchilarni xabardor qilish amaliyoti va majburiyatlarni taqsimlash o‘z vazifalariga oldingiday javob beradi. Nazorat qoidalari va amallarini belgilash - auditor ishlari sifatini nazorat qilish qoidalari va amallarining tavsifi va miqyoslari quyidagi shart-sharoitlarga bog‘liq: 1. Auditorlik tashkilotining hajmiga; 2. Auditorlik tashkiloti xizmatchilari va funktsional bo‘linmalarining mustaqillik darajasiga; 3. Amaliy faoliyat mohiyatiga; 4. Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish qoidalari va amallarini ishlab chiqish va qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan, olingan foydaga nisbatan xarajatlar darajasiga; Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish qoidalari va amallarini o‘rnatishda auditorlik tashkiloti tomonidan quyidagilar amalga oshirilishi zarur: 1. Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish qoidalari va usullarini amalga oshirish bo‘yicha malakali xizmatchilar o‘rtasida vazifalarini taqsimlash; 2. Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish qoidalari va amallarini xizmatchilar e’tiboriga yetkazish; 3. Qoidalar va amallar, ularni qo‘llash uslublariga va xizmatchilarga yetkazish amaliyotiga oldingiday mos kelish-kelmasligini aniqlash uchun auditor ishlari sifatini nazorat qilish tizimining samaradorligini tekshirish. 89 Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish qoidalari va amallari yozma shaklda ifodalangan bo‘lishi shart emas. Ular xodimlarni ishga qabul qilishda og‘zaki yetkazilishi va auditorlik tashkilotining umumiy majlisida yilda bir marta takrorlanishi mumkin. Nazorat uchun savollar 1. Auditor xo‘lqini belgilovchi qanday xalqaro talablar mavjud, ularni tushuntirib bering. 2. Uzbekiston auditorlar kasb etikasi qanday hujjat un gapirib bering. 3. Ax’borotlarni maxfiyligi haqida gapirib bering. 4. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi va uning zarurligi. 5. Auditorlik tashkilotining tavsifi va auditorlarning mustaqilligi haqida gapirib bering. 6. Auditorlarning ish sifatini nazorat qilish qanday amalga oshiriladi. Nazorat uchun test savollar 1. Auditor xo‘lqini belgilovchi qanday xalqaro talablar mavjud – 1. Fuqorolik kodeksi bilan belgilangan bo‘lib BMT tomonidan 1965 yili 16 avgus kungi “Evropa itfoqi ” pratakoli bilan tasdiqlab berilgan. 2. Xalqaro talablar o‘zbek xalqining ma’naviyatiga to‘g‘ri kelmaydi va shuning uchun undan foydalanmaslik maqsadga muvofik. 3. ob’ektivlik, axborotlarni maxfiyligini (konfidendialligini) ta’minlashi, malaka tayyorgarligi, halolligi, mustaqilligi. 4. Birinchi javob to‘g‘ri. 2. Uzbekiston auditorlar kasb etikasi ta’rifi qo‘ydagi bandda to‘liq keltirilgan. 1. Auditorlarning kasbga oid ahloqiy me’yorlari mujassamlashgan, auditorlik hamjamiyati muhitida qaror topgan ahloq-odob qadriyatlari to‘plami, xalqaro tamoyillar talabiga binoan ishlab chiqilgan bo‘lib 18 moddadan iborat. 2. Auditorlarning kasbga oid ahloqiy me’yorlari mujassamlashgan, auditorlik hamjamiyati muhitida qaror topgan ahloq-odob qadriyatlari nizomi. 90 3. Bu firmaning ichki nizomi doirasida ishlab chiqilgan audit utkazish ketmaketligini va tartibini belgilovchi moliya vazirligi har bir auditorlik tashkiloti uchun tasdiqlaydigan me’yoriy hujjat. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 3. Axborotlarni maxfiyligi O‘zbekiston auditorlar kasb etikasining nechanchi moddasida kltirilgan. 1-modda. 2-modda. 3-modda. 4-modda. 4. Axborotlarni maxfiyligi O‘zbekiston auditorlar kasb etikasining nechanchi bandida kltirilgan. 1-modda. 5-modda. 6-modda. 7-modda. 5. Axborotlarni kasbiy layoqatlilik va auditor bo‘lmagan shaxslardan foydalanishga bog‘liq majburiyatlar O‘zbekiston auditorlar kasb etikasining nechanchi moddasida kltirilgan. 1-modda. 8-modda. 9-modda. 10-modda. 6. Boshqa auditorlar bilan munosabatlar, yangi xodimlarni qabul qilish O‘zbekiston auditorlar kasb etikasining nechanchi moddasida kltirilgan. 1. 11-modda. 2. 12-modda. 3. 9-modda. 4. 13-modda. 7. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash – 91 1. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 21-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomrnidan amalga oshiriladi. 2. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 22-moddasiga binoan Auditorlar palatasi tomrnidan amalga oshiriladi. 3. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 21-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi tomrnidan amalga oshiriladi. 4. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 22-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomrnidan amalga oshiriladi. 8. Auditorlik tashkilotining ta’rifi qo‘ydagi hujjatda keltirilgan. 1. “Auditorliq faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 5moddasi. 2. Auditning 12 milliy andazasi. 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Ma’kamasining auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining a’amiyatini oshirish to‘g‘risidagi qarori. 4. Korxona Ustavi bilan belgilanadi. 9. Auditorlarning ish sifati qo‘ydagicha nazorat qilinadi – 1. №5-«Auditor ishining sifatini nazorat qilish»nomli AFMSda aks ettirilgan. 2. Auditning 12 milliy andazasi. 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Ma’kamasining auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining a’amiyatini oshirish to‘g‘risidagi qarori. 4. Korxona Ustavi bilan belgilanadi. 6-Mavzu: Auditda muhimlik tushunchasi va auditorlik riski Mavzu bo‘yicha atamalar: auditor tavakkalchiligi, irsiy tavakkalchilik, dedeksion tavakkalchilik, nazorat tavakkalchiligi, auditda muhimlilik, auditorlik faoliyatida tovlamachilik, xato, 92 Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blits-so‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Auditda muhimlilikni (muhim bo‘lgan xatolarni) baholash Auditda muhimlilik deganda moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarni yanglishishga olib keladigan xato summalar kattaligi tushuniladi. Muhimlilik auditor tomonidan mijozning faoliyati va xususiyatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Muhumlilik amaliyotda quyidagi bosqichlarda aniqlanadi: birinchi bosqich - testdan o‘tkazilayotgan obyekt bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan xato va tushirib qoldirishlarni miqdorini oxirigi chegarasi hisoblab chiqiladi va dastlabki tahlil asosida hujjatdan foydalanuvchi shaxsni chalg‘ita olmaydigan hajmda mavjud bo‘lgan xato va tushirib qoldirishlar miqdorining chegarasi aniqlanadi. Bunda eng kam miqdorgacha bo‘lgan xatolar nomoddiy deb hisoblanadi. Eng ko‘p miqdordan ortib ketgan xatolar esa moddiy deb hisoblanadi. Auditor chegaralarni belgilashda har bir mijozga nisbatan alohida yo‘l tutadi. Xatolarning pastki va yuqori chegaralarini hisoblab chiqish uchun moddiylik darajasi sifatida korxona moliyaviy faoliyatini qaysidir bir ko‘rsatgichi asos qilib olinadi. Masalan: foyda yoki joriy passivlar, korxona mablag‘larida hissadorlarning ulushi va shu kabi boshqa ko‘rsatkichlar. ikkinchi bosqich – xato va tushirib qoldirishlarning so‘nggi chegaradagi miqdorlarining umumiy hajmini test qilinayotgan obyektning tarkibiy qismlari bo‘yicha taqsimlab chiqiladi. Misol: balansdagi joriy aktivlarni pastki va yuqori 93 chegaralari miqdori shu bo‘lim ichidagi moddalar bo‘yicha taqsimlanadi. Balansdagi joriy aktivlarni pastki va yuqori chegaralari miqdorini shu bo‘lim ichidagi moddalar bo‘yicha taqsimlash va o‘tgan tekshirishlar tajribasiga asoslanib auditor «Joriy aktivlar» deb nomlanuvchi balans bo‘limining pul mablag‘lari, debitorlar, moddiy qiymatliklar zaxirasi kabi moddalari uchun xatoning so‘nggi miqdordagi pastki va yuqorigi chegarasini aniqlab oladi. uchinchi bosqich – xato va tushirib qoldirishlarning asl miqdorini, ularni ng tarkibiy qismlari bo‘yicha test qilingan hisob va hisobot ma’lumotlari asosida aniqlanadi. Audit jarayonida korxona faoliyati bir necha davrlarga bo‘linadi. Bu davrlarning har birida auditor tomonidan xo‘jalik operatsiyalari bilan bir qatorda balans moddalari va moddiy qiymatliklar harakati bilan bog‘liq boshqa ma’lumotlar ham test qilinadi. Bu ma’lumotlarning har biri bo‘yicha statistik tanlab olish uslubi asosida xatolar miqdori aniqlanadi va umumiy o‘rganilayotgan ma’lumotlar tarkibiga qo‘shiladi. to‘rtinchi bosqich – test qilinayotgan obyekt bo‘yicha xato va tushirib qoldirishlarning asl miqdorlari umumiylashtirib chiqiladi. beshinchi bosqich – yo‘l qo‘yilgan xato va tushirib qoldirishlar miqdorlarining dastlab hisoblangan hajmi haqiqatda aniqlangan hajmlari bilan solishtirib chiqiladi. Aniqlangan kamchiliklar korxona ma’muriyati tomonidan tan olinmagan taqdirda auditor auditorlik xulosasida korxona hisobotini ishonchli emasligi to‘g‘risida o‘z fikrini bildiradi. Tekshiruvni boshida auditor xatolarning umumiy summasi bo‘yicha qanday qilib muhimlilikni hisoblash mumkinligini aniqlab oladi. Buning uchun zaruriy dalillar to‘planadi. Muhumlilik darajasini belgilashda korxonaning kattaligi, daromad miqdori, joriy aktivlarning qiymati, kapital sarflarni miqdori va korxona faoliyatidagi boshqa bir qancha omillar inobatga olinadi. Bu omillarning har biri bo‘yicha muhimlilik darajasi ko‘rsatkichi hisoblab chiqiladi va baholanadi Auditorlik tekshiruvini o‘tkazishda topilishi mumkin bo‘lgan barcha xatolar, buxgalteriya hisobini yuritishdagi xatolarga, xususan tasodifiy xatolar, arifmetik xatolar, kurslar farqini hisoblashda haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan valyuta kursini 94 asos qilib olish, moliyaviy hisobotlarni to‘ldirishdagi xatolar, buxgalteriya hisobini yuritish qoidalarini va soliq qonunchiligi masalalarini bilmaslik bilan bog‘liq bo‘lgan xatolarga bo‘linadi. Xato va tushirib qoldirishlar quyidagi muhimlilik darajasiga bo‘linadi: birinchi darajali - xato va tushirib qoldirishlar miqdori juda oz va mazmuni jihatidan qabul qilinayotgan qarorlarga ta’siri bo‘lmaydi. Hisobotdagi bunday xato va tushirib qoldirishlar nomoddiy (muhim bo‘lmagan) deb hisoblanadi; ikkinchi darajali - qarorlarni qabul qilishga ta’sir ko‘rsatuvchi xato va tushirib qoldirishlar; uchinchi darajali - xato va tushirib qoldirishlar jami hisobot ma’lumotlarining yaxlitligiga va holisona ekanligiga gumon tug‘diradi. Bunday xatolar asosida tubdan noto‘g‘ri qarorlar chiqarish mumkin. Muhimlilikni auditorlar induktiv va deduktiv yondoshuvlar asosida baholaydi. Induktiv yondoshishda, avval, moliyaviy hisobotning ma’lum satrlari bo‘yicha, keyin esa, uning umumiy jami bo‘yicha muhumlilik miqdori aniqlanadi. Dedu ktiv yondoshishda esa dastlab yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolarning umumiy miqdori aniqlanadi, keyin esa aniqlangan xatolarning umumiy miqdorlari moliyaviy hisobotning satrlar o‘rtasida taqsimlanadi. Bunda umumiy yo‘l qo‘yilgan xatolar summasi, schyotlar bo‘yicha topilgan xatolar summasidan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Aks holda auditor xatolarning umumiy hajmi to‘g‘risida shartli ijobiy yoki salbiy xulosa beradi. §2. Auditorlik faoliyatidagi tavakkalchilik va uni baholash Auditorlik ishlarini bajarishda auditorlar faoliyatida yo‘l qo‘yiladigan tavakkalchiliklar quyidagi turlarga bo‘linadi: 95 1. Auditor tavakkalchiligi; 2. Irsiy tavakkalchilik; 3. Dedeksion tavakkalchilik; 4. Nazorat tavakkalchiligi. Auditor tavakkalchiligi tashqi hisobot ma’lumotlarini baholash jarayonida auditor e’tiboridan chetda qolishi mumkin bo‘lgan xato va tushirib qoldirishlar to‘g‘risida auditorning o‘z zimmasiga olgan mas’uliyatidir. Audit ishlarini hajmini rejalashtirishda va baholashda auditor tavakkalchiligi asosi bo‘lib xizmat qiladi. Auditor tavakkalchiligi quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: AТ IТ NТ DТ bunda: AT - auditor tavakkalchiligi; IT - irsiy tavakkalchilik; DT - detekdion tavakkalchilik; NT - nazorat tavakkalchilik. Auditor tavakkalchiligi auditorni amallarni tekshirishga nisbatan bir tomonlama yondashuvida namoyon bo‘ladi. Tavakkalchilik nisbatining past bo‘lishini istagan auditor hisobotda xato va tushirib qoldirishlar yo‘qligiga ishonch hosil qilishi kerak. Auditorlik tavakkalchiligini baholashda quyidagi modeldan foydalaniladi: Ar = Ir Cr Dr qayerda: Ar (audit risk)- noto‘g‘ri xulosa tuzish ehtimoli; Ir (inherent risk)- hisobdagi xatolar ehtimoli; Cr (c’ntr’l risk)- ichki nazorat tizimini samarasizligi ehtimoli; Dr (detectrbn risk) - mijoz tom3onidan yo‘l qo‘yilgan va hisobda aniqlanmagan xatolarni, auditorlar topa olmasliklari ehtimoli. 96 Auditor tekshiruv jarayonida buxgalteriya hisobi schyotlari qoldiqlarini tekshirib auditorlik tavakkalchiligini iloji boricha pasaytirishi kerak. Masalan, AR=0,01 bo‘lganda auditor qarorining noto‘g‘riligi 1% ga teng bo‘ladi. AR–bu auditor ish sifatini mezoni bo‘lib, uning asosida auditorlarning malaka darajasi yotadi. IR, CR, DR ko‘rsatkichlari auditor to‘plagan axborotlar asosida baholanadi. Auditor tavakkalchiligi bilan audit o‘tkazish ma’lumotlar bazasi orasida teskari munosabat mavjud. Audit tavakkalchiligini qancha kam bo‘lishi uchun ko‘p miqdorda ma’lumot to‘plash kerak. Nol nisbatidagi auditor tavakkalchiligi ma’lumotlarning mutlaq ishonchliligini bildiradi. Har doim ham hisobotlarni to‘g‘ri, puxta, ishonchli tuzilganligini to‘la nazorat qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun auditor tavakkalchiligi 0 va 1 nisbat yoki 0 va 100 foiz o‘rtalarida bo‘ladi. Auditorlik faoliyatida irsiy tavakkalchilikka ham yo‘l qo‘yiladi. Moliyaviy hisobotlarning subyektiv va obyektiv omillar ta’siri natijasida moddiy xatolarga moyillik darajasi irsiy tavakkalchilik deyiladi. Bunda audit o‘tkazilayotgan tashkilotda ichki nazoratning umuman yo‘qligi ehtimol qilinadi. Irsiy tavakkalchilik darajasi audit o‘tkazish uchun rejalashtirilgan ma’lumotlar bazasiga, mijoz hisobotidagi ataylab va ataylab qilinmagan xatolar mavjudligiga, bir qator tashqi va ichki ko‘rsatkichlarga bog‘liq. Bunday ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: 1. Audit o‘tkazilayotgan korxona ishlab chiqarish va boshqa faoliyat natijalarining mohiyati va mazmuni; 2. Boshqaruv apparatining malakasi va halolligi; 3. Xodimlar mehnatini rag‘batlantirish tizimi; 4. Ilgari o‘tkazilgan audit natijalari; 5. G‘ayri oddiy va noananaviy xo‘jalik operatsiyalarini sodir bo‘lishi; 6.O‘rganilayotgan umumiy va reprezentativ tanlab olingan ma’lumotlarning tarkibi, miqdori va boshqalar. Bunday ko‘rsatgichlarni auditor tomondan o‘rganish, tahlil qilish va baholash auditning ma’lumotlar bazasini yaratish uchun zarur bo‘ladi. 97 Auditorlik faoliyatini amalga oshirishda auditorlik va irsiy tavakkalchilik bilan bir qatorda nazorat tavakkalchiligiga ham yo‘l qo‘yiladi. Korxonani ichki nazorat tizimida xatolarning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaslikni yoki yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatishni auditor tomonidan baholanishi nazorat tavakkalchiligi deyiladi. Nazorat tavakkalchiligi qo‘ydagi amalga oshirish natijasida baholanadi: 1. Ichki nazorat tizimini puxta o‘rganib chiqish asosida yo‘l qo‘yilgan xato va tushirib qoldirishlar darajasini aniqlash tadbirlarini tuzish; 2. Ichki nazorat tizimidagi audit dasturini va uning tegishli nazorat vositalarini testdan o‘tkazish; 3. Nazorat tavakkalchiligini baholash. Auditorlik faoliyatida hisobotlardagi aniqlanmagan xato va tushirib qoldirishlarni aniqlashda detekdion tavakkalchilikdan ham foydalaniladi. Moliyaviy hisobotlardagi xatolarni auditor tomonidan ixtiyoriy topish va to‘g‘rilash zarur bo‘ladi. Moliyaviy hisobotlardagi aniqlanmagan xato va tushirib qoldirishlarni auditor istagi bilan ixtiyoriy aniqlash dedeksion tavakkalchilik deb aytiladi. Auditorlar dedeksion tavakalchilikni qo‘llash asosida ichkiy audit faoliyatida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar va xatolarni bartaraf etadilar. Dedeksion tavakkalchilik audit tavakkalchiligi modelini o‘zgartirish asosida hisoblanadi: DТ АТ IТ NТ Dedeksion tavakkalchiligi bilan audit ma’lumotlar bazasi orasida teskari munosabat mavjud. Dedeksion tavakkalchilikning kamayishi ma’lumotlar hajmining ko‘payishiga olib keladi. Hisobotlarni tuzishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni mohiyat va mazmun jihatdan muhim (moddiy) va muhim bo‘lmagan (nomoddiy) xatolarga ajratish mumkin. 98 §3. Auditorlik faoliyatida tovlamachilikni baholash Iqtisodiy ma’lumotlarni buxgalteriya hisobi va hisobotlarda korxona rahbari, xodimlari yoki korxonaga aloqador bo‘lgan boshqa shaxslar tomonidan oldindan ko‘zlangan maqsadlarda noto‘g‘ri ko‘rsatish tovlamachilik deyiladi. Tovalamachilik quyidagi harakatlarni o‘z ichiga oladi: 1. Moliyaviy hisobot ma’lumotlarni ataylab buzib yoki ularda to‘liq bo‘lmagan moliyaviy axborotlarni ko‘rsatishni; 2. Buxgalteriya hisobi hujjatlari va yozuvlarini qalbakilashtirish asosida haqiqatni buzib ko‘rsatuvchi yozuvlarni amalga oshirishni; 3. Bir marotaba bo‘ladigan bitimlar, ish va xizmatlar bo‘yicha to‘lovlarni ko‘rsatmaslik yoki ortiqcha ko‘rsatishni. Auditor tovlamachilik mavjudligini aniqlab ularning moliyaviy hisobotga bo‘lgan ta’sirini o‘rganib chiqiladi. Tovlamachilik tavakkalchiligini oshiruvchi shart-sharoitlar bir necha xil bo‘ladi: 1. Ichki nazoratni tashkillash bo‘yicha kamchiliklar va buxgalteriya xodimlarini uzoq vaqt davomida to‘liq shakllanmaganligi, ichki audit bo‘limi xodimlarini tez-tez almashishi; 2. Inqirozga uchragan tarmoqlarda korxonaning kapital qo‘yilmalarini mavjudligi, korxonaning bitta buyurtmachiga bo‘lgan bog‘liqliligi, buxgalteriya xodimlaridan moliyaviy hisobotlarni juda qisqa vaqtda tayyorlab berishni talab qilish va boshqalar. 3. Auditorlik dalillarini olish muammolar. Auditor tovlamachilikni topishi uchun quydagi ishlarni amalga oshirishi kerak: 1. Korxona xodimlarini ahloq tamoyillari, mehnat sharoitlari va ish haqi bilan tanishish; 2. Analitik tadbirlarni o‘tkazish yo‘li bilan tovlamachilik belgilarini topish; 3. Tovlamachilik belgilarini topish uchun xodimlar orasida yalpi yoki tanlab so‘rov o‘tkazish. 99 Auditor auditorlik xulosasida korxona moliyaviy hisobotlarini tuzishda tovlamachiliklarga yo‘l qo‘yilmaganligini, agar yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, ularni bartaraf etilganligini yoritadi. Nazorat uchun savollar 1. Auditor faoliyatida tavakalchilikeganda nimani tushunasiz? 2. Auditor tavakalchiligini qanday turlarini bilasiz? 3. Auditor tavakalchiligi darajasi qanday aniqlanadi? 4. Auditor tavkalchiligi qanday baholanadi? 5. Irsiy tavakalchilikni gapirib bering? 6. Deduksion tavakalchilikni gapirib bering? 7. Nazorat tavakalchilikni gapirib bering? 8. Auditda moddiylik nimani bildiradi? 9. Audit moddiyligi qanday baholanadi? 10. Auditorlik faoliyatida xato tushunchasini gapirib bering? 11. Yo‘l qo‘yilgan xatolar qaysi belgilari bo‘yicha aniqlanadi? 12. Xatolarni va tushirib qoldirishlarni moddiylik darajalarini aytib bering? 13. Moddiylikni aniqlash bosqichlarini aytib bering? 14. Tovlamachilik nima? 15. Audit tovlamachiligi qanday harakatlarni o‘z ichiga oladi? 16. Tovlamachilikni keltirib chiqaradigan shart-sharoitni gapirib bering? 17. Tovlamachilik qanday aniqlanadi? Nazorat uchun test savollar 1. Auditor faoliyatida tavakalchilik tushunchasi qaysi bandda keltirilgan? 1. Hisobot ma’lumotlarini baholash jarayonida auditor e’tiboridan chetda qolishi mumkin bo‘lgan xato va tushirib qoldirishlar to‘g‘risida auditorning o‘z zimmasiga olgan mas’uliyati. 2. Litsenziya olgunga qadar yashirib audit xizmatini bajarish. 100 3. Auditorlik hisoboti va xulosasini tekshiruvlarni o‘tkazmay berish. 4. To‘g‘ri javob berilmagan 2. Auditor tavakkalchiligini turlari qaysi bandda keltirilgan? 1. Auditor tavakkalchiligi; irsiy tavakkalchilik; dedeksion tavakkalchilik; nazorat tavakkalchiligi. 2. Analitik tavakkalchilik, matematik tavakalchilik, nazorat tavakkalchiligi. 3. Statistik va kasbiy. 4. Irsiy tavakkalchilik. 3. Auditor tavakkalchiligi darajasini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? 1. AT IT NT DT 2. AT IT NT 3. AT IT DT 4. AT NT DT 4. Auditor tavakkalchiligini baholash qaysi bandda keltirilgan? 1. AT IT CT DT 2. AT IT NT 3. AT IT DT 4. AT NT DT 5. Irsiy tavakkalchiligini ta’rifi qaysi bandda keltirilgan? 1. Subyektiv va obyektiv ko‘rsatkichlar ta’siri natijasida hisobotning bir qator moddiy xatolarga moyillik darajasi irsiy tavakkalchilik deyiladi. 2. Hisobot ma’lumotlarini baholash jarayonida auditor e’tiboridan chetda qoligan xato va tushirib qoldirishlar. 3. Ichki nazorat tizimi xatolarning auditor tomonidan baholanishi. 4. Ichki nazorat tizimida xatolarning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaslikni auditor tomonidan baholanishi. 6. Deduksion tavakkalchiligini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? 101 1. DТ АТ NТ IТ 2. DТ АТ IТ 3. АТ IТ DТ 4. АТ NТ DТ 7. Nazorat tavakalchiligini ta’rifi qaysi bandda keltirilgan? 1. Ichki nazorat tizimida xatolarning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaslikni yoki yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatishni auditor tomonidan baholanishi. 2. Ichki nazorat tizimida xatolarning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaslikni auditor tomonidan baholanishi. 3. Ichki nazorat tizimida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatishni auditor tomonidan baholanishi. 4. Buxgalteriya hisobi va tahlil ustidan nazorat o‘rnatish. 8. Auditda moddiylik tushunchasi ta’rifi qaysi bandda keltirilgan? 1. Auditda moddiylik deganda moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarni yanglishishga olib keladigan xato summalar kattaligi tushuniladi. 2. Moddiylik tovlamachilikni o‘zgargan shakli. 3. Topilishi mumkin bo‘lgan xatolar yig‘indisiga moddiylik deyiladi. 4. Pul mablag‘larining materiallarga va xom ashyoga almashuvi moddiylik deyiladi. 9. Audit moddiyligini baholash tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Avval hisobotning ma’lum satrlari bo‘yicha keyin esa hisobotning umumiy jami bo‘yicha materiallik miqdori aniqlanadi. 2. Dastlab yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolarning umumiy miqdori aniqlanadi, keyin esa bu satrlar o‘rtasida taqsimlanadi. 3. Xato kompyuter dasturi asosida topilib keyin javobgarlar orasida taqsimlanadi. 4. A va B javoblar to‘g‘ri javoblar. 102 11. Auditorlik tekshiruvini o‘tkazishda topilishi mumkin bo‘lgan barcha xatolar qaysi belgilari bo‘yicha turkumlanadi? 1. Buxgalteriya hisobini yuritishdagi xatolar, soliq qonunchiligi masalalarini bilmaslik bilan bog‘liq bo‘lgan xatolar. 2. Statistik ma’lumotlar asosida sodir bo‘ladigan analitik xatolar. 3. Inventarizatsiya, taftish va audit o‘tkazishdagi xatolar. 4. Menejmentni va boshqaruvni tashkil qilishdagi xatolar. 13. Moddiylik necha bosqichda aniqlanadi? 1. 3-bosqichda. 2. 4-bosqichda. 3. 5-bosqichda. 4. 6-bosqichda. 14. Buxgalteriya hisobida sodir etiladigan tovlamachilik tushunchasi qaysi bandda keltirilgan? 1. Iqtisodiy ma’lumotlarni buxgalteriya hisobida oldindan ko‘zlangan maqsadlarda noto‘g‘ri ko‘rsatish. 2. Iqtisodiy ma’lumotlarni buxgalteriya hisobida xato yozish. 3. Inventarizatsiya o‘tkazishdagi mexanik xatolar. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 15. Audit tovlamachiligi harakatlari qaysi bandda keltirilgan? 1. Hisob yozuvlarini manipulyatsiya qilish, hujjatlarni qalbakilashtirish asosida buxgalteriya hisobi schyotlarida haqiqatni buzib ko‘rsatuvchi yozuvlarni keltirish; 2. Buxgalteriya hisobi schyotlarida va kitoblarida kerak bo‘lmagan to‘g‘rilashlar, schyotlar korrespondendiyasini buzish, buxgalteriya hisobida xo‘jalik jarayonlarini ko‘rsatmaslik. 3. Bir marotaba bo‘ladigan bitimlar, ish va xizmatlar bo‘yicha to‘lovlarni ko‘rsatmaslik yoki ortiqcha ko‘rsatish. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 16. Tovlamachilikni keltirib chiqaradigan shart – sharoitni qaysi 103 bandda keltirilgan? 1. Ichki nazoratni tashkillashdagi kamchiliklar, buxgalteriya tez-tez almashishi. 2. Korxonaning kapital qo‘yilmalarini mavjudligi, korxonaning bitta buyurtmachiga bo‘lgan bog‘liqligi, hisobotlarni qisqa vaqtda ayyorlab berishni talab qilish. 3. Dahilsiz tomonlar bilan bitimlar, xizmatlarga mos kelmaydigan to‘lovlar, auditorlik dalillarini olish muammolari. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 17. Tovlamachilikni aniqlash tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Tovlamachilik maqsadlarini aniqlash va korxona xodimlarini ahloq tamoyillari, mehnat va ish haqi sharoitlari bilan tanishish. 2. Tadbirlarni o‘tkazish yo‘li bilan tovlamachilikni topish. 3. Tovlamachilik topish uchun xodimlar orasida so‘rov o‘tkazish. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 7-Mavzu: Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish Mavzu bo‘yicha atamalar: rejalashtirish, auditorlar shtati, shartnoma. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blits-so‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. 104 §1. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning maqsadi, vazifalari, bosqichlari va tamoyillari Auditor o‘z faoliyatini dastlabki rejalashtirish jarayonida mijoz bilan hamkorlik qilishni qanchalik maqsadga muvofiqligini bilishi kerak. Buning uchun u eng avvalo qo‘ydagilarni bajarishi lozim: 1. Mijozni auditorlik xizmatiga muhtojlik sabablarini har tomonlama aniqlashi; 2. Tekshiruvlarni amalga oshirish uchun auditorlar shtatini shakllantirishi; 3. Mijoz bilan shartnoma tuzishi. Undan so‘ng auditor o‘z faoliyatini quyidagi tadbirlar asosida puxta rejalashtirishi kerak: 1. Audit qilinayotgan korxona faoliyatini muhim yo‘nalishlari va xususiyatlari asosida; 2. Boshqaruv va ichki xo‘jalik nazoratamallarnii qanday shakl va uslublarda tashkil etilganligi haqida ma’lumot to‘plash asosida; 3. Hisobot topshirish tartibini aniqlash asosida; 4. Xulosa va yakunlar qanday shaklda va kimga taqdim etilishini aniqlash asosida; 5. Audit ob’ektlarini belgilab olish asosida; 6. Boshqaruv va nazorat tizimlarini kuchli va zaif tamonlarini baholash asosida; 7. Ko‘rilayotgan masalalarning moddiy tomonlarini baholash va ichki auditorlarga bo‘lgan ishonch darajasini aniqlab olish asosida; 8. Audit jarayonining samarali uslubini belgilab olish asosida; 9. Ilgari o‘tkazilgan audit tavsiyalarining bajarilishini ta’minlash uchun qanday choralar ko‘rilganiga ahamiyat berish asosida; 10. Audit o‘tkazish uchun zarur hujjatlarni tayyorlash asosida. Aniq audit bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni rejalashtirishda auditor quyidagi amallarni bajaradi: 105 1. Moddiy masalalarni baholash maqsadida audit etiluvchi korxona va uning tafsiloti haqida ma’lumotlarni to‘playdi; 2. Audit maqsadlari va yo‘nalishlarini aniqlab oladi; 3. Oldida turgan ishning hajmi, xususiyatlari, ish olib borish uslublarini aniqlash maqsadida dastlabki tahlil amalini bajaradi; 4. Auditning reja jadvalini tuzadi; 5. Auditorlar guruhi oldiga quyiladigan talablarni belgilaydi; 6. Korxona xodimlarini auditning maqsadi yo‘nalishi va baho berish o‘lchovi bilan tanishtirib chiqadi hamda mazkur korxonaning taklifiga binoan u bilan birgalikda vujudga kelgan masalalarni muhokama etadi. Auditorlik tekshiruvi rejasi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1. Dastlabki rejalashtirish; 2. Korxonada axborot to‘plash; 3. Auditorlik tavakkalchiligini baholash; 4. Ichki nazorat tizimini baholash; 5. Materiallikni baholash. Audit davomida zaruriyat tug‘ilsa reja qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Auditorlik tekshiruvlarini belgilangan muddatda yakunlash uchun auditor tekshiruvni amalga oshirishda mijoziga xos bo‘lgan xususiyatlar va tekshiruv sifatiga ta’sir etuvchi qo‘ydagi omillar bilan tanishib chiqishi zarur: tashkiliy, mijozning tadbirkorlik va xo‘jalik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi, mulki bilan bog‘liq bo‘lgan, korxona faoliyat strategiyasi, direktorlar kengashi va boshqaruv xodimlari faoliyati, moliyaviy holatlar bilan bog‘liq, marketing bilan bog‘liq, xodimlar bilan bog‘liqomilla ва korxona faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan omillar bilan tanishishi lozim. 1. Tashkiliy omillar: audit o‘tkazish to‘g‘risida korxona ma’muriyati tomonidan bajarilgan tayyorgarlik ishlari; korxona faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan zarur hujjatlarning mavjudligi; audit idoralari va soliq inspekdiyasi tomonidan ilgari o‘tkazilgan tekshirish dalolatnomalarini mavjudligi; korxona to‘g‘risidagi umumiy axborotlarni majudligi; korxonaning ish 106 faoliyati va tarmoq xususiyatlari ma’lumotlarini mavjudligi; korxonaning ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa aloqalari; korxonaning yuridik majburiyatlari; korxonaning hisob va hisobotining holati; 2. Mijozning tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar: makroiqtisodiy omillar (asosiy faoliyatni o‘sishi yoki pasayishi; soliqga tortishdagi o‘zgarishlar; chet el bozorlariga bog‘liqlik; valyuta kursini tebranishi; tashqi nazorat tizimi; davlat siyosatini o‘zgarishi; foiz stavkalarini korxona barqarorligiga ta’siri; iste’molchini likvidligiga ta’sir ko‘rsa-tuvchi omillar; qimmatli qog‘ozlar indeksini o‘zgarishi va mulkchilik bozorini rivojlanishi); tarmoq omillari (kutilayotgan qonunchilik aktlari asosida tarmoqni tartibga solish muhiti; baholar ustidan nazorat; iqtisodiy sharoitlar; mehnat sharoitlari); 3. Mijoz faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar: korxona tarixi; biznes strukturasi; ishlab chiqarish faoliyati turlari; biznesning tezda kengayishi; mavjud va ehtimoli bor kelishmovchiliklar; korxona rahbariyatining korxona va tarmoq haqidagi fikri; korxonani rivojlanish tendendiyalari haqida rahbariyatning fikri; rahbariyatning asosiy yumushlari; audit o‘tkazishdan rahbariyatning kutishlari; 4. Mijozning mulki bilan bog‘liq bo‘lgan omillar: mijoz mulkining xususiyatlari; mijoz aksiyalarining kursi; mijoz aksiyalari bilan bo‘ladigan savdo operatsiyalari; 5. Korxona faoliyat strategiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan omillar: rejadagi yoki mo‘ljaldagi xaridlar; ishlab chiqarishda kutilayotgan o‘zgarishlar; kapital qo‘yilmalar o‘tkazish rejasi; bozorni kengaytirish rejasi; soliqlarni rejalashtirish; 6. Direktorlar kengashi va boshqaruv xodimlari faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan omillar: boshqaruvni mustaqillik darajasi; kengash majlislarini o‘tkazish oralig‘i; ijrochilarni noqonuniy harakatlarni amalga oshirishga majbur qilish darajasi; boshqaruv xodimlari ish haqiga ta’sir qiluvchi omillar. 107 7. Moliyaviy holatlar bilan bog‘liq bo‘lgan omillar: pul oqimlarining xarakteristikasi; investidiya siyosati; foyda darajasi; bank operatsiyalari; lizingdan foydalanish darajasi; grantlar va boshqa to‘lovlar; korxonaning boshqa majburiyatlari; 8. Marketing bilan bog‘liq bo‘lgan omillar: asosiy xaridorlar va bozorlar; ma’lum xaridorlarga, loyihalarga va operatsiya-larga suyanish; xaridorlarning moliyaviy holati; raqiblar va mijozning bozordagi holati; bozorning stabilligi va mavsumiy ziddiyatlari; mahsulotning buzilish darajasi; ikkilanuvchi potendialga ega bo‘lgan yangi mahsulot turi; xaridorlarni ba’zilarini afzal ko‘rish; reklama va uning samaradorligi; marketing natijalari darajasi. 9. Xodimlar bilan bog‘liq bo‘lgan omillar: asosiy xodimlarning malaka va tajribasi; xizmatchilarni ishga qabul qilish va ularni o‘sish siyosati; xizmatchilarning ish haqi va mukofotlari; foydani taqsimlash; xodimlarga nisbatan boshqaruv rejalari; kadrlarni tez-tez o‘zgarishi; 10. Korxona faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan omillar: korxona mahsuloti va xizmatidan foydalanuvchilar; korxonani mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan tavakkalchiligi; korxonani ishlab chiqarish quvvatlarini xarakteri va joylashishi; markazlashtirilmagan operatsiyalarni markaziy apparat tomonidan nazorat darajasi; korxonani ishlab chiqarish tannarxi omillari; korxonani mol yetkazib beruvchilardan qarz olish imkoniyati; korxonani mol yetkazib beruvchilardan tobeligi; korxonani ishlab chiqarish quvvati; korxona ishlab chiqarishning texnik muammolari; korxonada ishlab chiqarish diklini davomiyligi va egiluvchanligi. Auditorlik tekshiruvi strategiyasi reja ko‘rinishiga ega bo‘ladi va auditor tomonidan yozma holda tayyorlanadi. Bu rejaning maqsadi quyidagilardan iborat: 1. Zarur testlarning hajmini va tipini aniqlash, ularni o‘tkazishni baholash; 2. Tekshiruvni boshlashdan oldin mijoz bilan hamma savollar bo‘yicha kelishish; 3. Audit o‘tkazishda asoslangan dalillarga ega bo‘lish. 108 Tekshiriluvchi ob’ektlar soni va bajariluvchi amallar turi ko‘p bo‘lgan holda auditorlik tekshiruvini rejasi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1. Dastlabki rejalashtirish; 2. Korxonada axborot to‘plash; 3. Auditorlik tavakkalchiligini baholash; 4. Ichki nazorat tizimini baholash; 5. Materiallikni baholash. Auditor o‘z faoliyatini dastlabki rejalashtirish jarayonida mijoz bilan hamkorlik qilishni qanchalik maqsadga muvofiqligini bilishi kerak. Buning uchun u eng avvalo qo‘ydagilarni bajarishi lozim: 1. Mijozni auditorlik xizmatiga muhtojlik sabablarini har tomonlama aniqlashi lozim; 2. Tekshiruvlarni amalga oshirish uchun auditorlar shtatini shakllantirishi lozim; 3. Mijoz bilan shartnoma tuzishi zarur. Undan so‘ng auditor o‘z faoliyatini quyidagi tadbirlar asosida puxta rejalashtirishi kerak: 1. Audit qilinayotgan korxona faoliyatini muhim yo‘nalishlari va xususiyatlari asosida; 2. Boshqaruv va ichki xo‘jalik nazoratamallarnii qanday shakl va uslublarda tashkil etilganligi haqida ma’lumot to‘plash asosida; 3. Hisobot topshirish tartibini aniqlash asosida; 4. Xulosa va yakunlar qanday shaklda va kimga taqdim etilishini aniqlash asosida; 5. Audit ob’ektlarini belgilab olish asosida; 6. Boshqaruv va nazorat tizimlarini kuchli va zaif tamonlarini baholash asosida; 7. Ko‘rilayotgan masalalarning moddiy tomonlarini baholash va ichki auditorlarga bo‘lgan ishonch darajasini aniqlab olish asosida; 8. Audit jarayonining samarali uslubini belgilab olish asosida; 109 9. Ilgari o‘tkazilgan audit tavsiyalarining bajarilishini ta’minlash uchun qanday choralar ko‘rilganiga ahamiyat berish asosida; 10. Audit o‘tkazish uchun zarur hujjatlarni tayyorlash asosida. Aniq audit bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni rejalashtirishda auditor quyidagi amallarni bajaradi: 1. Moddiy masalalarni baholash maqsadida audit etiluvchi korxona va uning tafsiloti haqida ma’lumotlarni to‘playdi; 2. Audit maqsadlari va yo‘nalishlarini aniqlab oladi; 3. Oldida turgan ishning hajmi, xususiyatlari, ish olib borish uslublarini aniqlash maqsadida dastlabki tahlil amalini bajaradi; 4. Auditning reja jadvalini tuzadi; 5. Auditorlar guruhi oldiga quyiladigan talablarni belgilaydi; 6. Korxona xodimlarini auditning maqsadi yo‘nalishi va baho berish o‘lchovi bilan tanishtirib chiqadi hamda mazkur korxonaning taklifiga binoan u bilan birgalikda vujudga kelgan masalalarni muhokama etadi. Audit davomida zaruriyat tug‘ilsa reja qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda muddat muammosi borligi sababli har doim ham korxonaning moliyaviy xo‘jalik faoliyatini to‘liq tekshirishga auditorlarda imkoniyati bo‘lmaydi. Shuning uchun tekshiruvni amalga oshirishda mijozning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari va tekshiruv sifatiga ta’sir etuvchi omillar bilan tanishib chiqishi zarur. §2. Auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish ishchi dasturi va auditorlik xizmati ko‘rsatish haqida shartnoma Auditorlik dasturi tekshiruvning har bir muayyan qismi uchun zarur bo‘lgan auditorlik jarayonlari ro‘yxatidan iborat bo‘ladi. Ikki turdagi auditorlik dasturlari bo‘lishi mumkin: 1. Korxona ichki nazorat tizimi va faoliyati haqidagi axborotlarni o‘z ichiga olgan dasturlar; 110 2. Schyotlardagi qoldiqlar haqidagi axborotlarni va ularni tekshirishni o‘z ichiga olgan dasturlar. Auditorlik dasturlari quyidagi omillarni o‘z ichiga oladi: 1. Auditorlarni ish jadvalini (jadval auditorlik tekshiruvi jarayonida xulosa tuzish uchun ma’lumotlar berishni oxirgi muddatini belgilaydi); 2. Audit jarayonlarini (auditorlik dasturi yozma ravishda tayyorlanadi); 3. Audit bo‘yicha ish nazoratini (dastur auditorlik guruhlaridagi kichik auditorlar va assistentlar tomonidan belgilangan vazifalarni bajarishni nazorat qiluvchi asosiy hujjat bo‘lib xizmat qiladi); 4. Xodimlar sonini (audit uchun zarur xodimlar soni. Odatda audit, asosiy auditor, kichik auditor va assistentlardan tashkil topgan guruh tomonidan o‘tkaziladi). Dasturda auditorlik tekshiruvi rejasini bajarish uchun, zarur bo‘lgan hamma jarayonlar qamrab olinadi. CHunki dastur auditorlar uchun yo‘riqnoma vazifasini ham bajaradi Auditorlik tekshiruvi dasturi reja ko‘rinishiga ega bo‘ladi va auditor tomonidan yozma holda tayyorlanadi. Bu rejaning maqsadi quyidagilardan iborat: 1. Zarur testlarning hajmini va tipini aniqlash, ularni o‘tkazishni baholash; 2. Tekshiruvni boshlashdan oldin mijoz bilan hamma savollar bo‘yicha kelishish; 3. Audit o‘tkazishda asoslangan dalillarga ega bo‘lish. Tekshiriluvchi ob’ektlar soni va bajariluvchi amallar turi ko‘p bo‘lgan holda auditorlik tekshiruvini alohida tarmlar bo‘yicha tekshirish muddatlari ko‘rsatilgan jadval (grafik) bo‘yicha tashkillashtirish yaxshi samara beradi. Auditorlik korxonasi audit o‘tkazish uchun kerak bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratish va haq to‘lash tartibi haqida korxona bilan oldindan kelishib, auditorlik ishlarini bajarish shartnomasini tuzadi. Shartnomada xizmatlarning hajmi, sifati, murakkabligi, auditorlarning malakasi, tajribasi, kasbiy obro‘si, mas’uliyati va auditorlik xizmatlari uchun to‘lanadigan haq miqdori ko‘rsatiladi. 111 Shartnomalar uzoq muddatli yoki bir marta bajariladigan auditorlik xizmatlariga tuzilishi mumkin. Shartnoma quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Shartnomaning predmeti (mavzusi); 2. Tomonlarning xuquq va majburiyatlari; 3. Shartnomaning bajarilishi; 4. tomonlarning javobgarligi; 5. Nizolarni xal etish tartibi; 6. Shartnomaning amal qilishi; 7. Yakuniy qoydalar; 8. Tomonlarning manzili va bank rekvizitlari. №____ Auditorlik xizmat ko‘rsatish 2017 “_____” Farg‘ona shahar Amaldagi Nizom asosida ish ko‘ruvchi, Farg‘ona shahri «Tong» auditorlik firmasi («bajaruvchi» deb nomlanadi), uning direktori S.A. Abduqodirov bir tomondan va «Sherzod» Aktsionerlik jamiyati rahbari S. Mo‘minov (bundan buyon «buyurtmachi» deb nomlanadi) ikkinchi tomondan, mazkur shartnomani qo‘ydagilar to‘g‘risida tuzdik: I. Shartnoma mavzusi, bahosi va hisob-kitob tartibi 1.1. “Xizmat ko‘rsatuvchi” mazkur shartnoma bo‘yicha “Buyurtmachi”ga o‘zaro kelishilgan holda Buyurtmachi quyidagi auditorlik xizmatlarini bajaruvchiga topshiradi, bajaruvchi qabul qilib oladi: Xizmatlar nominomi № 1 Summasi Buyurtmachining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini har yillik 15000000 auditini o‘tkazish 2 Buyurtmachining filialini, agentligini rejadan tashqari 3000000 xizmatlari 2000000 tekshirish 3 Alohida buyurtma bo‘yicha konsulg‘tadiya 112 ko‘rsatish 20000000 Jami: 1.2. Shartnoma bo‘yicha ish va xizmatlar qiymati: bajaruvchiga to‘lanuvchi xizmat haqi audit o‘tkazishga sarflangan vaqtni ta’rif bo‘yicha belgilangan soatini ko‘paytirish bilan aniqlanadi; to‘lovlar bir marta, ya’ni shartnomada ko‘rsatilgan ishlar bajarib topshirilgandan keyin, bajaruvchining hisob raqamiga pul ko‘chirish yo‘li bilan amalga oshiriladi; 1.3. Mazkur shartnomaning umumiy qiymati 20000000(Yigirma million) so‘mni tashkil etadi. 1.4. “Buyurtmachi” xizmat ko‘rsatish uchun amaldagi qonunchilikda ko‘rsatilgan miqdordan kam bo‘lmagan, ya’ni 15 foiz avans to‘lovini oldindan “Bajaruvchiga” xisob raqamiga o‘tkazib beradi. 1.5. “Bajaruvchiga” tegishli davrda tomonlarning o‘zaro kelishuviga muvofiq belgilangan miqdorda va avans to‘lovidan so‘ng 10 kun muddat ichida maxsulotlarni “Buyurtmachi”ga yetkazib beradi. 1.6. “Buyurtmachi” taqdim etilgan xujjatlarga asosan 90 kundan ortiq bo‘lmagan muddatlarda uzil-kesil xisob-kitob qiladi. 1.7. Xizmatlar uchun to‘lovlar pul o‘tkazish yo‘li bilan naqd pulsiz tartibda xisobkitob qilinadi. II. Tomonlarning xuquq va majburiyatlari 3.1. “Bajaruvchi”ning xuquq va majburiyatlari: audit tekshiruvidan barcha zarur bo‘lgan hujjatlar, korxona tijorat siri bo‘lgan axborotlarni bajaruvchiga taqdim etish; bajaruvchiga ishlash uchun zarur sharoitlar yaratib berish; auditorlik ish joyi, hujjatlarni saqlash uchun shkaf ajratish; moddiy javobgar shaxslarning qatnashuvini ta’minlash. 3.2. “BUYURTMACHINING majburiyatlari: audit tekshiruvidan barcha zarur bo‘lgan hujjatlar, korxona tijorat siri bo‘lgan axborotlarni bajaruvchiga taqdim etish; bajaruvchiga ishlash uchun zarur sharoitlar yaratib berish; auditorlik ish joyi, 113 hujjatlarni saqlash uchun shkaf ajratish; moddiy javobgar shaxslarning qatnashuvini ta’minlash. III. Shartnomaning bajarilishi 4.1. Ishlarni bajarish muddatlari: moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining to‘la auditi - yil yakunlari bo‘yicha buyurtmachi tasdiqlagan va bajaruvchi bilan kelishilgan muddatda; rejadan tashqari tekshirishlar - alohida shartnomalarda belgilangan muddatlarda; konsulptatsiya xizmatlari - alohida shartnomalarda belgilangan muddatlarda. 4.1. SHartnoma mazkur shartnoma va qonun xujjatlari shartlari va talablariga muvofiq zarur tarzda bajarilish kerak. Agar tomonlar o‘z zimmalariga qabul qilingan barcha majburiyatlar bajarilishini ta’milasa, shartnoma bajarilgan deb xisoblanadi. 4.2. SHartnoma bajarilishini bir tomonlama rad etishga yoki shartona shartlarini bir tomonlama o‘zgartirish yo‘l qo‘yilmaydi, qonun xujatlarida belgilangan xollar bundan mustasno. 4.3. “Buyurtmachi” ilgari berilgan buyurtmanomani bekor qilishga yoxud bajariladigan ishlarni tegishli turkumlarini ta’mirlab berish sanasini o‘zgartirishiga xaqlikdir, bu xaqda “Bajaruvchi”ni buyurtmanomada kursatilgan sana boshlanishidan kamida 3 kun oldin xabardor kiladi. IV.Tomonlarning javobgarligi 5.1. Bajariladigan ishlar kechiktirilgan yoki to‘liq bajarilmagan taqdirda “Bajaruvchi” “Byurtmachi”ga kechiktirilgan xar bir kun uchun majburiyat bajarilmagan qismining foizi miqdorida penya to‘laydi, biroq bundan penyaning umumiy summasi bajariladigan ishlar qiymatining 20 foizdan ortiq bo‘lmasligi kerak. 5.2. Bajariladigan ishlar uchun o‘z vaqtida xaq to‘lanmaganda “Buyurtmachi” “Bajaruvchi”ga mudati kechiktirilgan xar bir kun uchun kechiktirilgan to‘lov summasining 0,3 foizi miqdorida penya to‘laydi, biroq bu kechiktirilgan to‘lov summasining 50 foizdan ortiq bo‘lmasligi kerak. 114 5.3. Penya to‘lashi shartnoma majburiyatlarini buzgan tomonni shartnomani zarur tarzda bajarishida va bajarilishi lozim bo‘lgan ishlar mudati kechiktirilishi yoki to‘liq bajarib berilmasligi tufayli yetkazilgan zararlar qoplanishidan ozod etmaydi. V. Nizolarni xal etish tartibi 6.1. Kelishmovchiliklar va nizoli masalalar kelib chiqqan taqdirda, tomonlar, qoidaga ko‘ra, mustaqil ravishda ularni sudgacha xal etish choralarini ko‘radilar. 6.2. Tomonlar kelishmovchiliklar va nizolarni xal etish uchun bevosita sudga murojaat qilishiga xaqliqdir. 6.3. Fors-major xolati, ya’ni tomonlarga bog‘lik bo‘lmagan xolatlar (yongin, suv toshqini shu kabi yengib bo‘lmaydigan kuchlar) yuz bergan taqdirda majburiyatlar bajarilmaganligi uchun javobgarlikdan ozod etiladi. VI. Shartnomaning amal qilishi 7.1. Shartnoma imzo chekilgandan boshlab 3 yil mobaynida o‘z kuchini saqlaydi. Shartnoma muddati tugashiga 15 kun oldin shartnomalash to‘g‘risida buyurtmachi bajaruvchini ogohlantirsa shartnomaning amal qilish muddati avtomatik ravishda bir kalendar yiliga uzaytiriladi. 7.2. Tomonlar o‘rtasidagi munosabatlar ular tomonidan mazkur shartnomaning barcha shartlari bajarilgan va xisob-kitob to‘liq tugallangan taqdirda to‘xtatiladi. VII. Yakuniy qoydalar 8.1. Mazkur shartnoma tomonlarning kelishuviga ko‘ra yoki boshqa tomon shartnoma shartlarini jiddiy ravishda buzgan taqdirda, tomonlardan birining talabi bo‘yicha sud tartibida bekor qilinishi mumkin. 8.2. Mazkur shartnomaga xar qanday o‘zgartirish va qo‘shimchalar ular yozma shaklda sodir etilishi va tomonlarning bunga zarur darajada vakil qilingan vakillari tomonidan imzolanishi sharti bilan xaqiqiy xisoblanadi. 8. 3. Buyurtmachi bajaruvchining xizmatlaridan imtiyozli foydalanish huquqiga ega. Zarur holatlarda audit o‘tkazish muddatlari hamda haq to‘lash miqdorlari tomonlar kelishuvi bilan o‘zgartiriladi. 115 8.4. Maxkur shartnoma ikki nusxada tuziladi. Shartnomaning barcha nusxalari teng yuridik kuchga egadir. VIII. Tomonlarning manzili va bank rekvizitlari Buyurtmachi Bajaruvchi Raxbar:_________. Rahbar-------- Nazorat uchun savollar 1. Audit tekshiruvlarini rejalashtirishning maqsadini izohlab bering. 2. Audit tekshiruvlarini rejalashtirishning vavzifasini izohlab bering. 3. Audit tekshiruvlarini rejalashtirishning bosqichlarini izohlab bering. 4. Audit tekshiruvlarini rejalashtirishning tamoyillarini izohlab bering. 5. Auditor faoliyatini dastlabki va puxta rejalashtirishni tushuntirib bering. 6. Mijoz uchun xos bo‘lgan va auditorlik tekshiruvi sifatiga ta’sir etadigan omillarni gapirib bering. 7. Aniq auditni rejalashtirish amallarini gapirib bering. 8. Auditorlik tekshiruvlari dasturi haqida. 8-Mavzu: Auditorlik tekshiruvi vaqtida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini o‘rganish hamda baholash Mavzu bo‘yicha atamalar: mijoz faoliyatini o‘rganish, moliyaviy sarflar, joriy aktivlar, qarzlarni tugatish koeffitsenti, pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlar, debitor qarzlar, joriy majburiyatlar, absolyut miqdorlarda mablag‘larni qoplash koeffitsenti, samaradorlik koeffitsenti, sotilgan mahsulot, aylanma moddiy aktivlar, moddiy aktivlarni samaradorlik darajasi, samaradorlik darajasi, aksiyaning o‘rtacha qiymati, aksiyalarni qiymati, aksiyalar soni, hisob siyosati. 116 Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blits-so‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Tekshiriladigan korxona (mijoz) faoliyatini o‘rganish. Auditning asosiy vazifalaridan biri korxona faoliyatini o‘rganish bo‘lib hisoblanadi. Buning uchun auditor korxonaning joriy davrdagi moliyaviy mustahkamligini ifodalovchi quyidagi moliyaviy koeffitsentlarni hisoblaydi: 1. Moliyaviy sarflarni qoplash koeffitsenti: MS Ja Jm bu yerda: Ms - moliyaviy sarflar Ja - joriy aktivlar Jm - joriy majburiyatlar 2. Qisqa muddatli qarzlarni tugatish koeffitsenti; КT Pm К k Dk Jm bu yerda: KT - qisqa muddatli qarzlarni tugatish koeffitsenti Pm - pul mablag‘lari Kk - qimmatli qog‘ozlar Dk - debitor qarzlar Jm - joriy majburiyatlar 117 3. Absolyut miqdorlarda mablag‘larni qoplash koeffitsenti Am Pm K k Jm bu yerda: Am - absolyut miqdorlarda mablag‘larni qoplash koeffitsenti Pm - pul mablag‘lari Kk - qimmatli qog‘ozlar Jm - joriy majburiyatlar Bundan tashqari, korxonani moliyaviy jihatdan yetarli faoliyat ko‘rsatayotganligini bilish uchun, quyidagi ko‘rsatkichlarini ham hisoblash zarur: 1. Samaradorlik koeffitsenti Sk Sm Аа bu yerda: Sk - samaradorlik koeffitsenti Sm - sotilgan mahsulot hajmi Aa - aylanma moddiy aktivlar 2. Moddiy aktivlarni samaradorlik darajasi S D Аа qayerda: S - samaradorlik darajasi D - daromad Aa - aylanma moddiy aktivlar 3. Aksiyaning o‘rtacha qiymati Ak Аk А bu yerda: AK - aksiyaning o‘rtacha qiymati - summa 118 AK - aksiyalarni qiymati A - aksiyalar soni §2. Buxgalteriya hisobini tashkil etishni o‘rganish Auditor korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirishni boshlashdan oldin «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, buxgalteriya hisobining milliy va xalqaro andozalari, “Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo‘shiladigan, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarning shakllantirish (ish tarkibi tartibi bajarish, va xizmat ko‘rsatish) moliyaviy natijalarni to‘g‘risida”gi Nizom, yuqori tashkilotlarning yo‘riqnoma, Nizom va ko‘rsatmalari hamda korxonaning hisob siyosati va ta’sis hujjatlari asosida korxonada buxgalterlik hisobi va hisobotining tashkil etish holatini o‘rganadi. Mazkur masala bo‘yicha auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: 1. Buxgalteriya apparati xodimlarini buxgalteriya hisobini yuritish bo‘yicha tegishli qonun, andoza qo‘llanmalar, yo‘riqnomalar, hisob-kitob jadvallari bilan ta’minlanganligini va ularni bu talablarga rioya etishini; 2. Korxonada qo‘llanilayotgan hisobchilik shaklni yuritish qoidalariga rioya qilinayotganligini va schyotlar rejasidan to‘g‘ri foydalanilayotganlikni; 3. Dastlabki hujjatlarning buxgalteriyaga o‘z vaqtida kelib tushishi va hujjatlar oborotining tashkil etilganligini; 4. Sintetik hisob ma’lumotlarini analitik hisob ma’lumotlariga mos kelishini; 5. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishning to‘g‘riligini; 6. Pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va materiallarni hisobi to‘g‘riligini; 7. Balansning moddalarning inventarizatsiya qilinganligini tasdiqlovchi solishtirish dalolatnomalarini mavjudligini; 119 8. Banklarga va boshqa moliyaviy idoralariga, aksiyadorlarga taqdim etiladigan moliyaviy hisobot ma’lumotlarini buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga mos kelishini; 9. Byudjet bilan hisoblarni to‘g‘riligi va o‘z vaqtidaligini; 10. Foyda (daroma4. ni aniqlashni, taqsimlashni va uning hisobidan zaxiralar yaratishning to‘g‘riligini; 11. Buxgalteriya apparati xodimlarining lavozim yo‘riqnomalarini mavjudligini, ularning xizmat vazifalarining to‘g‘ri taqsimlanganligini; 12. Buxgalteriya hisobi, hisoboti va moliyaviy nazorat masalalariga doir bosh buxgalter farmoyishi va ko‘rsatmalarining bajarilayotganligini; 13. Buxgalteriya xodimlari bilan boshqa bo‘linmalar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligini hamda bosh buxgalter boshqa bo‘linmalar rahbarlari bilan hamkorlikda buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida korxonani moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilayotganligini. Auditor buxgalteriya hisobini tashkil qilishda yo‘l qo‘yilgan qoida buzarliklar natijasida sodit bo‘lgan xatolarni keltirib chiqaradigan omillarini ko‘rsatib, bu xatolar korxona moliya xo‘jalik faoliyati natijalariga ta’sirini ahamiyatliligini yoki ahamiyatsiz ekanligini asoslaydi. Chunki, auditorlik tashkiloti auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasida asoslanmagan fikr bildirganligi uchun javobgar hisoblanadi. Auditor auditning yakunida tekshiruv natijalari asosida quyidagilarni tahlil qiladi va korxona faoliyat samaradorligini oshirish bo‘yicha tegishli takliflar beradi: 1. Korxonaning ustav faoliyatida ko‘rsatilgan ishlarni va xo‘jalik rejalarini bajarilishini; 2. Ustav kapitalini tashkil etishning to‘g‘riligi va uning o‘z faoliyati maqsadlariga muvofiq ishlatilishini; 3. Korxonada mahsulotlarni yetkazib berish shartnoma majburiyatlarining bajarilishini tezkor hisobi tashkil etilganligini; 120 4. Mahsulotlarni to‘liq va o‘z vaqtida yetkazib bermaganlik natijasida ko‘rilgan yo‘qotishlar (jarimalar, peniyalar, neustoykalar va boshqalar)ni; 5. Chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilashga doir tadbirlarning bajarilishini; 6. Mahsulot sifati ko‘rsatkichlari, brak va sifatsiz mahsulot yetkazib berganlik uchun ko‘rilgan zararlarni; 7. Mahsulot chiqarish ritmi, ritmsiz ishlash sabablari, kunlik, oylik va choraklik rejalarni bajarilmasligi oqibatida ko‘rilgan zararlarni; 8. Ishlab chiqarish jarayonida xom ashyolar, materiallar va ishlab chiqarish chiqitlaridan oqilona foydalanishni; 9. Korxona jamoasi maqsadlarni va xodimlarga vazifalarning oqilona taqsimlanishini; 10. Korxona xodimlari (ishchidan tortib bosh direktorgach1. iqtisodiy manfaatlarni ta’minlaydigan mehnatga haq to‘lash tizimini to‘g‘ri tashkil qilinganligini; 11. Mahsulot chiqarish va sotish haqidagi hisobot ma’lumotlarining buxgalterlik hisobi va dastlabki hujjatlar ma’lumotlariga to‘g‘ri kelishini; 12. Hisobot davri tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarini mahsulotlar hisobotiga kiritilmaganligi va hisobotlarda boshqa qo‘shib yozish hamda chalkashliklarga yo‘l qo‘yilmaganligini. §3. Ichki nazorat tizimini o‘rganish Ichki nazorat – korxonada buxgalteriya hisobini yuritishni, moliyaviy hisobotlarni tuzishni hamda moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishni nazorat qilish tizimi bo‘lib hisoblanadi. Shunga ko‘ra ichki nazorat tizimi qo‘ydagi maqsadlarni ko‘zlab tashkil qilinadi: 1. Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlar ma’lumotlarini ishonchliligini nazorat qilish va korxona moliya xo‘jalik faoliyatini tahlil 121 qilish asosida uning rivojlanish strategik rejasini tuzishga ma’lumotlar tayyorlab berishni; 2. Aktivlarni haqiqiy miqdorlari to‘g‘risidagi buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini to‘g‘riligini belgilangan tartiblarda tekshirish amallarini bajarishni; 3. Tashqi audit o‘tkazish xarajatlarini qisqartirishni. O‘zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida ichki nazorat tizimini tashkil qilish va uni olib borish to‘g‘risida maxsus talablar yo‘q. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini to‘g‘ri tashkil qilinganligini o‘zini tajribasidan kelib chiqib baholaydi. Ichki nazorat tizimi bir biri bilan bog‘liqlikda bo‘lgan nazorat muhiti, buxgalteri hisobi tizimi va nazorat amallari kabi tarkibiy qismlardan tashkil topadi. Nazorat muhiti korxonada ichki nazorat uchun qulay bo‘lgan xizmat munosabatlarini ig‘indisi bo‘lib, nazorat ishlarini olib borishda xodimlar orasidagi munosabatlar va tekshirishlar usullaridan tashkil topadi. Korxonadagi buxgalteriya hisobi tizimi korxona faoliyatiga tegishli bo‘lgan xo‘jalik muomalalarini hisobga olish hisob siyosati va amallari bilan belgilanadi. Nazorat amallari korxona ichki nazorat xodimlari tomonidan tekshiruvlar o‘tkazishda bajariladigan ishlar va foydalaniladigan usullar bo‘lib, ichki nazorat olib borish texnologiyasi va texnikasi bilan belgilanadi. Auditor auditni rejalashtirish bosqichida ichki nazorat tizimi ma’lumotlarini baholash maqsadida uni to‘g‘ri tashkil qilinganligini o‘rganadi. To‘g‘ri tashkil qilingan ichki nazorat tizimi xatolar vujudga kelishini bartaraf etib, korxona faoliyatini samarali tashkil qilish haqida noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish natijasida nazarda tutilmagan zararlar vujudga kelishini kamaytiradi. Boz ustiga ichki nazorat yaxshi yo‘lga qo‘yilganda tasodifiy yo‘l qo‘yiladigan xatolar oson aniqlanadi. Ichki nazorat tizimini ma’lumotlarini ishonchliligi buxgalteriya apparati xodimlari tomonidan qasddan yoki tasodifan yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlash va baholash bilan belgilanadi. Ishnonchli deb tan olingan ichki nazorat tizimi 122 ma’lumotlari auditorlik hisoboti va xulosasi tuzish uchun asos qilib olinishi mumkin. Agar audit natijalari ma’lumotlari ichki nazorat tizimi aniqlagan ma’lumotlarga mos kelmasa yoki korxona rahbarida shubxa tu g‘dirsa, tomonlarning kelishuvi bilan ma’lumotlar betaraf ekspertlar tomonidan ekspertizadan o‘tkaziladi. Buning uchun diplomga yoki faoliyat ko‘rsatishi uchun litsenziyaga ega bo‘lgan betaraf ekspertlar taklif qilinadi. Tekshiruvga ekspertlarni jalb etish auditorning auditorlik xulosasi ma’lumotlarini to‘g‘riligiga va ishonchliliga bo‘lgan mas’uliyatini kamaytiradi. Ichki nazorat takomillashtirish tizimini baholashning bo‘yicha takliflar ishlab navbatdagi maqsadi uni chiqishdir. Audit tekshiruvlari yakunlanganidan so‘ng auditor ichki nazorat tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘ydagi takliflar va tavsiyalarni berishi mumkin: 1. Ichki nazorat tizimi xodimlarini vazifalarini taqsimlash bo‘yicha; 2. Korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatlarida sodir bo‘ladigan iqtisodiy jarayonlarni huquqiyligini tekshirish, hujjatlar bilan rasmiylashtirish, buxgalteriya hisobida aks ettirish hamda korxonaning barcha resurslarini saqlanishi va ulardan foydalanishni nazorat qilish bo‘yicha; 3. Ichki nazoratni tashkillash shakillari va amalga oshirish usullarini takomillashtirish bo‘yicha; 4. Korxona buxgalteriya aparati xodimlarining buxgalteriya yozuvlarini qalbakilashtirishi bo‘yicha ataylab qilgan xatolarini topish yoki mansabdor shaxslarning tovlamachilik harakatlarini aniqlash usullari va boshqa masalalar bo‘yicha. Berilgan takliflarni qabul qilishni va ularga rioya qilishni yoki qilmaslikni mijozning o‘zi hal etadi. §4. Korxonani hisob siyosatini o‘rganish va baholash Hisob siyosati bu xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatida buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash hamda tuzish uchun 123 foydalaniladigan maxsus tamoyillar, qoidalar va amaliy yondashuvlar to‘plami bo‘lib, Buxgalteriya hisobining 1-sonli va bunga aloqador bo‘lgan boshqa milliy andozalaori talablari asosida tuziladi. Hisob siyosati xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobotlarni tuzish bo‘yicha ishlab chiqilgan ichki me’yoriy hujjat bo‘lib hisoblanadi. Hisob siyosatida korxona moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini hisobda aks ettirishni to‘g‘ri belgilanganliga va unga rioya qilinishi buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlari ishonchliligini ta’minlaydi. Shu boisdan hisob siyosati buxgalteriya hisobi va hisobotlarini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning barcha bosqichlarida (auditni rejalashtirishdan to auditorlik xulosasini tuzgunga qadar) muhim hujjat bo‘lib hisoblanadi. Auditorlarning hisob siyosati bilan tanishishning asosiy maqsadi hisob siyosatida korxona mulklarini va uning faoliyatida sodir bo‘ladigan boshqa iqtisodiy jarayonlarni va voqealiklarni buxgalteriya hisobida aks etish tamoyillari to‘g‘ri yoritilganligini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Auditorlar hisob siyosati bilan tanishishda uning mazmunini va to‘g‘riligini ifodalaydigan qo‘ydagi ma’lumot manbalari bilan obdan tanishib chiqishlari lozim: 1. Korxonada hisob siyosatini tuzishga doir me’yoriy hujjatlarni mavjudligi; 2. Hisob siyosatini tuzishda buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozalari talablariga va tartibiga rioya qilinganligi; 3. Tekshiriladigan korxonaning hisob siyosat to‘g‘risidagi buyruq yoki farmoyish va unga ilovalarni mavjudligi; 4. Ishchi schyotlar rejasini va dastlabki hujjatlar ro‘yxati hamda hujjatlar aylanishi jadvalini mavjudligi; 5. Buxgalteriya hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyasi, xo‘jalik muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish va inventarizatsiya o‘tkazish tartibini tasdiqlanganligi; 6. Buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozasining 56.1, 56.2, 56.3, 56.4 bandlari bo‘yicha hisob siyosatiga kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartishlarni tasdiqlash to‘g‘risida buyruq; 124 7. Korxo1ynaning xususiyatlari bilan bog‘liq xo‘jalik muomilalarini buxgalteriya hisobga olish bo‘yicha yo‘riqnomalarni mavjudligi; 8. Hisob siyosatiga rioya qilinayotganligiga. Ushbu ma’lumot manbalarini o‘rganish va tahlil qilish natijasida auditor korxona ma’muriyatining hisob siyosatini shakllantirishga jiddiy yoki yuzaki yondashganligini aniqlaydi. Masalan, faraz qilaylik tekshiruv natijasida har xil foyda solig‘i stavkalarini qo‘llaydigan faoliyat turlari bilan shug‘ullanadigan korxona ushbu soliqni eng yuqori stavka bo‘yicha hisob-kitob qilgan. Bu hol hisob siyosatida har xil stavkalarda soliqqa tortiladigan faoliyatlar turlari bo‘yicha xarajatlarni hisobga olish tartibi ishlab chiqilmaganligidan dalolat beradi. Agar hisob siyosatida har xil stavkalarda soliqqa tortiladigan faoliyatlar turlari bo‘yicha xarajatlarni alohida hisobga olish uslubi ishlab chiqilganda edi soliq yukini yengillatishga imkon bergan bo‘lar edi. Hisob siyosatini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning yana bir maqsadi «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozalari talablaridan kelib chiqqan holda korxona buxgalteriya hisobotining ishonchliligi to‘g‘risida xulosa tuzishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozasini 56-bandiga muvofiq hisob siyosati kalendar yili davomida o‘zgartirilmaydi. Bundan xo‘jalik yurituvchi subyektni qayta tashkil etilishi (birlashish, bo‘linish, qo‘shib olish), mulkdorlar almashishi, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi yoki O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobining o‘zgarishi va buxgalteriya hisobining yangi uslublari ishlab chiqilgan hollar (buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozasining 56.1, 56.2, 56.3, 56.4) bandlari bundan mustasno. Buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozasini 55 bandiga muvofiq hisob siyosatiga kiritiladigan o‘zgartishlar asoslangan va tegishli tartibda rasmiylapggirilgan bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lmagan hisob siyosatidagi o‘zgartishlar ularni qo‘llay boshlangan sanaga buyruq bilan rasmiylashtirilgan bo‘lishi lozim. 125 Auditor korxona hisob siyosati to‘g‘risidagi buyruqni tahlil qilib, buyruqni barcha bandlari hisob siyosatiga taalluqli ekanligini va hisob siyosatining barcha jihatlari (tashkiliy texnik, uslubiy, soliqchilikka doir va boshqalar) buyruqda aks ettirilganligini aniqlaydi. Hisob siyosati to‘g‘risidagi buyruqlarni test sinovidan o‘tkazish amaliyoti shuni ko‘rsatmoqdaki, ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisob siyosatiga, unga taalluqli bo‘lmagan masalalarni ham kiritadilar. Masalan, xodimlarga ish haqi berish muddatlari, ta’tillar davomiyligi, me’yoridan oshiq xizmat safari xarajatlari va hokazolar. «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozasiga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan hisob siyosatini shakllantirish chog‘ida tanlangan buxgalteriya hisobi usullari tegishli farmoyish hujjatlari rasmiylashtirilgan yildan keyingi yilning 1 yanvaridan qo‘llaniladi. Hisobot yili davomida yangidan tashkil etilgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar bundan mustasnodir. Hisob siyosatida ko‘rsatilgan buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha tarkibiy bo‘linmalarida qo‘llaniladi. Buxgalteriya hisobining 1-sonli milliy andozasining 55-bandiga muvofiq yangidan tashkil etilgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisob siyosatini birinchi moliyaviy hisobotni e’lon qilgunga qadar, lekin yuridik shaxs huquqini olgan kundan boshlab 90 kundan kechikmasdan rasmiylashtirishi lozim. Auditor buxgalteriya hisobi maqsadini va mohiyatini ochib beradigan axborotlar me’yoriy hujjatlarda qanday talqin qilinganligini hisob siyosatida yoritilganligiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Chunki ularga asosan moliyaviy hisobotlar tuziladi va korxonani rivojlantirish istiqbollari belgilab olinadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 86 - raqam bilan ro‘yxatga olingan «Tovar-moddiy zahiralarni hisobga olish» nomli buxgalteriya hisobining 4-sonli milliy andozasining 26 va 27 bandlarida korxonaning moliyaviy hisobotida tovar-moddiy zahiralarni baholash va yoritishga doir axborotlar qanday bayon qilinganligini yoki mablag‘larni asosiy vositalar qatoriga kiritishga doir 126 buxgalteriya hisobining 5-sonli milliy andozasi tavsiyalardan farq qiladigan hollar mavjud bo‘lsa, ular korxona hisob siyosatida ko‘rsatilishi lozim. Nazorat uchun savollar 1. Korxona faoliyatini belgilovchi ko‘rsatgichlarni sanab bering? 2.Absolyut miqdorlarda mablag‘larni qoplash koeffitsenti qanday aniqlanadi? 3. Aksiyaning o‘rtacha qiymati qanday aniqlanadi? 4. Moddiy aktivlarni samaradorlik darajasi qanday aniqlanadi? 5. Samaradorlik koeffitsenti qanday aniqlanadi? 6. Qisqa muddatli qarzlarni tugatish koeffitsenti qanday aniqlanadi? 7. Moliyaviy sarflarni qoplash koeffitsenti qanday aniqlanadi? 8. Auditor korxonada buxgalteriya hisobini tashkil etishni o‘rganishda nimalarga e’tibor berishi kerak? 9. Auditor buxgalterlik hisobi va hisobotining tashkil etilishi holatini tekshirishda qanday me’yoriy hujjatlardan foydalanadi? 11. Ichki nazorat tizimi qanday tizim? 12 Ichki nazorat tizimini baholashdan maqsad nima? 13. Korxonada ichki nazorat tizimini tashkil etishga kim mas’ul? 14. Ichki nazorat tizimini to‘g‘ri tashkil qilinganligi nimalarda namoyon bo‘ladi? 15. Ichki nazorat tizimi qanday tarkibiy qisimlardan iborat? 16. Nazorat muhitini tushuntirib bering? 17. Nazorat omillarini gapirib bering? 18. Hisob siyosati nima? 19. Hisob siyosati mazmunini ifodalaydigan ma’lumotlarni aytib bering? Nazorat uchun test savollar 1. Moliyaviy sarflarni qoplash koeffitsentini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? MS 1. Ja Jm 127 2. KT Pm Kk Dk Jm 3. Am 4. S Pm K k Jm D Aa 2. Qisqa muddatli qarzlarni tugatish koeffitsentini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? MS 1. Ja Jm 2. KT Pm Kk Dk Jm 3. Am 4. S Pm K k Jm D Aa 3. Absolyut miqdorlarda mablag‘larni qoplash koeffitsentini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? 1. M S Ja Jm 2. KT Pm Kk Dk Jm 3. Am Pm K k Jm 4. S D Aа 4. Samaradorlik koeffitsentini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? 1. S k Sm Aa 2. KT Pm K k Dk Jm 3. Am Pm K k Jm 128 4. S D Аа 5. Moddiy aktivlarni samaradorlik darajasini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? Sk 1. 2. KT Sm Aа Pm K k Dk Jm Pm K k Jm Am 3. 4. S D Aa 6. Aksiyaning o‘rtacha qiymatini aniqlash qaysi bandda keltirilgan? 1. Ак 2. KT Pm K k Dk Jm 3. Am S 4. Ак А Pm K k Jm D Aa 7. Buxgalteriya hisobini tashkil etishni o‘rganishda nimalarga e’tibor berishi kerak? 1. Tekshirilayotgan subyektning xo‘jalik faoliyati buxgalterya hisobida qanchalik to‘g‘ri va to‘liq aks ettirilganligiga va hisob tizimini tashkillash darajasiga; 2. Hujjatlar aylanish reja grafigining bajarilishiga, hisob siyosatining ishlab chiqilganligiga, unga va buxgalteriya hisobini xalqaro va milliy andozalaridan rioya etilayotganligiga; 3. Hisobchilikning qaysi shaklidan va qaysi hisob registrlaridan foydalanilayotganligiga. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 129 8. Buxgalteriya hisobi va hisobotining tashkil etilishi holatini belgilovchi me’yoriy hujjatlari qaysi bandda keltirilgan? 1. Korxona buxgalteriyasining tashkiliy tuzilmasi haqidagi korxona rahbarining buyrug‘i va tashkiliy tuzilmada ko‘rsatilgan har bir xodimning xizmat vazifalari yo‘riqnomasi; 2. Hisob siyosati va uni tasdiqlash bo‘yicha buyruq va hisobchilikning muhim uchastkalari bo‘yicha hujjatlar aylanish reja-grafigi; 3. Xo‘jalik momilalari bo‘yicha buxgalteriya hisobining namunaviy provodkalar va hisobot ma’lumotlarini tekshirishning nazorat varaqasi; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 9. Ichki nazorat tizimini ta’rifi qaysi bandda keltirilgan? 1. Buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil qilishni, moliyaviy hisobotlarni to‘g‘riligini va korxonani moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan maqsadga muvofiq oqilona foydalanishni nazorat qilish tizimi; 2. Moliyaviy hisobotlarni tuzishni nazorat qilish tizimi; 3. Korxonani moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan maqsadga muvofiq oqilona foydalanishni nazorat qilish tizimi; 4. Ishga kelib ketishlarni nazorat qilish tizimi. 10. Ichki nazorat tizimini to‘g‘ri tashkil qilinganligi nimalarda namoyon bo‘ladi? 1. Nazorat tizimini tashkil qilishda xatolarni o‘z vaqtida aniqlash, vazifalarni kollegial hal qilish imkonichyatlarini nazarda tutilganligida; 2. Har qanday muomalalarni muvofiqlashtirish tizimi mavjudligida; 3. Inventarizatsiya muntazam o‘tkazilishida va buxgalteriya hisobotlarini muntazam tahlil qilib borilayotganlikda; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 11. Ichki nazorat tizimi qanday tarkibiy qismlardan iborat? 1. Nazorat muhiti, korxonadagi buxgalterlik hisobi, nazorat amallari; 2. Inventarizatsiya o‘tkazish komissiyasi; 3. Mehnatni muhofaza qilish va tashkillash bo‘limi; 130 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 12. Hisob siyosati tushunchasi qaysi bandda keltirilgan? 1. Buxgalteriya hisobini yuritish va y hisobotlarnini tuzishda foydalaniladigan amaliy yondashuvlar to‘plami; 2. Xalqaro andozalarga sharh; 3. Milliy andozalarga sharh; 4. Moliya vazirligi ishlab chiqqan ko‘rsatma. 9-Mavzu: Auditorlik dalillar Mavzu bo‘yicha atamalar: auditorlik dalillari, tanlash, tekshiruv, manbaalar, yozma dalil, og‘zaki dalil. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Auditorlik dalillari tushunchasi va ularning turlari Auditorlik dalillari auditorlik tekshiruvi natijalarini bo‘yicha auditorlik xulosasida bayon qilingan ma’lumotlarni tasdiqlovchi hujjatlar to‘plamidir. Auditorlik dalillari audit tekshirishlari jarayonida auditorlar tomonidan olinadi. Ularni olish tartibi auditorlik faoliyatining 50sonli “Auditorlik dalillari" nomli andozasida belgilab berilgan. 131 milliy Auditorlik dalillari moliyaviy hisobotlarni tuzishni va buxgalteriya hisobida qayd qilingan yozuvlarini huquqiy asosi bo‘lgan dastlabki va me’yoriy hujjatlardan, moddiy javobgar shaxslarning hisobotlaridan, inventarizatsiya dalolatnomalaridan, ish haqi to‘lash qaydnomalaridan, hisob registrlaridan hamda boshqa manbalardan olinadi va tegishli shaxslar tomonidan tasdiqlanadi. Auditorlik dalillari xulosa berishga yetarli bo‘lishi kerak. Ularning hajmi va olish usullari audit dasturida ko‘rsatiladi. Auditorlik tekshiruvlar jarayonida to‘planadigan dalillar turlicha bo‘lib, ularni mohiyati jihatdan bilvosita va bevosita dalillariga ajratish mumkin. Bilvosita dalillar–bular ko‘rilayotgan masalaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi bo‘lmaydi. Bevosita dalillar moddiy sodir bo‘lgan voqealikni tasdiqlovchi hujjatlardan va nomoddiy manbalardan tekshirilayotgan korxona bilan aloqador tashkilotlardan va axborotlarga ega bo‘lgan fuqarolardan olinadi. Masalan, xom-ashyo va materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar, pul mablag‘lari bo‘yicha kamomadlarni mavjudligi o‘tkuazilgan inventarizatsiya natijasi bo‘yicha tuziladigan taqqoslash qaytnomasidan olinadi. Barcha dalillar aniqlik darajasiga ko‘ra, aniq, shartli aniq va yo‘naltirilgan kabi turlarga bo‘linadi. Aniq asosli va qa’tiy bo‘ladi, chunki ular birlamchi hujjatlardan, hisob registrlaridan, hodisa va voqealiklarni tekshirish natijalari rasmiylashtirilgan hujjatlardan olinadi. Shartli aniq dalillar korxona faoliyati ma’lumotlarini to‘g‘riligini va aniqligini tasdiqlovchi hujjatlar yetarli bo‘lmaganda ularni tasdiqlash maqsadida auditor tomonidan tuziladigan analitik jadvallar ma’lumotlari bilan tasdiqlanadi. Yo‘naltirilgan dalillar esa auditor tomonidan asoslanadi va uning ish kitoblarida qayd etiladi. Auditorlik dalillar turlariga ko‘ra yozma va og‘zaki dalillarga bo‘linadi. Aniqlangan xatolarni tasdiqlovchi hujjatlar va xodimlardan olingan yozma tushuntirishlar yozma dalillarga, korxona xodimlarinig og‘zaki xabarlari va ular bilan uyushtirilgan suhbatlarda aniqlangan dalillar esa og‘zaki dalillarga kiradi. 132 Ayrim hollarda og‘zaki dalillar yozma dalillarga nisbatan ancha muhim va foydali bo‘lishi mumkin. Auditorlik dalillari olish manbasiga ko‘ra ichki, tashqi va aralash dalillarga bo‘linadi. Ichki auditorlik dalillar xo‘jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibida mustaqil faoliyat yurituvchi bo‘lim xodimlaridan yozma yoki og‘zaki ko‘rinishda olingan ma’lumotlardan tashkil topadi. Tashqi dalillar odatda, auditorlik tashkilotining yoki auditorning yozma so‘rovi asosida uchinchi tomonlardan yozma ko‘rinishda olinadi. Aralash dalillar yozma tushuntirishlarni uchinchi betaraf tomonlar tasdiqlagan ma’lumotlardan tashkil topadi. Auditorlik dalillar olinish usuliga ko‘ra quyidagicha turkumlanadi: 1. Hodisa va voqealiklari sodir bo‘lishi haqidagi dalillarni so‘rov testlari o‘tkazish asosida aniqlash va tasdiqlash; 2. Hodisa va vokealiklarni sodir bo‘lishi haqidagi dalillarni ularni sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi hujjatlar asosida aniqlash va tasdiqlash; 3. Hodisa va voqealiklari sodir bo‘lganligi haqidagi dalillarni auditor tomonidan o‘tkazilgan tahlil natijalari bo‘yicha aniqlash. Auditorlik dalillarini olish tartibi auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi 50-sonli “Auditorlik dalillari" nomli milliy andoza talablariga javob berishi lozim. Barcha auditorlik tashkilotlari uchun auditorlik dalillarini olishda «Auditorlik dalillari» nomli andoza talablaridan foydalanish majburiy hisoblanadi. Auditorlar buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini asoslash uchun quyidagi tekshiruv amallarini bajarishi lozim: 1. Buxgalteriya hisobi schyotlarining oborotlarini va qoldiqlarning moliyaviy hisobotlarda to‘g‘ri aks ettirilishini batafsil tekshirish; 2. Buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobotlarni tuzishda me’yoriy hujjatlar talablariga rioya etilganligini tahlil qilish; 3. Tekshiruv jarayonida foydalanilgan samaradorligini baholash. 133 ichki nazorat usullarini Auditorlik dalillarini ishonchliligini ta’minlash maqsadida auditor ularni tahlil qiladi. Auditorlar dalillarni tahlil qilish asosida korxona buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotida keltirilgan ma’lumotlarni asoslanganligi haqida fikr bildiradi. Auditorlik tekshiruvlarining asosiy maqsadi – xo‘jalik yurituvchi subyektlar buxgalteriya hisobotlarining ishonchliligi to‘g‘risida auditorlarning mustaqil fikr bildirishidir. Buning uchun auditor hisobotning ishonchliligi yoki uning ishonchliligini rad etish to‘g‘risidagi asosli fikr bildirishga imkon beradigan dalillarni to‘plashi zarur. Dalillarning ishonchlililigi deganda, audit jarayonida, auditr to‘plagan dalillarning, moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati haqida to‘g‘ri xulosalar qilishga va qarorlar qabul qilishga imkon beradigan darajasi tushuniladi. Bu daraja auditorlik dalillar qanchalik ishonchga sazovar va haqiqatga yaqin ekanligini anglatadi. Audit jarayonida olingan dalillarning ishonchliligi mustaqillik, manbalar kompetentligi va ichki nazorat tizimining samaradorligi kabi omillarga bog‘liq. Auditorning tomondan mustaqil manbalardan olgan dalillarning ishonchlilik darajasi xo‘jalik yurituvchi subyektdan olingan dalillarga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi Auditor dalillarining o‘z vaqtida to‘planishiga alohida e’tibor berishi zarur. To‘plangan dalillar tekshirilayotgan hisobot davriga qanchalik yaqin bo‘lsa, ular shunchalik ishonarli bo‘ladi. Aks holda ular oshiqcha va keraksiz bo‘lib qoladi. Agar xatolar va noaniqliklar to‘g‘risidagi dalillar korxona ma’muriyatiga moliyaviy hisobotlarni soliq idoralariga topshirmasdan oldin taqdim etilgan bo‘lsa, u holda buxgalteriyada moliyaviy hisobotlarga zaruriy tuzatishlar kiritiladi. §2. Auditorlik dalillarini olish manbalari Auditor auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha asosli xulosa tayyorlab berishi uchun korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatlari to‘g‘risida to‘liq va yetarlicha axborotlarga ega bo‘lishi kerak. Auditor bu axborotlarni korxonaning 134 buxgalteriya hisobi dastlabki hujjatlaridan, hisob registirlaridan, ichki nazorat tekshiruvi natijalari rasmiylashtirilgan hujjatlardan (dalolatnomalar, qaydnomalar, hisobotlar va xulosalar) hamda koxona xodimlaridan, mijozlaridan va ta’minotchilaridan bevosita va bilvosita yo‘llar bilan oladi. Bevosita olinadigan manbalarga quyidagi manba’lar kiradi: 1. Buxgalteriya hisobining dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va korxona moliya - xo‘jalik faoliyatining tahlil natijalari jadvallari va xulosalari; 2. Korxona xodimlari va uchinchi shaxslarning og‘zaki va yozma bildirishlari; 3. Korxona hujjatlarini boshqa korxonalar hujjatlari bilan, boshqa korxona hujjatlarini uchinchi shaxslarning hujjatlari bilan taqqoslash dalolatnomalari; 4. Korxona aktivlari va passivlarini inventarizatsiya natijalari aks ettirilgan dalolatnomalar va taqqoslovchi qaydnomalar; 5. Korxonaning moliyaviy hisobotlari. Auditorning xo‘jalik muomalalarini bevosita kuzatishi va o‘rganishi natijasida hamda buxgalteriya hisobining dastlabki hujjatlaridan, hisob registrlaridan va korxona moliya - xo‘jalik faoliyatining tahlil natijalari jadvallari va xulosalari hujjatlaridan olingan ma’lumotlar eng ishonchli dalillar bo‘lib hisoblanadi. Bir holat bo‘yicha har xil manbalardan olingan dalillar bir-birlariga zid bo‘lib chiqsa, unda auditor vujudga kelgan ziddiyatni hal etish va keyinchalik to‘plangan dalillar asosida ishonchli xulosala qilishi uchun qo‘shimcha axborotlar to‘plashi zarur. Chunki, har xil manbalardan olingan turli shakldagi auditorlik dalillari auditorlik tavakalchiligini pasaytiradi. Agar auditor qandaydir muammo bo‘yicha yetarli dalillar to‘plash imkoniga ega bo‘lmasa, buning sababini o‘zining hisobotida aks ettirishi lozim. Dalillarni to‘plash uchun qanday auditorlik amallari zarurligi va ularni qachon bajarishni auditor auditorlik tekshirishlar dasturini tuzish chog‘ida mustaqil hal qiladi. 135 Dalillarni to‘plash O‘zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyatining 50sonli “Auditorlik dalillari" nomli milliy andozasiga muvofiq ichki nazorat tizimini samarali tashkil qilinganligini aniqlash, moliyaviy hisobot moddalarini, schyotlar qoldig‘ini va xo‘jalik operatsiyalarini haqiqiyligini hamda to‘plangan dalillarni salmog‘ini va sifatini tahlil qilishni uchinchi tomonlarga tasdiqlatish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Ichki nazorat tizimini tashkillashni samaradorligini aniqlash auditorlarga bu tizimida ko‘zda tutilgan tadbirlar va amallarning samaradorligi (samarasizligi) to‘g‘risida xulosa qilishga asos bo‘ladi. Moliyaviy operatsiyalarini hisobot moddalarini, haqiqiyligini uchinchi schyotlar qoldig‘ini tomonlarga va tasdiqlatish xo‘jalik muayyan muomalalarning mazmunini va xatolarini betaraf tomonlar aniqlashini va o‘rganishini nazarda tutadi. Batafsil tekshirish odatda auditor tomonidan tekshiruv maqsadini, tanlashning rejalashtirilgan ko‘lamini va uning obyektlarini saralab olishni hisobga olgan holda tanlov to‘plamini shakllantirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. To‘plangan dalillarni salmog‘ini va sifatini uchinchi shaxslar tomonidang tasdiqlatish korxonaning moliyaviy va iqtisodiy ko‘rsatkichlarini buxgalteriya hisobida noto‘g‘ri aks ettirish sabablarini aniqlashga imkon beradi. Buxgalteriya hisobini va ichki nazorat tizimini qanday tashkillanganligini o‘rganish hamda baholash to‘g‘risida auditor to‘plagan dalillar, yozuvlar, bayonnomalar, jadvallar va ish qog‘ozlari shaklida auditorning ishchi kitobida aks ettiriladi. Bu kitobda rejalashtirilgan auditorlik amallari va ularni bajarilish ham aks ettiriladi. Auditorlik dalillari tanlov va statistik usullar yordamida to‘planadi. Tanlov usulida dalillar to‘plashda auditor tanlov hajmini odatda o‘zida to‘plangan auditorlik tajribasiga suyangan holda korxonaning xususiyatiga qarab aniqlaydi. 136 Statistik usulda dalillar to‘plashda esa, auditor avval axborotni tasdiqlovchi aniqlikni belgilab oladi keyin aniqlik koeffitsentini topib, shu koeffitsent asosida tanlov hajmini aniqlaydi. Auditor dalillarni asoslovchi va tasdiqlovchi hujjatlari soxtalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan alomatlarni mavjudligiga alohida e’tibor berishi lozim. Buxgalteriya hisobining dastlabki hujjatlarda izohlanmagan tuzatishlar, chizib va o‘chirib yozishlar kabi nuqsonlarga yo‘l qo‘yish soxtalashtirish va suiste’mollarni amalga oshirishga sharoit yaratadi. Hujjatlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki eng ko‘p soxtalashtirish: 1. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarida – 24%; 2. Sanoatda – 17,5; 3. qishloq xo‘jaligida – 16,1%; 4. davlat boshqaruv organlarida – 10,7%; 5. qurilishda – 9.1%, sodir bo‘lar ekan. Shuningdek, soxtalashtirish ko‘proq moddiy qiymatliklarni, pul mablag‘larini, hisob-kitob operatsiyalari harakatini rasmiylashtirish va ish haqi hisoblash va berish bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarda yo‘l qo‘yiladi: 1. Talabnoma, schyot-faktura, ishonchnoma – 27,5%; 2. Hisob - to‘lov qaydnomalarida - 27,2%; 3. Pul mablag‘lari dastlabki hujjatlarida - 15%. Shu bilan birgalikda soxtalashtirishni anchagina qismi turli xil tilxatlarga va bank operatsiyalarini tasdiqlovchi hujjatlarga ham to‘g‘ri keladi. Shuning uchun auditor hujjatlarni rasmiylashtirish, qabul qilish, qaytlash hamda ularga ishlov berish «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonunda belgilangan tartib talablariga javob berishiga ishonch hosil qilishi kerak. Dalillar to‘plash uchun auditor auditning kuzatish, talab qilish, testlar o‘tkazish, nazorat o‘rnatish, analitik tekshirish va ekspertiza uslublaridan foydalanadi. Auditorlik dalillarini to‘plash ketma-ketligi quyidagicha: 1. Auditorlik dalillarini to‘plashning maqsadini aniqlash; 137 2. Dalillar to‘plash usullar auditorlik faoliyatining 3-son «Auditni rejalashtirish» nomli milliy andozasi talabiga muvofiqligini aniqlash; 3. Auditorlik amallarini auditning qaysi jarayonida qo‘llash maqsadga muvofiqligini aniqlash; 4. Yetarli va ishonarli dalillarga ega bo‘lish uchun auditning qaysi analitik amallardan foydalanish kerakligi aniqlash (qayta hisoblash, inventarizatsiya, xo‘jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishi, tasdiqlash, og‘zaki so‘rov, hujjatlarni tekshirish, kuzatib chiqish); 5. Ko‘zda tutilmagan vaziyatlarda sodir bo‘ladigan operatsiyalar bo‘yicha dalillar olishning qanday usullaridan foydalanishni aniqlash; 6. U yoki bu usulni qaysi obyektlarga nisbatan (aktivlar, passivlar, majburiyatlar, subyektlar va hokazo) qo‘llash zarurligini va auditorlik amallarini qanday ketma-ketlikda bajarishni belgilab oladi; 7. Auditorlik tekshiruvlari uchun axborotlarni to‘plash. Buning uchun auditor audit dasturining har bir bo‘limida keltirilgan ishlar bo‘yicha olinishi lozim bo‘lgan hisob ma’lumotlarini va buxgalteriya hisobi registrlarning ro‘yxatini tuzadi. Ro‘yxat bilan korxona xodimlarini tanishtiradi. 8. Auditorlik amallarni bajarish va audit jarayonida aniqlangan dalillarni bayon qilish. Bu bosqichdagi ishlarni aniqlashda auditor auditni rejalashtirish chog‘ida belgilangan tanlov hajmidan kelib chiqadi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida aniqlangan tafovutlar auditorning ishchi hujjatlarda ro‘yxatga olinadi. Tafovutlarni bayon qilish ixtiyoriy yoki maxsus ishlab chiqilgan ishchi javal shaklini to‘ldirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 9. To‘plangan dalillarni baholash. Auditor to‘plagan dalillarni baholashda quyidagilarga alohida e’tibor berishi kerak: 1. Olingan ma’lumotlardan dalil sifatida foydalanish mumkinligiga ya’ni dalilning qonunga zid emasligi; 2. Foydalanilayotgan dalilning tekshiriladigan taalluqliligiga, tanlash hajmiga va uslubiyotiga; 138 obyektga qanchalik 3. Dalilning boshqa dalillar bilan aloqadorligiga va uning ko‘lami va tavsifiga; 4. Olingan dalillarning keyingi audit jarayonida qo‘llash imkoniyatlariga; 5. Olingan dalillar to‘plamining qaror qabul qilish uchun yetarliligiga. Xulosa qilib aytganda, to‘plangan dalillar auditorda moliyaviy hisobotlarda jiddiy xatolar yo‘qligi haqida va tekshiruv obyektlari bo‘yicha hisobot va xulosa tuzish uchun ishonch hosil qilishga asos bo‘lishi lozim. §3. Auditorlik dalillarni olish usullari Auditor auditorlik dalillarini to‘plashda har xil usullardan foydalanadi: 1. Arifmetik hisob-kitoblarini qayta tekshirish (qayta hisoblash) usuli. Auditor tanlab olish usuli yordamida dastlabki hujjatlar va buxgalteriya hisobi registrlarida amalga oshirilgan arifmerik yozuvlarining aniqligini qayta tekshirib ko‘radi. Tekshiriladigan hujjatlarni tanlash ko‘lami va unsurlari ichki nazorat tizimining holati bilan aniqlanadi. Agar ma’lumotlarni shakllantirish ustidan hujjatlarni rasmiylashtirishdan toki moliyaviy hisobotlarni tuzgunga qadar samarali ichki nazorat tizimi o‘rnatilgan bo‘lsa, unda tanlash ko‘lami va usullari kamayadi. Agar korxonada hisob ishlari kompyuterlashtirilgan bo‘lsa, dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi arifmetik hisoblashlarni tekshirish zarurati yanada oshadi. Chunki, kompyuter dasturlarini tuzishda va arifmetik ma’lumotlarni kompyuterga kiritishda soxtalashtirishga yo‘l qo‘yish mumkin. Hisobchilikning komp yuterlashgan tizimida hisob-kitob ishlarini qayta tekshirish tuzilgan kompyutr dasturlarining algoritmini to‘g‘riligini tekshirish asosida amalga oshiriladi; 2. Inventarizatsiya o‘tkazish usuli. Bu usul korxona mol-mulklarining haqiqiy mavjudligi va saqlanishi to‘g‘risida aniq ma’lumot olishga imkon beradi. Bunda barcha aktivlar va passivlar (mol-mulklar, debitor va kreditor 139 qarzlar va boshqalar) korxona rahbari buyrug‘i bilan tasdiqlangan komissiya tomonidan inventarizatsiya qilinadi. Auditor uning o‘tkazilishi ustidan nazorat o‘rnatadi va natijalarini tahlil qiladi; 3. Alohida xo‘jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish. Bu usul yordamida auditor u yoki bu xo‘jalik muomalasining hujjatlar bilan qanday rasmiylapggirilayotganligini va ularni buxgalteriya hisob registrlarida aks ettirish ustidan nazorat o‘rnatilganligini tekshiradi. Shuningdek, korxonaning bankdagi hisob raqami, turli debitorlar va kreditorlar hamda mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va buyurtmachilar bilan sodir bo‘ladigan operatsiyalarni hisobga oladigan schetlar ma’lumotini haqqoniyligini tasdiqlash uchun qo‘llaniladi. Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi 50-sonli “Auditorlik dalillari" nomli milliy andoza talablariga muvofiq auditorlik tashkiloti pul mablag‘lari, hisob-kitoblar, debitorlik va kreditorlik qarzlarini hisobga olinadigan schetlarning qoldiqlarini tasdiqlovchi ma’lumotlarning haqqoniyligi uchinchi tomonlar taqqoslash dalolatnomalari bilan tasdiqlashlari lozim. Hisob-kitoblarning ahvoli, oldisotdi ishlarining shartlari va shunga o‘xshash boshqa ma’lumotlar turli tashkilotlardan tekshirilayotgan korxonaning so‘rov xatlari asosida olinadi. Ma’lumotlarni tasdiqlash uchun jo‘natiladigan so‘rovlar korxona rahbariyati nomidan tayyorlanib, tasdiqlovchi javobni auditorlik tashkilotiga jo‘natish so‘raladi. Zarur hollarda auditorlik tashkiloti so‘rov jo‘natiladigan uchinchi tomon bilan bevosita aloqa o‘rnatishi ham mumkin. Agar auditorlik tashkiloti salbiy javob olsa yoki umuman javob olmasa, u holda korxona ma’lumotlarining haqqoniyligini aniqlashtirish uchun auditorlar qo‘shimcha amallarini qo‘llashga yoki ekspertlar xizmatidan foydalanishga haqli. 4. Xodimlar bilan og‘zaki so‘rov o‘tkazish - tasdiqlovchi ma’lumotlarni korxona xodimlaridan yoki uchinchi shaxslardan og‘zaki javoblar asosida olish usulidir. Mazkur usul auditorga ichki nazorat tizimini baholash, auditorlik tenkshiruvining olib borish rejasini ishlab chiqish va tavakalchilik chegaralarini aniqlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishga imkon 140 beradi. Korxona xodimlari va uchinchi tomon bilan so‘rov o‘tkazish auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida amalga oshirilishi mumkin. Auditor auditni rejalashtirish bosqichida korxonaning moliyaviy holati, uning biznesining kelajagi va ichki nazoratning tashkil etilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishi zarur. Buning uchun auditni rejalashtirish bosqichida korxona xodimlari orasida so‘rov o‘tkazadi. Auditor olingan javoblarni tahlil qilish asosida korxonaning ayrim jihatlar bo‘yicha o‘zining aniq fikrini shakllantiradi. Auditor auditorlik tekshiruvi jarayonida moddiy javobgar shaxslar, buxgalterlar va boshqa xodimlar bilan suhbatlashib so‘rov o‘tkazilgan masalalarga tegishli bo‘lgan me’yoriy hujjatlar va yo‘riqnom alarining aniq ijrochilariga yetkazilganligini aniqlaydi. Shuningdek, ichki nazoratning ishonchliligi yoki yuzakiligi to‘g‘risida qo‘shimcha dalillar oladi. Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi 50-son “Auditorlik dalillari" nomli milliy andoza talablariga muvofiq og‘zaki so‘rov natijalari bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Bayonnomada so‘rov o‘tkazgan auditorning familiyasi hamda so‘ralgan shaxsning familiyasi, ismi-sharifi ko‘rsatiladi. Og‘zaki so‘rovlar o‘tkazish uchun so‘rov anketalari oldindan tayyorlab olinadi. So‘rov javoblari auditor tomonidan baholanish yozma dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Bunday yozma ma’lumotdar auditorlik hisobotini va xulosasini tuzish uchun dalil bo‘lib xizmat qiladi. 5. Hujjatlarni tekshirish usuli. Auditor ko‘rib chiqayotgan hujjatlarining haqqoniyligiga ishonch hosil qilishi lozim. Buning uchun auditor tanlash usulidan foydalanib buxgalteriya hisobida amalga oshirilgan yozuv ma’lumotlarini ularni tasdiqlovchi hujjatlar ma’lumoti bilan solishtirib chiqadi. Auditor hujjatlarni tekshirish chog‘ida ularning o‘z vaqtida va aniq rasmiylashtirilganligiga, majburiy rekvizitlarning mavjudligi va to‘g‘ri to‘ldirilganligiga hamda ularning buxgalteriya hisobi registrlarida o‘z vaqtida, aniq va to‘liq aks ettirilganligiga e’tibor berishi kerak. 6. Kuzatish usuli. Bu usul yordamida dastlabki hujjatlar ma’lumoti sintetik va analitik hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligi tekshiriladi. Kuzatib 141 chiqish usuli korxona hujjatlarida aks ettirilgan, lekin uning faoliyatiga oid bo‘lmagan yoki to‘g‘ri kelmaydigan hodisalarni o‘rganishga imkon beradi. Kuzatilishi zarur deb hisoblagan hujjatlar auditorlik faoliyatini 14-sonli «Auditorlik tanlash» nomli milliy andozasi talabiga muvofiq tanlab olinadi. 7. Tahlil qilish usuli. Auditor bu usuldan tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyatida va buxgalteriya hisobida kamchiliklarni Xatolarni maqsadida yo‘l aniqlash kelib qo‘yilgan maqsadida chiqish tekshirilayotgan – foydalanadi. sabablarini xo‘jalik xato aniqlash yurituvchi subyektning moliyaviy va iqtisodiy ko‘rsatkichlari to‘liq tahlil qilinadi. Tahliliy amallarni bajarishda moliyaviy tahlilning taqqoslash, nisbatlar va koeffitsentlarni baholash kabi usullaridan foydalaniladi. Tahliliy amallarning eng ko‘p tarqalgan usuli taqqoslash usuli bo‘lib, unda quyidagilar taqqoslanadi: schyotlarning o‘tgan davrlardagi qoldiqlar tekshirilayotgan davr qoldiqlari bilan, haqiqiy ko‘rsatkichlar reja ko‘rsatkichlari bilan, tekshirilayotgan moliyaviy hisobotlarning ma’lumotlari oldingi davrlar moliyaviy hisobotlari ma’lumotlari bilan, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ko‘rsatkichlari tarmoqning o‘rtacha ko‘rsatkichlari bilan va moliyaviy axborotlar nomoliyaviy axborotlar bilan solishtiriladi. Tahliliy amallar o‘tkazish buxgalteriya hisobi va hisoboti ko‘rsatkichlarini o‘zaro bog‘liqligini, turli davrlardagi hisobot moddalari ko‘rsatkichlarining bir-biridan keskin farq qilish sabablarini o‘rganish hamda hisobot davri ma’lumotlarini o‘zgarish yo‘nalishlarini aniqlash imkoniyatini beradi. Masalan, asosiy vositalar qiymatining ko‘payishi odatda amortizatsiya summalarining ko‘payishiga ham olib keladi. Nomuvofiqlik aniqlanganda auditor tegishli dalillarni topishi lozim. Aytaylik, auditor asosiy vositalar kirimini tekshirib tashkilot mazkur aktivlarni byudjetdan moliyalashtirish hisobiga sovg‘a shartnomasi bo‘yicha olganligini aniqlaydi. Bunday obyektlar bo‘yicha esa amortizatsiya hisoblanmaydi. Shunday qilib 142 aniqlangan nomuvofiqlikka bo‘yicha auditor tegishli isbot topishi kerak. Tahliliy amallar auditni rejalashtirish, tekshiruv o‘tkazish va yakunlash bosqichida qo‘llaniladi. Xususan, auditor korxona moliyaviy hisobotlarni dastlabki tahlil qilish asosida ularning qaysi moddalarini puxta tekshiruvdan o‘tkazish zarurligini aniqlab oladi. Moliyaviy hisobotlarda uchraydigan xatolar chegarasi korxonaning joriy davrdagi ma’lumotlarini o‘tgan yillardagi shunga o‘xshash yoki taqqoslash uchun ishlatiladigan boshqa ma’lumotlar bilan solishtirish asosida aniqlanadi. Buxgalteriya hisobi va hisobotlarida ataylab yoki bilmasdan yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolar va tafovutlar ehtimoli xatolarni sodir bo‘lish sababi bo‘lishi mumkin. Auditning yakunlovchi bosqichida tahliliy amallarni qo‘llash buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda aniqlangan nomuvofiqliklarni tasdiqlash uchun qo‘shimcha dalillar olish imkon beradi. Tahliliy amallar turli xilda bo‘ladi. Ularning eng samaralisi balans usuli bo‘lib hisoblanadi. Xususan, auditor ishlab chiqarish zaxiralaridan to‘g‘ri foydalanish to‘g‘risidagi dalil-isbotlarga ega bo‘lishi uchun korxona ishlab chiqarish dasturi ma’lumotlari asosida xom-ashyolar, materiallar va tayyor mahsulotlar balansini tuzadi. Xom-ashyolar, materiallar va tayyor mahsulotlar balansini tuzish quyidagilarni nazarda tutadi: 1. Reja bo‘yicha ishlab chiqariladigan mahsulotlarning bir-birligi uchun me’yor bo‘yicha sarflanishi lozim bo‘lgan xom-ashyo va materiallar miqdorini aniqlashni; 2. Xom-ashyo va materiallarni haqiqiy sarfini me’yorlar bilan taqqoslashni; 3. Haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bir-birligiga to‘g‘ri keladigan xom-ashyo va materiallar miqdorini aniqlashni; 4. Xom-ashyo va materiallardan ishlab chiqarish jarayonida foydalanishda sodir bo‘ladigan tafovutlarni aniqlashni; 5. Mahsulotning haqiqiy chiqish miqdorini aniqlash. Mahsulotning haqiqiy chiqish miqdorini mahsulot birligi uchun qilingan haqiqiy sarflar miqdorini 143 ishlab chiqilgan tayyor mahsulotlar miqdoriga ko‘paytirish bilan aniqlanadi. Bunday balansni tuzish mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida qilinadigan xom-ashyo, materiallar haqiqiy sarfilarini me’yorlaridan chetga chiqish sabablarini aniqlash va mahsulot ishlab chiqarishdan olinggan moliyaviy natijani haqqoniyligini tasdiqlash uchun zarur. 8. Muqobil balans tuzishni. Auditor auditni boshlashdan oldin sintetik va analitik registrlari va bosh kitob ma’lumotlari asosida muqobil balans tuzib oladi. Natijada, auditor audit natijalari bo‘yicha tasdiqlanishi lozim bo‘lgan balansga o‘xshash, yangi balansga ega bo‘ladi. Agar rasmiy va muqobil balanslar o‘rtasida tafovutlar vujudga kelsa, bu tofovutlar korxona hisobotida bosh buxgalterning ataylab qilgan chalkashligini bildiradi. Auditor audit o‘tkazish davomida to‘plagan dalillarini hujjatlashtirib o‘zining ish jurnalida qayd qilib boradi. Dalillarni asoslovchi hujjatlar keyinchalik quyidagi maqsadlar uchun ishlatiladi: 1. Bajarilgan auditorlik ishlarini sifatini nazorat qilish va baholashga; 2. Bajariladigan auditorlik ishlarini ma’lumotlar bilan ta’minlanganligini tasdiqlashga; 3. Auditorning hisobot tuzishi va xulosa yozishiga; 4. Audit natijalaridan foydalanuvchilarga axborot berishga; 5. Audit natijalari bo‘yicha tadbirlar tuzishga auditorlik xulosasini dalili bo‘lib xizmat qiladi. Auditor tomondan to‘plangan dalillar mijozning faylida saqlanadi. Fayllar joriy, doimiy va maxsus bo‘lishi mumkin. Joriy fayllar auditorlik tekshiruvi davomida yig‘ilgan hujjatlar va materiallarni o‘z ichiga oladi. Doimiy fayllar audit o‘tkazish uchun qonun tomonidan belgilangan tashkiliy axborotlardan tashkil topadi. Xususan, aktsionerlar va maxfiylik haqidagi axborot, ustav va ta’sis shartnomasini qayd qilinganligi haqidagi guvohnomalarning nusxasi, korxona va uning faoliyati haqida axborot, avlod korxonalar va filiallarning faoliyat turlari va joylashishi haqida axborot, korxona tarixi haqida 144 axborot, asosiy xodimlarning harakteristikasi, buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning xususiyatlarini tavsifi, boshqaruvning tashkiliy sxemasi, audit amallarini ketma-ketligi chizmasi, hamkorlar haqidagi va auditorlik tekshiruvi o‘tkazish haqidagi shartnomalarning nusxasi, auditga bo‘lgan talablar, korxonaga xizmat ko‘rsatuvchi bank haqidagi axborot, korxona huquqshunoslari haqidagi axborot, auditorlik firmalari xodimlari to‘g‘risidagi axborot, audit o‘tkazish joyining manzili va shu kabi boshqa ma’lumotlar. Maxsus fayllar korxonaning boshqa korxonalar va davlat moliyaviy institutlari bilan bo‘ladigan aloqalarini (korxona faoliyatiga taalluqli bo‘lgan maxsus farmoyishlarni, soliq hujjatlarin) o‘z ichiga oladi: Audit qilinayotgan korxona mutaxassislari taqdim etgan guvohliklar auditor uchun katta ahamiyatga ega. Ammo auditor mutaxassislarning bilimdonligiga, malakasiga va ish tajribasiga ishongan holda ularni noobyektiv axborot berishlik ehtimolini doimo nazarda tutmog‘i lozim. Auditorlar korxona mutaxassislaridan olgan ma’lumotlarni ishonchlilik, moliyaviy hisobotga muvofiq kelishlilik, xulosa va tavsiyalarni aniq va ravshan ifodalashlik nuqtai-nazaridan baholaydi. Agar ularning bergan guvohliklariga nisbatan auditorda shubxa tug‘ilsa bu masala auditor, guvohlik beruvchi shaxs va korxona rahbariyati orasida muhokama qilinadi. Nazorat uchun savollar 1. Auditorlik dalillari nima uchun zarur? 2. Qanday auditorlik dalillarini bilasiz? 3. Daliliy ahamiyatiga ko‘ra tekshiriluvchi hujjatlar qanday guruhlarga bo‘linadi? 4. Dalillarni hujjatlashtirish nima uchun zarur? 5. Hujjatlarda soxtalashtirish deganda nimani tushunasiz? 6. Aniqlik darajasiga ko‘ra barcha dalillar qanday turlarga bo‘linadi? Nazorat uchun test savollar 1. Auditorlik dalillari tushunchasi qaysi bandda keltirilgan? 145 1. Audit o‘tkazish jarayonida auditor tomonidan auditorlik xulosasini asoslash uchun to‘plagan ma’lumotlar; 2. Tushuntirish xatlari; 3. Yuqori tashkilot ma’lumotlari; 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 2. Auditorlik dalillari qaysi bandda keltirilgan? 1. Bilvosita dalillar, bevosita dalillar; 2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas dalillar; 3. Og‘zaki; 4. Aniqlangan va aniqlanmagan. 3. Dalillar qanday hujjatlar asosida olinadi? 1. Buxgalteriya hisobining dastlabki hujjatlaridan, registrlaridan, moliyaviy hisobotlardan va korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyatining tahlili natijalaridan; 2. Korxona xodimlari va uchinchi shaxslarning og‘zaki bildirishlaridan; 3. Mijoz korxona aktivlari va passivlarini inventarizatsiya qilish natijalari hamda uning moliyaviy hisobotlari; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 4. Aniqlik darajasiga ko‘ra dalillarni turlari qaysi bandda keltirilgan? 1. Qat’iy, shartli aniq, yo‘naltirilgan; 2. Yozma; 3. Og‘zaki; 4. Aniqlangan va aniqlanmagan. 5. Auditorlik dalillarini olish tartibi qaysi hujjatda belgilangan? 1. «Auditorlik dalillari» nomli AFMSda belgilangan; 2. Hisob siyosatida belgilangan; 3. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunning 7-bandida belgilangan; 4. Auditorlik tashkilotlarining faoliyatlari to‘g‘risidagi qonunning 21-bandida belgilab berilgan. 6. Auditorlik tanlovini amalga oshirish qaysi bandda keltirilgan? 146 1. Tajribaga suyangan holda baholash yo‘li bilan va statistik usul bilan, ya’ni xatolarni vujudga kelish ehtimoliga suyangan holda; 2. Audit va buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunlarga suyangan holda; 3. Auditning xalqaro va milliy andozalariga suyangan holda; 4. Auditorlar palatisining ko‘rsatmalariga suyangan holda; 7. Dalillarni qaysi maqsadlar uchun ishlatiladi? 1. Audit ishlarini rejalashtirishga, nazorat qilishga va sifatli bajarishga; 2. Bajariladigan audit ishlarini ma’lumotlar bilan ta’minlashga, auditorning hisobot tuzishi va xulosa yozishiga; 3. Audit natijalaridan foydalanuvchilarga axborot berishga; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 8. Auditorlik dalillari qanday usullar bilan to‘planadi? 1. Inventarizatsiya o‘tkazish; 2. Xo‘jalik yurituvchi subyekt va uchinchi tomonlar xodimlarini og‘zaki so‘rovdan o‘tkazish, hujjatlarni tekshirish; 3. Kuzatib chiqish, ma’lumotlarni tahlil qilish va muqobil balans tuzish. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 10-Mavzu: Ekspert ishlaridan va boshqa auditorlik tashkiloti ma’lumotlaridan foydalanish Mavzu bo‘yicha atamalar: ekpert, ekspert xullosasi, boshqa auditorlik tashkiloti, asosiy auditorlik tashkiloti, bo‘linma. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blits-so‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi 147 bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Ekspert tushunchasi, ekspert ishidan auditorlik dalil sifatida foydalanish Ekspert- auditorlik tashkilotining lavozimida to‘rmaydigan, buxgalteriya hisobi va auditdan tashqari ma’lum bir soha bo‘yicha zaruriy bilimlarga ega bo‘lgan va shu soha bo‘yicha xullosa beradigan mutaxasis. Auditorlik tashkiloti huquqiy shaxs bo‘lgan ixtisoslashgan korxona xizmatidan ekspert sifatida foydalanishi mumkin. Auditor yoki auditorlik korxonasi ekpert xizmatidan foydalanish haqidagi qarorni o‘rganiladigan vaziyatni xarakteri va murakabligidan kelib chiqib qabo‘l qiladi. Auditorlik korxonasi xizmatidan foydalanadigan ekpert tegishli hujjat (atestat, litsenziya diplom) bilan tasdiqlangan zaruriy malakaga ega bo‘lishi kerak. Eksper jismoniy shaxs sifatida ob’ektiv bo‘lishi va audit utkazilayotgan iqtisodiy sub’ektga hech qanday dahldorligi (oshna-og‘aynichilik, qarindosh- o‘rug‘chilik va boshqalar) bo‘lmasligi kerak. SHuningdek ekspert huquqiy shaxs sifatida audit utkazilayotgan iqtisodiy sub’ektning ta’sischisi, iqtisodiy himoyachisi ham bo‘lmasligi kerak. Ekspert x’izmatidan foydalanish shartnoma asosida amalga oshiriladi. SHartnomada umum qabshl qilingan shartlardan tashqari qo‘ydagilar ko‘rsatiladi: 1. Ekspertning maqsadi va ish hajmi; 2. Ekspert xullosasi olinadigan savollar; 3. Zaruriyat kelib chiqib ekspertning audit utkazilayotgan korxona bilan munosabati; 4. Ekspertizadan utkazilayotgan masalalarning maxfiyligi; 5. Ekspert foydalanmoqchi bo‘lgan usullar va vositalar haqida ma’lumot; 6. Ekspert xullosasini mazmuni va shakli. 148 Ekspert ish yakuni va natijalari bo‘yicha o‘zining xullosasini yozma hisobot va xisoblar shaklida to‘liq va batavsil berishi kerak. Ekspert xullosasi qo‘ydagi majburiy rekvizitlarga ega: 1. Hujjatning nomi, misol, Ekispertizadan utkazilayotgan “Tovartransport nakladnoyining ” haqiqiyligi haqida; 2. Hujjat rasmiylashtirilgan sana; 3. Ekspertning shaxsiy imzosi va to‘liq familiyasi ismi sharifi. Huquqiy shaxs-ekspert xulosasi korxona muhr bilan tasdiqlanadi. Xullosa kamida ikki nusxada tuziladi, uning bir nusxasi auditorga yoki auditorlik tashkilotiga, bir nusxasi korxonaga taqdim etiladi. Ekspert xulosasi kirish, tekshirish va xotima qismlardan iborat bo‘ladi. Ekspert xullosasini olish imkoniyati bo‘lmaganda yoki ekspert xullosasi juda ham ishonchli bo‘lmaganda auditorlik tashkiloti ko‘rilayotgan masala bo‘yicha shartli-ijobiy xulosa berishi mumkin. Ekspert xullosasidan dalil sifatida foydalanish auditorlik tashkilotini auditorlik xullosasi bo‘yicha javobgarlikdan ozod qilmaydi. §2. Boshqa auditorlarning ishi natijalaridan foydalanish Asosiy auditorlik tashkilotiga audit utkazish jarayoniga boshqa auditorlik tashkilotlarini jalb qilishga va ularning ish natijalaridan foydalanishga ruxsat berilgan. Agar audit utkazilayotgan iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlarida boshqa auditorlik tashkilotlari tomonidan utkazilgan bitta yoki bir nechta bo‘linmaning ko‘rsatgichlari aks ettirilgan bo‘lsa, asosiy auditorlik tashkiloti ularning ishlarini iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotiga ta’sirini baholashi shart. Asosiy auditorlik tashkiloti – boshqa auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvi utkazgan bo‘linmalarni ko‘rsatkichlarini qamrab olgan iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlariga xullosa tayyorlashga javob beradigan auditorlik tashkiloti. 149 Boshqa auditorlik tashkiloti – iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlariga ko‘rsatgichlari qo‘shiladigan bo‘linmalar faoliyatiga berilgan xullosalarga javobgar bo‘lgan auditorlik tashkiloti. Bo‘linma – iqtisodiy sub’ektning tarkibiy qismi bo‘lib, uning ko‘rsatgichlari shu iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlariga qo‘shiladi. Asosiy auditorlik tashkiloti audit utkazishda jarayonida iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlariga ko‘rsatkichlari qo‘shiladigan bo‘linma haqida xullsa yozishi uchun boshqa auditorlik tashkiloti bajargan ishlarning yetarliligini qo‘ydagi mezonlar bilan baholaydi: 1. Asosiy iqtisodiy sub’ektning tarkibiga kiruvchi bo‘linmada audit utkazayotgan boshqa auditorlik tashkilotining bo‘linma faoliyatini bilish darajasi; 2. Bo‘linmada audit utkazayotgan boshqa auditorlik tashkilotini bo‘linma ko‘rsatkichlarini bo‘zib ko‘rsatishdagi yoki noto‘g‘ri talqin qilishdagi tavakalchilik darajasi; 3. Bo‘linmada audit utkazayotgan boshqa auditorlik tashkilotin ko‘rsatkichlarini jiddiylik darajasi; 4. Boshqa auditorlik tashkiloti ko‘rsatkichlarini qo‘shimcha tekshirishga zaruriyat borligi. Asosiy auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkilotini auditorlik xullosasini tayyorlashda uning ish natijalari ko‘rsatgichlaridan foydalanishi mumkinligi to‘g‘risida ma’lum qilishi lozim. Agar bo‘linma rahbariyati bo‘linma haqidagi ma’lumotlarni asosiy iqtisodiy sub’ektga berishga rozilik bermasa boshqa auditorlik tashkiloti bu haqida asosiy auditorlik tashkilotini ma’lum qilishi kerak. Asosiy auditorlik tashkiloti iqtisodiy sub’ekt faoliyati haqidagi ma’lumotlarni boshqa auditorlik tashkilotiga taqdim etishga majbur emas. Asosiy auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkilotining xizmatidan foydalanishni rejalalashtirishda uning ish faoliyatini o‘zining ish faoliyatiga, maqsadiga, vazifalariga aynan mos kelishligini hisobga olishi, 150 auditni rejalashtirishni dastlabki bosqichida uning faoliyatini muvofiqlashtirishda qanday zaruriy ulchovlarga amal qilishlikni hamda uning ish faoliyati natijalaridan qanday tardibda foydalanishi haqida ogohlantirishi zarur. Buning uchun asosiy auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkilotiga audit o‘tkazishda bo‘linmaning qaysi ko‘rsatgichlariga alohida e’tibor berish kerakligini, asosiy iqtisodiy sub’ektg faoliyatida bo‘linmaning ishtirokida sodir bo‘ladigan voqealiklarni ochishda auditning qaysi amallaridan foydalanishi hamda auditni utkazish muddatlari haqida xabar berishi kerak. Asosiy auditorlik tashkilotining yoki auditorning iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlari haqidagi auditorlik xullosasida, odatda, boshqa auditorlik tashkiloti ish natijalaridan foydalanganligi alohida ko‘rsatilmaydi. Agar bo‘linma ko‘rsatgichlari haqida boshqa auditorlik tashkiloti ish natijalari bo‘yicha olingan ma’lumotlardan foydalanish imkoniyati cheklangan yoki yetarli bo‘lmasa va ulardan foydalanish qo‘shimcha amallarni bajarishni talab etisa, asosiy auditorlik tashkiloti auditorlik tekshiruvlari hajmining cheklanganligi munosabati bilan iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlari haqida shartli – ijobiy xullosa tayyorlashdan yoki ularni shuhbasiz to‘g‘riligi haqida fikr bildirishdan bosh tortishi mumkin. Agar boshqa auditorlik tashkiloti bo‘linma ko‘rsatkichlarining shuhbasiz to‘g‘riligidan farq qiladigan xullosa bersa yoki xullosa yozmoqchi bo‘lsa, asosiy auditorlik tashkiloti iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlarini shubhasiz to‘g‘riligi haqida xullosa berishni ko‘rib chiqishi kerak. Bunda asosiy auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkilotini, bo‘linma ko‘rsatkichlarining shuhbasiz to‘g‘riligidan farq qiladigan xullosa berishga majbur qilgan jihatlarni iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlarida xarakteri va hajmi buyicha muhimligini hisobga olishi kerak. Turli iqtisodiy sub’ektlar xo‘jalik faoliyatlari jarayonida moddiy resurslarni berish yoki majburiyatlar bo‘yicha bir biri bilan bog‘liq bo‘ladi. Agar ularning biri nazorat qilsa, boshqasi birinchisining muhim masalalar bo‘yicha qaror qabo‘l qilishiga ta’sir qiladi. 151 Bog‘liq tomrnlarga qo‘ydagilarni kiritish mumkin: 1. Bosh korxona, filiallar, mustaqil bo‘linmalar, qaram jamiyatlar, shu’ba korxonalar; 2. Bir-biri bilag bog‘liq guruhlarga kiruvchi korxonalar (bita tarmoqqa yoki kontsern, xolding tizimiga kiruvchi korxonalar); 3. Ishtirokchilari yoki (v1. rahbarlari qarindosh bo‘lgan korxonalar; 4. Ishtirokchilari yoki (v1. rahbarlari bitta bo‘lgan korxonalar. Tomonlarning bog‘liqligi to‘g‘risidagi munosabatlarni aniqlashga, ular orasidagi xujalik-moliyaviy munosabatlarni buxgalteriya hisobi va hisobotlarda me’yoriy hujjatlar asosida to‘g‘ri aks ettirilganligiga audit qilinayotgan korxona rahbari javobgar bo‘ladi. Auditorlik tashkiloti auditni shunday rejalashtirish va utkazishi kerakki iqtisodiy sub’ektning bog‘liq tomonlar bilan sodir bo‘lgan muomilalari haqidagi axborotlarni moliyaviy hisobotlarda aks ettirilganligiga nisbatan o‘rinli xullosa qilish uchun yetarli asoslarga ega bo‘lishi kerak. Bog‘liq tomonlar bilan sodir bo‘lgan muomilalarni baholash hamda bunday muomilalarni u yoki bu holatlarda jiddiylik darajasini aniqlash uchun zarur bo‘ladigan auditorlik dalilari miqdori va sifati auditorning professional bilm darajasi bilan belgilanadi. Auditor professional bilm darajasini qo‘ydagi vazifalardan kelib chiqiib shakillantiradi: 1. Iqtisodiy sub’ektning bog‘liq tomonlar bilan sodir bo‘lgan muomilalarni o‘rnatilgan tartibda tasdiqlanganligini va buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda aks ettirilganligini ishonch hosil qilgunga qadar tekshirish va tahlil qilish; 2. Audit utkazish jarayonida iqtisodiy sub’ektning buxgalteriya hisobotlarining shubhasiz to‘g‘riligiga ta’sir etuvsi bog‘liq tomonlar bilan sodir bo‘lgan va aks ettirilmagan muomilalarni topish va tahlil qilish mumkinligiga bo‘lgan ishonch. Auditorlik tashkilotiga audit jarayonida iqtisodiy sub’ektning bog‘liq tomonlar bilan sodir bo‘ladigan barcha muomilalarini aniqlash talabi qo‘yilmaydi. 152 Auditni tashkillashda bog‘liq tomonlarning ko‘rsatgichlari bilan barcha olinadigan axborotlarga sarflanadigan xarajatlarni mutanosibligiga rioya qilish kerak. Agar auditorda muhim mohiyat kasb etadigan masalalar bo‘yicha asoslangan gumon to‘g‘ilsa, gumonni yo‘qqa chiqaruvchi yoki asoslovchi ishonchli dalillar olishning zarur choralarini ko‘rishi kerak. Bog‘liq tomonlarning bor bo‘lishi va ularning ish munosabatlarining mavjudligi moliya-xo‘jalik faoliyatning mutadil amaliyotidir. SHu bilan birgalikda bog‘liq tomon bilan iqtisodiy sub’ekt olib boradigan muomilalar boshqa muomilalardan farq qilishi mumkin. SHuning uchun auditorlik tashkiloti qo‘ydagi sabablarga ko‘ra iqtisodiy sub’ektning bog‘liq tomonlar bilan olib boradigan muomilalariga alohida e’tibor qaratishi lozim: 1. Bog‘liq tomonlar haqidagi axborotlarni ochish buxgalteriya hisobini olib borish va moliyaviy hisobotlarni tuzish to‘g‘risidagi me’yoriy hujjatlarga qo‘yiladigan talablar qotoriga kirish mumkinligi; 2. Bog‘liq tomonlarning bor bo‘lishi moliyaviy hisobotlarning natijalariga ta’sir etish mumkinligi; 3. Auditor olinadigan auditorlik dalillarini haqiqiyligini baholashda ularning manba’larini audit qilinayotgan iqtisodiy sub’ektga qaram bo‘lmasligini baholash, binobarin, auditr axborotlarni olishda bunday auditorlik dalillari manba’si bog‘liq tomonlar emasligini bilishni muhimligi; 4. Iqtisodiy sub’ektning bog‘liq tomonlar bilan moliya-xo‘jalik muomilalari mutadil savdo-sotiq faoliyatdan farq qiladigan sabablarni mavjudligi, masalan, buxgalteriya hisobotlari ko‘rsatgichlarini ataylab bo‘zib ko‘rsatish yoki soliq hisoblashning ta’qiqlangan usullaridan foydalanish. Qo‘ydagi hollarda boshqa auditorlarning ishi natijalaridan foydalanilmaydi: 1. Iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisoboti haqida auditorlik xullosasini ikki va undan ortiq auditorlik korxonasi birgalikda tayyorlaganda; 153 2. Auditorlik tashkilotlari kasbiy munosabatlarda biri ikkinchisini almashtirganda; 3. Asosiy auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkiloti tomonidan mijoz korxonaning boshqa bo‘linmasida utkazilgan audit natijalarini iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlariga mohiyatsiz deb hisoblaganda. Nazorat uchun savollar 1. Ekspert tushunchasini gapirib bering. 2. Qaysi hollarda ekspert xizmatidan dalil sifatida foydalaniladi? 3. Ekspert xizmatidan dalil sifatida foydalanish qanday hujjat asosida amalga oshiriladi? Uni mazmunini gapirib bering. 4. Ekspert xullosasini gapirib bering. 5. Asosiy auditorlik tashkiloti (auditor) qanday tashkilot (auditor)? 6. Boshqa auditor qanday auditor, uning xizmatidan qachon va qanday foydalaniladi? 7. Asosiy auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkilotini faoliyatini qanday mezonlar asosida baholaydi) 8. Bog‘liq tomonlay qanday tomonlar, ularga kimlar kiradi? Nazorat uchun test savollar 1. Ekspert – 1. auditorlik tashkilotining lavozimida to‘rmaydigan va ma’lum bir soha bo‘yicha xullosa beradigan mutaxasis. 2. auditorlik tashkilotining xodimi bo‘lib katta tajriba va bilimga zga bo‘lgan mutaxasis. 3. auditorlik tashkilotining xodimi bo‘lib ma’lum bir soha bo‘yicha zaruriy bilimlarga ega bo‘lgan mutaxasis. 2. Qaysi hollarda ekspert xizmatidan dalil sifatida foydalaniladi? 1. Auditorlik tashkilotida auditorlar yetishmaganda. 2. Alohida o‘rganiladigan vaziyatlar kelib chiqqanda. 154 3. har ikki javob ham to‘g‘ri. 3. Ekspert xizmati qo‘ydagi hujjat asosida amalga oshiriladi. 1. Ekspert x’izmatidan foydalanish shartnoma asosida amalga oshiriladi. 2. Ekspert x’izmatidan foydalanish xalqaro kelishuv va standartlar asosida amalga oshiriladi. 3. Oliy majlisning ro‘xsatiga bilan xalqaro shartnoma asosida amalga oshiriladi. 4. Ekspert xullosasi qo‘ydagi qisimlardan iborat bo‘ladi. 1. Kirish, tekshirish va xotima 2. Asosiy, yakunlovsi 3. Kirish, tekshirish va xotima va qaror 5. Asosiy auditorlik tashkiloti tushunchasi qo‘ydagi bandda to‘lik keltirilgan 1. Iqtisodiy sub’ekt bilan shartnoma tuzib uning faoliyatini audit qiladigan tashkilot. 2. Boshqa auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvi utkazgan bo‘linmalarni ko‘rsatkichlarini qamrab olgan iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlariga xullosa tayyorlashga javob beradigan auditorlik tashkiloti. 3. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 6. Boshqa auditorlik tashkiloti 1. Iqtisodiy sub’ektning moliyaviy hisobotlariga ko‘rsatgichlari qo‘shiladigan bo‘linmalar faoliyatiga berilgan xullosalarga javobgar bo‘lgan auditorlik tashkiloti. 2. Asosiy auditorni ishiga ishonmay iqtisodiy sub’ekt tomonidan yollangan tashkilot. 3. To‘g‘ri javob berilmagan. 7. Boshqa auditorlik tashkilotini faoliyatini qo‘ydagi mezonlar bilan baholanadi 155 1. Boshqa auditorlik tashkilotining bo‘linma faoliyatini bilish darajasi va bo‘linma ko‘rsatkichlarini bo‘zib ko‘rsatishdagi yoki noto‘g‘ri talqin qilishdagi tavakalchilik darajasi; 2. Boshqa auditorlik tashkilotin ko‘rsatkichlarini jiddiylik darajasi va ularni qo‘shimcha tekshirishga zaruriyat. 3. Har ikki javob ham to‘g‘ri. 11-Mavzu: Auditorlik tekshiruvining yakuniy bosqichi Mavzu bo‘yicha atamalar: auditorlik xkllosasi, auditorlik hisoboti, ijobiy auditorlik xulosasi, shartli – ijobiy auditorlik xulosasi, salbiy auditorlik xulosasi. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Auditorlik hisoboti Auditor auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha hisobot va auditorlik xulosasi tuzadi. Auditorlik xulosasi korxona moliyaviy hisobotlarining haqiqiyligiga va ob’ektivligiga dalil bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida belgilanishicha: auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoida-buzarliklar to‘g‘risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvi o‘tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo‘lgan va xo‘jalik yurituvchi sub’ekt rahbariga, 156 mulkdorga, katnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig‘ilishiga yo‘llangan hujjat (18-modd1. . «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to‘g‘risida auditorlik xulosasi» nomli №70 sonli AFMSga muvofiq auditorlik hisobotining tarkibi quyidagicha: 1. Hisobotning nomi («Auditorlik hisobot» yoki «Auditorlik tashkilotining hisoboti» degan har ikkala nom bir xil ma’noga eg1. ; 2. Adresat nomi; 3. Kirish qismi; 4. Tahlil qismi; 5. Yakuniy qism. Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobotni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazgan auditor(lar) tomonidan betma-bet imzolanishi lozim. Auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga, buyurtmachining barcha zarur rekvizitlari ko‘rsatilgan holda jo‘natiladi. Auditorlik hisobotining kirish qismida auditorlik tashkilotining rekvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning raqami va sanasi, auditorlar va auditorlik tekshiruvida qatnashgan boshqa shaxslar haqida ma’lumotlar, hamda auditorlik tekshiruvini o‘tkazish uchun asos va xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining umumiy tavsifi ko‘rsatiladi. Auditorlik hisobotining tahliliy qismi auditorlik faoliyati milliy standartiga tayanadi va quyidagilarni o‘z ichiga oladi: xo‘jalik yurituvchi sub’ektda ichki nazoratning ahvolini tekshirish natijalari (batafsil bayoni); buxgalteriya hisoboti va moliyaviy hisobotning ahvolini tekshirish natijalari; moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish chog‘ida qonunchilikka rioya qilinishini tekshirish natijalari; soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash hamda to‘lashning to‘g‘riligini tekshirish natijalari; aktivlar (mablag‘lar) saqlanishini tekshirish natijalari. Korxonadagi ichki nazoratning holatini tekshirish natijalari o‘g‘risidagi axborotlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ichki nazorat tizimi 157 xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati tavsifi va miqyoslariga mos kelishini umumiy baholash; auditorlik tekshiruvi chog‘ida aniqlangan, ichki nazorat tizimining xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati tavsifi va miqyoslariga katta mos kelmaslik holatlarini bayon qilish. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotining ahvolini tekshirish natijalari to‘g‘risidagi axborotlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim: buxgalteriya hisobining yuritilishi va moliyaviy hisobotni tuzishning belgilangan tartibiga rioya qilinishini baholash; buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash tartibini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish jarayonida aniqlangan katta qoidabuzarlik holatlarini bayon qilish. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish chog‘ida qonunchilikka rioya qilinishini tekshirish natijalari to‘g‘risidagi axborotlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim: xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan sodir etilgan moliya-xo‘jalik muomalalarining qonunchilikka mos kelishini baholash; xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan amalga oshirilgan moliya-xo‘jalik muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish jarayonida aniqlangan atta nomuvofiqliklarni bayon qilish. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash hamda to‘lashning to‘g‘riligini tekshirish natijalari to‘g‘risidagi axborotlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim: soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha tuzilgan va tegishli organlarga taqdim qilingan hisob-kitoblarning to‘g‘riligini baholash; soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblashning belgilangan tartibini buzish faktlarini, soliqqa tortiladigan bazani aniqlashdagi xatolarni bayon qilish. Aktivlar saqlanishini tekshirish natijalari aktivlarni inventarizatsiya qilishga asoslanishi va ularning haqiqatda mavjudligi hamda butligi to‘g‘risidagi axborotlarni o‘z ichiga olishi lozim. Auditorlik hisobotining yakuniy qismida aniqlangan xato-kamchiliklar va qoidabuzarliklarni bartaraf qilish bo‘yicha auditorlik tashkilotining tavsiyalari, hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha maslahatlar va takliflari aks ettiriladi. 158 «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to‘g‘risida auditorlik xulosasi» nomli №70 sonli AFMSga muvofiq auditorlik tashkiloti tuzilgan auditorlik hisoboti uchun qonunchilikka muvofiq javobgar hisoblanadi. SHuningdek, auditorlik hisobotidagi axborotlar maxfiy hisoblanadi va uni oshkor etish mumkin emas. Ushbu axborotlarga aloqador shaxslar axborotlarni oshkor qilganligi uchun qonunchilikka muvofiq javobgarlikka tortiladi. Auditorlik tekshiruvining natijalari asosida tuzilgan hisobotda korxona moliya-xo‘jalik faoliyati va uning natijalarining umumiy ahvoli, shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishning holati, tahlil ishlarining darajasi hamda korxonadagi hisob-tahlil xodimlarining tavsifi aks ettiriladi. Auditorlik hisoboti ma’lumotlari korxona bozor sharoitlariga qanday moslashayotganligi va muvaffaqiyatli rivojlanishi hamda foydasini ko‘paytira olishga qodirligini yoki aksinchaligini bildirishi lozim. Albatta, tekshirilayotgan korxonadagi ahvol bezab ko‘rsatilmasdan, auditorga taqtsim qilingan axborot haqiqiy bo‘lgandagina ehtiroslarga berilmagan va real auditorlik hisoboti hamda xulosa shakllanadi. Aks holda, auditorlik tekshiruvi befoyda va uni o‘tkazish uchun sarflangan mablag‘ esa zoe ketadi. Auditor hisobotda keltirilgan kamchiliklar bo‘yicha ularni bartaraf qilishga karatilgan o‘z takliflarini ham ko‘rsatib o‘tishi lozim. Lekin tekshirilayotgin korxona xodimlariga «yaxshilik» qilish maqsadida auditor shaxsan o‘zi dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va buxgalteriya hisobotlaridagi xatolarni to‘g‘rilashi mutlaqo mumkin emas. SHu bilan birga auditorlarga u yoki bu noxush faktlarni boshqacha qilib yoritishga yoki tekshiruvchilar uchun qulay xulosa tuzib berishga majburlash maqsadida ruhiy, jismoniy yoki boshqacha taziqlar o‘tkazgan hollarda ular qat’iylik va printsipiallik bilan ish tutishlari lozim. Auditor aniqlangan xato yoki kamchiliklar to‘g‘risida korxona rahbariyatiga bildiradi va ularni tuzatish bo‘yicha aniq tavsiyalar beradi. Agar buxgalterlik (moliyaviy) hisobni yuritish, tegishli hisobotlarni tuzish va O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilish bo‘yicha ko‘rsatilgan 159 kamchiliklar audit o‘tkazish chog‘ida buyurtmachi korxona tomonidan tuzatilmasa, buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning ishonchliligini tasdiqlash mumkin emasligi to‘g‘risida auditorlik tekshiruvining xulosasida yoziladi. Auditorlik hisobotida uni berilgan vaqti va korxona faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan auditorlik tekshiruvi natijalari o‘rganilgan, tekshirilgan va qo‘l qo‘yilgan dalillar asosida ko‘rsatiladi. Hisobotni tuzgunga qadar unga kiritilgan barcha tuzatishlarning aniqligiga auditor to‘la ishonch hosil qilgan bo‘lishi kerak. Auditor auditorlik hisoboti berilgan vaqtdan keyin korxonani faoliyatida sodir bo‘ladigan moliyaviy o‘zgarishlarga javobgar bo‘lmaydi. §2. Auditorlik xulosasi O‘zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida belgilanishicha, auditorlik xulosasi — moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to‘g‘risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda ifodalangan, xO‘jalik yurituvchi cybekt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq hujjat bo‘lib auditorlik hisoboti asosida tuziladi. Xulosasi auditor (auditorlar), auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolanadi va tashkilot muhri bilan tastiqlanadi (19-modd1. . Auditorlik xulosasining shakli va mazmuni auditorlik faoliyatining№ 70 - «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to‘g‘risida auditorlik xulosasi» nomli auditorlik faoliyati milliy standartida (AFMS) belgilangan. Unga ko‘ra auditorlik xulosasi buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning tarkibiy qismi bo‘lib, undan foydalanuvchilar uchun ushbu hisobot ishonchliligi axborot manbasi bo‘lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar auditorlik xulosasida bayon qilingan fikrga tayanib, auditorga yoki auditorlik firmasiga ishonch bildiradilar. Ushbu ishonch, eng avvalo, auditor tomonidan bajarilgan ishning sifati bilan qo‘lga kiritiladi va oqlanadi. Audit natijalari korxonadagi jarayonlar va moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini tashkil etish va hisobga olishni holisona aks ettirishi lozim. 160 Boshqacha qilib aytanda, auditorlik tekshiruvi mumkin qadar ob’ektiv bo‘lib, uning xulosasi ma’lum ma’noda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ustidan chiqarilgan «hukm» hisoblanadi. Shuningdek, davlat organlari topshirig‘iga binoan o‘tkazilgan tekshiruv natijalari bo‘yicha tuzilgan auditorlik xulosasi protsessual qonunchiligiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi tayinlangan ekspertiza xulosasiga tenglashtiriladi. Auditorlik xulosa quyidagi izchillikda tuziladi: 1. Audit qilingan ob’ektlar yoziladi; 2. Korxona faoliyatini yillik hisobotda to‘g‘ri qayd ettirilganligi bayon qilinadi; 3. Hisobotning boshqa shakllariga baho beriladi; 4. Buxgalteriya hisobini tashkil qilish «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonun talablariga javob berishi baholanadi; 5. Korxona hisobotini matbuotda e’lon qilish mumkinligi to‘g‘risida auditorning fikri bayon qilinadi. Auditorlik xulosasini ijobiy, shartli – ijobiy, salbiy bo‘ladi. Ijobiy auditorlik xulosasi buxgalterlik balansi va moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. Qoidaga ko‘ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti, uning moliyaviy holati va sodir etilgan moliya-xo‘jalik muomalalarining O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi degan fikrga kelingan vaqtda tuzilishi lozim. Ijobiy auditorlik xulosasini, auditor quyidagi hollarda beradi: 1. Moliyaviy hisobot, buxgalteriya hisobining aniq va ob’ektiv ma’lumotlari asosida, vijdonan, tayyorlanganda; 2. Buxgalteriya hisobi, belgilangan tamoyillarga va talablarga mos kelganda hamda korxonaning hisob siyosati to‘g‘ri tanlanganda; 3. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar o‘z vaqtida va to‘liq to‘langanda; 161 4. Xo‘jalik operatsiyalarini nazorat qilishda ichki nazoratni maqsadga muvofiqligi va samaradorligi tasdiqlanganda. Shartli - ijobiy auditorlik xulosasi korxona moliyaviy munosabatlarini haqiqiyligi shartli tasdiqlaganda ba’zi bir masalalarda auditor norozi bo‘lganda va moliyaviy hisobotning haqiqiyligiga auditorda to‘la ishonch bo‘lmagan hollarda beriladi. Uning noroziligiga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin: 1. Auditor va korxona rahbarining korxona moliyaviy hisoboti ko‘rsatkichlari haqidagi fikrlarini to‘g‘ri kelmasligi; 2. Xo‘jalik operatsiyalarini iqtisodiy va huquqiy mazmuniga schyotlar korrespondentsiyasini, mos kelmasligi; 3. Qonunlarni va me’yoriy hujjatlarni tushunish va qo‘llashning turlichaligi; 4. Korxonaning moliyaviy axborotlarini haqiqiyligiga ta’sir qiluvchi noadekvat hisob siyosati. Salbiy auditorlik xulosasi moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy ahvoli to‘g‘risida ishonarli ma’lumot bermagan va buxgalterlik hisoboti hamda uning moliya-xo‘jalik faoliyati hisobi amaldagi me’yoriy qonunchilik talablariga mos kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi. Bunday xato-kamchiliklar o‘z vaqtida tuzatilmasa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg‘itishi mumkin. Salbiy xulosada auditor moliyaviy hisobot harakatdagi qonunchilik va buxgalteriya hisobini tashkil qilish me’yorlariga mos kelmaslik sabablarini ham ko‘rsatishi kerak. Salbiy auditorlik xulosasi tuzish auditorlik amaliyotida kamdan-kam uchraydigan holat bo‘lib, bunga quyidagi muayyan vaziyatlar sabab bo‘lishi mumkin: 1. Auditor tomonidan aniqlangan buxgalteriya hisobotidagi xato- kamchiliklar jiddiy va salmoqli bo‘lgan holatlar; ayrim mijoz-korxonalarda bunday holatlar ularning iqtisodiy nosorligi bilan birgalikda yuzaga, hatto amal qilayotgan korxona printsipining buzilishiga yetib boradi; 162 2. Moliyaviy hisobotni tasdiqlash uchun zarur bo‘lgan dastlabki hujjatlar, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari va hisob registrlari hamda boshqa hujjatlarning katta qismi korxona ma’muriyati tomonidan taqdim etilganda; 3. Bunda auditorlik tashkiloti vujudga kelgan vaziyatdan kelib chiqqan holda №70-AFMSga muvofiq auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechishi ham mumkin; 4. Ijobiy auditorlik xulosasi tuzishga to‘sqinlik qiladigan boshqa ob’ektiv vaziyatlar ham, xususan, vaziyat taqazosi vujudga keladigan srhani cheklashlar; 5. Mijoz-korxona ma’muriyati moliyaviy hisobot ma’lumotlarini asosan to‘g‘ri deb, auditorlik xatolar va noaniqliklar to‘g‘risidagi asosiy xulosalari bilan rozi bo‘lmasdan, tegishli hisob yozuvlarini tuzatishni batamom rad etish holatlari va hakozo. Salbiy auditorlik xulosasi xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan sodir etilgan moliyaviy va xo‘jalik muomalalari moliyaviy hisobotda ishonarli aks ettirilgan, ammo qonunchilikka mos kelmaydigan hollarda ham tuziladi. Salbiy auditorlik xulosasini tuzishga, qoidaga ko‘ra, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning auditorlik tashkiloti tomonidan aniqlangan xato -kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida moliyaviy hisobotga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida bildirilgan fikrga noroziligi sabab bo‘ladi. Auditorlik tekshiruvi natijasida aniqlangan xato-kamchiliklar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tuzatilganda salbiy auditorlik xulosasi tuzilmaydi. Auditorlik xulosasi uchta: kirish, ta’kidlovchi va yakunlovchi qismdan iborat bo‘lishi lozim. 1. Kirish qismida quyidagilar ko‘rsatiladi: auditorlik tashkilotining yuridik manzili va telefonlar; litsenziyasining tartib raqami; auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish uchun litsenziya bergan organnomi va berilgan vaqti, shuningdek, litsenziyaning amal qilish muddati; auditorlik tashkilotini davlat ro‘yxatiga olish to‘g‘risidagi guvohnomasining raqami; auditorlik tashkilotining hisob- kitob schyoti; tekshiruvda ishtirok etgan barcha auditorlar hamda auditorlik 163 tashkiloti rahbarining nasabi, ismi-sharifi. auditorlik tekshiruvi o‘tkazish uchun asos va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning umumiy tavsifi. SHu bilan birga auditorlik xulosasining kirish qismida tekshiruvdan o‘tkazilgan moliyaviy hisobotlar ro‘yxati, sanasi va hisobot davri ko‘rsatilgan holda aks ettirilishi lozim. Shuningdek, kirish qismida auditorlik tekshiruvidan o‘tkaziladigan hisobotning tayyorlanishi va ishonchliligi uchun ma’suliyat xo‘jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yuklatilishi, mazkur moliyaviy hisobot bo‘yicha berilgan auditorlik xulosasi uchun esa auditorlik tashkiloti javobgar ekanligi ko‘rsatilishi lozim. 2. Auditorlik xulosasining ta’kidlovchi qismida auditorlik xulosasi AFMSga muvofiq o‘tkazilganligi ta’kidlanishi lozim. Ta’kidlovchi qism moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborotlarning ishonchliligini va qonunchilikka, hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaxo‘jalik faoliyatining haqiqiy ahvoliga muvofiqligini baholashini ko‘rsatishi lozim. SHuningdek, ta’kidlovchi qismda o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvi fikr bildirish uchun yetarli asos berishi to‘g‘risida auditorlik tashkilotining tasdig‘i aks ettirilishi lozim. 3. Auditorlik xulosasining yakunlovchi qismida xo‘jalik yurituvchi sub’ektning buxgalterlik (moliyaviy) hisoboti ishonchliligi va qonunchilikka muvofiqligini tasdiqlash to‘g‘risida yozuv yoziladi. Tekshiruv auditorlik tashkiloti tomonidan o‘tkazilganda, auditorlik xulosasini auditorlik tashkilotining rahbari yoki auditorlik tashkilotining u vakolat bergan boshqa xodimi imzolaydi va auditorlik firmasi muhri bilan tasdiqlaydi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faqat auditorlik xulosasining yakuniy qisminigina manfaatdor shaxslarga taqtsim qilishi lozim. SHu munosabat bilan auditorlik xulosasining tahliliy qismi va yakuniy qismi alohida imzolanishi va muhrlanishi mumkin. Auditor buxgalterlik hisobi va hisobotining sifati to‘g‘risida ishonch bilan auditorlik xulosasi tuza olish uchun yetarli darajada ishonchli dalillar tuplay 164 olmagan vaqtda xulosa tuzmaydi. Bunday holat auditorlik tekshiruvi hajmining cheklanganligi oqibatida moliyaviy hisobot to‘g‘risida fikr bildirish uchun auditorlik dalil-isbotlar yetarli bo‘lmaganida yuzaga keladi. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq shartnoma tuzuvchi auditorlik tashkiloti va mijoz-korxona tadbirkorlik sub’ektlari sifatida teng huquqli bo‘lsa ham maqomi bo‘yicha teng bo‘la olmaydilar, chunki auditorlik tashkiloti tekshiriladigan xo‘jalik tizimini nazorat qiladi. Bundan mijoz-korxona ma’muriyati auditorlik tashkilotining xulosa tuzishdan voz kechish ehtimoli oldindan aniqlanib qo‘yilishiga rozi bo‘lishi lozim degan xulosa kelib chiqishi mumkin. Umuman olganda, bunday ehtimollik juda kam uchraydi, ammo qonunchilikda belgilab qo‘yilgan. Auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish ayrim maxsus hollarda yuzaga keladi. Bular: auditor mustaqilligini yo‘qotishi, balans tuzilgan sanadan keyigi sodir bo‘lgan jiddiy hodisalar yoki vaziyatning noaniqligi, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan, yoki ayrim murakkab vaziyatlar tufayli audit o‘tkazish sohasining cheklab qo‘yilishi. Auditorning xulosa tuzishdan voz kechishi yozma ravishda, №70-AFMS da ko‘rsatilgan shakl bo‘yicha rasmiylashtirilib, uning mazmuni juda ham puxta asoslangan bo‘lishi lozim. Auditorlik tekshiruvi hajmining cheklanganligi - bu xo‘jalik yurituvchi sub’ekt vakillari yoki uchinchi shaxslarning, boshlab qo‘yilgan auditorlik tekshiruvini, auditor auditorlik xulosasi tayyorlash uchun yetarli deb hisoblaydigan hajmda o‘tkazishga to‘sqinlik qilishga qaratilgan ochiqtsan-ochiq ko‘rsatadigan hatti-harakatlari yoki harakatsizligidir. Auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish ariza ko‘rinishida bo‘lib, «Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish to‘g‘risidagi arizasi» deb nomlanadi. Agar salbiy xulosa tuzilsa yoki xulosa tuzilmasa, auditor ta’kidlovchi qismda tekshiruv natijalarini, aniqlangan amaldagi qonunchilik buzilishi faktlarini va korxona faoliyatidagi boshqa kamchiliklarni batafsil bayon qiladi. 165 Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuzilib, uning ikki nusxasi auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi ya’ni korxona rahbariyatiga taqdim qilinadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so‘ng 15 kun ichida auditorlik xulosasining bir nusxasini o‘zlari joylashgan hududdagi soliq organiga taqdim qiladilar. Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun tushunarli bo‘lib, unda auditorning ikkilanish va(yoki) noroziligidan kelib chiqqan cheklashlar aniq ko‘rsatilishi lozim. Auditorlik xulosasi barcha moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar olish imkoniga ega bo‘lgan ochiq axborot hisoblanadi. Auditorlik xulosasi tegishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan chop ettirilishi mumkin. Agar ko‘rsatilgan kamchiliklar buxgalteriya hisobotining haqqoniyligiga ta’sir qilmaydigan bo‘lsa, auditor xulosa tuzishga kirishadi. Aks holda auditor buxgalteriya hisobining yuritilishi va korxona tomonidan taqtsim qilingan hisobotlar to‘g‘riligini tasdiqlashdan bosh tortishi lozim. Faqat ko‘rsatilgan kamchiliklar tugatilgandan so‘nggina tekshiruvlarni yakunlashi va ularning natijalari bo‘yicha xulosa tuzish mumkin. Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishdagi kamchiliklarni tugatish uchun korxonaga berilgan vaqt, odatda, agar bunday ishlarning jiddiyligi va sermehnatligi real baholansa, ikki - uch oydan oshmasligi lozim. Auditorga barcha zarur ma’lumotlar o‘z vaqtida taqtsim etilmagan yoki buzib ko‘rsatilgan holda taqdim etilganligini u bilmagan bo‘lsa, bunga auditor javobgar hisoblanmaydi. Bu hollarda barcha javobgarlik zarur ma’lumotlarni auditorga taqdim etishi lozim bo‘lgan, tekshirilayotgan korxona ma’muriyati va uning ma’sul xodimlariga yuklatiladi. Shu boisdan, korxona rahbari va moliya-hisob xizmati xodimlari oldindan, auditorlik xulosasini oxirgi tahrirda tuzgunga qadar tanishib chiqishlari, agarda ularda ayrim holatlarga nisbatan norozilik, mulohaza yoki qandaydir takliflari bo‘lsa, ushbu bildirilgan fikrlar diqqat bilan eshitilib, korxona xodimlari ishtirokida muhokama qilinishi va asoslangan holda chiqarib tashlanishi 166 yoki e’tiborga olinib, xulosaning oxirgi taxririda inobatga olinishi lozim. Korxona bir oy ham o‘tmasdan qayta tekshirish natijasida ijobiy xulosa olsa, bu hol auditorlarga ishonchsizlik bildirishga olib kelishi mumkin. CHunki, bu xuddi qobiliyatsiz talabaning imtihonda «qoniqarsiz» baho olganidan so‘ng, ertasiga ba’zi bir “sabablar”ga ko‘ra «a’lo» yoki “ijobiy” bahoga qayta topshirgani kabi noreal hodisadir. Shuningdek, agar tekshiruv jarayonida jinoyatchilikka oid holat aniqlanmagan bo‘lsada, xulosalarni niqoblangan ishoralar bilan shakllantirish mumkin emas. Ammo, shunga qaramasdan korxona ishida suyiste’mol hollari uchrasa, sudlov-tergov organlari tomonidan chuqur tekshirilib, ular ochib tashlanadi. SHuni ta’kidlash lozimki, auditor xulosada faqat me’yoriy hujjatlarga asoslangan aniq formulalar, retsepturalar, normalar, limitlar va boshqa ma’lumotlar doirasidagi asoslangan, benuqson, aniq hisob-kitoblar bilan tasdiqlangan ma’lumotlarni ya’ni tekshiruv natijalarini keltirishi lozim. Auditorlik xulosasida tasdiqlanmagan manbalardan olingan ma’lumotlarni keltirish mumkin emas. SHuningdek, xulosada judayam ehtiroslarga berilgan so‘zlar, keltirilgan faktlar bo‘yicha sharhlar, masalan, «o‘ta ma’suliyatsizligi, ashaddiy sovuqqonligi natijasida...» kabi jumlalar bo‘lmasligi kerak. Auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so‘ng barcha materiallar (ishchi va analitik jadvallar, hisob-kitoblar, auditorlik tekshiruvi va xulosalar hamda ekspertiza dalolatnomalarining birlamchi nusxalari, hisob xodimlari, moddiy javobgar shaxslar va boshqalarning tushuntirish xatlari) har bir tekshirilgan korxona uchun maxsus ochilgan papkalarda saqlanishi lozim. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvini o‘tkazmay tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha tuzilsada, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o‘rganilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo‘lmagan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi. Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini 167 belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo‘ladi. Auditorlik hisobotini va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining barcha bo‘limlari bo‘yicha o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi. §3. Audit natijalarini baholash Audit natijalarini baholash ishlari asosan quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Ishchi hujjatlarni sharhlash va yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash; 2. Aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash; 3. Auditorlik dalillarning yetarliligini baholash; 4. Faoliyat ko‘rsatayotgan korxona printsipi bilan bog‘liq omillarni baholash; 5. Buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish; 6. Hisobot tuzilganidan so‘ng sodir bo‘lgan hodisalarni baholash; 7. Tekshiruv natijalari bo‘yicha auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish; 8. Auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. Auditorlik tekshiruvi o‘tkazish chog‘ida asosan tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baholaydilar. Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo‘jalik yurituvchi sub’ekt mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur. Auditor quyidagi hollarda katta nomuvofiqliklar mavjudligini ko‘rsatuvchi holatlarni ob’ektiv baholashi zarur: 168 1. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xodimlariga ma’lum bo‘lgan, ammo auditor omonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari; 2. Tekshiruv uchun zarur bo‘lgan, auditorga o‘z vaqtida taqtsim qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo‘jalik muomalalari; 3. Mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar; 4. Inventarizatsiya natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash vedomostlari bilan rasmiylashtirilgan, lekin yetarli darajada tahlil qilinmagan va tuzatilmagan katta tafovutlar; 5. Katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so‘rovlariga kutilgan javoblar olinmaganligi; 6. Tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli ruxsat etuvchi ko‘rsatmalar taqtsim qilinmagan xo‘jalik muomalalari. Auditor to‘plangan dalillar yetarliligini baholashda nomuvofiqliklar aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o‘tkazish) shuningdek, xatolar xatarini dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalarini ham e’tiborga olinishi lozim. Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga olingan bo‘lsa, unda auditor to‘plangan dalillarning yetarliligiga va rejalashtirilgan hamda qo‘shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga muvofiqligiga baho berishi zarur. Auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlarini o‘tkazish natijalari audit o‘tkazishdan qo‘yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda auditorning ishchi hujjatlarida qayd qilinishi lozim. Masalan, audit o‘tkazish dasturining «Debitor va kreditor qarzlarni tekshirish» bo‘limi bo‘yicha o‘tkazilgan audit natijalarini baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiq: 1. Keyingi pul kirimlari va tegishli schyotlar qoldikdaridan to‘langan to‘lovlarga doir dastlabki hujjatlarni tekshirish. Auditorlar odatda buxgalteriya balansi tuzilgandan keyingi to audit o‘tkazilgan oxirgi kunga qadar amalga oshirilgan to‘lovlarni ham tekshiradi. Bu tekshiruv natijalari hisob ma’lumotlarining ishonchliligini joriy majburiyatlarni balansda aks 169 ettirishning to‘liqligi va haqqoniyligi nuqtai nazaridan baholashga imkon beradi. Ushbu amallarni bajarish natijasida joriy majburiyatlar to‘liq va haqqoniy aks ettirilganligi to‘g‘risida olingan dalillar, buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so‘ng to‘langan qarzlarga nisbatan yetarli darajada deb baholanishi mumkin. SHundan so‘ng auditor to‘lovi tasdiqlangan va tasdiqlanmagan qarzlar summalarining katta - kichikligini baholaydi; 2. Schyotlarni buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so‘ng tayyorlangan moddiy javobgar shaxslar hisobotlari bilan, hisob ma’lumotlari bo‘yicha qolditslar bilan solishtirish. Buxgalteriya hisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha schyotlar (etkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun) joriy davrdagi hisobda va shu davr uchun tuzilgan hisobotda aks ettirilishi kerak. SHuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan so‘ng tayyorlangan materiallar harakati to‘g‘risidagi hisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va majburiyatlarning balansda to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish maqsadida taqqoslanishi maqsadga muvofiq; 3. Mavjud qoldiqlarni schyot-fakturalar ma’lumotlari, moddiy javobgar shaxslar hisobotlari va to‘lov hujjatlari bilan solishtirish. Agar debitor va kreditor qarzlarning miqtsori xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy ahvoli uchun sezilarli darajada bo‘lsa, auditorlar hisobga olishning to‘g‘riligi va aniqligini tekshirishi, shuningdek, hisob ma’lumotlari bo‘yicha majburiyatlarning oshirib ko‘rsatilmaganligini aniqlashlari lozim. Bu holda dastlabki hujjatlar ma’lumotlari analitik hisob registrlari (jurnallar, oborot yoki salg‘do vedomostlari) da aks ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta qoldiqlilaridan boshlab (chunki ular bo‘yicha oshirib ko‘rsatish ehtimoli ko‘proq) solishtiriladi. Olingan ma’lumotlar bo‘yicha hisob yozuvlarida (masalan, bitta schyotni hisob registrida ikki marta aks ettirish va shunga o‘xshash) majburiyatlar (debitor va kreditor qarzlar) oshirib ko‘rsatilish holatlarining katta-kichikligini baholash zarur. Mol yetkazib beruvchilar va boshtsa kontragentlar bilan hisob-kitoblarni tasdiqlash. Audit o‘tkazish chog‘ida bunday tasdiqni olish majburiy emas. 170 Lekin, ushbu amal ko‘pchilik hollarda katta naf keltirishi mumkin. Masalan, mol yetkazib beruvchilardan olingan javoblar quyidagilarni tasdiqlash uchun ishlatilishi mumkin: 1. Mol yetkazib beruvchilar bo‘yicha debitor qarzlar ularning asosli da’vosi hisoblanadi; 2. Buxgalteriya hisobi ma’lumotlari mol yetkazib beruvchilarga barcha mavjud qarzlarni o‘zida aks ettiradi; 3. Sotib olingan moddiy resurslar, ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar tegishli hisobot davrida aks ettirilgan. Bunda audit o‘tkazish chog‘ida kontragentlardan tasdig‘ini olish zarurligi to‘g‘risida guvohlik beradigan omillarni belgilab qo‘yish kerak: 1. Xaridlarni ichki nazorat qilish tuzulmasining bo‘shligi; 2. Moliyaviy muammolar; tovar-moddiy boyliklar bo‘yicha qoldiqlar chiqarishda yoki qarzdorlarni tekshirishda yo‘l qo‘yilgan xatolar to‘g‘risidagi faktlar; 3. Bir necha mol yetkazib beruvchilardan qilingan katta xaridlar; xaridlar to‘g‘risidagi hisobot buxgalteriya balansini tuzish sanasiga tayyorlanmagan. Tasdiqlash ishlarining natijalarini umumlapggirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baholash zarur. Bunda qarzlarning yozma va og‘zaki shaklda tasdiqlangan miqtsori va ahamiyatliligi baholanadi. Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish qabul qilingan. Yozma tasdiqlarning ishonchliligi ularning t o‘g‘ri rasmiylashtirilishiga bog‘liq. Tasdiqlar ishonchliligining tahlilidan kelib chiqib, tasdiqlangan va tasdiqlanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek majburiyatlarning ishonchliligi to‘g‘risida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalillar yetarliligi baholanadi. Debitor va kreditor qarzlar analitik hisobi ma’lumotlarining tengligini tekshirish. Dastlabki hujjatlarni tekshirib chiqish yoki debitor va kreditor qarzlar tasdig‘ini olish munosabati bilan auditorlar hisob-kitoblarni hisobga oladigan analitik hisob registrlarini tekshirib chiqishi, hamda ularni Bosh daftar 171 ma’lumotlari bilan taqqoslashi lozim. Hisob-kitob muomalalari hisobga olinadigan schyotlarni tahlil qilishda quyidagilar aniqlanishi mumkin: 1. Mol yetkazib beruvchilar schyotlari bo‘yicha debet qoldiqlar; 2. Mansabdor shaxslar, direktorlar, raislar, sho‘’ba va tobe korxonalarga va boshqa o‘zaro bog‘liq tomonlardan qarzlar summalari; 3. Mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarga doir haddan tashqari katta tuzatishlar; 4. Da’vo muddati o‘tib ketgan yoki o‘tayotgan to‘lanmay qolgan schyotfakturalar. Barcha belgi qo‘yilgan summalar yakuniy ishchi hujjatlarini tayyorlashda tahlil qilinishi va hisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshqa olingan dalillar bilan taqqoslash maqsadga muvofiq. Masalan, da’vo muddati o‘tib ketayotgan to‘lanmay qolgan schyotlar va mol yetkazib beruvchilar bilan hisobkitoblar bo‘yicha debet qoldiqlarning aniqlangan summalariga ma’lumotlar muvofiqligi to‘g‘risida tasdiq olinishi mumkin. Bu holda auditor analitik hisob ma’lumotlarining ishonchliligi haqida yetarli dalillarga ega bo‘ladi. Agarda olingan tasdiqlar natijalariga ko‘ra kontragentda bunday qarzdorlikning yo‘qligi aniqlansa, u holda auditor analitik hisob ma’lumotlarini ishonchsiz deb baholashi mumkin. Analitik hisob registrlari ma’lumotlarini Bosh daftar bilan taqqoslash mijoz tomonidan vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan nazorat tadbiri bo‘lib hisoblanadi. Qoidaga ko‘ra, auditorlar qilingan taqqoslashlarni, aniqlangan g‘ayrioddiy summalarni tahlil qiladi, jami summalarni qayta jamlab chiqadi. Nazorat uchun savollar. 1. Audit natijalarini baholash nimaga asoslanadi? 2. Nomuvofiqlarni keltirib chiqaruvchi holatlarni sanab bering? 3. Auditorlik hisobotini gapirib bering? 4. Auditorlik xulosasini gapirib bering? 5. Auditorlik xulosasini tuzish tartibini gapirib bering? 172 6. Audit xulosasi qanday turlarga bo‘linadi? 7. Ijobiy audit xulosasini gapirib bering? 8. Salbiy audit xulosasini gapirib bering? 9. Qachon va qanday holatda auditor xulosa berishdan bosh tortadi? 10. Soxta auditorlik xulosasini gapirib bering? Nazorat uchun test savollar. 1. Audit natijalarini baholash tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Ishchi hujjatlarni sharhlash, tayyorlash, aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini, dalillarning yetarliligini baholash hamda buxgalteriya axborotlarini taqdim va bayon qilish; 2. Hisobot tuzilganidan keyingi hodisalarni baholash, tekshiruv natijalari bo‘yicha korxona rahbariyatiga taqdim qilinadigan axborotini tuzish, auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish; 3. Korxona rahbariyatiga taqdim qilinadigan axborotlarni, auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. 4. A va B javoblar to‘g‘ri. 2. Nomuvofiqlarni keltirib chiqaruvchi holatlar qaysi bandda keltirilgan? 1. Auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash, auditorga o‘z vaqtida taqdim qilinmagan hujjatlar, hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar, inventarizatsiya natijasida aniqlangan, lekin yetarlicha tahlil qilinmagan tafovutlar, hujjatlar bilan rasmiylashtirilmagan muomalalari. 2. Auditor omonidan ochilmagan xatolarni aniqlash, auditorga o‘z vaqtida taqdim qilinmagan hujjatlar. 3. Hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar, inventarizatsiya natijasida aniqlangan, lekin yetarlicha tahlil qilinmagan tafovutlar, hujjatlar bilan rasmiylashtirilmagan muomalalari. 173 4. Barcha javoblar to‘g‘ri 3. Auditorlik hisoboti ta’rifi qaysi bandda keltirilgan? 1. Auditorlik tekshiruv natijasida buxgalteriya hisobini yuritishda, hisobotlarni tuzishda aniqlangan qoida-buzarliklar to‘g‘risidagi axborotlarni korxona rahbariga yoki mulkdorlarga yo‘llangan hujjat. 2. Audit davomida topilgan kamchiliklar izohi. 3. Korxona faoliyatini tahlili. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 4. Auditorlik xulosasi ta’rifi qaysi bandda keltirilgan? 1. Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to‘g‘risida auditorlik tashkilotining fikri. 2. Audit davomida topilgan kamchiliklarni izohi. 3. Korxona faoliyatini tahlili. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 5. Auditorlik xulosasini tuzish tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Audit obyektlari yoziladi, korxona yillik hisoboti to‘g‘ri tuzilganligiga baho beriladi va matbuotda e’lon qilishligi bayon qilinadi, buxgalteriya hisobini tashkil qilish qonun talablariga mosligi baholanadi. 2. Audit obyektlar yoziladi, yillik hisobotga baho beriladi. 3. Korxona yillik hisoboti to‘g‘ri tuzilganligiga baho beriladi va matbuotda e’lon qilishligi bayon qilinadi. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 6. Audit xulosasi qanday turlarga bo‘linadi? 1. Ijobiy. 2. Salbiy. 3. Ijobiy, salbiy, soxta va shartli-ijobiy 4. Soxta. 7. Ijobiy audit xulosasi tushunchasi qaysi bandda keltirilgan? 174 1. Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti va sodir etilgan moliyaxo‘jalik muomalalari qonunchilk talablariga muvofiqligiga ishonch hosil qilinganda. 2. Audit to‘liq o‘tkazilganda. 3. Audit xizmati uchun shartnomada ko‘rsatilgan summa o‘tkazib berilganda. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 8. Salbiy audit xulosasi tushunchasi qaysi bandda keltirilgan? 1. Moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy ahvoli to‘g‘risida ishonarli ma’lumot bermaganda va korxonaning buxgalterlik hisobini yuritish amaldagi qonunchilik talablariga mos kelmagan holda. 2. Buxgalterlik hisoboti hamda uning moliya-xo‘jalik faoliyati hisobi amaldagi me’yoriy qonunchilik talablariga mos kelmagan holda. 3. Moliyaviy hisobot korxonaning to‘g‘risida ishonarli ma’lumot bermaganda. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 9. Qachon va qanday holatda auditor xulosa berishdan bosh tortadi? 1. Auditor mustaqilligini yo‘qotishi, xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan, yoki ayrim murakkab vaziyatlar tufayli audit o‘tkazish sohasining cheklab qo‘yilishi. 2. Balans tuzilgan sanadan keyigi sodir bo‘lgan jiddiy hodisalar yoki vaziyatning noaniqligi aniqlanganda. 3. Ayrim murakkab vaziyatlar tufayli audit o‘tkazish sohasining cheklab qo‘yilishi sodir bo‘lganda. 4. B va C javoblar to‘g‘ri. 2. Qisman tuzilgan xulosa. 3. Kechikib tuzilgan xulosa. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 12-Mavzu: Uzoq muddatli aktivlar auditi Mavzu bo‘yicha atamalar: asosiy vositalar, kapital qo‘yilmalar, nomoddiy aktivlar, ijaraga olingan asosiy vositalar, asosiy vositalarni amartizatsiyasi. 175 Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Uzoq muddatli aktivlar auditida foydalaniladigan ma’lumotlar manbalari Uzoq muddatli aktivlarni (asosiy vositalarni) auditorlik tekshiruvdan o‘tkazishda foydalaniladigan manbalar tarkibi korxonada buxgalteriya hisobning qabul qilingan shakliga bog‘liq. Buxgalteriya hisobni qo‘lda yuritish sharoitida: hisob registrlari (jurnal-orderlar, vedomostlar, kartochkalar, me’morial orderlar) avtomatlashtirilgan hisob shaklida esa, kompyuter dasturlari, perfokartalar, videogrammalar mashinagrammalar, va tabulyagrammalar perfolentalar, audit o‘tkazish manbalari bo‘lib xizmat qiladi. Hisobchilikning har qanday shaklida auditning asosiy manbasi bo‘lib, asosiy vositalarning harakatini va uchyotga olishni huquqiy jihatdan tasdiqlovchi birlamchi hujjatlar (asosiy vositalarni kirimi, chiqimi, xo‘jalik ichidagi siljishi, ta’mirlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan birlamchi hujjatlar), me’yoriy ko‘rsatmalar (auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun va auditning xalqaro va milliy andozalari, korxona ustavi, Moliya vazirligining nizomlari, yo‘riqnomalari, yo‘riq xatlari, soliq va fuqorolik kodekslari) va hukumat tomondan qabul qilinadigan qarorlar, farmonlar auditning huquqi asosi bo‘lib hizmat qiladi. Bunday hujjatlar turkumiga qo‘ydagi hujjatlar kiradi: 1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining va Soliq qo‘mitasining asosiy vositalarni buxgalteriya hisobini tashkillash va ularni soliqqa tortish masalalarini tartibga soladigan me’yoriy hujjatlar; 176 2. Korxonaning hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrug‘i; 3. Asosiy vositalarni hisobga olishda korxonada qo‘llaniladigan analitik va sintetik hisob registrlari; 4. Buxgalteriya hisobotlari; 5. «Asosiy vositalarni qabul-topshirish dalolatnomasi (OS-1)»; 6. «Asosiy vositalarni kelishi to‘g‘risidagi yuk xati (OS-2)»; 7. «Ta’mirlangan asosiy vositalarni foydalanishga topshirish dalolatnomasi (OS-3)»; 8. «Kapital qurilish obektlarini ishga tushirish to‘g‘risidagi dalolatnoma»; 9. «Asosiy vositalarni tugatish dalolatnomasi (OS-4); 10. «Asosiy vositalar inventar kartochkasi (OS-6,7,8,9)»; 11. «Inventar kartochkalarni ro‘yxatga olish kitobi (OS-10)»; 12. «Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobga oluvchi kartochka (OS-12)»; 13. «Asosiy vositalarning harakati to‘g‘risidagi kartochka (OS-12)»; 14. «Asosiy vositalarga eskirish va amortizatsiya hisoblash qaydnomasi»; 15. Jurnal orderlar, qaydnomalar va me’morial orderlar; 16. Yillik moliyaviy hisobotlar. §2. Uzoq muddatli aktivlar audiauditning vazifalari Qo‘ydagilar asosiy vositalarning kelishini, saqlanishini, ishlatilishini va hisobini audit qilishning asosiy vazifalari bo‘lib hisoblanadi: 1. Asosiy vositalar harakatini asoslovchi birlamchi hujjatlarni qonuniy tuzilganligini tekshirish; 2. Asosiy vositalarni saqlanishini ta’minlovchi shart-sharoitlarga amal qilinishini tekshirish; 177 3. Asosiy vositalarning mavjud zaxiralari va ularni saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatilganligini tekshirish; 4. Asosiy vositalarni ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvi va kimga taalluqli ekanligi hamda guruhlash belgilariga ko‘ra turkumlarga ajratilishini tekshirish; 5. Asosiy vositalarni hisobda to‘g‘ri baholanishini tekshirish; 6. Asosiy vosita obektlarini eskirishi va ta’mirlanishi bo‘yicha hisoblarni to‘g‘ri tuzilganligi va buxgalteriya hisobida qaydlanishini tekshirish; 7. Asosiy vositalardan to‘g‘ri va samarali foydalanishni tekshirish; 8. Mavjud asosiy vositalar va ularning harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni buxgateriya hisobi va hisobotlarida to‘g‘ri aks ettirilishini tekshirish; 9. Asosiy vositalarning ta’mirlash bilan bog‘liq bo‘lgan mablag‘laridan to‘g‘ri foydalanishni tekshirish; 10. Korxonani asosiy vositalar bilan to‘la ta’minlanishini va ularning texnik holatini tekshirish; 11. Korxona uchun keraksiz bo‘lgan asosiy vositalarni aniqlab, ularni hisobga olish to‘g‘risida ko‘rilgan chora-tadbirlarni tekshirish; 12. Asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni dastlabki hujjatlashtirish hamda hisobda aks ettirishni tekshirish; 13. Asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirishni tekshirish; 14. Asosiy vositalar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortishni tekshirish; 15. Asosiy vositalarni qayta tiklash, ta’mirlash, zamonaviylashtirish va qayta jihozlash xarajatlarini ustidan nazorat o‘rnatilganligini va ularni buxgalteriya hisobda to‘g‘ri aks ettirishni (muomalalarni hujjatlarda rasmiylashtirish; ta’mirlash usullari; ta’mirlash xarajatlarini tannarxga olib borish) tekshirish; 16. Asosiy vositalar korxona buxgalteriyasidagi sintetik va analitik hisobining holatini baholash; 178 17. Belgilangan qoidalarga muvofiq korxonaning o‘ziga qarashli (0110-0199 schyotlar), joriy tartibda ijaraga olingan (001-schyot) va moliyaviy lizing asosida olingan asosiy vositalarni (0310-schyot) saqlash joylarida moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha hisobga olishning tashkil etilishini baholash; 18. Korxonaning o‘ziga qarashli va moliyalanadigan lizing asosida olingan asosiy vositalar bo‘yicha oylik eskirish hisoblanishining to‘g‘riligini tekshirish (0211-0299-schyotlar). CHunki, bu ma’lumotlar realizatsiya qilinadigan mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debeti) shakllanishi bilan bog‘liq bo‘lib, oqibatda, korxonaning moliyaviy natijalari (balans foydasi yoki zarari)ga va byudjetga to‘lanadigan foyda (daroma4. solig‘ining miqdorini tekshirish; 19. Asosiy vositalarning sotib olinishi va hisobdan chiqarilishi hamda ularni yuridik va jismoniy shaxslardan ijaraga olish bilan bog‘liq muomalalar bo‘yicha soliq qonunchiligiga rioya qilinishini tekshirish; 20. Asosiy vositalarni xo‘jalik va pudrat usullarida (kapital yoki joriy) ta’mirlash xarajatlarini hisobga olishning korxonada amal qilinayotgan hisob yuritish siyosatidan kelib chiqqan holda baholash va tekshirish. Auditor asosiy vositalarning butligini ta’minlovchi chora-tadbirlarni tekshirishda, ularni moddiy javobgar shaxslarga to‘g‘ri biriktirilganligini, korxona xududidan olib chiqish tartibini, ashyoviy yo‘qlamadan o‘tkazilganligini va uning natijalarini o‘z vaqtida rasmiylashtirilganligini hamda kamomadga yo‘l qo‘ygan xodimlarga nisbatan ko‘rilgan choralarni tekshiradi. Moliyaviy natijalar, byudjet bilan hisoblashuvlar va asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisoblarning aniqligi asosiy vosita obektlarining hisobda to‘g‘ri baholanishiga bog‘liq. Auditor asosiy vositalar xarid qilingan yoki qurilgan va ishlatishga qabul qilingan davrning bozor baholarini urganib chiqadi va asosiy vositalarning to‘g‘ri baholanganligini “Asosiy vositalarni qabul–topshirish dalolatnomasi”ga asosan tekshiradi. “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonunniga muvofiq asosiy vositalar buxgalteriya hisobida dastlabki qiymatlari bo‘yicha hisobga olinadi. 179 Asosiy vositalarning dastlabki qiymati quyidagicha topiladi: 1. Korxonaning o‘z kuchi bilan qurilgan yoki boshqa korxonalardan sotib olingan asosiy vositalarni to‘liq dastlabki qiymati ularni qurish, sotib olish va ishlatishga tayyorlashda sarflangan haqiqiy xarajatlardan tashkil topadi; 2. Ta’sischilardan ustav fondiga badal to‘lovi hisobiga qabul qilingan asosiy vositalarning to‘la dastlabki qiymati, taraflarning kelishuviga asosan belgilanadi; 3. Boshqa korxona va shaxslardan bepul olingan obektlarning to‘la dastlabki qiymati, ekspert yo‘li bilan yoki qabul qilish - o‘tkazib berish dalolatnomasi ma’lumotlariga qarab o‘rnatiladi; 4. Boshqa korxonalardan sotib olingan va yangi bo‘lmagan asosiy vositalarni to‘la dastlabki qiymati ularni xarid baholariga tashib keltirish, o‘rnatish va ishga tushirish xarajatlarini qo‘shib topiladi. Asosiy vositalarni tiklash qiymati narxlarni o‘zgarishi natijasida hukumat qaroriga muvofiq o‘rnatiladi va barcha asosiy vositalar joriy narxlarda qayta baholanadi. Asosiy vositalarni qoldiq qiymati ularning balans qiymatidan eskirish summasini ayirib tashlash yo‘li bilan topiladi. Yangidan qurilayotgan binolarning qiymatini aniqlashda qurilish muddatlari hisobga olinadi. Respublikamizda qo‘llanilayotgan baho tariflari O‘zbekiston Respublikasi Moliya hamda Iqtisodiyot vazirliklari va Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan belgilanadi. Ustav fondiga hissa shaklida qo‘shilayotganda asosiy vositalar qiymatini aniqlashda quyidagilarni hisobga olish zarur: 1. Hissa shaklida olinayotgan asosiy vositalar qiymatini to‘g‘ri o‘rnatilganligini (agar ularni qiymati bozorda sotish bahosiga nisbatan ortiqcha qo‘yilsa, bu hamkorlik qiluvchi korxonaning ustav fondiga qo‘shgan hissasini noto‘g‘ri aniqlashga olib keladi); 180 2. Sotib olingan va yangitan qurib bitkazilgan asosiy vositalar qiymatini to‘g‘ri o‘rnatilganligini (agar asosiy vositalar qiymati sun’iy oshirilsa, ularga hisoblanadigan eskirish summasini ko‘payishiga va korxona foydasini kamayishiga olib keladi); 3. Asosiy vositalar qiymatini korxona balansida to‘g‘ri ko‘rsatish. Asosiy vosita obektlarining to‘g‘ri baholanishi quyidagi tadbirlarga bog‘liq: 1. Asosiy vositalarni qabul qilish va ularni natijalarini rasmiylashtirish bo‘yicha korxonada malakali komissiya tashkil etilganligiga; 2. Jismoniy shaxslardan sotib olingan asosiy vositalarga sotish va sotib olish shartnomasini tuzilganligi va unda obektlar qiymatining to‘g‘ri ko‘rsatilishiga; 3. Asosiy vositalar qayta baholanishini to‘g‘ri o‘tkazilishiga; 4. Ijara shartnomalarida asosiy vositalarni qiymatini to‘g‘ri ko‘rsatilishiga. Auditor asosiy vositalar auditini boshlashdan avval quyidagilarni aniqlashi zarur: 1. Korxonaning asosiy vositalar hisobini tashkil qilish bo‘yicha tekshirilayotgan hisobot davridagi hisob yuritish siyosatini o‘tgan hisobot davridagiga nisbatan o‘zgarganligini; 2. Asosiy vositalarning so‘nggi invetarizatsiya (ashyoviy ro‘yxat)dan o‘tkazilganligini va uning natijalarini to‘g‘ri aniqlanganligini; 3. Asosiy vositalarni qayta baholash materiallari va ularni hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligini (bunda auditor O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitalarining tegishli me’yoriy hujjatlariga muvofiq korxona balansida turadigan va qayta baholangan asosiy vositalar tiklanish qiymati bo‘yicha aks ettirilishini nazarda tutishi lozim); 4. Korxonada asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bo‘yicha doimiy malakali komissiya tashkil etilganligini; 181 5. Asosiy vositalarni foydalanish joylarida saqlash uchun javobgar shaxslar haqida buyruq (farmoyish) ning mavjudligini, shuningdek ular bilan moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnomalar tuzilganligini; 6. Tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan va olinmagan yuridik hamda jismoniy shaxslar bilan asosiy vositalar ijarasi bo‘yicha tuzilgan shartnomalarni mavjudligini; 7. Buxgalteriyada asosiy vositalar kartotekasi (AV-6 va AV-8 shaklidagi inventar kartochkalar) va kompyuterda yoki qo‘lda bajariladigan variantdagi aniq inventar ro‘yxati (AV-9 shakl) yuritilganligini; 8. Ishdan bo‘shab ketgan moddiy javobgar shaxslar haqida ma’lumotlarni (buyruqlar, xodimlar ro‘yxati) mavjudligini; 9. Asosiy vositalar hisobini yuritish qoidalari bayon qilingan amaldagi me’yoriy hujjatlar va asosiy vositalar hisobiga doir yagona shakldagi (unifikatsiyalangan) idoralararo dastlabki hujjatlar bilan korxona buxgalteriyasi qay darajada ta’minlanganligini. Shu tarzda olingan ma’lumotlar auditorga mazkur korxonada asosiy vositalar hisobining tashkil etilishi haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lish imkonini va tekshiruvda e’tibor berish lozim bo‘lgan masalalarni aniqlashga yordam beradi. §3. Asosiy vositalar auditi xususiyatlari va undagi audit amallari Asosiy vositalar saqlanishini ta’minlovchi sharoitlarga rioya qilinishini tekshirish. Agar korxonada asosiy vositalarni noqonuniy sotish yoki almashtirish to‘g‘risida xabarlar bo‘lsa, auditor auditni to‘satdan o‘tkaziladigan inventarizatsiya bilan boshlashi kerak. Bunday xabarlar bo‘lmasa, avvalo, asosiy vositalar “pasporti” vazifasini o‘taydigan, “Asosiy vositalarni inventar kartochkalari”ni mavjudligi va ularning holati hamda asosiy vositalar analitik hisobi ma’lumotlarini sintetik hisob ma’lumotlariga muvofiqligi tekshiriladi. Buning uchun, auditor asosiy vositalarni inventar ro‘yxati (OS-10) kartochkasidagi ma’lumotlarni har bir 182 vosita bo‘yicha tuziladigan inventar kartochkalar ma’lumotlari bilan taqqoslaydi. Agar kartochkalar to‘liq bo‘lmasa, unda inventar kartochkalari nima sababdan ochilmaganligi aniqlanadi va inventar kartochkalarini tuzish tavsiya etiladi. Tekshiruvni keyingi bosqichida auditor asosiy vositalarning inventar kartochkalari bo‘yicha umumiy qiymatini «Asosiy vositalar» sintetik schyotining ma’lumotlari bilan taqqoslaydi. Agar taqqoslash vaqtida tafovutlar aniqlansa, auditor uning sabablarini va aybdorlarini hamda buning oqibatida mulk solig‘ini va amortizatsiya summasini qanchaga kamroq yoki ko‘proq hisoblanganligini aniqlaydi. Auditor tanlab tekshirish yordamida asosiy vositalardan to‘g‘ri foydalanishni aniqlaydi. Agar asosiy vositalar kamomadi aniqlansa, moddiy javobgar shaxslardan yozma tushuntirish xati olib, uni undirib olish to‘g‘risida tegishli fikr bildiradi. Asosiy vositalar inventarizatsiyasi sifatini tekshirganda inventarizatsiya muddatiga rioya qilinganligi, asosiy vositalarni saqlash holatiga ta’sir etuvchi omillar va korxona uchun keraksiz asosiy vositalar mavjudligi aniqlanadi. Asosiy vositalarni ishlatishga qabul qilish va hisobdan chiqarishning auditi. orxonalarda asosiy vositalar harakatini o‘z vaqtida to‘g‘ri hujjatlashtirish va hisobga olish muhimdir. Asosiy vositalar harakati bilan bog‘liq operatsiyalarni tekshirishda auditor bu operatsiyalarni qonuniyligini, maqsadga muvofiqligini va dastlabki hujjatlar bilan to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Korxonaga asosiy vositalar quyidagi yo‘llar bilan qabul qilinishi mumkin: 1. Korxonani o‘z kuchi bilan yangi obektlarni qurish, ishga tushirish va sotib olingan yangi mashina va asbob-uskunalarni o‘rnatish; 2. Asosiy vositalarni mol yetkazib beruvchi va pudratchilardan yoki boshqa korxona va tashkilotlardan sotib olish; 3. Asosiy vositalarni boshqa tashkilotlardan bepul olish; 4. Asosiy vositalarni hamkorlikdagi korxonalardan hissa tariqasida olish; 5. Inventarizatsiya natijasida hisobga olinmagan asosiy vositalarni kirim qilish. 183 Korxonaga qabul qilinayotgan asosiy vositalar korxona rahbari tomonidan maxsus tuzilgan va tasdiqlangan komissiya tomonidan tuziladigan «Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi» bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnomada asosiy vositalarning dastlabki bahosi, eskirish me’yori, qabul qilinayotgan vositalarning qisqacha tavsifi, komissiya tarkibi va qaysi schyotga qabul qilinishi ko‘rsatiladi. Dalolatnomaga asosiy vositani tavsiflovchi smeta va boshqa texnik hujjatlar ilova qilinadi. Dalolatnoma korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Aksariyat hollarda asosiy vositalar korxonaga sotib olish va kapital qo‘yilmalar natijasida qabul qilinadi. Kapital qo‘yilmalar natijasida qabul qilingan asosiy vositalarni qonuniyligi va baholarining to‘g‘riligi qo‘rilish obektlarini titul ro‘yxati bilan solishtirish natijasida aniqlanadi. Bepul qabul qilingan asosiy vositalar bo‘yicha operatsiyalarni tekshirishga auditor alohida ahamiyat berishi kerak. Bunday asosiy vositalar qachon qabul qilinganligini, ularni keltirish, o‘rnatish va ishga tushirish uchun qilingan xarajatlarni tarkibini va asoslanganligini, buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshiradi. SHu bilan birga, avval, olingan va hisobga olinmagan asosiy vositalar mavjudligiga ham ahamiyat berishi kerak. Auditor «Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi»ni o‘z vaqtida tuzilganligini hamda asosiy vositalarni hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshiradi. Asosiy vositalarni o‘z vaqtida hisobga olmaslik natijasida amortizatsiya ajratmalari summasi kamayadi, natijada mahsulotlar tannarxi va korxona moliyaviy natijalari noto‘g‘ri hisoblanadi. Bunday hollarni tekshirish uchun dastlabki hujjatlardagi ma’lumotlar, asosiy vositalarni «Asosiy vositalar» schyotiga qabul qilingan sanalari bilan taqqoslanadi. Auditor aniqlangan kamchiliklar sababini va aybdor shaxslarni aniqlab, ularni bartaraf qilish choralarini belgilaydi. Odatda, asosiy vositalar ishlatishga qabul qilinayotganda «Kapital qo‘yilmalar» sintetik schyotlari guruhidan foydalaniladi. «Kapital qo‘yilmalar» sintetik schyotlari guruhi asosiy vositalarni qurish, sotib olish va asosiy podani 184 tuzish xarajatlarini hisobga olish uchun ishlatiladi (hamkorlikdagi korxonalar hissasini, bepul olingan va inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan asosiy vositalarni qabul qilish bundan mustasno). «Kapital qo‘yilmalar» schyotlari guruhiga quyidagi schyotlar kiradi: 1. «Tugallanmagan qurilish»; 2. «Asosiy vositalarni sotib olish»; 3. «Nomoddiy aktivlarni sotib olish»; 4. «Asosiy podani shakllantirish»; 5. «Har xil kapital qo‘yilmalar». Ushbu schyotlarni debetida bino va inshootlarni qurish, ishga tushirish, asbob-uskuna va boshqa buyumlarni sotib olish qiymati, ularni olib kelish va foydalanishga topshirish xarajatlari hisobga olinadi. Mol yetkazib beruvchilardan asosiy vositalar sotib olinganda va pudratchilar tomonidan qurib bitkazilgan obektlarni qabul qilib olishda «Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi» to‘ldiriladi. Mol yetkazib beruvchilar oldindan tuzilgan shartnoma asosida korxonalarga asosiy vositalar yetkazib berganda schyot-faktura, schyot-to‘lov talabnomasi, tovar yuk xati, schyot yoki boshqa hujjatlarda asosiy vositalarni sotib olish qiymati, tashib keltirish, yuklabtushirish va boshqa xarajatlari ko‘rsatiladi. Masalan, korxona tomonidan bir dona yuk avtotransport pritsepi bilan qabul qilindi. Ushbu vositaning kelishilgan xarid narxi 40000000 so‘m, ta’minot tashkilotining ustamasi 6000000 so‘m, pritsepni olib kelish bilan bog‘liq transport xarajatlari 2000000 so‘m. Bu xo‘jalik jarayoni quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari bilan rasmiylashtiriladi. Dt-“Kapital Qo‘yilmalar” - 46200000 so‘m; Kt-“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisoblashishlar” - 46200000 so‘m Ushbu yuk avtotransporti pritsepi bilan asosiy vositalar tarkibiga dastlabki qiymati bo‘yicha qabul qilinganda: Dt-“Transport vositalar” - 46400000so‘m Kt-“Kapital Qo‘yilmalar” - 46200000 so‘m. 185 Mol yetkazib beruvchilarga asosiy vositalar uchun pul o‘tkazib berilganda: Dt-“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisoblashishlar” 46200000 so‘m Kt-“Hisob-kitob schyoti” - 46200000 so‘m o‘tkazmasi bilan aks ettiriladi. Boshqa korxona va shaxslardan bepul olingan hamda hokimiyat organlaridan subsidiya shaklida qabul qilingan asosiy vositalar quyidagi buxgalteriya provodkalari bilan rasmiylashtiriladi. Masalan, korxonaga kompyuterlar bepul olinganda ularning dastlabki qiymatiga: Dt-Kompyuterlar - 1140000 so‘m Kt-Beg‘araz yordam tarzida olingan mol-mulk - 1140000 so‘m Olingan davrgacha bo‘lgan eskirish qiymatiga: Dt- Beg‘araz yordam tarzida olingan mol-mulk-» - 240000 so‘m Kt-Asosiy vositalarning eskirishi-» 240000 so‘m provodkasi beriladi. Agarda qabul qilib olinayotgan asosiy vositalar yangi bo‘lib ilgari foydalanilmagan bo‘lsa, u holda ularning dastlabki qiymatiga quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi: Dt-Asosiy vositalar Kt- Beg‘araz yordam tarzida olingan mol-mulk Odatda, korxonadagi asosiy vositalar ma’lum muddatlarda inventarizatsiya qilib turiladi. Inventarizatsiya maxsus tuzilgan komissiya tomonidan o‘tkazilib uning natijasi inventarizatsiya dalolatnomasi va bayonnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Agar inventarizatsiya natijasida asosiy vositalar ortiqcha chiqsa, bayonnomada uning sababi va aybdori ko‘rsatiladi va ortiqcha chiqqan asosiy vositalar qiymati korxonaning balansiga qabul qilinadi. Masalan, inventarizatsiya natijasida bir dona hisobga olinmagan shkaf aniqlandi. Komissiya tomonidan shkafning tiklash bahosi 620000 so‘m, eskirish summasi 120000 so‘m deb belgilandi. Ushbu operatsiyalar quyidagi buxgalteriya rasmiylashtiriladi: Asosiy vositani tiklash qiymatiga: Dt-“Mebel va ofis jihozlari” - 620000 so‘m 186 provodkasi bilan Kt-“Boshqa operatsion daromadlar” - 620000 so‘m. Ularning eskirish qiymatiga: Dt-Boshqa operatsion daromadlar 120000 so‘m Kt-Mebel va ofis jihozlari eskirishi 120000 so‘m Agar inventarizatsiya natijasida foydalanilmagan asosiy vositalar aniqlansa ular korxona balansiga dastlabki qiymatlari bo‘yicha qabul qilinadi. Asosiy vositalar quyidagi hollarda hisobdan chiqariladi: 1. Foydalanishga yaroqsiz bo‘lganda; 2. Xizmat muddatini to‘liq o‘tab bo‘lganda; 3. Boshqa tashkilot va shaxslarga sotilganda; 4. Hissa tariqasida yoki bepul boshqa tashkilotlarga berilganda; 5. Inventarizatsiya natijasida kamomadi aniqlanganda. Asosiy vositalar hisobdan chiqarilayotganda maxsus komissiya tomonidan ular ko‘rib chiqiladi va tugatish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada asosiy vositani foydalanishga berilgan vaqti, dastlabki qiymati, eskirish summasi ularni tugatishdan kirimga olinadigan moddiy boyliklarni qiymati, tugatish xarajatlari va boshqa ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Dalolatnoma korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar «Asosiy vositalarni va boshqa aktivlarni sotish va hisobdan chiqarish» schyotida hisobga olinadi. SHuningdek, ushbu schyotda korxonaga tegishli bo‘lgan asosiy vositalarni sotish va boshqa sabablarga ko‘ra korxonadan chiqib ketishi bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy natijalar ham aniqlanadi. Asosiy vositalarni korxonadan chiqib ketishi bilan bog‘liq operatsiyalar tekshirilganda auditor bu operatsiyalarning to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga ahamiyat berishi kerak. Asosiy vositalarni tugatilishi operatsiyalarni tekshirganda bilan bog‘liq auditor tugatish sabablarini (eskirish natijasida ishga yaroqsiz bo‘lishi, 187 va o‘z vaqtida avariya, tabiiy ofat, foydalanish sharoitlari buzilishi va x.k.) aniqlashi kerak. Shuningdek, auditor asosiy vositalarni tugatilishi natijasida olingan materiallarning to‘g‘ri baholanishi va to‘liq kirim qilinishini tekshiradi, chunki eskirgan buyumlarni o‘rniga ba’zida yangi ehtiyot qismlar va materiallar hisobdan chiqarilishi mumkin. Agar asosiy vositalarni korxona xodimlariga sotilishi aniqlansa, unga kim ruxsat bergani, ularni korxonaga kerakligi hamda qiymatini to‘langanligi tekshiriladi. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish natijasida korxona zarar yoki foyda olishi mumkin. Auditor asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy natijalarni to‘g‘ri hisobga olinishini va mazkur natijalarni foyda solig‘iga to‘g‘ri tortilishini tekshiradi. Ijaraga olingan asosiy vositalar auditi. Ijaraga olingan asosiy vositalar auditining asosiy vazifalari quyidagilardir: 1. Ijaraga berish dalolatnomasining to‘g‘ri rasmiylashtirilishini tekshirish; 2. Asosiy vosita ijarasining muddatlarini aniqlash; 3. Joriy va uzoq muddatli mulk ijarasini buxgalteriya hisobida to‘g‘ri ko‘rsatilishini tekshirish; 4. Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar bo‘yicha eskirishini to‘g‘ri hisoblashni tekshirish; 5. Lizing operatsiyalari hisobini to‘g‘ri tashkil etilishini tekshirish. Ijaraga olingan asosiy vositalar bilan bog‘liq operatsiyalarni tekshirganda auditor ijara shartnomalari asosida ijara muddatlari, munosabatlari va shartsharoitlari to‘g‘ri hisobga olinganligini aniqlaydi. Ijara munosabatlari davomiyligi bo‘yicha 3 turga bo‘linadi: 1. Uzoq muddatli (lizing) - 3 yildan ortiq; 2. O‘rta muddatli (xayring) - 1 yildan-3 yilgacha; 3. Qisqa muddatli (reyting) - 1 yilgacha. Mulkni ijaraga berish shartlariga ko‘ra ijara joriy va uzoq muddatli ijaralarga ajratiladi. 188 Joriy ijarada mulk ma’lum muddatga ijaraga olinib keyin egasiga qaytarib beriladi. Joriy ijaraga olingan asosiy vositalar balansdan tashqari «Tezkor lizing bo‘yicha olingan asosiy vositalar» schyotda dastlabki qiymatda hisobga olinadi. Auditor tekshiruv jarayonida joriy ijaraga berilgan asosiy vosita ijara beruvchiga qaytarilishiga, ijara muddatida mulkdorning huquq va majburiyatlari saqlanib qolishiga, mulkni ijaraga berishdan ko‘rilgan moliyaviy natijalar ijaraga beruvchining daromadi yoki kelgusi davr xarajati sifatida hisobga olinishiga e’tibor qaratadi. Uzoq muddatli yoki moliyalashtirilgan ijara quyidagi shartlarga javob berishi kerak: 1. Ijaraga olingan mulk qiymati ijara haqiga teng yoki undan ko‘proq bo‘lishi shart; 2. Ijarachi mulk egasining huquqlarini va javobgarligini o‘z zimmasiga oladi; 3. Ijarachi istagan vaqtda ijaraga olingan mulkni sotib olishi mumkin. Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar «Moliyaviy lizing shartnomasi asosida olingan asosiy vositalar» schyotida, ijara haqi bo‘yicha hisoblashuvlar esa, ijara beruvchining buxgalteriyasida «Moliyalashtirilgan lizing bo‘yicha olinadigan joriy to‘lovlar» schyotida hisobga olinadi. Uzoq muddatga ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta’mirlashga tegishli bo‘lgan kapital sarflar, ijarachi hisobidan qoplanishi belgilangan bo‘lsa, unda ijara muddati tugagandan so‘ng asosiy vosita ijarachiga bepul o‘tkazib beriladi. Lizing beruvchi korxonalar operativ lizing bo‘yicha berilgan asosiy vositalar uchun lizing oluvchi korxonadan olinishi lozim bo‘lgan to‘lovni (qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan birg1. operatsion daromadlar tarkibiga (Dt 4810 schyot Kt 9350) kiritadi. Lizingga berilgan mulkning eskirish summasini esa operatsion xarajatlar tarkibiga qo‘shadilar (Dt 9350, Kt 0220) ya’ni olingan daromad eskirish summasiga kamaytiriladi. Bunda lizing beruvchi korxona byudjetga qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) hisoblaydi (Dt 9350, Kt 6410) va to‘laydi (Dt 6410, Kt 5110). 189 Lizing oluvchi korxonalar operativ (qisqa muddatli) lizing uchun to‘lanadigan lizing to‘lovi summalarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shadilar (2010, 2310, 2310, 2710 schyotlar debeti va 6910-schyot «To‘lanadigan qisqa muddatli ijara haqi» schyoti krediti), to‘lanadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) summasi esa (4410 schyot debeti va 6910 schyotning krediti) pravodkasi bilan aks ettiriladi. Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta’mirlash xarajatlari lizing oluvchi, kapital ta’mirlash xarajatlari esa shartnomadagi kelishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi. Mulkni keyinchalik sotib olish huquqini beruvchi moliyalanadigan lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar, birinchidan, lizing oluvchi korxonada 0310-«Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar» degan schyotda hisobga olinadi. Ikkinchidan, asosiy vositalarni moliyalanadigan lizing shartnomasi bo‘yicha oluvchi korxonalar ularga har oyda belgilangan umumiy tartibda eskirish hisoblab, 0299 schyotda aks ettirib boradi, (Debet 2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar va kredit 0299 schyot). Uchinchidan, ijaraga beruvchi bilan asosiy vositalar lizingi uchun hisob-kitoblar lizing oluvchi korxonada shu maqsadda maxsus belgilangan 6910-«To‘lanadigan qisqa muddatli ijara haqi» va 7910-«To‘lanadigan uzoq muddatli ijara haqi» schyotlarida hisobga olinadi. SHunday qilib, auditor faqat korxonada moliyalanadigan lizing shartnomasi bo‘yicha olingan yoki berilgan asosiy vositalar hisobini tashkil etishning to‘g‘riligini tekshirmasdan, balki lizing oluvchi bilan lizing beruvchi o‘rtasidagi hisob-kitoblarning holatini ham tekshirishi lozim. Lizing oluvchi bilan lizing beruvchining o‘zaro hisob-kitoblarini tekshirish (solishtirish) dalolatnomasini ham tekshirishi zarur. Ko‘pchilik firmalar, qo‘shma korxonalar, vakolatxonalar avtomobillarni sotib olinganidan ko‘ra ularni jismoniy shaxslardan ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va ta’mirlash xarajatlarini qoplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanishishi lozim. 190 Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra ijara to‘lovlarini ijarachi tomonidan uning xarajatlariga qo‘shilishi (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit) pravodkasi bilan rasmiylashtiriladi. Hisoblangan ijara to‘lovi summasidan undirilgan daromad solig‘i summasi Debet 6910 schyot Kredit 6410 pravodkasi bilan rasmiylashtiriladi. Jismoniy shaxslar ulardan ijaraga olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara to‘lovi summasidan byudjetdan tashqari fondlarga to‘lovlar hisoblamaydi. Agar asosiy vositalar obektlari tadbirkor bo‘lgan jismoniy shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to‘lovi summasidan daromad solig‘i ushlanmaydi. Korxona bunday to‘lovlarning barcha turlari bo‘yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda bildirib turishi lozim. Auditor korxonaning ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining xususiyatini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlarida maxsus yondoshuv talab qilinadi. Auditni rejalashtirish tekshiriladigan xo‘jalik bosqichida yurituvchi bajariladigan subekt tahliliy faoliyatini amallar o‘rganish va auditorlik riskining darajasini pasaytirishga yordam beradi. Auditorlardan maxsus e’tibor talab qiladigan va auditorlik riski yuqori bo‘lgan, nostandart yoki noto‘g‘ri aks ettirilgan xo‘jalik faoliyati faktlari va natijalarini aniqlashga yordam beradigan tahliliy amallar ushbu bosqichda o‘ta muhim hisoblanadi. Tahliliy amallar keraksiz auditorlik amallarining sonini qisqartirishga imkon beradi. Lizing muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish uchun shartnomaga muvofiq quyidagi tahliliy amallar samarali hisoblanadi: 1. Buxgalteriya hisobotining ko‘rsatkichlari va ular bilan bog‘liq hisobot davrining nisbiy koeffitsientlarini xo‘jalik yurituvchi subekt tomonidan belgilab qo‘yilgan me’yorlar bilan taqqoslash; 191 2. Buxgalteriya hisoboti ko‘rsatkichlarini lizing shartnomasi va ichki hujjatlar aylanishidagi ma’lumotlar bilan reja va bashoratlash ko‘ratkichlari va hokazolar bilan taqqoslash. Auditor lizing muomalalarini tekshirishda, o‘zi to‘plagan dalillarga va xodimlar hamda uchinchi shaxslarning ogzaki ma’lumotlariga tayanishi zarur. Ogzaki olingan dalillar asosida ham bir qator muhim xulosalar qilish mumkin. Ogzaki dalillar korxonada lizing muomalalari uchun qabul qilingan hisob siyosati, soliqqa tortish va boshqa huquqiy masalalar bilan tez tanishishga yordam beradi. Asosiy vositalar eskirishini tekshirish. Korxonaning asosiy vositalari foydalanishi natijasida asta-sekin eskirib boradi. Bu eskirishning qiymati ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga kiritiladi. Audit jarayonida amortizatsiya hisoblashda barcha asosiy vositalar qiymati hisobga olinganligi va eskirish me’yorlari to‘g‘ri tanlanganligi tekshiriladi. Soliq kodeksida soliq solish maqsadida amortizatsiya qilinishi kerak bo‘lgan mol-mulk amortizatsiyaning quyidagi eng yuqori normalari belgilangan: Guruhlar tartib raqami Kichik guruhlar tartib Amortizatsiyaning Asosiy vositalarning nomi raqami I yillik eng yuqori normasi, foizlarda Binolar, imoratlar va inshootlar 1 Binolar, imoratlar 2 Neftg‘ va gaz quduqlari 3 Neftg‘-gaz omborlari 4 Kema qatnaydigan kanallar, suv kanallari 5 Ko‘priklar 6 Dambalar, to‘g‘onlar 7 Daryo va dengiz prichal inshootlari 192 8 Korxonalarning temir yo‘llari 9 Qirg‘oqni mustahkamlovchi, qirg‘oqni himoyalovchi inshootlar 10 Rezervuarlar, tsisternalar, baklar va boshqa sig‘imlar 11 Ichki xo‘jalik va xo‘jaliklararo sug‘orish tarmog‘i 12 Yopiq kollektor-drenaj tarmog‘i 13 Havo kemalarining uchish-qo‘nish 5 yo‘llari, yo‘laklari, to‘xtash joylari 14 Bog‘larning va hayvonot bog‘larining inshootlari 15 Sport-sog‘lomlashtirish inshootlari 16 Issiqxonalar va parniklar 17 Boshqa inshootlar II Uzatish qurilmalari 1 Elektr uzatish hamda aloqa qurilmalari va liniyalari 2 Ichki gaz quvurlari va quvurlar 3 Vodoprovod, kanalizatsiya va issiqlik tarmoqlari 4 Magistral quvurlar 5 Boshqalar Kuch-quvvat beradigan mashinalar III va uskunalar 1 Issiqlik texnika uskunalari 2 Turbina uskunalari va gaz turbinalari qurilmalari 193 8 3 Elektr dvigatellari va dizelg‘generatorlar 4 Kompleks qurilmalar 5 Boshqa kuch-quvvat beradigan mashinalar va uskunalar (harakatlanuvchi transportdan tashqari) Faoliyat turlari bo‘yicha ish mashinalari va uskunalar IV (harakatlanuvchi transportdan tashqari) 1 Iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga tegishli mashinalar va uskunalar 2 Qishloq xo‘jaligi traktorlari, mashinalari va uskunalari 3 Kommutatsiyalar va ma’lumotlarni uzatish raqamli elektron uskunalari, raqamli tizimlar uzatish uskunalari, raqamli aloqa o‘lchov texnikasi 4 Yo‘ldosh, uyali aloqa, radiotelefon, peyjing va tranking aloqa uskunalari 5 Uzatishlar tizimlari kommutatsiyalarining o‘xshash uskunalari 6 Kinostudiyalarning maxsus uskunalari, tibbiy va mikrobiologiya sanoati uskunalari 7 Kompressor mashinalari va uskunalari 8 Nasoslar 194 8 9 Yuk ko‘tarish-transport, yuk ortishtushirish mashinalari va uskunalari, 15 tuproq, karg‘er hamda yo‘l-qurilish ishlari uchun mashinalar va uskunalar 10 Ustun-qoziq qoqish mashinalari va uskunalari, maydalash-yanchish, saralash, boyitish uskunalari 11 Texnologik jarayonlar uchun barcha turdagi sig‘imlar 12 Neftg‘ qazib chiqarish va burg‘ulash uskunalari 13 V Boshqa mashinalar va uskunalar Harakatlanuvchan transport 1 Temir yo‘lning harakatdagi tarkibi 2 Dengiz, daryo kemalari, baliqchilik 8 sanoati kemalari 3 Havo transporti 4 Avtomobilg‘ transportining harakatdagi tarkibi, ishlab chiqarish transporti 20 5 Engil avtomobillar 6 Sanoat traktorlari 7 Kommunal transport 8 Maxsus vaxta vagonlari 9 Boshqa transport vositalari Kompyuter, periferiya qurilmalari, VI ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari 195 10 20 1 Kompyuterlar 2 Periferiya qurilmalari va ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari 3 Nusxa ko‘chirish-ko‘paytirish texnikasi 4 Boshqalar 20 Boshqa guruhlarga kiritilmagan VII asosiy vositalar 1 Ko‘p yillik dov-daraxtlar 10 2 Boshqalar 15 Soliq solish maqsadlari uchun har bir kichik guruh bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari amortizatsiya normasini qo‘llash orqali, yuqori me’yordan oshmagan holda hisoblab chiqiladi. Soliq solish maqsadlari uchun amortizatsiyani pastroq va soliq to‘lovchining hisob siyosatida mustahkamlab qo‘yilgan me’yorlar bo‘yicha hisoblashga yo‘l qo‘yiladi. Soliq to‘lovchi foydalanishda bo‘lgan asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya me’yorlarinii mazkur asosiy vositalardan avvalgi mulkdorlar foydalanilgan yillar (oylar) soniga kamaytirishni hisobga olgan holda belgilashga haqlidir. Foydalanishda bo‘lgan asosiy vositalardan foydalanilgan muddatini aniqlash imkoniyati bo‘lmagan taqdirda, amortizatsiyani hisoblash yangi asosiy vositalarga bo‘lgani singari amalga oshiriladi. Asosiy vositalarni dastlabki qiymatlariga nisbatan belgilangan amortizatsiya me’yorlari asosida, amortizatsiya summalari hisoblab chiqiladi. Amortizatsiya muddati tugagandan so‘ng eskirish hisoblanmaydi. SHuning uchun auditor eskirish hisoblash muddati o‘tgan, to‘liq amortizatsiya hisoblangan, asosiy vositalar bo‘yicha eskirish hisoblanishi to‘xtatilganligini aniqlashi kerak. SHuningdek, quyidagi asosiy vositalar bo‘yicha ham amortizatsiya hisoblanmaganligini tekshirishi zarur: 196 1. Mahsuldor hayvonlar va buqalarga; 2. Kutubxona fondlariga; 3. Hokimiyatlarga qarashli obodonlashtirish inshootlari va umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llariga. Korxonalar o‘zlarining hisob siyosatlaridan kelib chiqqan holda kamaytirilgan yoki jadallashtirilgan amortizatsiya me’yorlarini qo‘llashlari mumkin. Jadallashtirilgan amortizatsiya me’yorlari qo‘llanganda qonunchilikda joriy etilgan me’yorga nisbatan 2,0 dan ortiq koeffitsent ishlatilishi mumkin emas. Bunda, auditor jadallashtirilgan va joriy etilgan me’yorlar asosida hisoblangan amortizatsiya summalari orasidagi farq foyda solig‘i bazasiga qo‘shilganligini, asosiy vositalarni eskirishi esa, ishlab chiqarish xarajatlariga o‘z vaqtida va to‘g‘ri kiritilishini tekshiradi. Tekshirish asosiy vositalar amortizatsiyasi summalarini buxgalteriya schyotlarida to‘g‘ri aks ettirilganligini nazorati bilan yakunlanadi. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini tekshirish. Auditor audit o‘tkazishda joriy va kapital ta’mirlash rejasi va smetalari bilan tanishishi lozim. Agar joriy ta’mirlash rejasi to‘liq bajarilmagan bo‘lsa, unda auditor uning sabablarini, aybdorlarini va oqibatini aniqlaydi. Ba’zi korxonalarda joriy ta’mirlash xarajatlarini iqtisod qilish hollari uchraydi. Bu iqtisodni sabablarini sinchiklab tekshirish kerak, chunki uning natijasida ta’mirlash sifati pasayib, asosiy vositalar muddatidan oldin hisobdan chiqarilishi mumkin. Dastlabki hujjatlar asosida ta’mirlash uchun sarflangan material va hisoblangan ish haqi xarajatlarini belgilangan me’yorlarga to‘g‘ri kelishi aniqlanadi. Qalbaki naryadlar tuzilganligi yoki korxona mablag‘lari hisobiga shaxsiy kvartira va boshqa asosiy vositalarni ta’mirlash ishlarini amalga oshirilmaganligi aniqlanadi. Kapital ta’mirlash xarajatlarini auditi, uni o‘tkazish rejasini to‘g‘ri tuzilganligini tekshirishdan boshlanadi. Agar kapital ta’mirlash pudrat usulida bajarilgan bo‘lsa, unda auditor pudrat shartnomalari shartlarini, ta’mirlash muddatini, qiymatini obdan tekshiradi. Xo‘jalik usulida bajarilgan kapital ta’mirlash ishlarini audit qilishda, kapital ta’mirlash xarajatlarini muddatlari 197 bo‘yicha to‘g‘ri sarflanishi tekshirilib egri xarajatlarni to‘g‘ri taqsimlanishi aniqlanadi. Tekshirishda ta’mirlash natijasida olingan va ishlatishga yaroqli bo‘lgan materiallarni to‘g‘ri kirim qilinishi va bu materiallar qiymatini ta’mirlash xarajatlaridan to‘g‘ri kamaytirilishi aniqlanadi. Audit natijasida kapital ta’mirlash hajmiga qo‘shib yozish yoki uning qiymatini asossiz oshirish hollari aniqlanadi. Audit o‘tkazishda asosiy vositalarni ta’mirlash natijasida asbob uskunalarni to‘xtab qolishlariga, joriy ta’mirlash xarajatlarini hajmiga va ta’mirlash orasidagi muddatni asossiz uzaytirilishiga alohida e’tibor beriladi. Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarni tekshirish chog‘ida auditor hujjatlar rasmiylashtirilishining to‘g‘rililigiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Bunda dastavval, mazkur masala bo‘yicha korxonada qanday hisob siyosati qabul qilinganligini aniqlashi zarur. Bu narsa tekshiruvni amalga oshirish tartibini belgilaydi. Korxonalarda asosiy vositalarni ta’mirlashga doir xarajatlar quyidagicha hisobdan chiqariladi: 1. Xarajatlarning qilinish me’yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga qo‘shish asosida; 2. Asosiy vositalarni ta’mirlash uchun yaratilgan zaxira fondi hisobidan. Agar ta’mirlash ishlarida xarajatlar hajmi katta miqdorni tashkil etmasa va bu xarajatlar oylar davomida taxminan teng taqsimlangan bo‘lsa, unda ta’mirlash xarajatlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot tannarxiga qo‘shiladi. Dt - Xarajat schyotlari Kt – Mahsulotlar schyoti Agar ta’mirlash xarajatlari oylar bo‘yicha har xil summalarni tashkil etsa bu xarajatlarni tannarxga bir me’yorda kiritish uchun, ta’mirlash fondi tashkil etiladi. Ta’mirlash fondiga ajratmalar korxona tomonidan mustaqil hisoblanadi. Har oyda ta’mirlash fondi tashkil etilganda: Dt – Xarajatlar schyoti Kt – Zaxira schyotlari Ta’mirlash xarajatlari hisobdan chiqarilganda: 198 Dt - Zaxira schyotlari Kt - Xarajatlar schyoti Agar hisob siyosatiga muvofiq korxonada asosiy vositalarni ta’mirlash uchun rezerv tashkil etiladigan bo‘lsa, unda auditor rezerv uchun ajratmalar summasining iqtisodiy asoslanganligini, asosiy vositalarning turlari bo‘yicha ajratmalar miqdori nazarda tutilganligi yoki ajratmalarning yagona normasi belgilanganligi hamda rezerv hisoblash tamoiliga rioya qilinayotganligini aniqlaydi. Ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar yaratilgan rezerv hisobiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishini tekshirish chog‘ida auditor, ishlab chiqarishga doir asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari tannarxga olib borilganligi, noishlab chiqarishga doir asosiy vositalarniki esa o‘z manbalari hisobiga hisobdan chiqarilganligiga to‘la ishonch hosil qilishi kerak. Korxonalar hisobot davrida asosiy vositalar obektlarini zamonaviylashtirish va qayta jihozlash uchun ham xarajatlar qilishi mumkin. Auditor bu holda quyidagilarni tekshiradi: qilingan xarajatlar 0890 -«Boshqa kapital sarflar» schyotida hisobga olinganligini, ta’mirlash ishlari yakunlanganidan so‘ng asosiy vositalarni dastlabki qiymatlarini oshirganliklarini, korxona qo‘shilgan kapitalining ko‘payishini buxgalteriya hisobda ko‘rsatilganligini. Korxona asosiy vositalarni ta’mirlash bilan bog‘liq barcha xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat)lar tannarxiga kiritadi, bu pirovardida moliyaviy natijaning shakllanishiga, shuningdek korxonaning foydadan byudjetga to‘lovlar bo‘yicha byudjet bilan o‘zaro munosabatlariga ham ta’sir etadi. Auditor, eng avvalo, bu masala bo‘yicha korxonada qanday hisob siyosati qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim korxonalar kelgusi yil uchun hisob siyosatini qabul qilishda ta’mirlash xarajatlarini har oyda haqiqiy xarajatlar hajmida hisobdan chiqaradigan tartibni qo‘llaydilar. Boshqa korxonalar ta’mirlash fondi yaratadilar (ta’mirlashning barcha turlari uchun rezerv mablag‘ ajratadilar), 199 haqiqatda bajarilgan ta’mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa tashkil etilgan fond hisobiga hisobdan chiqaradilar. Birinchi holatda ta’mirlashga doir barcha xarajatlar ta’mirlash qaysi hisobot davrida amalga oshirilgan bo‘lsa, bevosita shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shilishi lozim, ikkinchi holatda, korxona balansida turgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga nisbatan foiz hisobida ta’mirlash fondiga ajratmalar normativi hisoblab chiqariladi. Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va o‘rta biznes korxonalari, ikkin chisini esa asosiy vosit alari mulklar (aktivlar)ning salmoqli qismini tashkil etadigan yirik korxonalar qo‘llaydilar. Auditor ta’mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shishning to‘g‘riligini korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosatidan kelib chiqib, uning o‘zgarish hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta’sirini tekshirishi lozim. Asosiy vositalarga eskirish hisoblash va ta’mirlash bo‘yicha korxonada qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganlagini aniqlash uchun 8910«Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar» schyotining ma’lumotlari bilan tanishish zarur. Agar 8910 schyotda alohida «Ta’mirlash fondi» degan analitik schyot ajratilgan bo‘lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik asoslanganligi (iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi)ga ishonch hosil qilish zarur. Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo‘yicha tabaqalangan yoki ajratmalarning yagona normasi o‘rnatilgan bo‘lishi mumkin. Agar yagona normativni qo‘llash, auditor nuqtai nazaridan, tannarxning asossiz ko‘tarilishi va soliqqa tortiladigan bazaning kamayishga olib kelsa, u bunday holatni auditorlik hisobotida ko‘rsatishi kerak bo‘ladi. Masalan, ta’mirlash fondiga ajratmalarning yagona normasida, agar bino va inshootlarning qiymati umumiy balansda salmoqli o‘rin tutsa, auditor keyingi yillarda qanday ajratmalar normalari qo‘llanilganini ko‘rib chiqishi lozim. Asosiy vositalar (binolar, inshootlar, transport vositalari, mashinalar va qurilmalar)ning xizmat qilish muddatlari xilma-xil, shuning uchun amortizatsiya ajratmalarining 200 yagona normalarini qo‘llash unchalik to‘g‘ri emas. Boshqa tomondan, mashina va qurilmalarni har xil ish smenalarida, alohida texnologik muhit va shunga o‘xshash yuqori darajada eskirishga olib keladigan sharoitlarda ishlatish ham ta’mirlash fondiga qilinadigan ajratmalarni tezlashtirishni taqozo etadi. Auditor ta’mirlash fondiga ajratmalar normativlarining texnik-iqtisodiy asosi (hisob-kitobi)ning mavjudligi va har oylik ajratmalar qilishda ularga rioya qilinganligiga ishonch hosil qilishi lozim. §4. Uzoq muddatli investitsiyalar auditi Qo‘ydagilar moliyaviy qo‘yilmalarni auditorlik tekshiruvining axborot manbalari bo‘lib hisoblanadi: 1. Moliyaviy qo‘yilmalarni buxgalterlik hisobida aks ettirish va soliqqa tortishni, hamda auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishni tartibga soladigan me’yoriy hujjatlar; 2. Moliyaviy hisobotlari; 3. Korxonaning hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrug‘i; 4. Moliyaviy qo‘yilmalarni hisobga oladigan sintetik va analitik hisob registrlari; 5. Moliyaviy qo‘yilmalarni aks ettiradigan dastlabki hujjatlar; 6. Ta’sis shartnomasi; 7. Qimmatli qog‘ozlar oldi-sotti shartnomasi; 8. Qarz shartnomasi; 9. Depozit jamg‘arma uchun shartnoma; 10. Qimmatli qog‘ozlarni garovga qo‘yish shartnomasi; 11. Oddiy shirkat shartnomasi va boshqalar. Moliyaviy qo‘yilmalar auditining ma’lumot manbasi sifatida quyidagi dastlabki hujjatlardan foydalaniladi: 1. Qimmatli qog‘ozlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi, 2. Hamkorlikdagi faoliyatga qo‘shiladigan ulushni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi; 201 3. Umumiy ishni yurituvchi hamkor tomonidan mulklarni qabul qilish to‘g‘risidagi avizo; 4. Pul shaklidagi ulushlarni o‘tkazish to‘g‘risidagi to‘lov-topshiriqnomasi va bank ko‘chirmasi (naqd pulsiz hisob-kitoblard1. yoki kassa chiqim va kassa kirim orderlari (naqd pullik hisob-kitoblard1. ; 5. Qimmatli qog‘ozlar qiymatini to‘lash uchun beriladigan mulklarni rasmiylashtirish schet-fakturasi va yuk xati; 6. Qimmatli qog‘ozlar va qat’iy hisobda turadigan blankalarning inventarizatsiya ro‘yxati va boshqa hujjatlar. Qimmatli qog‘ozlar auditi qimmatli qog‘ozlarga taaluqli buxgalterlik hisoboti ma’lumotlarining xaqqoniyligini №19-BHMSning 3. 30, 3. 36 bandlari talabiga javob berishini tekshirishdan boshlanadi. Bunday tekshiruv qimmatli qog‘ozlarni inventarizatsiya qilish bilan amalga oshiriladi. Qimmatli qog‘ozlarni inventarizatsiya qilish quyidagi vazifalarni hal etadi: 1. Ularning haqiqatdagi mavjudligini aniqlash; 2. Haqiqatda mavjud qoldiqlarini buxgalterlik hisobi ma’lumotlari bilan taqqoslash orqali ularning saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatish; 3. Qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromadlarning to‘liqligi va o‘z vaqtidaligini tekshirish; 4. Ularning saqlash uchun zarur shartsharoitlar yaratilganligini tekshirish; 5. Qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq daromadlar va yo‘qotishlarni aniqlash. Qimmatli qog‘ozlar auditining keyingi bosqichida haqiqatda mavjud qimmatli qog‘ozlar buxgalterlik hisobi ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Bunda auditor qimmatli qog‘ozlarning oshiq chiqqanlarini ham, kam chiqqanlarini ham o‘zining ishchi hujjatlarida aks ettirishi va bular haqida korxona rahbariyatiga bildirishi lozim. Oshiqcha chiqqan qimmatli qog‘ozlarni qo‘ydagi buxgalteriya pravodkasi bilan kirim qilinadi: Dt 0610, 0620, 0630, 0640, 0690, 5810, 5830, 5890-schyotlar Kt 9590 schyoti - oshiqcha chiqqan qimmatli qog‘ozlarning nominal qiymatiga. 202 Kam chiqqan qimmatli qog‘ozlar qiymati aybdor shaxslardan undirib olinadi. Agar aybdor shaxslar aniqlanmasa korxonaning moliyaviy natijalariga hisobidan qoplanadi. Buday yozuvlar qo‘ydagi buxgalteriya pravodkalari bilan rasmiylashtiriladi: Kam chiqqan qimmatli qog‘ozlar nominal qiymatiga Dt-9430 schyoti Kt-0610, 0620, 0630, 0640, 0690,5810, 5830, 5890 schyotlar Kamomadlarni qoplash summasiga: Dt-4730 schyot Kt-9430 schyoti Qimatli qog‘ozlarning nominal qiymatiga Dt-4730 schyoti Kt-9590 schyoti-etishmagan qimmatli qog‘ozlarning nominal qiymatidan birja qiymatining kamomad aniqlangan paytdagi oshgan summasiga. Etishmagan qimmatli qog‘ozlarni birja qiymati aybdor shaxs tomonidan qoplanganda: Dt-5010, 6710 Kt-4730 Agar kamomad korxona moliyaviy natijalariga olib borilsa: Dt-9690 Kt-9430- yetishmagan qimmatli qog‘ozlarning nominal qiymatiga. Oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha sotib olingan qimmatli qog‘ozlar buxgalteriya hisobiga investor uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasida qabul qilinadi. Auditor qimmatli qog‘ozlarni baholashni tekshiruv chog‘ida №12 «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» nomli BHMSda keltirilgan qoidalarga asoslanadi. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bo‘yicha haqiqiy xarajatlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Shartnomaga muvofiq sotuvchiga to‘lanadigan summalar; 203 2. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bilan bog‘liq informatsion va konsultatsion xizmatlar uchun ixtisoslashtirilgan tashkilotlar yoki shaxslarga to‘lanadigan summalar; 3. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olishda ishtirok qilgan vositachi tashkilotlarga to‘lanadigan to‘lovlar; 4. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa sarflar. Qimmatli qog‘ozlarni hisobga oladigan qiymatini shakllantiruvchi barcha haqiqiy xarajatlar 0610-«»Qimmatli qog‘ozlar» va 5810-«Qimmatli qog‘ozlar» schetlar debetida hisobga olinadi. Auditor qimmatli qog‘ozlar sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar tarkibini, ushbu xarajatlarni moliyaviy qo‘yilmalar qiymatiga qo‘shishning qonuniyligini, bu xarajatlarning tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanganligini tekshiradi. Moliyaviy qo‘yilmalarning hisobga qabul qilingan bahosi, qoidaga ko‘ra, o‘zgatirilmaydi (qarzli qimmatli qog‘ozlar bundan mustasno). Tekinga olinganida olingan qimmatli qog‘ozlar bozor bahosi bo‘yicha hisobga olinadi. Agar moliyaviy qo‘yilmalar chet el valyutasida amalga oshirilsa, bunday muomalalarning valyuta muomalalarini tartibga soladigan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini tekshirish zarur. Auditor qaytarish muddati bir yildan oshiq qimmatli qog‘ozlar ham qayta baholanayotganligini tekshirish lozim. Boshqa korxonalarning ustav kapitaliga qo‘shilgan ulushlar ta’sis shartnomasida belgilangan (kelishilgan) qiymat bo‘yicha baholanadi. Korxona mulkini boshqa korxona ustav kapitaliga ulush sifatida berishda moliyaviy qo‘yilmalar shartnoma qiymati va berilgan mulklar qiymati o‘rtasidagi farqlarni hisobda aks ettirishning to‘g‘riligini tekshirish zarur. Buxgalteriya hisoboti ko‘rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’lumotlariga mosligini tekshirish buxgalteriya balansining «Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar» (I bo‘lim) va «Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar» (II 204 bo‘lim) satrlari bo‘yicha ko‘rsatkichlarni Bosh daftardagi: 0610, 0620, 0630, 0640, 0690, 5810, 5830, 5890-schyotlarning qoldiqlari bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy qo‘yilmalar alohida turlarining mavjudligi va hisobot davri davomidagi harakati to‘g‘risidagi axborotlar buxgalteriya balansiga beriladigan tushuntirishlarda keltiriladi. Moliyaviy qo‘yilmalar alohida turlarining hisobot davri boshi va oxiriga qoldig‘i to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlar 0610-0690 va 5810, 5830, 5890-schyotlar bo‘yicha sintetik va analitik hisob ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Auditor korxonaning hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrugiga ilova qilingan ishchi schyotlar rejasidagi moliyaviy qo‘yilmalarni hisobga olish uchun foydalaniladigan schyotlar rejasi va ularning analitik hisobining tashkil qilinganligi bilan tanishib chiqadi va qimmatli qog‘ozlarni sotuvchi sotib oluvchi - korxonalar bo‘yicha hamda mamlakat hududidagi va xorijdagi obektlarga qilingan qo‘yilmalar bo‘yicha ishlarni baholaydi. Qimmatli qog‘ozlari korxona kassasida yoki bank depozitariylarda saqlanadi. Ular korxonada saqlanganida qimmatli qog‘ozlar blankalarini (sertifikatlarini) mas’ul saqlash uchun korxona kassasida yuritiladigan reestrning mavjudligini tekshirishi lozim. Reestrda: qimmatli qog‘oz nomi, nomeri, emitent nomi, qimmatli qog‘ozning nominal qiymati ko‘rsatiladi. Qimmatli qog‘ozlar depozitariylarda saqlanganida saqlash uchun berilgan depozitariyning rekvizitlarini korxona buxgalteriyasida analitik hisobda ko‘rsatgan holda aks ettirib boriladi. Bunda auditorga deponent bilan depozitariy o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soladigan shartnoma (depo schyoti to‘g‘risidagi shartnom1. taqdim qilinishi lozim. SHartnomada qimmatli qog‘ozlar sertifikatlarini saqlash yoki qimmatli qog‘ozlar uchun huquqni hisobga olish bo‘yicha xizmat hamda qo‘ydagi ma’lumotlar ko‘rsatiladi: 1. Deponent tomonidan uning qimmatli qog‘ozlarini depozitariyga deponentlash to‘g‘risidagi depozitariy axborotlarni berish tartibi; 205 2. SHartnomaning amal qilish muddati; 3. Depozitariy xizmatlari uchun shartnomada belgilangan haq to‘lash hajmi va tartibi; 4. Depozitariyning deponentga hisobot berish shakli va davri; 5. Depozitariyning majburiyatlari. Depozitariy xizmatlari uchun to‘lanadigan haq bo‘yicha sarflar 9420 schyotini debetida aks ettiriladi. Depozitariy xizmatlari bo‘yicha to‘langan QQS xizmat qiymatiga qo‘shib aks ettiriladi. Auditor korxonada «Qimmatli qog‘ozlarni hisobga olish daftari»ning mavjudligini aniqlaydi. Unda korxonada saqlanadigan barcha qimmatli qog‘ozlar ro‘yxatga olingan bo‘lishi lozim. Moliyaviy qo‘yilmalar kirimi va chiqimiga doir muomalalar aks ettirilishini tekshirish uchun 0610-0620, 5810, 5830, 5890 va 9220-schyotlar bo‘yicha hisob registrlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Bunda auditor korxonada hisob uslubiyoti va moliyaviy qo‘yilmalar summasini shakllantiradigan haqiqiy xarajatlarni aks ettirish talablariga rioya qilinishiga ishonch hosil qilish kerak. Auditor qimmatli qog‘ozlarni sotib olish qanday mablag‘lar hisobiga amalga oshirilganligini ham tekshiradi. Masalan, pulni to‘lash yoki mulklarni berish hisobiga olinishi mumkin. Agar qimmatli qog‘ozlar qiymati mulklar bilan to‘lansa, investor bunday muomalalarni hisobga olishda 9210-«Asosiy vositalarning chiqimi», 9220-“Boshqa aktivlarning chiqimi” schyotlaridan foydalanishi kerak. Chunki qimmatli qog‘ozlar qiymati mulklar bilan to‘langanda hisobdan chiqarilgan mulklarning balans qiymati va sotib olinayotgan qiymati qimmatli qog‘ozning sotib olish bahosi o‘rtasidagi farq soliqqa tortiladigan bazaga ta’sir ko‘rsatadi. Auditor qimmatli qog‘ozlar hisobga qabul qilinganidan so‘ng qilingan xarajatlarning moliyaviy qo‘yilmalar qiymatiga qo‘shilmayotganligini ham tekshirishi lozim Korxonaning moliyaviy qo‘yilmalardan oladigan daromadlari 9520 «Dividend ko‘rinishidagi daromadlar», 9530 - «Foiz ko‘rinishidagi daromadlar» va 9560 - «Qimmatli qog‘ozlarni qayta baholashdan olinadigan daromadlar» 206 schyotlarida hisobga olinadi. Bunday daromadlar «Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo‘shiladigan mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi hamda moliya natijalarini shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga kiritiladi. “Mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomda (V bo‘limi 3§ «Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar») 3, 5-modda «qimmatli qog‘ozlarga qilingan qo‘yilmalar», sho‘ba korxonalarga berilgan mablag‘lar va shu kabilarni qayta baholashdan olingan foyda, shuningdek, (V. bo‘limi, 3§ «Moliyaviy faoliyatga doir chiqimlar») 3, 4-modda «Qimmatli qog‘ozlarga qilingan qo‘yilmalar» (sho‘ba korxonalarga berilgan mablag‘lar va shu kabilar)ni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar qimmatli qog‘ozlarga qilingan qo‘yilmalar va sho‘ba korxonalarga berilgan mablag‘larni har chorakda (yild1. qayta baholash, ya’ni ularni balansda bozor bahosi bo‘yicha aks ettirish tavsiya etiladi Auditor sotib olingan qimmatli qog‘ozlardan tashqari korxonaning o‘zida chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar mavjudligini ham tekshirishi zarur. Bunday qimmatli qog‘ozlar o‘z jamoasi a’zolariga sotilguncha yoki birjaga berilgunga qadar 006-«Qat’iy hisobot blankalari» degan balansdan tashqari schyotda hisobga olinadi. Qo‘shimcha daromad olish maqsadida ikkilamchi sotish uchun birjada sotib olingan yoki jismoniy shaxslardan (masalan, korxona xodimi ishdan bo‘shab ketayotganid1. sotib olingan korxona aksiyalari 8620-«Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli» schyotida hisobga olinadi va quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: Qimmatli qog‘ozlarning harid qiymatiga Dt 8620-«Sotib olingan xususiy aksiyalar -imtiyozli» schyoti Kt 5010, 5110-schyotlar. Korxona aksiyalarini ikkilamchi sotish quyidagicha aks ettiriladi: Aksiyalarning ikkilamchi sotish qiymatiga 207 Dt-5010, 5110, 5210, 5220 Kt-9220. Qimmatli qog‘ozlarning harid bahosiga Dt-9220 Kt-5610. Ikkilamchi sotish qiymatining harid bahosidan oshgan qismiga Dt-9220 Kt-9590. Agar xarid qiymati ikkilamchi sotish qiymatidan yuqori bo‘lsa, u holda: Dt-9690 Kt 9220 provodkasi tuziladi. Auditor bunday hollarda samarasiz moliyaviy muomalalar amalga oshirilganliining obektiv va subektiv sabablarini hamda oqilona ish yuritilganda sodir bo‘lmasligi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar ko‘lamini aniqlaydi. Boshqa korxonalarning ustav kapitaliga hissa qo‘shish ko‘rinishidagi qilingan moliyaviy qo‘yilmalar auditining asosiy maqsadi ushbu korxonalar ustavlarini tahlil qilib, daromad olish shartlarini hamda bunday qo‘yilmalar samaradorligining to‘g‘riligi va hisobda to‘liq aks ettirilganligini aniqlashdan iborat bo‘ladi. Daromadlarning to‘liq aks ettirilganligini tekshirishda, ularning miqdorini buxgalteriyada hisobda aks ettirish quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo‘lganda tan olinadi: 1. Korxona ushbu daromadlarni olish huquqiga ega bo‘lsa; 2. Daromadlar summasi aniqlangan va dalolatnoma bilan tasdiqlangan bo‘lsa; 3. Muayyan moliyaviy muomala natijasida korxona iqtisodiy m anfaatining ko‘payishiga ishonch bo‘lsa. Korxonaning moliyaviy qo‘yilmalardan olgan barcha daromadlari soliqqa tortish maqsadida ikkita guruhga bo‘linadi: 208 1. Umum qabul qilingan tartibda sotishdan tashqari daromadlar tarkibida soliqqa tortiladigan daromadlar (hamkorlikdagi faoliyatdan olingan daromadlar); 2. Maxsus tartibda soliqqa tortiladigan daromadlar. Maxsus tartibda soliqqa tortiladigan daromadlarga qo‘ydagi daromadlar kiritiladi: 1. Aksiyador korxonaga tegishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar egasining emitent korxona foydasini taqsimlashda ishtirok etish huquqini tasdiqlovchi aksiyalar bo‘yicha olingan daromadlar; 2. O‘zbekiston Respublikasi davlat qimmatli qog‘ozlari va mahalliy organlar qimmatli qog‘ozlari; 3. O‘zbekiston Respublikasi hududida tashkil qilingan boshqa korxonalar ustav kapitalida hissa qo‘shib ishtirok etishdan olingan daromadlar. §5. Nomoddiy aktivlar auditi xususiyatlari va undagi audit amallari Nomoddiy aktivlar deganda suv, yer, bino, inshoot, uskunalar va boshqa tabiiy resurslar va mulklardan foydalanish huquqlari tushuniladi. Korxonalardagi nomoddiy aktivlar xususiyatlariga ko‘ra nou-xau, tovar belgisi, patentlarga, savdo belgisi va mualliflik huquqlariga bo‘linadi. Nou-xau - bu tijorat, boshqaruv va moliya xarakteridagi texnik bilimlardir. Nou-xau tarkibiga tijorat sirlari, patent qilinmagan texnologik jarayonlar va boshqa ishlab chiqarish va savdo xarakteriga ega bo‘lgan ma’lumotlar kiradi. Foydalanishi bo‘yicha spedifikatsiyalar, formula, redepturalar, ishlab chiqarishni texnologiyasi hujjatlari va boshqalar ham nou-xau elementlaridandir. Odatda, ular vaqt o‘tishi bilan tijorat sirini yo‘qotadi va hamma uchun foydalanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotga aylanadi. Nou-xau ko‘rsatkichi, odatda, tomonlarning kelishuvi orqali aniqlanadi. Nou-xaudan foydalanish natijasida korxonaning kelgusida oladigan daromad vaqt o‘tishi bilan kamaymaydi. SHu sababli ularga eskirish hisoblanmaydi. Agar vaqt 209 o‘tishi bilan nou-xaudan foydalanish natijasida kelgusida korxonani oladigan daromadi kamayadigan bo‘lsa, u holda nou-xaularning xizmat muddatiga qarab eskirish hisoblanadi. Tovar belgisi - muayyan firma tovarlariga qo‘yiladigan yoki boshqa firma mahsulotlaridan uning tovarlarini farqlantiruvchi belgidir. Tovar belgisi faqat ayrim firmaga qarashli bo‘ladi, uni boshqalar o‘z tovariga qo‘ya olmaydi. U maxsus davlat muassasasida ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Masalan, «Adidas», «Montana», «Ravon» firmalarini belgilari. Odatda, tovar belgisi har bir firma uchun individual, haridor uchun tushunarli va uni o‘ziga jalb etadigan bo‘lishi kerak. Ayrim hollarda tovar belgilari sotilishi mumkin. Bunday jarayonlar lizendiya bitimlariga ko‘ra amalga oshiriladi. Patent huquqi - intelektual bilimlar ma’lum bir qiymatda sotib olinadi. SHunday qilib, nomoddiy aktivlar – bu uzoq muddatli xarajatlar bo‘lib ma’lum davr davomida daromad keltiradi. Ushbu xizmat muddati davrida ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish zaruriyati tug‘iladi. Korxonalarda nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun balansga nisbatan aktiv bo‘lib hisoblangan «Nomoddiy aktivlar» schyotlari guruhidan foydalaniladi. Analitik hisobi, nomoddiy aktivlarni alohida turlari va obektlari bo‘yicha tashkil qilinadi. Bu schyotlarda nomoddiy aktivlar dastlabki qiymati bo‘yicha hisobga olinadi. Ularning dastlabki qiymati quyidagicha aniqlanadi: 1. Ta’sischilar tomonidan korxona ustav fondiga qo‘shilgan hissa va sotib olingan nomoddiy aktivlar bo‘yicha tomonlar kelishuvi asosida; 2. Bepul olingan nomoddiy aktivlar - bunday aktivlar ekspert yo‘li bilan baholanib, so‘ng qabul qilinadi. Nomoddiy aktivlar auditi deganda korxonada aqliy mulkchilikni buxgalteriya hisobi qanday tashkil qilinganligini va ularga tegishli bo‘lgan dastlabki hujjatlarni to‘g‘ri to‘ldirilganligini tekshirish tushuniladi. Bu hujjatlarga binoan ijodiy faoliyat asarlarining mavjudligi aniqlanadi. Bundan tashqari nomoddiy aktivlarni «Qabul qilish - topshirish» dalolatnomalarini mavjudligi ham tekshiriladi. 210 Nomoddiy aktivlarni tekshirishda auditor “Mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga, «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonunga, shuningdek, mulkchilik, tovar belgilari va mualliflik huquqi haqidagi qonunlarga asoslanadi. Nomodiy aktivlardan foydalanish jarayonida eskirish hisoblanib, tegishli mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxiga qo‘shib boriladi. Buning uchun «Nomoddiy aktivlar eskirishi» schyotidan foydalaniladi. Ushbu schyot korxonaga mulk huquqi berilgan nomoddiy aktivlarning eskirishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash uchun xizmat qiladi. Nomoddiy aktivlarning eskirish summasi har oyda ularning dastlabki qiymati va foydalanish muddatiga qarab me’yorlar asosida aniqlanadi. Ayrim nomoddiy aktivlar bo‘yicha, agar ularning foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmasa, eskirish me’yori 10 yil muddatga belgilanadi. Nazorat uchun savollar 1. Asosiy vositalarni audit qilishning qanday manbalarini bilasiz? 2. Asosiy vositalar auditining vazifalarini gapirib bering. 3. Asosiy vositalarning saqlanishini ta’minlovchi shart-sharoitlarga rioya qilish qanday tekshiriladi? 4. Asosiy vositalarning qanday baholarini bilasiz?Asosiy vositalarning 5. Baholari qanday hisoblanadi? 6. Asosiy vositalar korxonaga qanday yo‘llar bilan qabul qilinadi? 7. Asosiy vositalarning harakati bilan bog‘liq operatsiyalarni tekshirishda nimalarga e’tibor berish kerak? 8. Ijaraga olingan asosiy vositalarni hisobining auditi vazifalarini gapirib bering? 9. Asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblanishini tekshirishda nimalarga e’tibor berish kerak? 10. Nomoddiy aktivlar deganda nima tushunasiz? 11. Nomoddiy aktivlarni tekshirishda nimalarga e’tibor berish kerak? 211 Nazorat uchun test savollar 1. Asosiy vositalarni audit qilishning qanday manbalarini bilasiz? 1. Buxgalteriya hisobini tashkillash va soliqqa tortishga oid me’yoriy hujjatlar, hisob siyosati to‘g‘risidagi buyrug‘, hisob registrlari va moliyaviy hisobotlar. 2. Asosiy vositalar harakatiga doir birlamchi hujjatlar, asosiy vositalar inventar kartochkasi va ularni ro‘yxatga olish kitobi 3. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobga oluvchi kartochka, asosiy vositalarning harakati to‘g‘risidagi kartochka va eskirish hisoblash qaydnomasi, 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 2. Asosiy vositalar auditining vazifalarini gapirib bering? 1. Asosiy vositalarni hujjatlashtirishni, saqlanishini, baholashni, eskirish va soliq hisoblashni, samarali foydalanishni tekshirish va buxgalteriya hisobi va hisobotlarida ettirilishini nazorat qilish. 2. Asosiy vositalarni ta’mirlash mablag‘laridan foydalanishni tekshirish, korxonani asosiy vositalar bilan to‘la ta’minlanishini va ularning texnik holatini tekshirish; 3. Korxona uchun keraksiz bo‘lgan asosiy vositalarni aniqlab, ularni hisobga olish to‘g‘risida ko‘rilgan chora-tadbirlarni tekshirish; 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 3. Asosiy vositalarning saqlanishini ta’minlovchi shart-sharoitlarga rioya qilish qanday tekshiriladi? 1. Inventar kartochkalarni mavjudligini, analitik hisobi ma’lumotlarini sintetik hisob ma’lumotlariga muvofiqligini va inventarizatsiya o‘tkazishni hamda asosiy vositalarni javobgar shaxslarga to‘g‘ri biriktirilganligi tekshiriladi. 2. Ularni sanab chiqish yo‘li bilan. 3. Inventarizatsiya o‘tkazish yo‘li bilan. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri. 4. Asosiy vositalarning qanday baholarini bilasiz? 212 1. Reja, normativ va ulgurji sotib olish 2. Haqiqiy, FIFO, LIFO. 3. Boshlang‘ich, qoldiq va tiklash 4. To‘g‘ri javob yo‘q. 5. Asosiy vositalar korxonaga qanday yo‘llar bilan qabul qilinadi? 1. Qurilish va sotib olish. 2. Tekinga yuqori tashkilotdan olish. 3. Yangidan qurish, sotib olish, inventarizatsiyada ortiq chiqish, xayriya. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 6. Korxonalarning nomoddiy aktivlari xususiyatiga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi? 1. Nou-xau, tovar belgisi, patentlarga, savdo belgisi va mualliflik huquqlariga bo‘linadi. 2. Fizik va ximiyaviy xususiyatiga ko‘ra qattiq jism shaklida bo‘ladi. 3. Ular egiluvchan bo‘ladi. 4. Korxona oborotida bir marta ishtirok etib tashqi shaklini o‘zgartiradi. 7. Nomoddiy aktivlar deganda nima tushunasiz? 1. Suv, yer, bino, inshoot, uskunalar va boshqa tabiiy resurslar va mulklardan foydalanish huquqlari tushuniladi. 2. Hali moddiylashmagan xom ashyo va materiallar tushuniladi. 3. Faqat yangilik tushuniladi. 4. Hali puli to‘lanmagan xizmatlar tushuniladi. 8. Nomoddiy aktivlarni tekshirishda nimalarga e’tibor berish kerak? 1. Buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil qilinganligiga, dastlabki hujjatlarni to‘g‘ri to‘ldirilganligiga, «Qabul qilish - topshirish» dalolatnomalarini mavjudligiga. 2. Kompyuter dasturlarini to‘g‘ri tuzilganligiga. 3. Har oyda tuziladigan amortizatsiya hisobini to‘g‘riligiga. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 213 13-Mavzu: Joriy aktivlar auditi Mavzu bo‘yicha atamalar: tovar-moddiy zaxiralar, salbiy qoldiq, inventarizatsiya, hisobga olinmagan moddiy qiymatliklar, kassa xo‘jaligi, kassa muomilalari, joriy, valyuta va boshqa schyotlar, bank, naqd pul, naqd pulciz. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Tovar-moddiy zahiralar auditi xususiyatlari va undagi audit amallari Tovar - moddiy zaxiralar auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari. Korxonalarida tovar-moddiy zaxiralar korxona aylanma mablag‘larining va ishlab chiqarish xarajatlarining eng ko‘p foizini tashkil etadi. SHuning uchun ham ularni to‘la-to‘kis saqlash hamda ulardan to‘g‘ri foydalanish korxona ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning va tannarxni pasaytirishning asosiy omili bo‘lib hisoblanadi. SHunga ko‘ra tovar-moddiy zaxiralarni auditorlik nazorati quyidagi kamchiliklarning oldini olishga qaratilishi lozim: 1. Tovar-moddiy zaxiralarni omborlarda saqlanishi ustidan o‘rnatilgan nazoratni samaradorligini aniqlash; 2. Tovar-moddiy qiymatliklardan xo‘jasizlarcha, noto‘g‘ri foydalanishni aniqlash va cheklash bo‘yi tavchiyalar berish; 3. Tovar-moddiy zaxiralarni ishlab chiqarish jarayoniga texnologik kartalarda ko‘rsatilgan me’yorlarda chiqarish va ularni chiqitga ko‘p chiqarishga yo‘l qo‘ymaslik; 214 4. Moddiy qiymatliklarni kamomadi va yo‘qolishlarini aniqlash, ularni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar tayyorlash. Moddiy qiymatliklar auditining asosiy vazifalari qo‘ydagilar bo‘lib hisoblanadi: 1. Moddiy qiymatliklarni xarid qilish shartnomalarini va ularni harakatini dastlabki hujjatlarini o‘z vaqtida to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini aniqlash; 3. Moddiy qiymatliklarni shartnoma baholarining bozor baholariga mos kelishligini aniqlash; 4. Harid qilinayotgan moddiy qiymatliklarni korxona ish xususiyatlariga mosligini aniqlash; 5. Moddiy qiymatliklarni xarid qilish limitlariga rioya qilinganligini aniqlash; 6. Moddiy qiymatliklardan to‘g‘ri foydalanilayotganligini nazorat qilish; 7. Moddiy qiymatliklarni saqlanishi ustidan nazorat qilish; 8. Moddiy javobgar shaxslarning faoliyatlari ustidan nazorat o‘rnatish; 9. Moddiy qiymatliklarni omborda saqlanishi ustidn nazorat o‘rnatish; 10. Moddiy qiymatliklarni ombor hisobi to‘g‘ri tashkil qilinganligini nazorat qilish; 11. Moddiy qiymatliklarni buxgalteriya hisobi to‘g‘ri tashkil qilinganligini tahlil qilish va boshqalar. Qo‘ydagilar auditning manbalari bo‘lib hisoblanadi: 1. Moddiy qiymatliklarning harakati bilan bog‘liq bo‘lgan barcha birlamchi hujjatlar (yuk xati, schyot-faktura, tovar-transport yukxati, nakladnoylar, bildirishnomalar, talabnomalar, limit-zabor kartalari va boshqa birlamchi hujjatlar); 2. Moddiy qiymatliklarni hisobini olib borish uchun belgilangan me’yoriy hujjatlar (№4-“Moddiy qiymatliklar” nomli milliy andoza va boshqalar); 3. Buxgalteriya hisobi registrlari; 4. Ombor kartochkalari; 5. Moddiy qiymatliklarni inventarizatsiya dalolatnomalari; 215 6. Moddiy qiymatliklarni qayta baholashga tegishli bo‘lgan barcha hujjatlar; 7. Moddiy javobgar shaxslarning hisobotlari; 8. Vidiogramma, mashinagrama va tabulogrammalar. Tovar - moddiy zahiralarni audit qilish tartibi. Auditorlik nazoratni quyidagi 3 asosiy yo‘nalishlarda olib boriladi: 1. Moddiy qiymatliklarni nazorat qilishda ilgari yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni bartaraf etilganligini nazorat; 2. Moddiy qiymatliklarni kamomadini, sinishini, chirishini, yaroqsizlanishini va o‘g‘irlanishining oldini oluvchi ogohlantiruvchi nazorat. Nazorat ishlarini bajarishda birinchi navbatda quyidagilar tekshiriladi: 1. Ombor xo‘jaligining tashkillash holati; 2. Moddiy javobgar shaxslarning qobiliyatlari bo‘yicha tanlanganligi; 3. Moddiy qiymatliklarni omborlardan chiqarib yuborishda ruxsatnoma tizimining tashkil etilganligi. 4. Moddiy qiymatliklarni saqlanishi ashyoviy yo‘qlama qilish rejasini bajarilishi va inventarizatsiya o‘z vaqtida to‘satdan o‘tkazilishi; 5. Moddiy qiymatliklarni saqlanishi va foydalanishi ustidan tekshiruvlar o‘tkazish rejasining bajarilishi va boshqa masalalar. Omborlarni tekshirishda birinchi navbatda ularning moddiy qiymatliklarni saqlashga yaroqli ekanligiga e’tibor berish kerak. SHuningdek, auditor yoki nazorat qiluvchi shaxs moddiy qiymatliklarni saqlash va yong‘in xavfsizligiga rioya qilish qoidalariga, omborlarda signalizadiyani mavjudligiga va o‘lchov asboblarini butligiga e’tibor qaratishi lozim. O‘rnatilgan tartiblarga ko‘ra moddiy qiymatliklar omborlarda guruhlari, alohida turlari, artikli va navlari bo‘yicha stellajlarda yoki maxsus idishlarda saqlanishi kerak. Omborlar havo almashtirish qurilmalari bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. Yuqoridagilarni inobatga olib, tekshiruv rejasi tayyorlanadi. Rejaning mazmuni va muddati maxfiy hisoblanib, oshkor bo‘lmasligi kerak. Bir vaqtning o‘zida materiallarni ishlab chiqarishga berish qanday amalga oshirilishi ham 216 tekshiriladi. Bunda auditor yoki nazorat qiluvchi shaxs tarozi va o‘lchov asboblari yordamida ularning to‘g‘ri o‘lchanayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Moddiy-qiymatliklardan foydalanishda qo‘ydagi qoida buzarliklar sodir bo‘lishi mumkin: omborlarga qabul qilingan materiallarni alohida kirim hujjatlari bilan qayd etmaslik, ombor hisobi bilan buxgalterliya hisobidagi farqning mavjudligi, ombor kartochkalarida va moddiy javobgar shaxslarning hisobotlarida qoldiqlarni to‘g‘ri hisoblamaslik, hujjatlar sonini oshirib ko‘rsatish, ombor kartochkalarida salbiy qoldiqlarining mavjud bo‘lishligi va boshqa shu kabi subektiv xarakterga ega bo‘lgan kamchiliklar. Auditor bu ishlarning korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan nazorat qilinayotganligi hamda hujjatlar bilan rasmiylashtirilayotganligini ham o‘rganib chiqadi. Keyingi hisobot davrining boshlanishiga o‘tuvchi salbiy qoldiqlarining mavjud bo‘lishligi moddiy javobgar shaxsning ishidagi asosiy kamchilik hisoblanadi. Bunday «qizil (salbiy)» qoldiqlar quyidagilar oqibatida vujudga keladi: 1. Omborga kelgan materiallarni ombor hisobida o‘z vaqtida to‘liq qayd etmaslik; 2. Materiallarni ishlab chiqarishga berishda qo‘shib yozishlarga yo‘l qo‘yish; 3.Ombor kartochkalarini keyingi hisobot davriga o‘tuvchi qoldiqlarini noto‘g‘ri hisoblash. Omborga yangi tovar kelishi bilan ana shu «qizil» qoldiqlar berkitiladi va material go‘yoki kamaygandek bo‘lib o‘g‘irlik uchun imkoniyat ochiladi. Ombor mudiri ba’zan kirim hujjatlarni kartochkalarga yozib qo‘ymasligi mumkin. SHuning uchun auditor materiallarni harakati bilan bog‘liq bo‘lgan barcha dastlabki hujjatlirini to‘satdan tekshiruvdan o‘tkazish lozim. Ombor hisobini buxgalterlik hisobiga mos kelishini tekshirish uchun, materiallarni ombor kartochkalarida yoki kitobda olib boriladigan analitik hisobi qoldiqlarni material guruhlari bo‘yicha buxgalteriyaning oborot vedemostlaridagi qoldiqlari bilan solishtirib ko‘riladi. 217 Moddiy qiymatliklarning to‘g‘ri va to‘liq saqlanishi moddiy javobgar shaxs va omborda ishlayotgan boshqa xizmatchilarning mas’uliyatiga bog‘liq. Moddiy javobgar shaxslarning to‘g‘ri tanlab, ishga qabul qilish muhimdir. Ularni ishga olish va ishdan bo‘shatish bosh hisobchi roziligi bilan amalga oshiriladi. Moddiy javobgarlik lavozimlarga kamomad yoki o‘g‘irlik tufayli sudlanganlar, shuningdek, avvalgi ishida o‘zini ijobiy ko‘rsata olmagan shaxslar qabul qilinmaydi. Tekshiruv paytida auditor korxona bilan moddiy javobgar shaxslar o‘rtasida tuzilgan yozma shartnomalar, ularning ishlari ustidan korxona rahbarlari qanday nazorat olib borayotganligi, moddiy qiymatliklarni hisobga olinishi ustidan joriy nazorat ishlari hamda mahsulot bahosi yozilgan artochkalari va ombor ish tartibiga rioya qilinishi ko‘rib chiqiladi. Moddiy qiymatliklarning omborlarda to‘la-to‘kis saqlanishini to‘g‘ri tashkil etilganligida qo‘riqlash xizmati xodimlari ham muhim o‘rin egallaydi. Bu ishning qanday bajarilayotganligini aniqlash maqsadida quyidagilarni to‘satdan tekshiruvdan o‘tkazish kerak: 1. Qo‘riqlash xizmati xodimlari tomonidan ruxsatnomalarni berish qoidalariga rioya qilinishini; 2. Korxonada moddiy qiymatliklarni olib kelish va chiqarib yuborish ishi ustidan ichki nazorat o‘rnatilganligini; 3. Ishlatilgan ruxsatnomalarning buxgalteriyaga o‘z vaqtida berilishini; 4. Sexlararo aloqalarni ruxsatnoma tizimi bilan rasmiylashtirilishini nazorat. Xom-ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni korxona ichida tashishda ruxsatnomalar yozib berish xushyorlikni talab etadi. Bo‘limlar faoliyatida ruxsatnomalardan noto‘g‘ri foydalanish natijasida, ishlab chiqarishga berilgan xom-ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni bir qismini kirimga olmaslik, qo‘shib yozishlar, o‘g‘irliklar kabi kamchiliklar sodir bo‘lishi mumkin. Ruxsatnomalar tizimini audit qilishda auditor ruxsatnoma ma’lumotlarini schyot faktura, buyruq, yuk xati, spetsifikatsiya, yorliq va boshqa hujjatlardagi mahsulotlarni soni, assortimenti, sifati va bahosi bilan solishtiradi. 218 Moddiy qiymatliklarning saqlanishini nazorati. Moddiy qiymatliklarni saqlanishini audit qilishda korxona tomonidan o‘tkaziladigan ashyoviy yo‘qlamalar ustidan nazorat qilish muhimdir. Bu ishda quyidagi kamchiliklar uchraydi: 1. Inventarizatsiya ro‘yxatlarida moddiy qiymatliklarni to‘liq qamrab olmaslik; 2. Ashyoviy yo‘qlamani vaqtida o‘tkazmaslik; 3. Ashyoviy yo‘qlama hujjatlaridagi yozuvlarni to‘g‘rilashlar va o‘chirishlar; 4. Ashyoviy yo‘qlama hay’at a’zolari va moddiy javobgar shaxslarning ashyoviy yo‘qlama dalolatnomasida imzo qo‘ymasliklari. Auditor ashyoviy yo‘qlama natijalarini buxgalteriya hisobida o‘z vaqtida aks ettirilganligini tahlil qiladi. Ashyoviy yo‘qlama natijalariga ko‘ra noto‘g‘ri qaror qabul qilish ham ro‘y berishi mumkin. Oqibatda kamomad yashiriladi yoki unga yo‘l ochiladi. Masalan: mahsulot navlarini o‘zgartirish bahonasida yetishmagan xom ashyoni «yopib yuborish», kamomadni ishlab chiqarish to‘xtab qolgan davrlar hisobiga «hisobdan chiqarish» yoki o‘tgan yillar kamomadiga olib borish oqibatida aybdorlardan haq undirmaslik. Bu ishlarni nazorat qilishda komissiya bayonlaridan, ashyoviy yo‘qlama bo‘yicha qabul qilingan qarorlardan, buxgalterlik hisobi registrlarida aks ettirilgan ma’lumotlardan foydalaniladi. Ashyoviy yo‘qlama o‘tkazish tartibi va uslubiyati moddiy qiymatliklarni saqlanishi ustidan o‘tkaziladigan nazoratning moddiy muhim elementidir. qiymatliklarni SHuning kamomadiga yo‘l uchun ochuvchi ashyoviy yo‘qlama kamchiliklarini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Ashyoviy yo‘qlama o‘tkazishda yo‘l qo‘yiladigan kamchiliklarga quyidagilar kiradi: 1. Ashyoviy yo‘qlama komissiyasi tarkibiga mutaxassislarni kiritmaslik; 2. Komissiya tomonidan ashyoviy yo‘qlama natijalarini faqat umumiy tarzda aniqlanishi; 3. Ashyoviy yo‘qlama o‘tkazish vaqtida omborga moddiy qiymatliklarni qabul qilish yoki ularni ombordan chiqarish. 219 Ombor kartochkalari ma’lumotlarni ashyoviy yo‘qlama dalolatnomalari va qaydnomalari ma’lumotlari bilan solishtirib ko‘rish bilan alohida moddiy qiymatliklar bo‘yicha kamomadlar yoki ortiqcha chiqishlar aniqlanadi. Audit, tergov va ekspertiza amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, ashyoviy yo‘qlama dalolatnomalarida buzib ko‘rsatishlar bilan amalga oshiriluvchi kamomad usullari uchrab turadi. Ularga xususan quyidagilar kiradi: 1. Dalolatnomaga yetishmagan materiallarni qo‘shib yozish; 2. Hisobdan chiqarilgan materiallarni komissiyaga ko‘rsatish va qayta ro‘yxatga olish; 3. Boshqa korxonalardan vaqtincha olingan materiallarni ashyoviy yo‘qlama hay’atiga ko‘rsatish va ro‘yxatga qo‘shish; 4. Moddiy qiymatliklar haqidagi tovarsiz nakladnoylarni hay’atga ko‘rsatish. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomalaridagi qo‘shib yozish holatlarini topishda quyidagi usullardan foydalaniladi: 1. O‘zaro bog‘liq moddiy javobgar shaxslar hisobidagi moddiy qiymatliklarni bir vaqtning o‘zida ashyoviy yo‘qlamadan o‘tkazish; 2. Bir xil materiallar qoldig‘i yozuvlarini hisobga olish davrining boshlanishi va oxiridagi ashyoviy yo‘qlama ro‘yxatlari bilan solishtirish; 3. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomasidagi yozuvlarni hay’at a’zolarining ashyoviy yo‘qlama qoralamalari ma’lumotlari bilan solishtirish; 4. Hujjatlarning nusxalarini solishtirib ko‘rish. Qo‘shib yozishni aniqlashda xom-ashyo va materiallar harakatini aniqlovchi tekshiruv o‘tkazish talab qilinadi. Korxonada yo‘l qo‘yilgan talon-tarojni yashirish uchun mansabdor yoki moddiy javobgar shaxslar tomonidan tovarsiz hujjatlar tuziladi, bu o‘z navbatida keyinchalik o‘zlashtirilishi mumkin bo‘lgan farqlarni keltirib chiqaradi. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomasi tahlil qilinganda mahsulotning bahosi, miqdori, navi, artikul va xom-ashyo belgisi ko‘rsatilgan rekvizitlarning to‘g‘ri to‘ldirilishiga hamda mahsulot bahosining to‘g‘riligini tekshirgan shaxslar imzosiga e’tibor berish kerak. SHubha tug‘dirgan ma’lumotlar (baholar, miqdori, 220 navi, xom-ashyo belgisi va boshqalar) shartnoma, yuk xati, moddiy javobgar shaxs hujjatlari va avvalgi o‘tkazilgan ashyoviy yo‘qlama dalolatnomasi ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Ayniqsa, uzoq vaqt harakatsiz bo‘lgan har xil bahodagi bir xil moddiy qiymatliklarni e’tibor bilan tekshirish zarur. Agar avvalgi ashyoviy yo‘qlama dalolatnomalarida moddiy qiymatliklarning bahosi yozilmagan bo‘lsa ularni moddiy qiymatliklarning sertifikatlaridan, tovar-transport yuk xatlaridan va ombor kartochkalaridan aniqlab olish mumkin. Shuningdek, ashyoviy yo‘qlama o‘tkazishda sodir etilishi mumkin bo‘lgan o‘zlashtirishlarga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomalarida moddiy qiymatliklar bahosini, sonini va summasini o‘zgartirish; 2. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomalari sahifalarida yakuniy summalarning noto‘g‘ri hisoblanishi; 3. Ashyoviy yo‘qlama o‘tkazishda ombor (do‘kon)dagi barcha moddiy qiymatliklarni komissiyaga to‘la ko‘rsatmaslik; 4. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomasida moddiy qiymatliklarni topshirgan yoki qabul qilgan moddiy javobgar shaxslarning imzo qo‘ymaganligi; 5. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomasinining turli nusxalarida moddiy qiymatliklarning sonini har xil ko‘rsatilishi. Auditor moddiy qiymatliklar ashyoviy yo‘qlamasi natijalari bo‘yicha kelib chiqqan farqlar haqida aniq xulosa chiqarib, korxona ma’muriyatiga axborot berish uchun quyidagi hujjatlarni tayyorlashi kerak: 1. Ashyoviy yo‘qlama dalolatnomasini asl nusxasi; 2. Farqlovchi qaydnomalar; 3. Moddiy javobgar shaxslarning kelib chiqqan farqlar to‘g‘risida tushintirish xatlari; 4. Ashyoviy yo‘qlama komissiyasi xulosasi. Agar ashyoviy yo‘qlama natijasida kamomad aniqlansa, auditor 5 kun muddat ichida hujjatlarni sud tergov organlariga jo‘natishi lozim. Auditor 221 kamomad yoki ortiqcha chiqish to‘g‘risidagi tafsilotlari barcha ma’lumotlarni tekshirilayotgan korxona (firm1. rahbariyatiga to‘liq taqdim etadi. Moddiy qiymatliklarni hisobga olishda EHMdan foydalanish jarayonida quyidagi kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin: 1. Hisob ma’lumotlarini mashinogrammada noto‘g‘ri ko‘rsatib, kirimni kamaytirish yoki chiqimni ko‘paytirish; 2. Ataylab xatolikka yo‘l qo‘yish, masalan, dastlabki hujjatlarni kodlashtirganda kirim hujjatlarida materiallarni arzonlashtirib, chiqim hujjatlirida esa qimmatlashtirib ko‘rsatish; 3. EHMga ikkinchi marotaba yoki qalbaki hujjatlarni kiritish; 4. Dastlabki hujjatlarda materiallarni nomenklatura raqamlarini noto‘g‘ri ko‘rsatish; 5. Dastlabki ma’lumotlarni EHM xotirasiga kiritishda ba’zi hujjatlarni o‘tkazib yuborish. Dastlabki xatolarni hujjatlar topish ma’lumotlarini uchun, ulardagi mashina xotirasiga ma’lumotlarni o‘tkazishdagi EHMdan chiqargan mashinogrammalar ma’lumoti bilan solishtirib chiqiladi. Korxonalardagi mablag‘lardan noto‘g‘ri foydalanish natijasida kelib chiqadigan kamomadlarni oldini olishga qaratilgan nazoratning samaradorligini oshirish uchun, kamomadning mavjudligi (yoki mavjud emasligi)ni ko‘rsatuvchi dalillar talab qilinadi. Har qanday harakat belgisiz bo‘lmaydi. Tekshirish – nazorat ishlarida ana shu belgilarni topish zarur bo‘ladi. Bunday kamomad belgilariga quyidagilar kiradi: 1. Dastlabki hujjatlar rekvizitlarini to‘liq to‘ldirmaslik yoki ulardagi tuzatishlar; 2. Mashinogrammadagi kelishilgan va kelishilmagan o‘zgartirishlar; 3. Nazorat mashinogrammasidagi debet va kredit oborotlarining mos kelmasligi; 4. O‘zaro bog‘liq mashinogrammalardagi ma’lumotlarning bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi; 222 5. Hujjat hamda mashinogrammalar o‘rtasidagi qarama qarshiliklar. Iqtisodiy axborotlarga EHMda ishlov berish chog‘ida shartli–doimiy axborotlar massivini tuzish maqsadga muvofiqdir. Bunda shartli–doimiy ma’lumotlar doimiy axborot tashuvchi massivlarda to‘planadi. Bu nazorat ishlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, nazorat hajmini kamaytirishga xizmat qiladi. SHuning uchun ham material sarfini tekshirganda nazorat uchun tayyorlangan maxsus EHM mashinogrammasidan foydalaniladi. Auditor avtomatlashtirilgan hisob tizimida ish olib borayotgan korxonalarda, EHM dasturlari to‘g‘ri tuzilganligiga etibor berish kerak. CHunki, EHM dasturlari mablag‘larni o‘zlashtirishga moslanmoqda. Ma’lum bo‘lishicha, topilishi murakkab bo‘lgan kamomad, amaliyotda quyidagicha sodir etilishi mumkin: EHM dasturiga kiritilgan moddiy qiymatliklar zaxiralari o‘zgartirilib, ombordagi ba’zi bir moddiy qiymatliklarning yaroqsiz holga kelganligi haqida ma’lumot berishga EHMni majbur etish. Natijada bu yo‘qotish tabiiy faktorlar asosida yuz bergan deb xulosa qilinadi. Ko‘rilayotgan masala murakkab va muhimdir. SHuning uchun buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilgan sharoitidagi o‘zlashtirishlarni aniqlash usullarini takomillashtirish dolzarb masala hisoblanadi. Hisobga olinmagan xom - ashyo va materiallar aniqlash. Hisobga olinmagan «ortiqcha» xom-ashyo va materiallar omborda o‘zlashtirish, ishlab chiqarishda esa ulardan tayyor mahsulot tayyorlab, so‘ng o‘zlashtirish yoki yo‘l qo‘yilgan kamomadni yashirish maqsadida vujudga keltiriladi. Bunday «ortiqchalik» korxona faoliyatining turli bosqichlarida sodir etilishi mumkin tovar-moddiy qiymatliklarni omborga qabul qilishda, saqlashda, ombordan tsexga berishda, ishlab chiqarishga «sarflash»da va hisobdan chiqarishda yuzaga kelishi mumkin. Ba’zan xom-ashyo va materiallar ishlab chiqarishga keragidan ortiqcha beriladi. Amaliyotda «ortiqchalik»ni ishlab chiqarishga xom-ashyoni hisobga olingan muayyan mahsulot sarfiga qarab emas, balki belgilangan me’yorlarga asosan hisobdan chiqarish usullari uchrab turadi. Me’yorlar esa eskirgan va keragidan ortiqroq bo‘ladi. Ular, texnologik jarayonini 223 takomillashtirish, ratsionalizatorlik takliflari va xom ashyoni past navlarga almashtirish tufayli yuzaga kelgan moddiy sarf tejamkorligini aks ettirmaydi. Oshirilgan me’yordagi xom-ashyo va materiallarni hisobdan chiqarish bilan vujudga kelgan ortiqcha mol chetga chiqarilib, foydasi o‘zlashtirilishi mumkin. Amaliyotda xom-ashyoni ishlab chiqarishga o‘rtacha me’yor bo‘yicha hisobdan chiqarish yo‘li bilan «ortiqchalik»ni yuzaga chiqarish “tajribasi” ham uchrab turadi. Amaliyotda mahsulot ishlab chiqarishning texnik shart-sharoitlarini quyidagicha buzish hollari uchrab turadi: 1. Past sifatli xom ashyoni ishlatish tufayli mahsulotning texnik me’yorlarga nisbatan sifatini pasaytirish; 2. Bir komponentni boshqasi bilan almashtirish. Masalan: qandolatchilik mahsulotlari ishlab chiqarishda qimmat baholi xom ashyo o‘rniga arzonini ishlatish (shokolad o‘rniga kakoa, shakar o‘rnida saxaroz1. , chanqov bosdi ichimliklar ishlab chiqarishda esa tabiiy sirop o‘rniga sun’iy sirop ishlatish; 3. Xom ashyo va materiallar sonini me’yordagidan ko‘proq «Hisobdan chiqarildi» deb ko‘rsatish, shuningdek ba’zi texnologik operatsiyalar hisobiga kamaytirish, masalan: vino ishlab chiqarish sanoatida vinoni filtr-elakdan o‘tkazish hisobiga kamayishi ko‘zda tutiladi, ammo ko‘pincha bu jarayon bajarilmaydi, lekin xom ashyo kamaytirilib, «hisobga olinmagan» zaxira tashkil qilinishi mumkin; 4. Buyurtmachi va ta’minotchilar o‘rtasida tuzilgan shartnomaga zid ravishda ishlab chiqarishga sarflangan xom-ashyo va materiallarni ortiqcha hisobdan chiqarish. Ta’minotchidan olib kelingan xom ashyoning bir qismi hisobga olinmasligi yoki xom ashyo sifatini kirim hujjatlarida kamaytirib ko‘rsatish (sutning moyliligi darajasi, donning kraxmalliligi darajasi, uzum va qizilchadagi shakar miqdorining pasaytirilishi, don namliligining oshirilishi) oqibatida omborlarda hisobga olinmagan xom ashyo zaxirasi vujudga kelishi mumkin. 224 SHuni ham e’tiborda tutish kerakki, ba’zi sanoat tarmoqlarida (spirt, shakar va pivo ishlab chiqarish, avtomabilga yoqilg‘i qo‘yish shaxobchalarid1. xom ashyo 2 xil o‘lchovda hisobga olinadi, ya’ni umumiy vazni hamda ulardagi alohida elementlar miqdori bo‘yicha. Masalan: qand lavlagi vazni shakar miqdori bo‘yicha, don esa namligi hamda kraxmal miqdori bo‘yicha. Auditor audit paytida, ularning holati haqida muhandis-texnolog yoki tovarshunosdan aniq ma’lumot olmay turib, xulosa chiqarmasligi kerak. Bundan tashqari korxonalarda xom-ashyo ortiqchaligi quyidagi holatlarda ham sodir bo‘lishi mumkin: 1. Qabul qilish, yuklash, tashish va tushirish paytida singan, yo‘qolgan yoki yaroqsiz hisoblangan tovarlarga asossiz «kamayish» dalolatnomasi tuzish; 2. Ta’minotchidan ko‘p miqdordagi mollarni hujjatsiz qabul qilish; 3. Ta’minotchidan chiqit o‘rniga yaxshi sifatli mahsulot olish (hujjatga zid ravishd1. ; 4. Idishlar vaznini oshirib ko‘rsatish; 5. Mahsulotga past sifatli mahsulot (oliy nav unga past navli un) qo‘shib qo‘yish. Ba’zi korxonalarda ayrim mollar hujjatsiz boshqasi bilan almashtiriladi. Yuqorida bayon etilgan kamchiliklarni topish uchun auditorlik xizmatida ekspert-tekshirish usulidan foydalanish yaxshi samara beradi. §2. Pul mablag‘lari auditi xususiyatlari va undagi audit amallari. Pul mablag‘lari auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manba’lari Pul mablag‘larini audit qilish ishlari auditning muhim va murakkab mavzulardan biridir. Mavjud nizom va boshqa me’yoriy hujjatlarga ko‘ra, pul mablag‘larini auditi xazinadagi naqd pullarni saqlanishini va pul operatsiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan barcha hisob obektlarini yoppasiga audit o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Natijada xazinadagi naqd 225 pulni saqlanishi va pul operatsiyalari bilan bog‘liq bo‘lgan barcha hisob obektlari tekshiriladi. Pul mablag‘lari auditining asosiy vazifalari quyidagilardir: 1. Kassadagi naqd pul va boshqa qimmatbaho qog‘ozlarni saqlash sharoitlarini tekshirish; 2. Mavjud pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlar, qat’iy hisobot blankalarining haqiqiy qoldiqlarini hisob ma’lumotlariga to‘g‘ri kelishligini aniqlash; 3. Kassada naqd pul qoldig‘i limitiga rioya qilinishini tekshirish; 4. Korxonaning xo‘jalik maqsadlari va boshqa ehtiyojlari uchun pul berishda belgilangan qoidalarga amal qilishni tekshirish; 5. Kassa operatsiyalarini yuritishda tasdiqlangan nizom va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya qilinganligini tekshirish; 6. Pul sarfini maqsadga muvofiqligini va qonuniyligini tekshirish; 7. Bank oboroti yozuvlarini korxonaning kassa kitobidagi yozuvlarga mos kelishini tekshirish; 8. Bank ko‘chirmasi bilan hisoblashuv operatsiyalarini tasdiqlovchi dastlabki hujjatlarning mavjudligini tekshirish; 9. Bankdan olingan naqd pullarni korxona kassasiga to‘la va o‘z vaqtida kirimga olinishini tekshirish; 10. Ta’minotchi korxonalarga moddiy qiymatliklar, bajarilgan ish va xizmatlar uchun bank hisob raqamidan to‘g‘ri va qonuniy pul o‘tkazishni tekshirish; 11. Chek daftarchasi, chek ko‘chirmalarini saqlash va ulardan foydalanish belgilangan tartibda amalga oshirilishini tekshirish; 12. Bankdan pul olish qoidalariga rioya qilishni tekshirish. Pul mablag‘lari auditning manbalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: “Buxgalteriya hisobi” va “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, Prezident farmonlari, qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlar va ko‘rsatmalari, pul mablag‘larini hisobini yuritish 226 bo‘yicha Moliya vazirligining va Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari (nizomlar, yo‘riqnomalar va ko‘rsatmalar), KO № 1 shaklidagi kirim kassa orderi; KO № 2 shaklidagi chiqim kassa orderi; KO № 3 shaklidagi kassa hisobini yuritish daftari; KO № 4 shaklidagi kassa kitobi; KO № 5 shaklidagi kassir tomonidan olingan va tarqatilgan pullar va pul sarflarini qayd qilish kitobi; kassa kirim va chiqim orderlarini qayd qilish kitobi, kassir hisoboti, chek daftarchalari; to‘lov topshiriqnomasi; to‘lov talabnomasi; kvitansiyalar va bank operatsiyalarini rasmiylashtirish bo‘yich boshqa hujjatlar; hisoblashuv va boshqa schyotlardan bank ko‘chirmalari; pul mablag‘larining mavjudligi to‘g‘risida ashyoviy yo‘qlama dalolatnomalari; pul mablag‘larini uchyotini yuritish bo‘yicha jurnal-orderlar, qaydnomalar, mashinagrammalar, videogrammalar, kompyuter dasturlari va boshqalar; ish haqi hisoblashga asos bo‘ladigan barcha hujjatlar, xususan, naryadlar, marshrut varaqlari, bildirishnomalar, akkord shartnomalari, ish vaqtini hisobga olish tabeli, ishlab chiqarishdan mahsulotlarni chiqarish qaydnomasi va boshqalar, ish haqi hisoblash kitobi va to‘lov qaydnomalari. Pul mablag‘larining auditi quyidagi izchillikda amalga oshiriladi: 1. Kassadagi naqd pull unga tenglashtirilgan qiymatliklarni saqlanishini va haqiqiy miqdorrini aniqlash maqsadida kassada to‘satdan ashyoviy yo‘qlam o‘tkaziladi; 2. Pul mablag‘larini kassaga olib kelish, kirim qilish va ularni kassada saqlash sharoitlarini tekshiriladi; 3. Kassa intizomi talablariga va pul mablag‘larining maqsadli sarflanishiga rioya qilinayotganligi tekshiriladi; 4. Qat’iy hisobot blankalari, kassa hujjatlari, yo‘ldagi pul mablag‘lari va boshqa hujjatlarning mavjud holati va ishlatilishi tekshiriladi; 5. Pul mablag‘larining sintetik va analitik hisobining yo‘lga qo‘yilishi tekshiriladi. Kassa, kassa muomilalari va pul hujjatlari operatsiyalarining auditi. Kassani operatsiyalarini auditi kassa xo‘jaligini qanday tashkil qilinganligi va 227 kassadagi naqd pullarni, qat’iy hisobot blankalarini va ish qog‘ozlarini inventarizatsiya qilishdan boshlanadi. Auditor kassa xo‘jaligini qanday tashkil qilinganligi va kassadagi naqd pullarni, qat’iy hisobot blankalarini va ish qog‘ozlarini tekshirishga qadar quyidagilarni bilib olishi lozim: 1. Tekshirilayotgan korxona kassasiga nechta kassir xizmat ko‘rsatayotganligini; 2. Kassirlar faqat shu korxonada ishlashi yoki boshqa tashkilotlarga ham xizmat ko‘rsatishini; 3. Kassirlar, kassa operatsiyalarini olib borish to‘g‘risidagi qoidalar bilan tanishtirilganligini. Kassadagi pul mablag‘larini, pul hujjatlarini va boshqa qiymatliklarni haqiqatda mavjudligini, ularning kassir hisobotlarida va pul harakati to‘g‘risidagi qaydnomalarda kelishini yo‘qlama ko‘rsatilgan aniqlash o‘tkazish miqdorlarga maqsadida to‘satdan bilan boshlanadi. to‘g‘ri ashyoviy Ashyoviy yo‘qlama, odatda, auditor, bosh hisobchi va kassir ishtirokida amalga oshiriladi. Agar kassir bemorligi yoki boshqa sabablarga ko‘ra kassada to‘satdan ashyoviy yo‘qlama ishtirok eta olmasa, korxona rahbari o‘tkazish uchun bosh hisobchi, auditor va jamoatchilik vakilidan tashkil topgan hay’at a’zolarini tayinlaydi. Kassani to‘satdan ashyoviy yo‘qlama qilishda auditor dastlab quyidagi ishlarni bajaradi: 1. Kassirdan inventarizatsiya kunga bo‘lgan kassir hisobotini oladi; 2. Kassirdan barcha kirim va chiqim hujjatlari kassa hisobotiga kiritilganligi va tekshirish vaqtida kirim qilinmagan hamda hisobdan chiqarilmagan pullarning bo‘lmaganligi haqida tilxat oladi; 3. Kassadagi naqd pullarni ashyoviy yo‘qlamasini o‘tkazish uchun auditor kassir seyfini ochib mavjud pul, pul hujjatlari va qat’iy hisobotdagi blankalarni hay’at a’zolariga sanash va hisoblash uchun taqdim etadi. 228 Hay’at a’zolari kassir nazoratidagi naqd pul va pul hujjatlari hamda boshqa qiymatliklar haqiqiy qoldiqlarini yoppasiga hisoblab chiqadi. Hisoblangan pullar kupyura (pul belgi)lari bo‘yicha yozib boriladi. Hisoblangan naqd pul va pul hujjatlari auditor tomonidan qayta tekshiriladi. Kassada korxonaga tegishli bo‘lmagan va hisobotga kiritilmagan pul va boshqa qiymatliklarning mavjudligi to‘g‘risidagi kassir tomonidan berilgan tilxat auditor tomonidan atroflicha tekshiriladi. Mavjud pullarni haqiqatdagi miqdorlarini hisoblashda tilxatdagi e’tirozlar e’tiborga olinmaydi. Kassadagi haqiqatdagi mavjud pul qoldig‘ini buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga muvofiq kelishligi, ashyoviy yo‘qlama yakunidagi pul qoldig‘ini, ashyoviy yo‘qlama boshlanishidan oldin tuzilib taqdim etilgan kassir hisobotining qoldig‘iga solishtirish yo‘li bilan aniqlanadi. Kassadagi naqd pulni haqiqiy qoldig‘i aniqlangandan so‘ng qat’iy hisobot blankalari, aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar, sertifikatlar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlar, shuningdek, pul hujjatlari tekshiriladi. Tekshirishda pul va pul hujjatlarining kamomadi yoki ortiqchasi aniqlansa, auditor kassirdan ushbu chetlanishlarining tafsilotlari va sabablari to‘g‘risida tushuntirish xati oladi. Auditor tushuntirish xatining haqqoniyligini tekshiradi va kassirdan kamomadni undirib olish chorasini ko‘radi. Audit davomida pul mablag‘larini saqlash sharoitlari va qoidalariga rioya qilinishi o‘rganib chiqiladi. Kassani xo‘jaligini yuritish amaliyotida quyidagi kamchiliklar uchrab turadi: 1. Qabul qilingan pulni kassaga kirim qilmaslik; 2. CHiqim hujjatini takroriy hisobdan chiqarish; 3. Kassir hisobotida kirim va chiqim kassa oborotlarini noto‘g‘ri hisoblash; 4. Kassir tomonidan hujjatlarni soxtalashtirish; 5. Buxgalteriya registrlariga noto‘g‘ri yozuvlar va tuzatishlar kiritish; 6. Bankdan olingan pulni kassaga to‘la va o‘z vaqtida kirim qilinganligi. Bankdan olingan pulni kassaga to‘la va o‘z vaqtida kirim qilinganligini aniqlashda tekshirilayotgan davr bo‘yicha bankdan kassaga olingan pul summalarini bank ko‘chirmasi va kassir hisobotidagi yozuvlar bilan solishtirib 229 chiqiladi. Mazkur tekshirishda chek daftarchalaridan olingan koreshoklar ham ko‘rib chiqiladi. Bankdan olingan pullarning to‘liq va o‘z vaqtida kirim qilinganligi tekshirsha auditor, operatsiyalarni o‘zaro solishtirish usulidan foydalanadi. «Kassa» schyotini debet oboroti jami ya’ni 1-jurnal - order ma’lumotlari «Bank bilan hisoblashuv» schyotini kredit oboroti bilan ya’ni 2-jurnal-order ma’lumotlari bilan taqqoslanadi. Ular bir biriga mos kelishi lozim. Summalar bir-biridan farq qilgan holda ular kirim kassa orderlari, bank ko‘chirmalari, kassir hisobotlari, cheklarning yig‘ma varaqlari bo‘yicha taqqoslab chiqiladi. Agar zarurat tug‘ilsa, bevosita bank muassasasida ham tekshirish amalga oshiriladi. Auditor kassa hujjatlarining to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga alohida e’tibor berishi kerak. Kassada suiste’molliklarning eng ko‘pi ish haqi va hisobdorlik summalariga to‘g‘ri keladi. Bularga, qaydnomalarga «o‘lik jonlarni» qo‘shish, qaydnomani jamini asossiz oshirib qo‘yish, chiqim hujjatlarini kassa hisobotlariga takroran qo‘shish maqsadida pul berilgan sanani o‘zgartirib qo‘yish va yana boshqa «qing‘irliklar» kiradi. Kassa operatsiyalarini audit qilishda korxona kassasiga turli manbalardan kelib tushgan pullarni to‘la kirimga olinishi o‘rganiladi. SHuningdek, pul tushumini bank muassasalariga to‘la va o‘z vaqtida topshirilishi, kassa hujjatlarini to‘g‘ri rasmiylashtirilishi va saqlanishi, kassa operatsiyalarini sintetik va analitik hisobi, bankdan olingan pullarni maqsadga muvofiq sarflanishi tekshiriladi. Tekshirishda kassa orderlari va boshqa hujjatlar siyoh bilan tekkiz, tuzatishsiz rasmiylashtirilganligiga e’tibor beriladi. Kassa orderlari tartib bilan nomerlanadi. Audit jarayonida yakuniy jami ko‘rsatilgan barcha hujjatlar (to‘lov qaydnomalari, kassir hisoboti) tekshirishdan o‘tkaziladi. Mazkur tekshirishda kassir hisobotlaridagi dastlabki qoldiqlar oldingi hisobotlardan to‘g‘ri o‘tkazilganligi solishtirib chiqiladi. Kassa chiqim hujjatlarini tekshirishni oddiy xronologik ketma-ketlikda va sarf-xarajatlarning iqtisodiy o‘xshashligiga qarab (xodimlarga ish haqi to‘lash, 230 mukofot to‘lash, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari, xizmat sarflari uchun to‘lovlar, xo‘jalik xarajatlari to‘lovlari va boshqalar) o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Ushbu hujjatlarni tekshirishdan maqsad, belgilangan qoida va me’yoriy hujjatlarga rioya qilish darajasini aniqlashdir (masalan, bajarilgan ish va xizmat natijalarini soxtalashtirish, to‘lov hujjatlarini takroran ishlatish va hokazolar). Ba’zan mehnat ta’tilida, o‘qishda, bemor bo‘lgan va ishdan bo‘shatilgan xodimlarga noqonuniy ish haqi hisoblash hamda kassadan to‘lashga yo‘l qo‘yiladi. Tekshirishning barcha holatlarida kassa kirim va chiqim orderlari, ularga ilova qilingan hujjatlarning to‘la va to‘g‘ri to‘ldirilishi, ularda tegishli imzolarning mavjudligi, «hisobdan chiqarildi» hamda «hisobga olindi» muhrlarini qo‘yilganligi o‘rganib chiqiladi. Kassa auditining obektlariga deponentlashtirilgan summalar va ularning hisobi ham kiradi. Deponentga o‘tkazilgan summaning hisobi to‘g‘ri va asosli tashkil qilinganligi, yakuniy ma’lumotlarni tegishli sintetik schyot ma’lumotlariga muvofiq kelishligi, deponentlashtirilgan summalarning sintetik hisob ma’lumotlari analitik hisob ma’lumotlariga mos kelishligi tahlil qilinadi. Tekshirishda uzoq muddat davomida talab qilinmagan va korxona faoliyati natijalariga o‘tkazib yuborish muddati yaqinlashgan, to‘lanmagan deponent summalariga alohida e’tibor berish kerak. Deponentlashtirilgan summalarni to‘lanishini va o‘tkazib berilishini qonuniyligi xodimlarni kassa hujjatidagi imzolarini ularni ishga qabul qilish to‘g‘risidagi hujjatlardagi imzolari bilan solishtirib aniqlanadi. Agar imzolar bir biriga mos kelmasa va auditorda hisob ma’lumotlarining ishonchliligiga shubha tug‘ilsa, auditor deponentchi xodim bilan suhbatlashib, imzolarning haqiqiyligini aniqlaydi. Audit davomida deponent summalarining hosil bo‘lishi va o‘z vaqtida xodimlar tomonidan olinmasligi sabablari aniqlanadi va tahlil qilinadi. Kassa operatsiyalarini tekshirish mobaynida auditor, bulardan tashqari quyidagilarni ham tekshirishi lozim: 1. Har chorakda kassada to‘satdan ashyoviy yo‘qlama o‘tkazib turilishini; 2. Kassir hisobotlarini belgilangan muddatlarda topshirilishini; 231 3. Kassa hisobotlarida va ularga tegishli bo‘lgan hujjatlarda bosh buxgalter yoki uning o‘rinbosarini hisobotlarni qabul qilganligi va tekshirganligi to‘g‘risida imzolarining borligini; 4. Ish haqi, xizmat safari va xo‘jalik xarajatlari uchun bankdan olingan pullar mo‘ljallangan maqsadlarda ishlatilganligini;5. Kassa qoldiqlarini belgilangan limitlarga muvofiqligini; 6. Berilmagan ish haqi qoldiqlarini va sotishdan tushgan tushumlarni bankka o‘z vaqtida topshirilishini; 7. Naqd pullarni ishonchnomasiz berilgan hollar bor yo‘qligini. Agar bunday faktlar mavjud bo‘lsa, auditor bu operatsiyalarning sababini aniqlashi, ular kimning ko‘rsatmasi bilan berilganligini va buning zamirida suiste’molchilik amalga oshirilgan yoki oshirilmaganligini aniqlashi lozim; 8. Rahbar va bosh buxgalter to‘ldirilmagan cheklarga imzo chekib, ularni mustaqil to‘ldirish va bankdan pul olish uchun kassirga bergan yoki bermaganligini; 9. Chek daftarchalari bosh buxgalterning seyfida saqlanishini yoki amaldagi tartibga g‘ilof ravishda kassirda turishini; 10. Korxonada kirim va chiqim kassa orderlarini qayd qilish daftari, shuningdek kassa kitobini borligini (kassa kitobi raqamlangan, shnurlangan va surguchli muhr bilan muhrlangan bo‘lishi, kitobdagi varaqlar soni haqidagi qayd rahbar va bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlanishi lozim); 11. Kassa orderlari va boshqa pul hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar hamda pul oluvchilarning imzolari borligini va ularning haqiqiyligini; 12. Kassa hujjatlariga maxsus shtamplarni qo‘yilishi; 13. Kassa operatsiyalari bo‘yicha provodkalarning to‘g‘riligini; 14. To‘lanmagan ish haqlarini o‘z vaqtida deponentga o‘tkazilishini. Kassa hujjatlarini tekshirish ayni vaqtda kassa intizomi va moliyaviy intizomga rioya qilishni tekshirish bo‘lib hisoblanadi. Kassa auditining natijalari quyidagi qaydnoma bilan rasmiylashtiriladi (13.1-jadval). 232 Bankdagi schyotlarga doir muomalalarni hisobga olish va nazorat qilishning holatini tekshirish. Auditor bankdagi joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlari bo‘yicha operatsiyalarini tekshirishda quyidagilarga alohida e’tibor berishi lozim: 1. Joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlari qaysi bank muassasalarida ochilganligiga; 2. Bank ko‘chirmalari bo‘yicha summalar ularga ilova qilingan birlamchi hujjatlardagi summalarga muvofiq kelishligiga; 3. Bank operatsiyalarini buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilganligiga (masalan: ba’zi hollarda olingan naqd pullarni «Kassa» schyotida aks ettirish o‘rniga boshqa schyotlarda ko‘rsatiladi); 4. Bank ko‘chirmalarida aks ettirilgan har bir operatsiya tegishli birlamchi hujjat (to‘lov topshiriqnomasi, to‘lov talabnomasi va x.k.)lar bilan tasdiqlanganligiga. 13.1-jadval Kassa operatsiyalarini tekshirishda aniqlangan kamchilik va chetlanishlar qaydnomasi Kassa hisoboti sana 50.000 summa 5.10 sana Summa 00145678 Sana nomeri Hek bo‘yicha 15.10 50.000 15.10 195 Chetlanishlar Summa bo‘yicha kunlar ko‘chirmasi kirim Chek daftarchasi o‘yicha summa Bank 45000 15.10 5000 Agar bank ko‘chirmalarda tuzatishlar va qoldiqlarda tafovutlar aniqlansa, bankdan joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlari bo‘yicha sodir bo‘lgan operatsiyalarni tasdiqlovchi ishonchli ko‘chirma olinadi. Tekshirishda bank ko‘chirmasiga ilova qilingan birlamchi hujjatlar muayyan tartibda guruhlanadi va tekshiriladi. 233 Auditor bankdagi joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlari bo‘yicha sodir bo‘lgan operatsiyalarni tasdiqlovchi hujjatlarni tekshirishda quyidagilarni aniqlashi lozim: 1. Tovarsiz va boshqa noqonuniy operatsiyalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari o‘tkazilganligini (tekshirilayotgan korxonaga taalluqli bo‘lmagan boshqa tashkilotlarning sotib olgan tovarlari bo‘yicha xizmat ko‘rsatish tartibida pul o‘tkazilganligini); 2. Tovar moddiy boyliklarni mavsumiy to‘plashga va ssuda olish uchun taqdim etilgan hujjatlarning haqqoniyligini; 3. Bankdan olingan chek daftarchalarini hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligini va ulardan qonuniy foydalanilayotganligini hamda ular hisobdor shaxslarga tilxat bo‘yicha berilganligini; 4. Hisobdor shaxslar chek daftarchalaridan foydalanganliklari haqida hisobot tuzishlarini, ularning hisobotlarini oborotlari, qoldiqlari bankdagi maxsus ssuda schyoti oborotlari va qoldiqlariga muvofiqligini hamda transport hujjatlarida cheklarning raqami, sanasi va summasi ko‘rsatilishini. 5. Akkreditivlar bilan o‘tkazilgan operatsiyalarning to‘g‘riligi va qonuniyligini tekshirish. Bunda mazkur hisob kitoblarning sabablarini, ular korxonaning to‘lovga layoqatligi oqibati emasligini ham aniqlash lozim. Bunday holda korxonaning moliyaviy holatini yaxshilash uchun qanday choralar ko‘rilganligini bilish kerak. Bank operatsiyalarini tekshirishda auditor «Yo‘ldagi pullar va pul ekvivalentlari hisobi» schyotlari summalarning haqiqiyligini ham tekshiradi. Bu schyotda bank kassalariga topshiriladigan, lekin maxsus ssuda schyotida qayd qilib ulgurmagan pul summalari, shuningdek, tekshirayotgan korxona schyotiga kelib tushmagan, ya’ni oy oxirida «yo‘lda» bo‘lgan summalar aks ettirilishi lozim. Ko‘pchillik hollarda «Yo‘ldagi pullar» schyotida bajarilgan ishlar uchun buyurtmachilarning qarzlari va boshqa summalar noto‘g‘ri ko‘rsatiladi. Korxona schyotiga kelib tushgan pul mablag‘larini tekshirishda ularning to‘g‘ri va to‘liq hisobga olinganligi tekshiriladi (masalan: naqd pul badallari kassa 234 operatsiyalarini tekshirish mobaynida bankning barcha ko‘chirmalarida qayd qilinishi lozim). Auditor bankdagi joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlaridan pul mablag‘larini o‘z vaqtida va to‘liq kirim qilinishiga va maqsadli foydalanishigi alohida e’tibor berishi lozim. Tovar yetkazib beruvchilarga pul mablag‘larini o‘tkazish va ularga bo‘lgan qarzlarni uzilganligini aniqlash, ular bilan bo‘ladigan hisoblashuvlarni hisobga olish schyotlari asosida tekshiriladi. Auditor pul mablag‘larini akseptlangan topshiriqnomalar bilan pochta aloqasi orqali o‘tkazishda qoida buzishlarga yo‘l qo‘yilganligini tekshirib ko‘radi. Bunda joriy va deponentga olingan ish haqi, ijro varaqlar yoki hisobdorlik va hokazo o‘tkazmalarning xususiyatlarini, o‘tkaziladigan summalarni (dastlabki hisobga olish hujjatlariga solishtirish yo‘li bilan), shuningdek, o‘tkazmalarni oluvchilarni manzilgohining to‘g‘riligini tekshiradi. Korxona va firmalarning chet el valyutasidagi pul mablag‘lari to‘liq hisobga kiritilganligini va valyuta operatsiyalari hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligini aniqlash tekshiruvdagi muhim masala hisoblanadi. Bankdagi joriy, valyuta va boshqa schyotlar hamda kredit bo‘yicha operatsiyalarining auditi. Bankdagi joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlarini auditi, korxonaga xizmat ko‘rsatuvchi bank muassasasi va unda ochilgan schyot hamda subschyotlar bilan tanishishdan boshlanadi. Schyotlar va subschyotlarda sodir qilingan operatsiyalarni to‘g‘riligini tekshirish uchun mas’ul shaxslarning imzolari va bank muassasasining shtampi bilan tasdiqlangan bank ko‘chirmalari va tegishli ilovalar to‘planadi. Audit jarayonida bank operatsiyalarini aks ettiruvchi hujjatlarni to‘liq taqdim etilganligini aniqlash maqsadida, birinchi o‘rinda, bank hisob raqamidan olingan ko‘chirmalar quyidagicha tekshiriladi: operatsion sana oxiridagi qoldiq keyingi (navbatdagi) kunning boshiga hisoblangan qoldiq bilan solishtiriladi. Solishtirishda qoldiqlar orasida farq aniqlansa, hisob raqamida sodir bo‘lgan barcha operatsiyalar yoppasiga tekshirib chiqiladi. Zaruriyat tug‘ilganda, bank ko‘chirmalarning haqqoniyligi, bankdagi ma’lumotlarga solishtirish yo‘li bilan 235 tekshiriladi. Agar mazkur solishtirishda chetlanishlarga yo‘l qo‘yilmaganligi aniqlansa, auditor oraliq dalolatnomasini tuzadi. Dalolatnomada bankdagi joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlariga yozuvlar qaysi hujjatlarga asosan amalga oshirilganligi ko‘rsatiladi. Zaruriyat tug‘ilganda xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan hujjatlardan nusxa ko‘chirilib, dalolatnomaga ilova qilinadi. Ta’minotchi korxonalar bilan hisoblashuvlarni tekshirishda, to‘lovga taqdim etilgan va bankdagi joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlaridan to‘langan summalarni, ulardan tashib keltirilgan hamda omborga kirim qilingan moddiy qiymatliklarning summalari bilan solishtiriladi. Tekshirishda ta’minotchi va buyurtmachi korxonalar o‘rtasida tuzilgan shartnomalar ham o‘rganib chiqiladi. SHartnomada taraflarning hisoblashish shartlariga taalluqli huquq va majburiyatlari aniq ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlariga tegishli bo‘lgan dastlabki hujjatlarning va operatsiyalarning haqqoniyligi, qonuniyligi tekshirilgandan so‘ng, buxgalteriya hisobi registrlari o‘rganiladi. Buning uchun «Bank hisob-raqami schyoti» bo‘yicha №2-jurnal-order va №2-qaydnoma yozuvlari tahlil qilinadi. Tahlilda o‘xshash schyotlar korrespondendiyasidagi summalarning tegishli schyotlarda to‘g‘ri va to‘la yozilishi hujjatlarni muqobil tekshirish uslubida aniqlanadi. Tekshirishda joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlarida sodir bo‘lgan operatsiyalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to‘g‘ri aks ettirilganligiga e’tibor beriladi. Agar odatdan tashqari bo‘lgan schyotlar korrespondendiyasi uchrasa, hujjatlarga asosan ularning mazmuni tekshiriladi. Auditor olingan qisqa va uzoq muddatli kreditlar qanday ta’minlanganligini va kredit berish qoidasining buzilishi natijasida turli suiste’mollarga (masalan, kredit operatsiyalari auditida korxona ta’minotchilar bilan hisoblashish maqsadida bankdan kredit olib, uni boshqa maqsadga ya’ni, naqd pulga aylantirib so‘ng o‘zlashtirish holatlari bo‘lishi mumkin) yo‘l qo‘lganligini aniqlaydi. Nazorat uchun savollar 236 1. Pul mablag‘lari va hisoblashuv operatsiyalari auditining vazifalarini gapirib bering? 2. Kassa xo‘jaligi deganda nimani tushunasiz? 3. Kassa operatsiyalarining auditi manbalarini va vazifalarini gapirib bering? 4. Kassa operatsiyalarining auditi ketma-ketligini gapirib bering? 5. Bank jarayonlari auditining ma’lumotlar manbai va ularning qonuniyligini tekshirishni gapirib bering? 6. Bankdagi hisob-raqami va boshqa schyotlar bo‘yicha operatsiyalarining auditi ma’lumotlar manbai va ularning qonuniiligini tekshirishni gapirib bering? Nazorat uchun test savollar 1. Kassa xo‘jaligini tashkillashda qanday kamchiliklar bo‘lishi mumkin? 1. Kassir xonalarida temir eshiklar, shkaflar va signalizatsiya o‘rnatilmaganligi, ilgari sudlangan shaxslarni kassir etib tayinlash. 2. Kirim-chiqim hujjatlarini soxtalashtirish. 3. Kassir hisobotida oborotlarni va qoldiqni noto‘g‘ri hisoblash. 4. Buxgalteriya registrlariga tuzatishlar kiritish. 2. Kassa operatsiyalarini audit qilganda qanday kamchiliklar aniqlanishi mumkin? 1. Kirim-chiqim hujjatlarini soxtalashtirish, hsobda takroriy ko‘rsatish, kassir hisobotida oborotlarni va qoldiqni noto‘g‘ri hisoblash, buxgalteriya registrlariga tuzatishlar kiritish. 2. T o‘lov hujjatlari ekspertiza qilinadi. 3. Solishtirish dalolatnomasi tuzadi. 4. Omborda inventarizatsiya o‘tkazadi. 3. Kassa operatsiyalarining auditi manbalari qaysi bandda keltirilgan? 1. Kassir hisoboti va unga ilova qilingan birlamchi hujjatlar, hujjatlarini qayd qilish kitobi, ish haqi qaydnomalari, hisob registrlari, bosh kitob. 2. Me’yoriy hujjatlar va kassir hisoboti. 3. Birlamchi hujjatlar, hujjatlarini qayd qilish kitobi. 237 4. Ish haqi berish qaydnomalari, hisob registrlari, bosh kitob va balanslar. 4. Ta’minotchi korxonalar bilan hisoblashuvlarni to‘g‘ri qanday tekshiriladi? 1. Ta’minotchi korxonalarni to‘lovga taqdim etilgan va to‘langan summalarni tasdiqlovchi hujjatlarni kirim qilingan moddiy qiymatliklarning summalari bilan solishtiriladi. 2. To‘lov hujjatlari ekspertiza qilinadi. 3. Solishtirish dalolatnomasi tuzadi. 4. Omborda inventarizatsiya o‘tkazadi. 5. Bankdagi hisob-raqami va boshqa schyotlar bo‘yicha operatsiyalarining auditi manbai va uni tekshirish tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Audit manbai bank ko‘chirmalar va unga ilova qilingan dastlabki hujjatlar, ko‘chirmalari to‘g‘riligi oxiridagi qoldiqni keyingi kunning bohiga bo‘lgan qoldiqqa solishtirib tekshiriladi. 2. Bank shartnomasi audit manbai bo‘lib xizmat qiladi. 3. Bankning nizomi va tasis hujjatlari. 4. Hisob registirlari. 6. Bankdagi joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlari bo‘yicha operatsiyalarini tekshirishda nimalarga e’tibor berish kerak? 1. Bu schyotlarning qaysi bank muassasalarida ochilganligiga, bank ko‘chirmalari bo‘yicha summalar ularga ilova qilingan birlamchi hujjatlardagi summalarga muvofiq kelishligiga. 2. Bank operatsiyalarini buxgalteriya hisobida to‘ri aks ettirilganligiga bank ko‘chirmalarida aks ettirilgan har bir operatsiya tegishli birlamchi bilan tasdiqlanganligiga. 3. Birinchi javob to‘ri. 4. To‘ri javob yo‘q. 7. Bankdagi schyotlarda sodir bo‘lgan operatsiyalarni tasdiqlovchi hujjatlarni tekshirganda auditor nimalarni aniqlashi lozim? 238 1. Noqonuniy operatsiyalar bo‘yicha to‘lovlarni, ssuda olish uchun taqdim etilgan hujjatlarning haqqoniyligini, chek daftarchalaridan qonuniy foydalanilayotganligini, akkreditiv operatsiyalarning to‘g‘riligini. 2. Bank ko‘chirmasini to‘g‘riligini va tasdiqlanganligini. 3. Bank shartnomalarini haqiqiyligini. 4. To‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirilayotganligini. 14-Mavzu: Majburiyatlarni auditi Mavzu bo‘yicha atamalar: ish haqi, har xil debetorlar, har xil kreditorlar, hisob-kitob. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, «BBB», “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Hisob - kitoblar auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari Hisob kitoblar auditining asosiy maqsadi amalga oshiraliyotgan hisobkitoblar bo‘yicha o‘rnatilgan tartiblarga, hisoblashuv intizomiga rioya qilishni, debitor va kreditor qarzlarni ishonchli hamda haqiqiyligini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Auditor maqsadga erishish uchun qo‘y’dagi vazifalarni bajaorishi lozim: 1. Hisoblashuv operatsiyalarini uchyotga olish dastlabki hujjatlarini to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini tekshirish; 239 2. Hisob-kitoblarni amalga oshirish tartiblariga rioya qilinayotganligini tekshirish; 3. Hisob-kitob operatsiyalarini hisobga olish bo‘yicha me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlanganlikni va ularning talabiga rioya qilinayotganligini tekshirish; 4. Ish haqi fondidan to‘g‘ri foydalanishni tekshirish; 5. Debitor va kreditor qarzlarni dinamikasini, haqiqiyligini va sodir bo‘lish sabablarini hamda ularni hisobdan to‘g‘ri chiqarilishini tekshirish; 6. Foydadan va boshqa manba’lardan to‘lanadigan soliqlar hisob-kitoblarini to‘g‘riligini va ularni o‘z vaqtida o‘tkazib berilayotganligini tekshirish; 7. Soliq qonunchiligiga rioya qilishni va uning bo‘zilishini aniqlash; 8. Buxgalteriyada ularninrg sintetik va analitik uchyotlari to‘g‘ri tashkil qilinganligini va olib borishini hamda analitik uchyot ma’lumotlari bilan sintetik uchyot ma’lumotlarini mos kelishini tekshirish va boshqalar. Hisob-kitoblar auditining ma’lumot manbalari quyidagilar bo‘lib hisoblanadi: moliyaviy rejalar; byudjet to‘lovlari limitlarining hujjatlari; to‘lov majburiyatnomalari; talabnomalar; buxgalteriya hisobi va hisoblashuv operatsiyalari rasmiylashtirilgan boshqa hujjatlar; hisobdor shaxslar bilan hisoblashuvlar bo‘yicha bo‘nak hisobotlari; joriy, valyuta va boshqa hisoblashuv schyotlari va maxsus ssuda schyotlaridan olingan bank ko‘chirmalari; da’vo va e’tirozlar bo‘yicha dalolatnomalar; moddiy zararni to‘lash bo‘yicha kassa hujjatlari; hisob registrlari; bank kreditlari va hisob raqami schyotlari bo‘yicha jurnal-orderlar, qaydnomalar; moliyaviy hisobotlar; mehnat va ish haqi bo‘yicha me’yoriy hujjatlar; ish haqi hisoblashga asos bo‘ladigan barcha hujjatlar, xususan, naryadlar, marshrut varaqlari, bildirishnomalar, akkord shartnomalari, ish vaqtini hisobga olish tabeli, ishlab chiqarishdan mahsulotlarni chiqarish qaydnomasi va boshqalar, ish haqi hisoblash kitobi va to‘lov qaydnomalari; jamoa shartnomalari; shtatlar jadvali; ishga qabul qilish va bo‘shatish to‘g‘risidagi buyruqlar, farmoyishlar va ish vaqtidan foydalanish tabeli va deponentlashtirilgan ish haqi 240 varaqalari hamda ish haqini uchyotga olish bo‘yicha sintetik va analitik hisob registrlari. §2. Xodimlar bilan mehnat haqi va boshqa muomilalarga doir hisob-kitoblar auditi Ish haqi, korxona xodimlari daromadining asosiy manbai bo‘lib, har bir ishlovchining mehnat maxsuli miqdori va sifati bilan o‘lchanadi. Ish haqi mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va ishlarni bajarishga ketgan xarajatlarning salmoqli qismini tashkil qiladi. Demak, ish haqi ishlab chiqarish xarajatlarining muayyan qismi sifatida mahsulot tannarxini shakllanishiga va pirovard natijada, korxonaning moliyaviy natijasiga ta’sir etadi. Mehnatga haq to‘lash va mehnat resurslaridan foydalanishning auditi, mehnatni samarali tashkil etishga va uni natijalarini oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. SHu maqsadda audit jarayonida quyidagilar tekshiriladi: 1. Korxonaning shaxsiy tarkibi; 2. Mehnat intizomiga rioya qilish holati; 3. Ish vaqtidan samarali foydalanish; 4. Mehnatga haq to‘lash fondidan to‘g‘ri foydalanish. §3. Korxonaning shaxsiy tarkibi auditi Mehnatdan foydalanish va mehnat intizomiga rioya qilishni auditi. Audit o‘tkazish jarayonida auditor mehnat intizomini mustahkamlash, kadrlar qo‘nimsizligini kamaytirish borasida korxonada qabul qilingan tadbirlarni, lavozim yo‘riqnomalarini mavjudligini va xodimlar choraorasida majburiyatlarni to‘g‘ri taqsimlanishini o‘rganib chiqadi. Auditor ishga qabul qilish va ishdan bo‘shatish to‘g‘risidagi buyruq va hisobot ma’lumotlari asosida ish kuchini qo‘nimsizligini tahlil qiladi. Auditor ishdan bo‘shatish sabablarini o‘rganib chiqadi va kadrlar qo‘nimsizligi 241 koeffitsentini hisoblaydi. Kadrlar qo‘nimsizligi koeffitsenti mazkur davrda ishdan turli sabablarga ko‘ra bo‘shatilgan ishchilar sonini jami ishchilarning o‘rtacha soniga bo‘lib aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkich, avvalgi davrdagi koeffitsentlari bilan taqqoslanadi. Ish vaqtidan foydalanish va mehnat intizomi audit qilinganda sababsiz ishga kelmaslik, ishga kech qolib kelish, smena ichida ishni to‘xtab qolishi, ishdan tashqari vaqtda yoki dam olish va bayram kunlari ishga jalb qilish va shu kabi ma’lumotlar sababi o‘rganiladi. Ishbay ish haqini hisoblash uchun asos bo‘lgan hujjatlar tekshirilganda, ularda lavozimli shaxslar imzosi mavjudligi, barcha rekvizitlarni to‘g‘ri to‘ldirilishi, ushbu hujjatlarda tuzatish, soxtalashtirish yoki qalbakilashtirish yo‘qligi aniqlanadi. Vaqtbay mehnatga haq to‘lash tekshirilganda tarif haqlari, ustama to‘lov me’yorlari, kontrakt va shartnoma shartlari asoslangan holda to‘g‘ri qo‘llanilayotganligi ko‘rib chiqiladi. Ish vaqtidan foydalanish tabellari va naryadlar ko‘rib chiqilganda, ularga uydirma shaxslar kiritilishi tekshiriladi. Buning uchun naryad va tabel ma’lumotlari kadrlar bo‘limidagi xodimlarni shaxsiy tarkibi bilan solishtiriladi va bir necha to‘lov qaydnomalarida bir xil shaxslar ismi-sharifini takrorlanish hollari aniqlanadi. §4. Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisoblashuvlarni auditi Auditor mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisoblashuvlarni audit qilishda ish haqi fondining tarkibiga va ish haqi fondidan to‘g‘ri foydalanishga alohida e’tibor berishi kerak. Mehnatga haq to‘lash fondidan foydalanishni audit qilishda auditor, eng avvalo, bu fondni tarkibini tekshirishi zarur. Tekshirish natijasida quyidagilar topiladi: 242 1. Mehnatga haq to‘lash fondi tarkibiga mukofotlar va moddiy yordam summalari kiritilmaganligi; 2. Mehnatga haq to‘lash fondini bazis va joriy davr ma’lumotlarini solishtirish asosida uning iqtisod qilinganligi yoki ortiqcha sarfi aniqlanadi. Auditor mehnatga haq to‘lash fondini audit qilishda ishning me’yor sharoitidan chetga chiqish sabablarini (ishlab chiqarishni to‘xtab qolish hodisalarini, kechki va tungi smenada, bayram va dam olish kunlari ishga jalb qilish natijasida qo‘shimcha ish haqi hisoblanganligini) aniqlashi alohida ahamiyatga ega. Ish haqi fondini ortiqcha sarf bo‘lishiga quyidagi sabablar ta’sir qiladi: 1. Mehnat unumdorligi rejasini bajarmaslik; 2. Ish hajmiga qo‘shib yozish; 3. Xodimlarni ortiqcha soni; 4. Ishda asossiz to‘xtab qolishlar; 5. Ishdan tashqari, tungi smenada, bayram va dam olish kunlarida ishga asossiz jalb qilish; 6. Lavozim okladlarini asossiz oshirish; 7. Ishbay ish haqi me’yorlarini noto‘g‘ri qo‘llash. Auditor korxonada qo‘llaniladigan mehnatga haq to‘lash tizimi va shakllarini, ishni aniq sharoitlarini hisobga olgan holda, ish haqi fondidan foydalanish samaradorligini tahlil qiladi. SHu bilan birga, ishchi va xizmatchilar uchun joriy razryad, stavka va lavozim maoshlarini qonuniyligini tekshiradi. Ishbay ish haqi tekshirilganda korxonada joriy etilgan ishbay me’yorlar to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri belgilanish sabablari va aybdor shaxslari aniqlanadi. Amalda bajarilgan ishlarga qo‘shib yozishlar uchrab turadi. Buning uchun ishlab chiqarish sarflari bo‘yicha dastlabki hujjat (naryad, marshrut varaq1. ma’lumotlarini ishlab chiqarishdan chiqarib yuborilgan mahsulot hujjatlari (yuk xati) ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Qurilish va ta’mirlash ishlariga qo‘shib yozishlar joyida o‘tkaziladigan o‘lchov-ekspertiza ishlari orqali topiladi. 243 Ba’zida esa hech qanday hujjat tuzmasdan turib ish haqi hisoblanadi yoki qalbaki shaxslarga ish haqi yozib o‘zlashtiriladi. Buni aniqlash uchun korxonadagi shaxsiy tarkib ro‘yxati buxgalteriya hisobi qaydnomalari bilan solishtiriladi. Kechki va tungi smenada ishlovchi ishchilarga ustama haq, shuningdek ta’til haqlarini to‘g‘ri hisoblanishi tekshiriladi. Bundan so‘ng auditor ish haqidan ushlab qolinadigan summalarni (daromad solig‘i, avans, kredit, kamomad va zararlarni qoplash summalari) to‘g‘ri hisoblanishini tekshiradi va nihoyat auditor ish haqini o‘z vaqtida hisoblanganligini va to‘langanligini aniqlaydi. §5. Debetor va kreditor bilan bo‘ladigan operatsiyalarni auditi Korxona va tashkilotlar xo‘jalik faoliyatlarida ta’minotchilar, buyurtmachilar, xaridorlar, hisobdor shaxslar, byudjet shuningdek boshqa turli korxonalar, debitor va kreditorlar bilan muntazam hisoblashuvlar olib borishadi. Bu hisoblashuvlar debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar, deb nom olgan. Debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar auditining asosiy vazifalari quyidagilardir: 1. Hisoblashuv intizomiga rioya qilishni tekshirish; 2. Debitor va kreditor qarzlarni ishonchli va haqiqiyligini aniqlash; Debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlarni audit qilishda ta’minotchilar va pudratchilar hamda boshqa mijozlar bilan bo‘ladigan hisoblashuvlarni to‘g‘ri, o‘z vaqtida bajarilishi, debitor va kreditor qarzlarning aniqligi, ularning to‘g‘ri va qonuniy hisobdan chiqarilishi, turli korxona, tashkilotlar bilan hisoblashuvlarni o‘z vaqtida ashyoviy yo‘qlamadan o‘tkazish, sintetik hisob ma’lumotlarining mazkur schyotlar bo‘yicha ochilgan analitik hisob ma’lumotlariga muvofiq kelishi, moddiy qiymatliklar kamomadi va o‘g‘irliklar bo‘yicha ishlarni tergov organlariga o‘z vaqtida taqdim etilishi, kamomadlarni asosli hisobdan chiqarilishi atroflicha tekshirib chiqiladi. Korxona, tashkilot va alohida shaxslar bilan bo‘ladigan hisoblashuvlarni tekshirishda har bir mijoz bo‘yicha ochilgan analitik schyot ma’lumotlarini sintetik 244 schyot ma’lumotlari bilan solishtirib ko‘riladi. Debitor va kreditorlik qarzlarning haqiqiyligi ashyoviy yo‘qlama o‘tkazish yo‘li bilan topiladi. Bunda ashyoviy yo‘qlama materiallarini buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan taqqoslanadi. Ayrim korxonalarda muddati o‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzlarini korxona xarajatlari yoki zararlari hisobidan qoplashadi. Debitorlik qarzlarni asossiz hisobdan chiqarish holatlarida, qo‘shib yozishlar yashiringan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun tekshirish davomida topilgan kamomad, talon-taroj va o‘g‘irliklarni, ularning o‘tgan yilgi ko‘rsatkichlari bilan solishtirib, o‘zgarish dinamikasi tahlil qilinadi. Kamomad, talon-tarojlik to‘g‘risidagi hisobotga kiritilgan ma’lumotlarni to‘g‘riligi tekshiriladi. Bunda, auditor ashyoviy yo‘qlama ma’lumotlarini va boshqa manba axborotlari (radio, televidenie, sud, prokratur1. ni hisobot ma’lumotlari bilan solishtiradi va kamomad, talon-taroj, o‘g‘irliklar summasini korxona balansidan qonuniy chiqarilganligini aniqlaydi. Aniqlangan kamomad va talon-tarojliklarning o‘z vaqtida rasmiylashtirilishiga, mulkni saqlanishini ta’minlamaslik faktlari bo‘yicha aybdor shaxslarni aniqlash va kamomad tafsilotlarini oydinlashtirish uchun xizmat surishtiruvi o‘tkazadi. §6. Ijtimoiy sug‘urta idoralari bilan bo‘ladigan hisoblashuvlarning auditi Auditor ijtimoiy sug‘urta idoralari bilan bo‘ladigan hisoblar o‘z vaqtida bajarilishini, bu mablag‘lardan maqsadga muvofiq foydalanganligini, shuningdek, sug‘urta badallarini hisoblash uchun mehnatga haq to‘lash fondini to‘g‘ri aniqlanganligini tekshiradi. Quyidagi to‘lovlarga ijtimoiy sug‘urta badallari hisoblanmaydi: 1. Pensiya va ijtimoiy sug‘urta nafaqalari; 2. Moddiy yordam; 3. Xizmat safaridagi kunlik haqlar; 4. Bepul beriladigan oziq-ovqatlar; 5. Maishiy xizmatlar; 6. Yo‘l pattalari va hokazolar. 245 Auditor sug‘urta badallari foizlari to‘g‘ri qo‘llanilganligini va bu badallar hisobidan to‘lanadigan nafaqalar to‘g‘ri hisoblanganligini aniqlaydi. Audit jarayonida, auditor sug‘urta badallarini hisoblash va to‘lash bilan bog‘liq operatsiyalarni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishiga, sug‘urta to‘lovlari bo‘yicha hisobotlarni to‘g‘ri to‘ldirilishiga va tegishli idoralarga vaqtida topshirilishiga hamda sug‘urta to‘lovlarini o‘z vaqtida to‘lanishiga alohida ahamiyat berishi kerak. §7. Byudjet bilan bo‘ladigan hisoblashuvlarning auditi Korxona va tashkilotlar moliyaviy faoliyatlari natijalaridan byudjetga soliq va turli yig‘imlar to‘lashadi. Amaliyotda aksariyat korxonalar soliqlarni hisoblashda va byudjetga o‘tkazib berishda xatolikka yo‘l qo‘yishadi. O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksiga binoan soliq inspekdiyasi xodimlari korxonalarda soliq va boshqa to‘lovlarni to‘g‘ri hisoblanishini, byudjetga to‘la va o‘z vaqtida o‘tkazib berilishini hujjatli tekshirishadi. Byudjet bilan hisoblashuvlarni audit o‘tkazishda quyidagi masalalar tekshiriladi: 1. Buxgalteriya hisobini yuritish sifati; 2. Soliqqa tortish bazasini to‘g‘ri aniqlanishi va soliq stavkalarining to‘g‘ri qo‘llanilishi; 3. Soliq to‘lovlari bo‘yicha hisoblashuvlarni soliq organlariga o‘z vaqtida taqdim etilishi; 4. Soliq bo‘yicha imtiyozlardan foydalanish tartibi va boshqa masalalar. Auditorlik tekshirish davrida oldingi tekshirish materiallari o‘rganiladi. Soliq qonunlarining buzilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamda soliq to‘lovchi korxona moliyaviy holatini tavsiflovchi ma’lumotlar bilan tanishiladi. Ushbu ma’lumotlarga 246 asosan audit tekshirish o‘tkazish dasturi tuziladi. Dasturga quyidagi masalalar kiritiladi: 1. Byudjetga bo‘nak to‘lovlari summasini hisoblash uchun asos qilib olingan asosiy mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotishdan tushum va kutilayotgan foydaning to‘g‘ri belgilanishi; 2. Mahsulot sotishdan olingan haqiqiy foydani buxgalteriya hisobi va hisobotida to‘g‘ri aks ettirilishi; 3. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxi to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlarining ishonarliligi; 4. Tayyor mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish tartibiga rioya qilinishi; 5. Mahsulot sotish bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa operatsiyalardan olingan foyda (zarar)larni hisobotda to‘g‘ri aks ettirilishi; 6. Foyda solig‘i bo‘yicha hisoblashuvlarning to‘g‘riligini, soliqqa tortish hajmini aniqlash hamda byudjetga daromad (foyd1. solig‘ini undirish tartibiga rioya qilishni; 7. Qo‘shimcha qiymat solig‘ini to‘g‘ri hisoblash va ularni o‘z vaqtida byudjetga o‘tkazishni; 8. Mahalliy soliqlarni va boshqa yig‘imlarni hisoblanishi va o‘tkazilishini. Hisob registrlaridagi va dastlabki hujjatlardagi yozuvlarni to‘g‘riligi yoppasiga yoki tanlab olinib rasmiy va arifmetik tekshirish usullari yordamida aniqlanadi. Rasmiy tekshirishda hujjatning barcha rekvizitlarining to‘g‘ri to‘ldirilishi, izohsiz tuzatishlar mavjudligi, mansabdor va moddiy javobgar shaxslarning imzolarining aynanligi aniqlanadi. Arifmetik tekshirishda hujjatlar, hisob registlari va hisobotlardagi yozuvlarning jamini to‘g‘riligi tekshiriladi. Byudjet bilan bo‘ladigan hisoblashuvlar auditida daromad (foyd1. solig‘ining to‘g‘ri hisoblanishi va byudjetga o‘tkazib berilishi tekshiruvning asosiy obektlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Aktsionerlik jamiyatlarida foydadan soliq to‘lovlari bo‘yicha hisoblashuvlarni tekshirishda, ularni zaxira kapitalini tashkil etish tartibini e’tiborga olish kerak. Aktsionerlik jamiyatlarini zaxira kapitalini miqdori ustav 247 kapitalini miqdoridan 10% dan kam bo‘lmasligi kerak. Zaxira kapitalini shakllantirish va ishlatish tartibi aktsionerlik jamiyatining ustavida belgilanadi. Soliqqa tortiluvchi foydani hisoblashda, yalpi foyda, zaxira kapitaliga ajratilgan summaga kamaytiriladi. Ustav kapitali ta’sis hujjatlarida ko‘rsatilgan miqdorlarda tashkil qilinadi. Aksiya va boshqa qimmatli qog‘ozlarni chiqarish xarajatlari, blankalar sotib olish, bank xizmati xarajatlari Aktsionerlik jamiyatlari boshqaruv apparati xarajatlari va boshqalar korxona ixtiyorida qolgan foyda hisobidan to‘lanadi. Boshqa korxonalarga tegishli bo‘lgan aksiya, obligatsiya va qimmatbaho qog‘ozlarni sotishdan olingan daromadlar sotishdan tashqari daromadlarga kiradi hamda soliqqa umumiy tartibda tortiladi. Amaliyotda soliq qonunchiligini buzilishlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Daromadni yashirish (foydani kamaytirib ko‘rsatish); 2. Soliqqa tortish obekti hisobning bo‘lmasligi; 3. Sarf-xarajatlar me’yoriga rioya qilmaslik; 4. Soliqni hisoblash va to‘lash bilan bog‘liq operatsiyalarni buxgalteriya hisoboti, balans va boshqa hujjatlarda to‘la aks etmaslik; 8. Asoslanmagan xarajatlar hisobiga foydani kamaytirish; 6. Foydani hisobga olish qoidalariga rioya qilmaslik. Daromadni yashirish yoki ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan sarf-xarajatlarni ishlab chiqarish yoki muomala xarajatlariga olib borish oqibatida daromadning (foydani) kamaytirish ishlari aniqlanganda, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda o‘zgartirish kiritilmaydi, balki, hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillarning foydasi «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining krediti va moddiy qiymatliklarni hisobga oluvchi schyotlarning debetida aks ettiriladi. Auditor tekshirilayotgan korxonada daromad to‘g‘ri va to‘la hisobga olinganligini aniqlaydi. Jami daromadga jo‘natilgan tovar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va boshqa operatsiyalar uchun korxona olishi lozim bo‘lgan daromadlar kiradi. 248 Bunday daromadlarga quyidagilar kiradi: 1. Tovarlarni sotishdan keladigan tushum; 2. Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatli qog‘ozlar, intelektual mulk obektlari, material va boshqa aktivlarni sotishdan keladigan daromad; 3. Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar; 4. Dividentlar; 5. Tekinga olingan mol-mulk; 6. Mol-mulkni ijaraga berishdan keladigan daromad; 7. Royalti; 8. Tekin moliyaviy yordam; 9. Da’vo muddati o‘tib ketgan kreditorlik qarzlarini hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar 10. Valyuta schyotidagi kurs bo‘yicha musbat farq; 11. Favqulotda va boshqa daromadlar. Auditorlik tekshirishda daromad tarkibi, ularning to‘g‘ri baholanishi, hisobga olinishi, soliq to‘lovlari bo‘yicha hisob-kitoblarning o‘z vaqtida bajarilib, byudjetga o‘tkazilishi aniqlanadi va kerakli tavsiyalar beriladi. Byudjet bilan hisoblashuvlar ularning alohida to‘lov turlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Auditor hisoblanganligini, o‘z byudjetga vaqtida tegishli to‘la va bo‘lgan tegishli mablag‘larni hisoblashuv to‘g‘ri schyotiga o‘tkazilganligini aniqlaydi. Byudjet bilan hisoblashuvlar tekshirishini soliq xizmati xodimlari qatnashuvida amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Hisob amaliyotida ko‘proq sodir etilishi mumkin bo‘lgan holatlarga, byudjetga to‘lanuvchi summalarni noto‘g‘ri hisoblanishi hamda o‘z vaqtida o‘tkazilmaganligi misol bo‘la oladi. Tekshirishda mahsulot sotishdan olingan tushum bo‘yicha analitik hisob ma’lumotlaridan, xodimlar bilan mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisoblashuvlardan, foyda va uni ishlatilishi bo‘yicha hisoblashuvlardan, bank ko‘chirmalari va hisob registrlaridan foydalaniladi. Byudjet bilan hisoblashuvlarni buzilishi sababli jarimalar to‘langanligi aniqlansa, ushbu buzilishlarga yo‘l qo‘ygan shaxslarni aniqlash va jarima summalarini ulardan undirish choralari 249 ko‘riladi. Xo‘jalik ishlari uchun sarflangan mablag‘lar bo‘yicha hisobotlarni tekshirishda bo‘nak hisobotiga ilova qilingan hujjatlarni ishonarli ekanligini aniqlab beruvchi muqobil tekshirish uslubidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Nazorat uchun savollar 1. Mehnatga haq to‘lash va mehnat resurslaridan foydalanishning auditi nimaga qaratilgan bo‘lishi kerak? 2. Mehnatga haq to‘lash va mehnat resurslaridan foydalanishning auditi jarayonida nimalar tekshiriladi? 3. Mehnatga haq to‘lash va mehnat resurslaridan foydalanishning auditi manbalari va vazifalarini gapirib bering? 4. Mehnatdan foydalanish va mehnat intizomiga rioya qilishni tekshirishni gapirib bering? 5. Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisoblashuvlarni auditini gapirib bering? 6. Ijtimoiy sug‘urta idoralari bilan hisoblashuvlarni auditini gapirib bering? 7. Hisoblashuv operatsiyalari auditi manbai va ularning qonuniyligini tekshirishni gapirib bering? 8. Kredit operatsiyalari auditi manbai va ularning qonuniiligini tekshirishni gapirib bering? 9. Byudjet bilan hisob-kitoblarning auditini gapirib bering? Nazorat uchun test savollar 1. Mehnatga haq to‘lash va mehnat resurslaridan foydalanish jarayonini audit qilishda nimalar tekshiriladi? 1. Korxonaning shaxsiy tarkibi, mehnat intizomiga rioya qilish, ish vaqtidan samarali foydalanish, mehnatga haq to‘lash fondidan to‘g‘ri foydalanish. 2. Ustama to‘lov me’yorlari, 3. Kontrakt va shartnoma shartlari asoslangan holda to‘g‘ri qo‘llanilayotganligi ko‘rib chiqiladi. 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 250 2. Mehnatga haq to‘lash va mehnat resurslaridan foydalanishning auditi manbalari manba’lari qaysi banda keltirilgan? 1. Me’yoriy hujjatlar, kontraktlar, shtat jadvali, buyruqlar, farmoyishlar, tabel, naryadbildirishnoma, qaydnomalar, hisob registrlari va boshqalar; 2. ustama to‘lov me’yorlari, 3. Kontrakt va shartnoma shartlari asoslangan holda to‘g‘ri qo‘llanilayotganligi ko‘rib chiqiladi. 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 3. Ish haqi fondini ortiqcha sarf bo‘lish sabablarini ko‘rsatib bering? 1. Mehnat unumdorligini pastligi, ish hajmiga qo‘shib yozish, xodimlarni ortiqcha soni, ishga asossiz jalb qilish va to‘xtab qolishlar, okladlarini oshirish, me’yorlarini noto‘g‘ri qo‘llash. 2. Ustama to‘lov me’yorlari, 3. Kontrakt va shartnoma shartlari asoslangan holda to‘g‘ri qo‘llanilayotganligi ko‘rib chiqiladi. 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 4. Ishbay ish haqini tekshirganda nimalarga e’tibor qaratish lozim? 1. Ish haqini hisoblash hujjatlarida lavozimli shaxslar imzosi mavjudligi, barcha rekvizitlarni to‘g‘ri to‘ldirilishi, tuzatish, soxtalashtirish yoki qalbakilashtirish yo‘qligiga. 2. Ustama to‘lov me’yorlari, 3. kontrakt va shartnoma shartlari asoslangan holda to‘g‘ri qo‘llanilayotganligi ko‘rib chiqiladi. 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 5. Vaqtbay ish haqini tekshirganda nimalar ko‘rib chiqiladi? 1. Tarif haqlari, 2. ustama to‘lov me’yorlari, 3. kontrakt va shartnoma shartlari asoslangan holda to‘g‘ri qo‘llanilayotganligi ko‘rib chiqiladi. 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 251 6. Ish vaqtidan foydalanish tabellari va naryadlar ko‘rib chiqilganda nimalarga e’tibor qaratish kerak? 1. Tabel va naryadlarga uydirma shaxslar kiritilishiga. 2. Tabel va naryadlarni saqlanish holatiga. 3. Tabel va naryadlar necha nusxa tuzilganligiga. 4. Ish haqini o‘z vaqtida berilishiga. 15-Mavzu:Xususiy kapital auditi Mavzu bo‘yicha atamalar: xususiy kapitar, ustav kapitali, ta’sis hujjatlari, fondlar va zaxiralar. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Xususiy kapital auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari Ustav kapitali auditi. Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishdan maqsad, ustav kapitalining holati aks ettiriladigan moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarining ishonchliligi hamda uni hisobga olish uslubiyotining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Tekshiruv korxona yuridik maqomini va ustavida belgilangan faoliyat turlarini, ta’sischilar va ular ulushlarining tarkibi hamda summasini, ustav 252 kapitalining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun yetarliligini aniqlashdan boshlanadi. Audit manba bo‘lib ta’sis hujjatlari, ustav kapitalini shakllantirishga doir dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va hisobot ma’lumotlari xizmat qiladi. Tekshirishning asosiy vazivalari quyidagilardir: 1. Ta’sis hujjatlari (ustav, ta’sis shartnomasi) mavjudligi, shakllari va o‘g‘ri rasmiylashtirilganligini aniqlash; 2. Ta’sis hujjatlari mazmunining amaldagi qonunchilak va me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlash; 3. Ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga to‘liq va o‘z vaqtida o‘tkazilishini aniqlash; 4. Ta’sischilar mulk shaklida qo‘shadigan ulushlarining to‘g‘ri baholanishini aniqlash; 5. Ustavda ko‘rsatilgan faoliyat turlarining qonuniyligini tekshirish; 6. Ustav kapitali hajmining ta’sis hujjatlari va O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiqligini tekshirish; 7. Ustav kapitalining to‘liq va to‘g‘ri shakllantirilganligini aniqlash; 8. Ustav kapitalini shakllantirishga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish; 9. Ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan ham qo‘shilganligini aniqlash; 10. Ustav kapitali hajmi o‘zgarishining asosliligi, ustav va ta’sis shartnomasining qayta ro‘yxatdan o‘tkazilganligini tekshirish. Bu vazifalarni bajarish uchun quyidagi ma’lumot manbalarini tahlil qilishi kerak: 1. Korxonaning huquqiy maqomini, ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish masalalarini tartibga soladigan asosiy qonun hujjatlari va yo‘riqnomalarni; 2. Ta’sis hujjatlarini (notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav va ta’sis shartnomasi); 3. Moliyaviy, statistik va boshqa tegishli hisobotlar; 253 4. Ustav kapitalini shakllantirish bo‘yicha muomalalar hisobga olingan dastlabki hujjatlar, analitik va sintetik hisob registrlarini. Ustav kapitali audit qilinganda, auditor, eng avvalo, ta’sis hujjatlari bilan tanishib chiqishi kerak. Ustav kapitali pul mablag‘lari, nomoddiy va moddiy aktivlar shaklida ta’sischilar tomonidan tashkil etiladi. Ustav kapitalining hajmi ta’sis hujjatlarida belgilanadi. Ta’sischilar ulushini kirim qilinishi ularga tegishli bo‘lgan dastlabki hujjatlar va sintetik hisob ma’lumotlari asosida aniqlanadi. Korxonadagi hisoblashuv va valyuta schyoti hujjatlari hamda kassa kirim orderlari asosida ta’sischilar hissasini to‘liq va o‘z vaqtida topshirilishi tekshiriladi. Qo‘shma korxonalarda chet el ta’sischisining ulushi o‘z vaqtida va to‘liq topshirilishi nazorat qilinadi. Ularga tegishli bo‘lgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, materiallar, arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar kirimi qabul dalolatnomalari, yuk xatlari va kerakli schyotlarning debet oboroti bo‘yicha aniqlanadi. Korxona ustav kapitaliga ulush qo‘yish muddatlariga rioya qilish quyidagicha aniqlanadi: 1. Pul mablag‘lari bo‘yicha - kassaga, hisoblashuv va valyuta schyotlariga pul kelib tushgan sanasi; 2. Asosiy vositalar, moddiy va nomoddiy aktivlar bo‘yicha - mazkur mablag‘larni qabul qilinishini isbotlovchi dalolatnomalar tuzilgan sana. Korxona ustav kapitaliga badallarni to‘liq kirim qilinishi ta’sis shartnomalari va ustavda belgilangan summalarni tegishli schyotlar ma’lumoti bilan solishtirib tekshiriladi. Nazorat natijalarini quyida keltirilgan 15.1-jadval shaklidagi qaydnoma bilan rasmiylashtiriladi. 15.1-jadval Korxona ustav kapitaliga badallarni kirim qilishni nazorat qilish qaydnomasi t/r sana Kiritil Haqiqatda Farq Badal Dastlabki ishi kiritilgan (+-) turi hujjatlar nomi lozim 254 1. 02.02 25000 25000 - 2. 25.02 30000 20000 - Pul Bank ko‘chirmasi, to‘lov mablag‘lari talabnoma №12 10.02.10 yildan. 27.02.10 y. 21-sonli Asosiy qabul-topshirish vositalar dalolatnomasi. Ta’sischilarni chiqib ketishi, yangi ta’sischilarni qabul qilish va boshqa sabablarga ko‘ra korxona ustaviga o‘zgartirishlar kiritish hokimiyat tomonidan ro‘yxatga olinishi kerak. Auditor bir vaqtning o‘zida korxonaning qo‘shilgan kapitalini shakilantirishni va undan foydalanishni ham audit qiladi. Buxgalteriya hisobining 21-sonlimilliy andozasi talabiga muvofiq 8400-«Qo‘shilgan kapitalni hisobga oladigan schyotlar»da oddiy va imtiyozli aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori bahoda dastlabki sotishdan olingan emission daromadlar (8410) va ustav kapitalini shakllantirishda hosil bo‘lgan kurs tafovutlari (8420) aks ettiriladi. Bunda asosan quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi: 1. Ta’sischilar qo‘shadigan ulushlar summasiga: Debet 4610-«Ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha ta’sischilarning qarzlari» -obunachilar analitik schyotlari bo‘yicha; Kredit 8310, 8320, 8330 - «Ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar» schyotlardan tegishlisi aksiyaning nominal qiymatiga; Kredit 8420 schyoti - aksiya nominal qiymatidan birja bahosining oshgan qismiga - emission daromad so‘mmasig; 2. Ta’sischilar ulushiga: Debet-0110-0199, 0440-0490, 0710, 0720, 0810, 1010-1090, 1110, 1120, 2810, 2820, 2910, 5010, 5110, 5210-schyotlardan tegishlilari; Kredit-4610 schyoti ta’sischilar analitik schyotlari bo‘yicha. Auditor 8410-«Emission daromadlar» va 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar» schyotlari bo‘yicha analitik hisobning tashkil 255 etilishi va yuritilishining to‘g‘riligini tekshirishi lozim. Bunda qo‘shimcha to‘langan kapitalning hisobi oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha alohida yuritilayotganligiga e’tibor berish zarur. SHuningdek, hisobdan chiqarilgan va sotilgan aksiyalarning turlari, ular egalarining schyotlari yoki ta’sischilar va hissadorlarning shaxsiy schyotlari bo‘yicha axborotlarni yetkazib berish imkoniyatlariga ham jiddiy e’tibor berishi kerak. §2. Fondlar va zaxiralarni tashkil etish va ulardan foydalanish auditi Korxona ustaviga binoan foyda hisobidan quyidagi zaxiralar va fondlar tashkil etilishi mumkin: 1. Ko‘zda tutilmagan zararlar va nobudgarchiliklarni qoplash uchun zaxira fondi; 2. Ta’mirlash fondi; 3. Ta’til haqlarini to‘lash zaxirasi. 4. Aktivlarni qayta baholashda hosil bo‘lgan inflyatsion zahiralar 5. Qaytarib berilmaslik sharti bilan olingan mol-mulklar zahiralari. Zaxira fondlarini tashkil etishning asosiy sharti, ularni tashkil etish tartibi va hajmi korxona hisob siyosatida aks ettiriladi. №21 BHMSga muvofiq foyda hisobidan yaratilgan zahiralar quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: 1. 8510-«Mulklarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar»; 2. 8520-« Rezerv kapital » 3. 8530-« Beg‘araz yordam tarzida olingan mol-mulk » Auditor zahira kapitalini tekshirishda, uni shakllantirish uchun asos bo‘luvchi me’yoriy hujjatlar mavjudligi va ularga rioya qilinayotganligini aniqlaydi. Balansning «Zahira kapitali» moddasi bo‘yicha mavjud summaning tegishli sanaga tuzilgan sintetik va analitik hisob registrlaridagi (8510, 8520 va 8530 schyotlar bo‘yicha kredit) qoldiqlariga tengligi tekshiriladi. So‘ngra har bir schyot bo‘yicha qoldiq summalar, debet va kredit oborotlar mohiyatini tekshiradi. Masalan, 8510-«Mulklarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» schyoti bo‘yicha 256 qoldiq summa qachon paydo bo‘lganligi, mulklarni qayta baholash to‘g‘risida hukumat qarorlari, me’yoriy hujjatlar, korxona hisob siyosati va boshqa asoslarni mavjudligi aniqlanadi. SHuningdek, har bir analitik hisob obekti bo‘yicha qayta baholash hisob-kitoblarini o‘g‘riligi, qayta baholash natijalarining tegishli analitik hisob registrlarida aks ettirilishi va schyotlar bog‘lanishini (provodkalar) to‘g‘riligi tekshiriladi. Aksiyadorlik jamiyatlari, qo‘shma korxonalar va boshqa xo‘jalik yurituvchi subektlarda yaratilgan zahira kapitalining mavjudligi va o‘zgarishi 8520-«Zahira kapitali» schyoti ma’lumotlari bo‘yicha tekshiriladi. Bunda auditor, zahira kapitalini shakllantirishga doir O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlari va ta’sis hujjatlarining tegishli qoidalariga rioya qilinganini aniqlaydi. Auditor ushbu kapitalning to‘g‘ri tashkil etilishi va to‘ldirilib borilishini tekshirishda ajratmalar hisobiga yaratilgan zahira kapitali ustav kapitalining 10% dan oshmaganligi, mulklar (asosiy vositalar)ni qayta baholashda hosil bo‘lgan inflyatsion zahiralarning hammasi 8531-schyot kreditiga olib borilganligini aniqlaydi. SHuningdek, tekshiruv jarayonida tashkil qilingan zaxira kapitalini asoslanganligi, qabul qilingan hisob siyosatiga to‘g‘ri kelishi va ulardan maqsadga muvofiq foydalanilayotganligi aniqlanadi. Nazorat uchun savollari 1. Ustav kapitalining auditi vazifalarini gapirib bering? 2. Ustav kapitalining auditi manbalarini gapirib bering? 3. Ustav kapitalini audit qilish tartibini gapirib bering? 4. Fondlar va zaxiralarni tashkil etish va ulardan foydalanishni auditivazifalarini gapirib bering? 5. Fondlar va zaxiralarni tashkil etish va ulardan foydalanishni auditimanbalarini gapirib bering? 257 6. Fondlar va zaxiralarni tashkil etish va ulardan foydalanishni auditini gapirib bering? Nazorat uchun test savollar 1. Ustav kapitalining auditi maqsadi qaysi bandda keltirilgan? 1. Ustav kapitalining holati aks ettiriladigan moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlarining ishonchliligi hamda uni hisobga olish uslubiyotining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash. 2. Buxgalteriya hisobda pul mablag‘laridan to‘g‘ri foydalanishni aniqlash. 3. Ustav kapitali hisobidan qilinadigan sarflar ustidan nazorat o‘rnatish. 4. Ustav kapitalini qayta shakillantirish uchun axborot, ma’lumotlar bazasini aniqlash va yangilash. 2. Ustav kapitalini audit tekshirishning ma’lumot manba’lari qaysi banda keltirilgan? 1. Korxona maqomini va ustav kapitalini shakllantirish hamda hisobga olish yo‘riqnomalari, ta’sis hujjatlari, tegishli hisobotlar va hisob registrlarini. 2. Faqat korxona ustavi. 3. Hisob registrlari. 4. Birinchi javob to‘g‘ri. 3. Korxona ustav kapitaliga ulush qo‘yish muddatlari qaysi banda keltirilgan? 1. Pul mablag‘larini kassaga, hisoblashuv va valyuta schyotlariga kelib tushgan sanasi, asosiy vositalar, moddiy va nomoddiy aktivlarni qabul qilinishini isbotlovchi dalolatnomalar tuzilgan sana. 2. Mablag‘ning qachon kelib tushishini farqi yo‘q. 3. Mudatlar har bir korxona uchun yuqori tashkilot tomonidan qa’tiy qilib belglab beriladi. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 258 4. Korxona ustav kapitaliga badallarni to‘liq kirim qilinishi qanday tekshiriladi? 1. Ta’sis shartnomalari va ustavda belgilangan summalarni tegishli sintetik va analitik schyotlar ma’lumoti bilan solishtirib tekshiriladi. 2. Ta’sis shartnomalari va ustavda belgilangan summalarni kassir hisobotida keltirilgan summalar bilan solishtirib tekshiriladi. 3. Balansda qayd etilgan summalar qo‘shib chiqiladi. 4. Bank ko‘chirmasidan aniqlanadi. 5. Ta’sischilarni chiqib ketishi, yangi ta’sischilarni qabul qilish va korxona ustaviga o‘zgartirishlar kiritish tartibi qaysi banda keltirilgan? 1. Bunday ishlar korxona ustavini hokimiyat tomonidan qayta ro‘yxatga olinishi bilan amalga oshiriladi. 2. Vazirlar Mahkamasining 1995 yilgi 385-sonli qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. 3. Tegishli vazirlikning farmoyishiga asosan amalga oshiriladi. 4. Korxona rahbarining buyrug‘iga asosan amalga oshiriladi. 6. Korxonalarda foyda hisobidan tashkil qilinadigan zaxiralar va fondlar qaysi banda to‘laroq keltirilgan? 1. Favqulotda zararlar va nobudgarchiliklar fondi, ta’mirlash fondi ta’til haqlarini to‘lash zaxirasi, aktivlarni qayta baholashda inflyatsion zahiralar, qaytarib olinmaydigan mol-mulklar zahiralari. 2. Moddiy yordam berish va ta’mirlash fondi. 3. Ta’til haqlarini to‘lash zaxirasi, aktivlarni qayta baholashda inflyatsion zahiralar, qaytarib olinmaydigan mol-mulklar zahiralari. 4. Ishlab chiqarishni tashkillash va tivojlantirish fondi, mahallani qo‘llab quvatlash qondi, komunal to‘lovlarni bajarish fondi. 7. Zaxira fondlarini tashkil etishning asosiy sharti qaysi banda keltirilgan? 1. Ularni tashkil etish tartibi va hajmi korxona hisob siyosati to‘g‘risidagi buyruqda aks ettirilishi kerak. 2. Vazirlikni ro‘xsati bo‘lishi kerak. 259 3. Hokimiyatni ro‘xsati bo‘lishi kerak. 4. Bunday savol noto‘g‘ri shakillantirilgan savol. 8. Foyda hisobidan yaratilgan zahiralar hisobga olinadigan schyotlar qaysi banda keltirilgan? 1. 8510-«Mulklarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar», 8520-«Rezerv kapital», 8530-«Beg‘araz yordam tarzida olingan mol-mulk». 2. 3100-“Kelgusi davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar”, 8520-«Rezerv kapital». 3. 8300-“Ustav kapitalini hisobga oluvchi schyotlar”, 3100-“Kelgusi davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar”. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 16-Mavzu: Daromad va xarajatlar hamda moliyaviy natijalar auditi Mavzu bo‘yicha atamalar: tannarx, mehnatga haq to‘lash xarajatlari, yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari, umum ishlab chiqarish xarajatlari, tayyor mahsulot, yuklab jo‘natilgan mahsulot, sotilgan mahsulot. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari 260 Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiyasini tekshirishning asosiy maqsadi, ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini mahsulotlar tannarxiga to‘g‘ri o‘tkazilganligini aniqlashdan iborat. Mahsulot tannarxi tashkilotlar faoliyatiga baho beruvchi asosiy ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Tannarxni o‘sishi va pasayishi foyda hajmiga va foydalilik darajasiga, byudjetga to‘lovlarga hamda mulkdorlarga divident to‘lashga ta’sir qiladi. Mahsulotlar tannarxini to‘g‘ri hisoblash soliq xizmati idoralari bilan kelib chiqadigan nizo va tushunmovchiliklarning oldini oladi. Mahsulot tannarxini tekshirishda asosiy ma’lumot manbalari bo‘lib dastlabki hujjatlar va quyidagi buxgalteriya schyotlari xizmat qiladi: 1. «Asosiy ishlab chiqarish»; 2. «O‘z ishlab chiqarishning yarim tayyor mahsulotlari»; 3. «Yordamchi ishlab chiqarish»; 4. «Umumishlab chiqarish xarajatlari»; 5. «Davr xarajatlari»; 6. «Boshqaruv xarajatlari»; 7. «Ishlab chiqarishdagi yaroqsizlik»; 8. «Nokapital ishlar»; 9. «Kelgusi davr xarajatlari». Mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasini tekshirishda, auditor, xarajatlarni qachon sodir bo‘lishidan qa’tiy nazar taalluqli davr tannarxiga kiritishdek muhim xususiyatni e’tiborga olishi kerak. Agar xarajatlarni qaysi kalkulyatsiya davriga taalluqligini aniqlash mumkin bo‘lmasa, unda bunday xarajatlar hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxiga smeta me’yorlarida kiritiladi. Tannarxga qo‘shiluvchi xarajatlar ularni omborlardan tsexlarga berishda rasmiylashtiriladigan dastlabki hujjatlarda ko‘rsatiladi. Auditor dastlabki hujjatlarni to‘ldirish tartibiga rioya qilinganligini tekshiradi. Bunda hujjatda keltirilgan rekvizitlarni to‘liq to‘ldirilganini va xo‘jalik operatsiyasi sodir 261 bo‘lishiga, uni to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga javobgar bo‘lgan shaxslarni imzolarini mavjudligini tekshiradi. Tekshirishda, auditor O‘zbekistan Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga amal qilishi kerak. §2.Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar hisobini tekshirish Ishlab chiqarish xarajatlarini mahsulot tannarxiga to‘g‘ri kiritilganligini tekshirish ishlab chiqarish hisobini yuritish variantiga bog‘liqdir. Amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobini yuritishning ikkita varianti mavjud: 1. Qisqartirilgan tannarxni hisoblash varianti; 2. To‘la ishlab chiqarish tannarxini hisoblash varianti. Birinchi uslub qo‘llanilganda, shartli-doimiy ya’ni umumxo‘jalik va sotish xarajatlari mahsulotni sotishdan olingan moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi. SHuning uchun, tannarxni to‘g‘ri shakllanganligi «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot», «Bosh kitob» va dastlabki hujjatlar ma’lumotlari asosida tekshiriladi. Sotilgan mahsulotlar tannarxi «Ishlab chiqarish xarajatlari» va boshqa sintetik schyotlarda hisobga olinadi. SHuning uchun audit tekshirishda «Ishlab chiqarish xarajatlari» schyotlari bilan aloqador bo‘lgan schyotlardagi yozuvlarni to‘g‘riligiga tekshirishi zarur. Bunda materiallarning haqiqiy qo‘shiladigan tayyorlov-xarid xarajatlari, xususan, komission to‘lovlar, tovar birjalari xizmatlari, material qiymatliklarni tashib keltirish va saqlash uchun to‘lovlar, tabiiy kamayish me’yorlari miqdoridagi materiallar kamomadi va boshqa xarajatlarni haqiqiyligi atroflicha tekshiriladi. Amaliyotda, ishlab chiqarish bo‘linmalariga (tsex, brigad1. berilgan, lekin haqiqatda ishlab chiqarishga 262 sarflanmagan materiallarni mahsulotlar tannarxiga qo‘shish holatlari uchrab turadi. Shuningdek, ijtimoiy-madaniy obektlarda qurilish va ta’mirlash ishlari uchun ishlatilgan materiallar sarfi, firma foydasi yoki boshqa manbalar hisobidan moliyalashtirish o‘rniga asosiy faoliyat xarajatlari qo‘shilishiga yo‘l qo‘yiladi. Aytib o‘tilgan kamchiliklar, moddiy javobgar shaxslarning hisobotlaridagi va tarkibiga asossiz birlamchi hujjatlardagi, buxgalteriya hisobi registrlari (10-jurnal-order)dagi tegishli ma’lumotlarni taqqoslash yoki muqobil tekshirish uslublarini qo‘llash asosida topiladi. §3. Mehnatga haq to‘lash xarajatlarini mahsulot tannarxiga qo‘shishni tekshirish Mehnatga haq to‘lash xarajatlari ishlangan vaqtga yoki ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga rag‘batlantiruvchi to‘lovlardan iborat. Tannarxga kiritiluvchi mehnatga haq to‘lash xarajatlari ro‘yxati «Mahsulot (ish va xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomda batafsil keltirilgan. Nizomda mahsulot tannarxiga qo‘shilmaydigan, ishchilarga natura shaklida to‘lanadigan to‘lovlar ro‘yxati ham keltirilgan. Mahsulot tannarxiga mukofotlar, davolanish va dam olish uylari uchun berilgan yo‘llanmalar qiymati, ekskursiya va sayohatlar uchun beriladigan to‘lovlar kiritilmaydi. Amaliyotda asosiy ishlab chiqarish xarajatlariga boshqa faoliyat bilan shug‘ullanuvchi ishchilarga haq to‘lash xarajatlarini qo‘shish hollari uchrab turadi. Buni tekshirish «Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashuvlar» schyotining ishlab chiqarishga taalluqli yozuvlari, ish haqi to‘lash bo‘yicha yig‘ma qaydnomaning yakuniy jami bilan solishtirib aniqlanadi. Yig‘ma qaydnomani jami, barcha holatlarda, ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadigan schyotlarning debetidagi yozuvlardan ko‘proq chiqishi kerak. Bundan tashqari, ba’zi transport va aloqa tashkilotlarida ishchilarni mehnat sharoitlari hamda ularni safarlarda qo‘shimcha ishlar bajarganliklari uchun turli 263 to‘lovlar to‘lanadi. Bu to‘lovlarning ish haqi xarajatlarini me’yorlashtirilgan miqdoridan oshib ketgan qismi asosiy faoliyatdagi ishchilarning mahsulot tannarxiga kiritiladigan ish haqi summasiga qo‘shilmaydi. Buni aniqlash uchun kassa schyotini kredit yozuvlari, «Asosiy ishlab chiqarish», «Yordamchi ishlab chiqarish», «Umumishlab chiqarish xarajatlari», «Davr xarajatlari» schyotlarining debet tomonidagi yozuv ma’lumotlar bilan solishtiriladi. Agar ushbu to‘lovlar mahsulot tannarxiga kiritilgan bo‘lsa, auditor mahsulot tannarxini oshib ketgan summasin hisobiga soliq olinadigan foydaning qansaga kamayganini aniqlaydi. §4. Yordamchi va tugallanmagan ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni tekshirish Asosiy ishlab chiqarish tsexlariga xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish bo‘linmalari xarajatlari (asbob-uskunalar tsexi, transport bo‘limi, ta’mirlash va boshqa bo‘limlar) balansga nisbatan aktiv, mohiyati jihatidan esa kalkulyatsion bo‘lgan «Yordamchi ishlab chiqarish» schyotida hisobga olinadi. Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlarini hujjatlashtirish tartibi asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini hujjatlashtirish tartibiga o‘xshash bo‘ladi. Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlarining analitik hisobi har bir yordamchi ishlab chiqarish bo‘linmalari bo‘yicha alohida-alohida yuritiladigan 12-qaydnomada olib boriladi. Auditor har bir yordamchi ishlab chiqarish bo‘linmalari xarajatlarini 12qaydnomadan 10-jurnal-orderga o‘tkazilishini tekshiradi. Ma’lumki, yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari asosiy faoliyatda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarga tegishli bo‘ladi. Bu xarajatlarni alohida mahsulotlar tannarxiga kiritish uchun ular mahsulotlar orasida iqtisodiy jihatdan asoslangan taqsimlash ba’zasi asosida taqsimlanadi. Buning uchun har oyning oxirida yordamchi ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash qaydnomasi tuziladi. 264 Yordamchi ishlab chiqarish bo‘linmalarining asosiy xususiyatlaridan biri ular orasida ikki tomonlama xizmatlarning mavjudligidir. Masalan: elektrostansiyani ta’mirlovchilar suv-nasos stansiyalari xizmatidan, ular esa o‘z navbatida, elektrostansiya xizmatidan foydalanadilar. Yordamchi ishlab chiqarish tsexlarini yoki bo‘linmalarini bir-biriga o‘zaro xizmatlari, ularning mahsulotlarini tannarxiga rejali tannarx usulida taqsimlanib qo‘shiladi. «Yordamchi ishlab chiqarish» schyotining oy oxiriga qoldig‘i shu yordamchi ishlab chiqarish tsexlariga yoki bo‘linmalariga tegishli bo‘lgan tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini ko‘rsatadi. «Asosiy ishlab chiqarish» schyotini debetida ko‘rsatilgan barcha xarajatlar, tayyor mahsulotlar va qisman tayyor bo‘lmagan (ya’ni ishlab chiqarishni barcha operatsiyalaridan to‘la o‘tmagan) mahsulotlar tannarxiga kiritiladi. Tayyor mahsulotlarning tannarxini to‘g‘ri aniqlash uchun tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarini bilish zarur. Buning uchun tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari inventarizatsiya qilinadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlarini audit qilish, ashyoviy yo‘qlama natijasida topilgan tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlarini qoldiqlarini tahlil qilishdan boshlashlanadi. Agar kerakli materiallar yetarli bo‘lmasa, tekshirish o‘tkazayotgan korxona xodimlari kuchi bilan qo‘shimcha ashyoviy yo‘qlama tashkil qilinadi. Inventarizatsiya ma’lumotlari tugallanmagan va yarim tayyor mahsulotlarning haqiqiy qoldiqlarini aniqlash bilan bir qatorda, mahsulotlar orasida xarajatlarning to‘g‘ri taqsimlanishini hamda yarim tayyor mahsulotlar va detallar harakatini aks ettiruvchi hisob ma’lumotlarini tekshirishga imkoniyat beradi. Amaliyotda tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar, tuzatib bo‘lmaydigan brak va hisobga olinmagan buyumlarni kiritish holatlari uchrab turadi. Auditor bunday hollarga e’tibor qaratishi lozim. Tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlari haqiqiy tannarxi bo‘yicha, me’yoriy-rejali tannarxi bo‘yicha va soddalashtirilgan tannarxi bo‘yicha (davr xarajatlarisiz) baholanadi. 265 Tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘ini baholash uslublarini korxonaning o‘zi tanlaydi. Auditor hisobot davrlari bo‘yicha tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarning bir maromda bo‘lishligini, tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarini to‘g‘ri aniqlanganligini va qoldiqlar miqdorini ishlab chiqarish xarajatlaridagi salmog‘ini tekshiradi. §5. Davr xarajatlarining auditi Ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan quyidagi sarflar va xarajatlar davr xarajatlarini tashkil etadi: 1. Boshqaruv xarajatlari; 2. Mahsulotni sotish xarajatlari; 3. Boshqa umumxo‘jalik xarajatlari. Davr xarajatlarini tekshirish ularni tarkibini to‘g‘ri aniqlashdan boshlanadi. Chunki, korxonalarda ishlab chiqarishga taalluqli xarajatlar davr xarajatlari tarkibida yoki davr xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qo‘shilib ketish hollari uchrab turadi. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxini noto‘g‘ri aniqlashga olib keladi. Audit tekshirishning asosiy maqsadi davr xarajatlari dastlabki hujjatlarda asosli va to‘la rasmiylashtirilganligini, ularni to‘g‘ri baholanganligini va buxgalteriya hisobida to‘g‘ri qayd etganligini tekshirish bo‘lib hisoblanadi. «Davr xarajatlari» schyotida hisobga olingan xarajatlar «Foyda va zararlar» schyotining debitidan hisobdan chiqariladi va oy (chorak) oxiriga qoldiq qolmaydi. Audit qilish jarayonida ushbu schyotga tegishli bo‘lgan barcha xo‘jalik operatsiyalari va buxgalteriya yozuvlarini to‘g‘riligi tekshirib chiqiladi. Davr xarajatlari 59 ta moddadan iborat bo‘lib, ularning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»ning ikkinchi bo‘limida keltirilgan. 266 Auditor tekshiruv jarayonida soliqqa tortiladigan davr xarajatlari tarkibini tahlil qilib, boshqaruv apparatini saqlash va xizmat safari maqsadlari uchun ajratgan mablag‘larni maqsadga muvofiq va samarali ishlatilganligini aniqlashi zarur. Davr xarajatlari rejasini mavjudligi aniqlanib, rejada ko‘rsatilgan xarajatlar, haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslanib kamchiliklar aniqlanadi. Agar boshqaruv xodimlariga taalluqli bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari rejaga qaraganda farq qilsa, unda auditor xodimlar soni o‘zgarishini, tasdiqlangan shtat jadvalida keltirilgan lavozim maoshlarini haqiqiy maoshlarga muvofiq kelishligini tekshiradi. Ma’muriy ahamiyatga ega asosiy vositalar (bino, inshoot va hokazolar)ni saqlash va ta’mirlash xarajatlari tekshirilganda auditor energiya, isitish, yoritish va amortizatsiya xarajatlari me’yorlarini ko‘rib chiqadi. Vazirliklar, boshqarmalar, assotsiatsiyalarni va konsernlarni boshqaruv organlarini saqlash uchun ajratmalar nazorat qilinganda yuqori tashkilotlar bilan korxona o‘rtasida tuzilgan shartnomalar, bu shartnomalarda keltirilgan shartsharoitlar va ularga rioya qilinayotganligi aniqlanadi. Ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil qilishni takomillashtirish bilan bog‘liq, shuningdek mahsulot sifatini yaxshilash ularni, xizmat muddatini uzaytirish va boshqa iste’mol xususiyatlarini yaxshilashga qaratilgan xarajatlar tekshirilganda bu xarajatlarni rejaga yoki avvalgi yilga nisbatan o‘zgarishi ko‘rib chiqiladi. Davr xarajatlari tarkibiga kiritilgan turli nobudgarchiliklar va zararlarni, auditor sinchiklab tekshirishi lozim, chunki bunday zararlar korxona soliq to‘lashi lozim bo‘lgan foyda miqdorini kamaytiradi. Bunday zararlarga quyidagilar kiradi: 1. Xo‘jalik shartnomalari shartlarini buzganligi uchun jarimalar; 2. Penya va boshqa sanksiyalar; 3. Zararlarni qoplash; 267 4. Daromadni yoki boshqa soliqqa tortish obektini yashirganlik (yoki kamaytirib ko‘rsatganlik) uchun jarimalar; 5. Da’vo muddati o‘tib ketgan va undirilishi gumonli bo‘lgan debitorlik qarzlarini hisobdan chiqarish bo‘yicha zararlar. Mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq xarajatlarni tekshirishni asosiy maqsadi, ushbu mahsulotlarni o‘rash, saqlash va tashish xarajatlarini belgilangan me’yorlar chegarasida hisobdan chiqarilishini aniqlashdir. Korxonalarda davr xarajatlari «Davr xarajatlari hisobga olinadigan schyotlar» guruhida hisobga olinadi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2000 yil 30 mart №37 qarori bilan tasdiqlangan va 2000 yil 1 iyunp 930-raqam bilan Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan №21-standart bo‘yicha 9400 «Davr xarajatlari hisobga olinadigan schyotlar» guruhi quyidagi schyotlardan tashkil topgan: 9410 - «Sotish bo‘yicha xarajatlar»; 9420 - «Ma’muriy xarajatlar»; 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar»; 9440 - «Kelgusida soliq solinadigan ba’zadan chiqarib tashlanadigan hisobot davrining xarajatlari»; Bu schyotlarda davr xarajatlari alohida xarajat moddalari bo‘yicha hisobga olinadi. Savdo, ta’minot va sotish tarmoqlarida bu xarajatlarni tashkil topishi va taqsimlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega. Savdo va ta’minot tarmoqlarida sotilishi kerak bo‘lgan tovarlar tannarxi aniqlanadi. Sotish korxonalarida esa, tovarlarni sotib olish, sotish va operatsiya xarajatlari aniqlanadi. SHuni e’tiborga olish kerakki, sotiladigan tovarlarni qiymati, «Sotilgan tovarlar tannarxi» schyotini kreditida (sotish baholarid1. va debetida (sotib olish baholarid1. hisobga olinadi. Operatsiya xarajatlari esa, «Kelgusida soliq solinadigan ba’zadan ajratiladigan davr xarajatlari hisobga olinadigan schyot»da hisobga olib boriladi. Savdo, ta’minot va sotish tarmoqlarida operatsiya xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: 268 1. Tovarlarni tashish va saqlash xarajatlari; 2. Reklama va sotishga ta’sir etish xarajatlari; 3. O‘rash, ajratish va idish xarajatlari; 4. Ish haqi xarajatlari; 5. Ish haqi fondidan ajratmalar; 6. Boshqa savdo xarajatlar. Ko‘rinib turibdiki, bu schyot bo‘yicha sintetik hisob xarajat moddalari va turlari bo‘yicha yuritiladi. Shuning uchun, savdo tashkilotlarida tannarx aniqlanmasa ham xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizom ularga ham taalluqlidir. Savdo, ta’minot va sotish tarmoqlarida sotilgan tovarlarning haqiqiy hajmi haqidagi ma’lumotlar, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi №2 hisobotning 11- satrida keltiriladi. Agar «Sotilgan tovarlar tannarxi» schyotini krediti bo‘yicha ko‘rsatilgan summa №2 hisobotning QQS va aksizlarga kamaytirilgan tushum summasiga mos kelmasa, auditor mos kelmaslik sababini aniqlashi kerak. Davr xarajatlarini tadqiq etishda auditor quyidagilarga alohida etibor berishi kerak: 1. Asosiy vositalarning chiqib ketishi (bino va inshootlarni buzish va qismlarga ajratish, jixozlarni demontaj qilish va boshq1. bilan bog‘liq xarajatlarni asoslanganligiga; 2. Asosiy vositalarni boshqa korxona va tashkilotlarga sotish hamda topshirishda vujudga keladigan xarajatlarni haqiqiyligiga; 3. Nomoddiy aktivlarni boshqa korxona hamda tashkilotlarga sotish va topshirishda vujudga keladigan zararlarni haqiqiyligiga; 4. Aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irlikdan ko‘rilgan zararlarni to‘g‘riligiga; 5. Boshqa korxona va tashkilotlar (xorijiy korxona va tashkilotlar ham) hamda ayrim shaxslar bilan hisoblashuvlar bo‘yicha foyda va asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hamda «boshqa operatsiya daromadlari va tushumlari» deb ataladigan boshqa tushumlar bunday tushumlarga korxonaning asosiy fondlari va 269 boshqa mulkini sotishdan olingan daromadlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin) haqiqiligiga; 6. Da’vo muddati o‘tgan kreditorlik va deponentlik qarzini ro‘yxatdan o‘chirishdan olingan daromadlarni kirim qilishga; 7. Yetkazilgan zararni to‘latishdan olingan daromadlarni kirim 8. Xo‘jalik shartnomalari shartini buzganlik uchun undirilgan jarima, penya, burdsizlik to‘lovi va boshqa turdagi jazo choralarini haqiqiyligiga; 9. Korxonalar qoshidagi oshxonalar, yordamchi xizmatlar va boshqalardan tushadigan daromadlarni to‘liq ko‘rsatilishiga. §6. Umum ishlab chiqarish xarajatlarining auditi Umumishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, ularni, mahsulot (ish, xizmatlar)lar tannarxiga to‘g‘ri taqsimlanishini va qo‘shilishini tekshirishdir. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlashda turli usullar qo‘llaniladi. Jumladan, ishlab chiqarishda qatnashgan xodimlarning asosiy ish haqiga yoki bo‘lim bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga yoki tsex tannarxiga nisbatin teng taqsimlash asosida. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash uslubi (u yoki bu usulidan foydalanish) sanoat tarmog‘ini va mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasini xususiyatidan kelib chiqqan holda, shuningdek, korxonani ishlab chiqarish sharoitiga qarab tashkilotni o‘zi tanlaydi. Auditor korxonada qo‘llanilayotgan taqsimlash uslubini tashkilot ish sharoitiga to‘g‘ri kelishini, umumishlab chiqarish xarajatlari ustidan doimiy nazorat o‘rnatishga yordam berishini aniqlashi kerak. SHu bilan birgalikda, auditor tannarxga ishlab chiqarishni boshqarish bo‘yicha xarajatlarni to‘g‘ri kiritilishini tekshirishga alohida ahamiyat berishi kerak. 270 §7. Tayyor mahsulotlar auditining vazifalari va manbalari Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish har bir korxonaning asosiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi. Audit vazifalari: 1. Tayyor mahsulotlar harakati (omborlarga ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qabul qilib qlishni, xaridorlarga jo‘natishni va ularni sotish) bilan bog‘liq bo‘dgan barcha birlamchi hujjatlarini to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini tekshirish; 2. Tayyor mahsulotlarni omborda saqlanishini ta’minlovchi sharoitlarni mavjudligini aniqlash; 3. Tayyor mahsulotni haqiqiy tannarxini to‘g‘ri o‘rnatiganligini tekshirish; 4. Tayyor mahsulotlarni ombor uchyotini to‘g‘ri tashkil qilinganligini tekshirish (ombor kartochkalarini to‘g‘ri yuritilayotganligini tekshirish); 5. Ombor mudirlari hisobotlarini to‘g‘ri tuzilganligini va o‘z vaqtida taqdim qilinayotganligini tekshirish; 6. Tayyor mahsulotlarni sotilishini hisobga olishni tekshirish; 7. Sotilgan tayyor mahsulotdan olingan moliyaviy natijalarni hisoblash va buxgalteriya hisobida aks ettirish. Audit manbalari: 1. Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotilishini hisobga olishga doir qonunchilik hujjatlari; 2. Tayyor mahsulotni rejalashtirish va me’yorlash bo‘yicha korxonadagi hujjatlar; 3. Mahsulot ishlab chiqarish, jo‘natish va sotilishiga doir dastlabki hujjatlar va shartnomalar; 4. Tayyor mahsulot va uni sotishga doir sintetik schyot ma’lumotlari; 5. 10, 11 - sonli jurnal - order, 16 – sonli qaydnoma ma’lumotlari; 6. 2-sonli «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida»gi hisobot ma’lumotlari. 271 §8. Ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotlarni chiqarishning audit Mahsulot ishlab chiqarish avvaldan tuzilgan buyurtma va shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Tekshirish davrida auditor xaridorlar bilan tuzilgan shartnoma ma’lumotlari tayyor mahsulot ishlab chiqarish dasturi bilan muvofiqlashtirilganligini aniqlaydi vaa shartnomalar ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot turlari va assortimentlari bilan taqqoslanadi. Tekshirish jarayonida mahsulot ishlab chiqarish va yetkazib berish bir me’yorda, grafiklar bo‘yicha amalga oshirilayotganligi aniqlanadi. Mahsulot ishlab chiqarishning buxgalteriya hisobi tekshirilganda, ishlab chiqarishdan qabul qilingan tayyor mahsulotlarni hujjatlarda to‘g‘ri rasmiylashtirilganligiga alohida ahamiyat beriladi. Ba’zi hollarda, tayyor mahsulotni ishlab chiqarishdan qabul qilinishini aks ettiruvchi dalolatnoma va yuk xatlariga texnologik jarayonlardan to‘liq o‘tmagan, tugatilmagan buyumlar kiritiladi. Tekshirish vaqtida tayyor mahsulotni to‘g‘ri baholanishiga alohida e’tibor beriladi, chunki bu mahsulotni tannarxiga va korxona moliyaviy natijalariga ta’sir etadi. Undan tashqari, tayyor mahsulotning ombordagi qoldiqlari qiymatiga va tovar moddiy boyliklarni me’yordan ortiqcha zaxiralariga solinadigan soliq miqdoriga ham ta’sir etadi. Korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq, tayyor mahsulotlar joriy hisobda, barqaror hisob narxlarida aks ettiriladi. Bunday hisob narxlari sifatida rejadagi (me’yoriy) tannarxdan yoki shartnomaviy (sotiladigan) baholardan foydalanish mumkin. Hisobot davrining oxirida mahsulotning haqiqiy tannarxi bilan hisob narxlar orasidagi farq aniqlanadi va alohida hisobga olinadi. Buxgalteriya hisobining xalqaro andozalarida tayyor mahsulotlarni joriy hisobda uch turdagi AVECO (o‘rtacha narx), FIFO baholarida aks ettirish tavsiya qilingan. O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning 4-sonli anzodasiga binoan tovar - moddiy qiymatliklar buxgalteriya hisobida AVECO (o‘rtacha narx) va FIFO qiymatlarida baholanadi. 272 §9. Tayyor mahsulotlarni jo‘natilishi va sotilishini auditi Tayyor mahsulotni xaridorga jo‘natish, xaridor bilan avvaldan tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Auditor shartnomalarni to‘g‘ri tuzilganligini va shartnoma shartlarini to‘liq bajarilishini tekshiradi. Undan tashqari mahsulot jo‘natilishini dastlabki hujjatlarda (chiqim yuk xati, to‘lov talabnomasi va boshqa hujjatlard1. to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Mahsulot jo‘natilganda uning sotilish narxi to‘g‘ri hisoblanishi (ya’ni unga qo‘shilgan qiymat, aksiz va boshqa soliqlar hamda mahsulotni xaridorga yetkazish uchun sarflanadigan transport-tayyorlov xarajatlari summasini to‘g‘ri qo‘shilishi) tekshiriladi. Auditor jo‘natilgan mahsulotlarni haqiqiy tannarxi to‘g‘ri aniqlanganligini tekshiradi. Buxgalteriya hisobini milliy andozalariga binoan mahsulot jo‘natilgan vaqtidan boshlab sotilgan, deb hisoblanadi. Tayyor mahsulot xaridorlarga jo‘natilganda uning haqiqiy tannarxi noma’lum bo‘ladi, chunki uning haqiqiy tannarxi oyning oxirida aniqlanadi. SHuning uchun joriy hisobda jo‘natilgan tayyor mahsulotlar hisob narxlarida rasmiylashtiriladi. Hisob narxlari sifatida rejadagi tannarx yoki shartnoma narxlari qo‘llaniladi (agar korxonaning hisob siyosatida boshqacha tartib ko‘rsatilmagan bo‘ls1. . Auditor jo‘natilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi va hisob narxlari orasidagi farqini va mahsulotlarni jo‘natish hamda sotishga bilan aloqador schyotlarning debet oborotini to‘g‘riligini aniqlash maqsadida jo‘natilgan va sotilgan mahsulotlarni haqiqiy tannarxini aniqlash jadvallarini tuzadi. 12.1-jadval Jo‘natilgan tayyor mahsulotni haqiqiy tannarxini niqlash T/r 1. Ko‘rsatkichlar Oy boshiga ombordagi tayyor mahsulot qoldig‘i 273 Hisob Haqiqiy Farq narxi tannarx (+, -) 245,0 210,0 -35,0 2. 3. 4 Ishlab chiqarishdan hisobot oyida qabul qilingan tayyor mahsulot Jami: 2800,0 2600,0 -200,0 3045,0 2810,0 -235,0 Haqiqiy tannarxni hisobdagi narxga - nisbati, % - 92,28 5. Mahsulot qiymati 2700,0 2492,0 -208,0 6. Oy oxiriga tayyor mahsulot qoldig‘i 345,0 318,0 -27,0 12.2-jadval Sotilgan tayyor mahsulotni haqiqiy tannarxini aniqlash T/r 1 Ko‘rsatkichlar Jo‘natilgan mahsulotni oy boshiga qoldig‘i Hisob Haqiqiy Farq narxi tannarx (+, -) 412,0 400,0 -12,0 2. Hisobot oyida jo‘natilgan mahsulot 2700,0 2492,0 -208,0 3. Jami: 3112,0 2892,0 -220,0 4. Hisobot oyida sotilgan mahsulot 2640,0 2453,0 -187,0 472,0 439,0 -33,0 5. Jo‘natilgan mahsulotning oy oxiriga qoldig‘i Auditni yakunida auditor jo‘natilgan mahsulot bo‘yicha xaridorlardan pul kelib tushishini va ularni korxona oldidagi qarzlarini muddatlari bo‘yicha ko‘rib chiqadi. §10. Moliyaviy natijalar auditining maqsadi, tashkil etish va o‘tkazish ketmaketligi Moliyaviy natijalar auditining maqsadi, vazifalari va ularning shakillanishini tekshirish. Moliyaviy natijalar 274 auditini asosiy maqsadi moliyaviy hisobotda ko‘rsatilgan foydaning haqiqiyligini tekshirish hamda byudjetga to‘lanadigan soliqlarning o‘z vaqtida va to‘liq to‘langanligini o‘rganishdir. Moliyaviy natijalarni shakillanishini, taqsimlanishini va ulardan foydalanishni auditining asosiy vazifalari quyidagilardir: 1. Turli xarajatlarni foyda hisobidan moliyalashning joriy tartibiga rioya qilinishini nazorati; 2. Foydadan foydalanishni reja topshiriqlariga mos kelishini aniqlash. Audit qilishda quydagi ma’lumotlar manba’laridan foydalaniladi: 1. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot va korxonaning moliyaviy rejasi; 2. Foydani taqsimlash hisobi; 3. «Foydadan foydalanish» schyoti, 8, 15, jurnal-orderlar; 4. Bosh kitob, balans va boshqa tegishli hujjatlar, hisob va hisobotlar. Auditor, eng avval, mahsulotlarni sotishdan olingan haqiqiy foydani umumiy hajmini to‘g‘ri aniqlanganligini tekshiradi. Mahsulotni sotishdan olingan foyda yoki zarar, mahsulotni sotishdan kelib tushgan puldan, ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini hamda aksizlar summasini ayirib tashlash yo‘li bilan topiladi. Haqiqiy foydani shakillanishini tekshirishning asosiy maqsadi quyidagilarni to‘g‘riligini aniqlashdir: 1. Asosiy faoliyat mahsulotini sotishdan tushgan yalpi daromadni hisobotda to‘g‘ri aks ettirilganligini; 2. Sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish xarajatlari miqdorini bilishni; 4. Boshqa faoliyat mahsulotlarini sotish xarajatlari miqdorini bilishni; 5. Boshqa faoliyat mahsulotlarini sotishdan olingan foydani hisobotda to‘g‘ri aks ettirishni bilish. Asosiy faoliyat mahsulotlarini sotishdan olingan yalpi daromadni tekshirishda quyidagi birlamchi hujjatlardan foydalaniladi: 1. Mahsulotlarni sotish to‘g‘risidagi hisobot va hisob registrlaridan; 2. Moliyaviy natijalar haqidagi hisobotdan (№2); 3. №1 jurnal-orderidan; 275 4. Ombordan tayyor mahsulotni chiqarishdagi birlamchi hujjatlardan; 5. Kassa kirim orderlaridan; 6. To‘lov talabnomalari va topshiriqlaridan; 7. Mahsulotni ombordan olib chiqish ruxsatnomasidan. Ko‘rsatib o‘tilgan hujjatlar asosida, auditor №2 hisobot shaklida ko‘rsatilgan ma’lumotlarni bosh kitobdagi tegishli schyot ma’lumotlari bilan solishtiradi. Ushbu summalar mos kelmagan taqdirda, auditor buning sababini aniqlashi zarur. Hisobot yuritishning jurnal-order shaklida, auditor bosh kitob ma’lumotlarini, tayyor mahsulotlarni sotish summasini aks ettiradigan hisob registrlari (2-jurnal-order) va qaydnomalar (16-«Tayyor mahsulot hisobi» va 17«Mahsulot sotish hisobi») jami bilan solishtirib ko‘radi. Bunda 16-«Tayyor mahsulot hisobi» qaydnomasi jami 17-«Mahsulot sotish hisobi» qaydnomasi jamiga mos kelishi kerak. Auditor hisobotlar va hisob registrlarida aks ettirilgan ma’lumotlarni taqqoslagandan so‘ng, yuklab jo‘natilgan tayyor mahsulotlarni dastlabki hujjatlar bilan to‘g‘ri rasmiylashtirilishini (ombor yuk xatida, transport yuk xatida hamda mahsulotlarni olib chiqish ruxsatnomasida ko‘rsatilgan muddatlar solishtiriladi) tekshiradi. Bank ko‘chirmasi bo‘yicha yuklab jo‘natilgan tayyor mahsulotlarni to‘lov muddatlari taqqoslanadi. Taqqoslash natijasida aniqlangan chetlanishlarga savdo puli qayta hisoblanib soliqdan yashirilgan foyda summasi aniqlanadi. Auditor chet el valyutasida olingan savdo tushumini tekshirishda tegishli schyotning kreditida aks ettirilgan summalar ushbu operatsiya amalga oshirilgan davrdagi kurs bo‘yicha hisobga olinganligiga e’tibor berishi kerak. SHu bilan birgalikda auditor yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish bo‘linmalari mahsulotlarini sotish mahsulotlariga bilan bog‘liq baholarning to‘g‘riligini, operatsiyalarni, shuningdek, qo‘yilgan bo‘lgan mahsulotlarni sotishdan olingan yalpi daromadni tegishli schyotlarda to‘liq va to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshiradi. Tekshiruvning keyingi bosqichlarida auditor ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan mahsulotlarni sotishdan olingan foydani «Yakuniy moliyaviy 276 natija» schyotida to‘liq aks ettirilganligini hamda gumonli qarzlarni o‘tgan davr foydasi hisobidan qoplanishini tekshiradi. Ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan mahsulotlarni sotishdan olingan foydani «Yakuniy moliyaviy natija» schyotida to‘liq aks ettirilganligini tekshirish uchun asosiy vositalar va boshqa mulklarni sotishdan olingan foyda, aksiya va obligatsiyalar bo‘yicha dividentlar, ishlab chiqarish zaxiralari va tayyor mahsulotni qayta baholashdan olingan foyda, jarimalar, ustamalar va boshqalarni tahlil qilishi kerak. Tegishli tasdiqlovchi hujjatlar asosida «Yakuniy moliyaviy natija» schyotida aks ettirilgan zararlarni tekshirishdan o‘tkazadi. Bunday zararlarga, boshqa korxonalar bilan hisob kitoblar bo‘yicha gumonli qarzlar, tashqi sabablarga ko‘ra ishni to‘xtab qolishidan ko‘rilgan zararlar, aybdorlar tomonidan to‘lanmagan yo‘qotishlar, idish operatsiyalari bo‘yicha zararlar, sud yig‘imlari, jarimalar, ustamalar, undirish umidi bo‘lmagan joriy va o‘tgan yil qarzlari, o‘g‘irliklar va boshqalar kiradi. Auditor gumonli qarzlarni qoplanish zaxirasini shakillantirishni tekshirganda uning debitor qarzlarni ashyoviy yo‘qlama qilish natijalari bo‘yicha tashkil qilinganligiga va zaxirani har bir gumonli qarz bo‘yicha alohida tashkil qilinganligiga e’tibor berishi kerak. Moliyaviy natijalarni (foydani) taqsimlanishini va ulardan foydalanish auditi. Auditning birinchi bosqichida, auditor asosiy faoliyat mahsulotlarini sotishdan olingan haqiqiy foydani va byudjetga avans to‘lovlarini to‘g‘riligini kafolat xatlari va tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi kabi hujjatlar asosida tekshiradi. Tekshirishda birinchi navbatda quyidagilarga e’tibor beriladi: 1. Soliqlar bo‘yicha byudjet oldidagi majburiyatlarni bajarilishiga; 2. Baho intizomi buzilganligi uchun iqtisodiy sanktsiyalarni byudjetga tortishga. Korxonalar foydasi odatda quyidagi maqsadlarga yo‘naltiriladi: 1. Soliq to‘lashga; 277 2. Ustav kapitalini ko‘paytirishga; 3. Dividendlarni to‘lashga Auditor korxonaning foydasi (daromadi) va moliyaviy faoliyatini tekshirganda quyidagilarga e’tibor berishi kerak: 1. Tayyor mahsulot, tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish natijasida olingan foyda va ko‘rilgan zararlarni asoslanganligiga; 2. Davr xarajatlarini tasdiqlangan smetalarga mosligini va moliyaviy natijalarga ta’sirini. Bundan tashqari auditor tekshiruv jarayonida korxona foydasining to‘g‘ri taqsimlanganligiga, har xil fondlarni to‘g‘ri tashkil qilinganligiga, divident to‘lovlarini to‘g‘ri berilganligiga ham e’tibor beradi. Bunda «Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va ko‘rilgan zararlar» schyoti ma’lumotlarini daromadlar va xarajatlar qismi bo‘yicha alohida-alohida tahlil etish zarur bo‘ladi. Favqulodda foyda va zararlar bor-yo‘qligini ham tekshirish shart. Auditor tahliliy hisob ma’lumotlarini va «Favqulodda foyda va zararlar» schyotiga ilova qilinadigan birlamchi hujjatlarni o‘rganishi lozim. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)lar ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomda quyidagilar favqulodda zararlar jumlasiga kiritilishi ko‘rsatilgan: 1. Tabiiy ofatlardan ko‘rilgan katta miqdordagi zararlar; 2. Urush, inqilob singari siyosiy larzalar oqibatida ko‘rilgan zararlar; 3. Mamlakatda qonun hujjatlarini o‘zgarishi haqida qarorlar qabul qilinishi oqibatida ko‘rilgan zararlar. Auditor ko‘rilgan favqulodda zararlarni audit qilayotganda sodir bo‘lgan tabiiy ofat meteorologiya, seysmologiya va boshqa tegishli xizmatlarning ma’lumotlari bilan tasdiqlanganligini hamda korxona mulki vaziyatlardan sug‘urta qilinganligiga alohida e’tibor berishi kerak. 278 favqulodda Moliyaviy faoliyat natijalarini tekshirayotganda, auditor quyidagilarni sinchiklab ko‘rishi kerak: byudjetga soliq o‘z vaqtida va to‘la to‘lanayotganligiga, shubhali qarzlar bo‘yicha zaxiralar to‘g‘ri vujudga keltirilganligiga, firma qatnashchilari o‘rtasida foyda o‘z vaqtida va to‘g‘ri taqsimlanayotganligiga, aksiyadorga dividendlar to‘g‘ri to‘lanayotganligiga. Auditor foyda hisobidan amalga oshiriladigan maqsadli xarajatlardan to‘g‘ri foydalanilayotganini ham tekshiradi agar kamchiliklar aniqlansa bundan korxona ma’muriyatini xabardor qiladi va bu kamchiliklarni tuzatish choralarini ko‘radi. Bunday maqsadli xarajatlarga, kreditni to‘lashga mo‘ljallangan xarajatlarni, asbobuskunalarni modernizadiya qilish xarajatlarini, qmmatbaho qog‘ozlarni chiqarish va tarqatish xarajatlarini, investidion fondlarga to‘lanadigan badallar, yordamchi qishloq xo‘jaligini tashkil etish va rivojlantirish xarajatlarini, kasaba uyushmalariga mablag‘ ajratish va boshqa xarajatlarni kiritish mumkin. Moliyaviy natijalardan foydalanishni tahlili. Audit ishlari balans foydasi tarkibini tahlil qilish bilan yakunlanadi. Buning uchun o‘tgan davrlarning hisobot ko‘rsatkichlari va tegishli sintetik schyot ma’lumotlaridan foydalaniladi. Foyda yakuniy ish natijasiga ta’siri quyidagi tarkibini tahlil qilishda, uni korxonani jadval bo‘yicha tahlil qilinadi. 16.1-jadval Korxona foydasining tahlili. ming so‘mda t/r Ko‘rsatkichlar O‘tgan Hisobot Chetlanish hisobot davri summa % Mahsulotlarni sotishdan olingan 1 tushum. Sotilgan mahsulotlarning ishlab 2 chiqarish tannarxi. 2592,0 2869,0 +277,0 +10,7 2148,0 2412,0 +265,0 +12,3 Sotishdan 3 olingan foyda. Boshqa faoliyat mahsulotlarini 4 sotish natijalari. 444,0 -17,0 457,0 -9,0 13,0 -8,0 -2,9 47,1 279 Sotishdan 5 tashqari operatsiyalardan 58,0 98,0 40,0 68,9 Mahsulot sotishdan tashqari olingan foyda. 6 operatsiyalar bo‘yicha foyda va -25,0 -41,0 -16,0 64,0 zarar 7 Balans foydasi. 12,0 460,0 39,0 505,0 27,0 45,0 225,0 9,8 Tahlil natijalari shuni ko‘rsatdiki korxonaning balans foydasi o‘tgan yilga nisbatan 45000 so‘m yoki 9,8 foizga ko‘paygan. Bunda, tayyor mahsulot sotishdan olingan foydani 13000 so‘mga, sotishdan tashqari foydani 40000 so‘mga oshirish va boshqa sotishdan zararlarni 8000 so‘mga kamaytirish hisobiga erishilgan. Sotishdan tashqari operatsiyalardan ko‘rilgan zararning 16000 so‘mga o‘sishi, foydani shu summaga pasayishiga olib keldi. Tahlilni chuqurlashtirib, boshqa sotish natijalari va sotishdan tashqari operatsiyalardan ko‘rilgan foyda va zararlar, alohida elementlari bo‘yicha o‘rganiladi. Auditor qayta baholash usulini qo‘llash yo‘li bilan foyda miqdoriga ta’sir qiladigan omillarni aniqlaydi. Undan keyin, korxona faoliyatining foydalilik darajasini aniqlaydi. Foydalilik darajasi nisbiy ko‘rsatkich bo‘lib, foiz hisobida topiladi. Uning mahsulot foydaliligi, ishlab chiqarish foydaliligi, kapital qo‘yilmalar foydaliligi, asosiy vositalar foydaligi, tannarx foydaliligi kabi turlari mavjud. Mahsulot foydaliligi darajasi, foydani sotishdan olingan tushumga nisbati sifatida topiladi. Buning matematik modulini qo‘ydagicha ifodalash mumkin: MF1 ═ ∑ SF / ∑ST qaerda: MF1 - mahsulot foydaliligi darajasi; ∑ - summa; SF – mahsulotlarni sotishdan olingan foyda; ST - mahsulotlarni sotishdan olingan tushum. Ishlab chiqarish foydaliligi darajasi, mahsulot ishlab chiqarishdan olingan foydani mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga nisbati sifatida topiladi. Buni matematik modulini quydagicha ifodalash mumkin: 280 IF1 ═ ∑ MIF / ∑MIT qaerda: IF1 - ishlab chiqarish foydaliligi darajasi; ∑ - summa; MIF – mahsulot ishlab chiqarishdan olingan foyda; MIT - mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxi. Kapital qo‘yilmalar foydaliligi darajasi, foydani korxonada mavjud bo‘lgan barcha mulklar qiymatiga nisbati sifatida topiladi. Buning matematik modulini quydagicha ifodalash mumkin: KF1 ═ ∑ MIF/ ∑MQ buerda: KF1 - kapital qo‘yilmalar foydaliligi darajasi; ∑ - summa; MIF – mahsulotlarni ishlab chiqarishdan olingan foyda; MQ – korxona mulklaringi qiymati. Tahlil natijalari bo‘yicha auditor tannarxni pasaytirish, yo‘qotishlarni oldini olish va mahsulot sotishni tezlashtirishga olib keladigan omillarni topib, korxona xodimlari e’tiborini bularga qaratishi lozim. Nazorat uchun savollar 1.Ishlab chiqarish xarajatlarini audit tekshiri maqsadini va ma’lumot manbalarini gapirib bering? 2. Mahsulot tannarxiga kiritiluvchi xarajatlarni gapirib bering? 3. Mehnatga haq to‘lash xarajatlarini mahsulot tannarxiga qo‘shishni ma’lumot manbalarini va tartibini gapirib bering? 4. Yordamchi va tugallanmagan ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni tannarxiga qo‘shishni ma’lumot manbalarini va tartibini gapirib bering? 5. Davr xarajatlarini tarkibini gapirib bering? 6. Davr xarajatlarini audit qilishda nimalarga e’tibor berish kerak? 7. Umumishlab chiqarish xarajatlarini tarkibini gapirib bering? 281 8. Tayyor mahsulot auditi vazifalarini gapirib bering? 9. Ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotni chiqarishni auditi manba’larini va tartibini gapirib bering. 10. Tayyor mahsulotni jo‘natilishi va sotilishini auditi manbalarini va tartibini gapirib bering? 11. Haqiqiy foydani tekshirishning asosiy maqsadi nima? 12. Asosiy faoliyat mahsulotlarini sotishdan olingan yalpi daromadni tekshirishda qanday hujjatlardan foydalaniladi? 13. «Yakuniy moliyaviy natija» schyotida aks ettirilgan zararlarga nimalar kiradi? 14. Foydadan foydalanish auditining asosiy maqsadi va vazifalarini gapirib bering? 15. Qanday hujjatlar va hisob registrlari foydadan foydalanish auditining ma’lumotlar manbai bo‘lib xizmat qiladi? 16. Auditor korxonaning foydasi va moliyaviy faoliyatini tekshirganda nimalarga e’tibor berishi kerak? 17. «Xarajatlar tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom sharhida nimalar favqulodda zararlar jumlasiga kiritilishi ta’kidlangan? 18. Auditor ko‘rilgan favqulodda zararlarni audit qilayotganda nimalarga e’tibor berishi kerak? Nazorat uchun test savollar 1. Ishlab chiqarish xarajatlarini audit tekshirish maqsadi qaysi bandda keltirilgan? 1. Xarajatlarini tannarxiga to‘g‘ri o‘tkazilganligini va sotish xarajatlarini foyda hisobidan to‘g‘ri qoplanishini aniqlash. 2. Tannarxni tashkil etuvchi xarajatlarni tarkibini bilish. 3. Davr xarajatlarini tarkibini aniqlash. 4. Eskirish hisoblas. 2. Mahsulot tannarxiga kiritiluvchi xarajatlar qaysi bandda keltirilgan? 1. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan moddiy, mehnat, umum ishlabchiqarish, brak mahsulot ishlab chiqarishdan yo‘qotish xarajatlari. 282 2. Material va moddiy xarajatlar. 3. Umum ishlab chiqarish va davr xarajatlari. 4. Material, moddiy va ishlab chiqarishni kengaytirish xarajatlari. 3. Mehnatga haq to‘lash xarajatlarini mahsulot tannarxiga qo‘shishni ma’lumot manbalarini va tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Ish haqi hisoblash kitobi, kartochkalari va ish haqi berish qaydnomalari va tegishli videogrammalar. 2. Sintetik hisob registrlari. 3. Yordamchi qaydnomalar. 4. Ishga qabul qilish va ishdan bo‘shatish haqidagi buyruqlar. 4. Yordamchi ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni tannarxiga qo‘shishni tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Korxona asosiy ishchilarining ish haqlariga nisbatan teng taqsimlash. 2. Moddiy harajatlarga nisbatan teng taqsimlash. 3. Korxona xisob siyosatida nazarda tutilgan taqsimlash, bazasiga nisbatan teng taqsimlash. 4. TSex tannarxiga nisbatan teng taqsimlash. 5. Davr xarajatlarini tarkibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Sotish bo‘yicha xarajatlar, ma’muriy xarajatlar, boshqa operatsion xarajatlar, kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqarib tashlanadigan hisobot davrining xarajatlari. 2. O‘tgan hisobot davrida tannarxga qo‘shilmay qolgan barcha xarajatlar. 3. O‘tgan hisobot davrida tannarxga qo‘shilmay qolgan moddiy xarajatlari. 4. O‘tgan hisobot davrida tannarxga qo‘shilmay qolgan mehnat xarajatlari. 6. Umum ishlab chiqarish xarajatlarini tarkibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Texnologik jihozlarni ishlatish va saqlashxarajatlari, tsex boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari. 2. Tsexda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning barcha xarajatlari. 3. Ma’muriy xarajatlar. 4. Moddiy va mehnat xarajatlari. 283 7. Umum ishlab chiqarish xarajatlari auditini maqsadi qaysi qatorda keltirilgan? 1. Umumishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, ularni mahsulot (ish, xizmatlar)lar tannarxiga to‘g‘ri taqsimlanishini vaqo‘shilishini tekshirishdir. 2. Umumishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi ularni tarkibini aniqlashdir. 3. Umumishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi ularni guruhlashni to‘g‘riligini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. 4. Umumishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi ulardan samarali foydalanishni aniqlashdir. 8. Ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotni chiqarishni ularni xaridorlrga jo‘natishni va sotishn auditi tartibi qaysi bandda keltirilgan? 1. Qonunchilik, rejalashtirish, me’yorlashtirish, shartnoma va buxgalteriya hujjatlari, sintetik uchyot ma’lumotlari, va «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida»gi hisobot. 2. Tayyor mahsulotlarni birlamchi hujjatlari va haqiqiy tannarxi kalkulyatsiyasi. 3. Tayyor mahsulotlarni omborlarda saqlanishi kartochkalari va ombor mudirlari hisobotlari. 4. Tayyor mahsulotlarni sotishni va moliyaviy natijalarni to‘g‘riligini tasdiqlovchi hujjatlar. 8. Haqiqiy foydani tekshirishning maqsadi qaysi bandda keltirilgan? 1. Hisobotda ko‘rsatilgan foydaning haqiqiyligini, byudjetga to‘lanadigan soliqlarning o‘z vaqtida va to‘liq to‘langanligini, foydaning to‘g‘ri taqsimlanganligini tekshirish; 2. Foydani tarkibini to‘g‘ri aniqlash; 3. Sotishdan olingan foydani aniqlash; 4. Foydalilik darajasini bilish; 9. Foyda qaysi maqsadlar uchun ishlatish qaysi bandda keltirilgan? 1. Soliq to‘lashga, ustav kapitalini ko‘paytirishga, dividendlar to‘lashga 2. Korxonani kengaytirishga. 3. Soliq va dividentlar to‘lashga. 284 4. Asosiy vositalar sotib olishga. 10. Auditor korxonaning moliyaviy faoliyatini tekshirganda nimalarga e’tibor berishi kerakligi qaysi bandda keltirilgan?1. Soliqlarni o‘z vaqtida va to‘la to‘lanayotganligi, shubhali qarzlar bo‘yicha zaxiralar to‘g‘ri vujudga keltirilganligiga, foydani to‘g‘ri taqsimlanayotganligiga, dividendlar to‘g‘ri to‘lanayotganligiga. 2. Foydani to‘g‘ri shakillantirishga. 3. Foydadan qoplanadigan xarajatlarni tarkibiga. 4. Moliyaviy faoliyat audit qilinmaydi. 11. Favqulodda zararlar qaysi bandda keltirilgan? 1. Tabiiy ofatlar, urush, inqilob singari siyosiy larzalar oqibatida ko‘rilgan zararlar va qonun hujjatlarini o‘zgarishi oqibatida ko‘rilgan zararlar. 2. Elektor energiyasini bermaslik aybi bilan ko‘rilgan zarar. 3. Texnologik operatsiyalarni buzilishi natijasida ko‘rilgan zararlar. 4. Mahsulotlarni ko‘p ishlab chiqarish natijasida ko‘rilgan zararlar. 12. Favqulodda zararlarni audit qilishda asosan nimalarga e’tibor berish qaysi bandda keltirilgan? 1. Sodir bo‘lgan tabiiy ofat meteorologiya, seysmologiya va boshqa tegishli xizmatlarning ma’lumotlari bilan tasdiqlanganligiga va korxona mulkini sug‘urtalanganligiga. 2. Zararni oz yoki ko‘pligiga. 3. Zararlarni kelib chiqish sabablariga. 4. Zararlarni qoplash manba’lariga. 17-Mavzu: Investitsiya fondlari, sug‘urta tashkilotlari, birja va brokerlik faoliyati auditi Mavzu bo‘yicha atamalar: investitsiya, investitsiya fandlari, suuurta tashkiloti, bija, broker, brokerlik faoliyati. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik 285 xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Investitsiya fondlari faoliyatining auditi Investitsiya fondi yuridik shaxs bo‘lib, aksiyalar chiqarish va ularni sotib olish bilan shug‘ullanadi. Bundan asosiy maqsad, investorlarning pul mag‘blarlarini, omonatlarini va qimmatli kog‘ozlarini safarbar qilib, qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlarni amalga oshirishdir. Ushbu vazifani bajarish Investitsiya fondi faoliyatini o‘ziga xos va muhim tomonidir. Investitsiya fondlarini tashkil etish va ularni faoliyat ko‘rsatishi, quyidagi me’yoriy hujjatlari bilan belgilab berilgan: 1. «O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalar to‘g‘risida»gi Qonun; 2. «Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlar to‘g‘risida»gi Qonun; 3. «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalar to‘g‘risida»gi Qonun; 4. «Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘risida»gi Qonun; 5. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonun; 6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 18 iyundagi «Investitsiya fondlari faoliyatini tashkil etish tadbirlari to‘g‘risida»gi 220sonli qarori. Investitsiya fondlari quyidagi maqsadlar uchun tashkil qilinadi: 1. Respublika aholisini va yuridik shaxslarning qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larini ximoya qilishga; 2. Ijtimoiy kafolatlarni ta’minlashga; 286 3. Aksiyadorlarni qimmatli qog‘ozlar bozoridagi tavakkalchiligini kamaytirishga; 4. foyda(daromad) olishga. Investitsiya fondi tavakkalchiligi shunday qo‘yilmalar bozor bahosining o‘zgarishi tufayli ko‘riladigan barcha daromad va zararlar, fond aksiyalarining joriy narxini o‘zgartirish yo‘li bilan mazkur fond aksiyadorlari hisobiga o‘tkaziladi. Investitsiya fondi kamida ikkita tasischiga ega bo‘lishi kerak. Davlat hokimiyati va bashqaruv organlari Investitsiya fondlari faoliyatida ishtirok etishi mumkin emas. Investitsiya fondining ustav fondi, uning ta’sischilari mablag‘lari evaziga yuzaga keladi va eng kam ish haqining 200 baravariga teng bo‘lishi kerak. Investitsiya fondi ta’sis etilayotgan chog‘ida, uning ustav fondi ta’sischilar o‘rtasida taqsimlangan bo‘lishi lozim. Ta’sischilar, Investitsiya fondi ro‘yxatidan o‘tgandan keyin 30 kundan kechikmay ustav fondi qiymatini 100 foiz to‘lashlari shart. Fond ro‘yxatdan o‘tgandan keyin uch oy ichida aksiyalarga birinchi obuna amalga oshiriladi. Investitsiya fondi moliyaviy chorak tugagandan so‘ng 30 kundan kechikmay, moliyaviy yil tugagach 60 kundan kechikmay aksiyadorlarga hamda Muvofiqlashtirish va nazorat qilish markaziga hisobot taqdim etishi va bu hisobotni respublika matbuotida e’lon qilishi kerak. Bu hisobotda quyidagi axborotlar ko‘rsatiladi: 1. Fond Investitsiyalari ro‘yxati keltirilgan buxgalteriya balansi (hisobot tuzilayotgan sanadagi qimmatli qog‘ozlar soni, turlari va joriy bozor qiymati ko‘rsatiladi); 2. Shu davr mobaynida xarajatlar, foyda va zarar, shuningdek, ushbu davr uchun to‘langan dividentlar to‘g‘risidagi hisobot; 3. Mazkur davrning oxirgi kuniga Investitsiya fondining moliyaviy faoliyati va sof aktivlarning holati haqida axborot; 4. Fond chiqargan aksiyalarning soni, hisobot tuzilgan kundagi bitta aksiyaning nominal va joriy bozor narxi; 287 5. Aksiyadorlar sotib olishi mumkin bo‘lgan aksiyalarni narxi haqidagi ma’lumotnoma; 6. Boshqaruvchi kompaniya va depozitariyning mazkur davrda ko‘rsatgan xizmati uchun to‘lanadigan haq miqdori; 7. Affil shaxslar, Investitsiya fondi kuzatuvchi kengashining a’zolari, boshqaruvchi kompaniya va depozitariy a’zolarini o‘zgartirish to‘g‘risidagi (bu o‘zgarishning sabablari ham ko‘rsatiladi) ma’lumotlar. Moliya yili tugaganidan keyin 60 kun ichida Investitsiya fondi o‘zining har bir aksiyadoriga barcha tuzilgan kontraktlar va amalga oshirilgan bitimlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tekinga tanishish imkonini beradi. Investitsiya fondlari, audit tekshirishining o‘ziga xos ob’ekti hisoblanadi. Ularning faoliyatini audit qilish quyidagi me’yoriy hujjatlarga asoslanadi: 1. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunga; 2. Buxgalteriya hisobi schyotlari rejasiga; 3. «O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalar to‘g‘risida»gi Qonunga; 4. «Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlar to‘g‘risida»gi Qonunga; 5. «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalar to‘g‘risida»gi Qonunga; 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘risida»gi Qonunga; 7. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonunga; 8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 18 iyundagi «Investitsiya fondlari faoliyatini tashkil etish tadbirlari to‘g‘risida»gi 220sonli qaroriga. 9. Investitsiya fondi hujjatlariga. Agar fond boshqaruvchisi jismoniy shaxs bo‘lsa auditor qo‘shimcha ravishda quyidagilarni ko‘rib chiqadi: 1. Qimmatbaho qog‘ozlar va toza aktivlar portfeli bozorini o‘rganish bo‘yicha qilingan xarajatlarni; 288 2. Investitsiya fondi aksiyalarining kursini e’lon qilish uchun, ommaviy axborot vositalari xizmatlariga to‘lovlarni; 3. Aktsionerlarga dividentlarni hisoblash va to‘lash xarajatlari va boshqalarni. Investitsiya fondi tomonidan sotib olingan qimmatbaho qog‘ozlar atroflicha tekshiriladi. Shu bilan birga Investitsiya fondini faoliyatida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan kamchiliklar tahlil qilinadi: 1. Investitsiya fondi aktivlarining sotishdagi yo‘qotishlar; 2. Valyuta schyotlari va valyuta operatsiyalari bo‘yicha kursdagi salbiy farqlar; 3. Shartnoma talablari buzilgani uchun jarimalar va boshqalar. Investitsiya fondlari faoliyatiga tegishli dastlabki hujjatlar, buxgalteriya yozuvlari va hisobot ko‘rsatkichlari tekshiriladi. Yuqoridagi operatsiyalar bilan birgalikda, Investitsiya fondi moliyaviy natijalari o‘rganiladi. Investitsiya fondini yakuniy moliyaviy natijalari, ularning asosiy faoliyat daromadlari va fond aktivlarini sotishdan olingan daromadlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. §2. Sug‘urta tashkilotlari faoliyatini auditi Sug‘urta turli shakldagi tadbirkorlik tuzilmalarida mulki doimo mavjud bo‘lib turishini ta’minlaydi va ko‘riladigan talofatlarni imkoni boricha kamaytirib, xalq xo‘jaligini barqarorlashtiradi. Davlat, sug‘urta kompaniyalari hisobotini, kapital mablag‘larini va to‘lovga qodirligini nazorat qilib turadi. Shuningdek, yangi sug‘urta kompaniyalari paydo bo‘lishi uchun javobgardir. O‘zbekistondagi sug‘urta qonunchiligi 1993 yilda qabul qilingan «Sug‘urta to‘g‘risida»gi qonunda mujassamlashgan. Mazkur qonunga ko‘ra sug‘urta tuzilmalari turli tashkiliy shakllardan iborat bo‘ladi: 1. Davlat korxonasi; 2. Aktsionerlik jamiyati; 3. Qo‘shma korxona. 289 Qonunga binoan, sug‘urta kompaniyalarining majburiyatlari ularning aktivlaridan oshib ketmasligi kerak. O‘zbekistonda chet el sug‘urta kompaniyalari nomidan shartnomalar tuzish bilan bog‘liq vositachilik faoliyatiga yo‘l qo‘yilmaydi. Moliya vazirligi sug‘urta kompaniyalarining faoliyati to‘g‘risidagi axborotni yig‘ib, ularning moliyaviy ko‘rsatkichlarini(balans, sug‘urta majburiyatlari hajmi, sug‘urta qilingan tavakkalchilikni) tahlil etadi. Hozirgi kunda O‘zbekistonning sug‘urta bozorida ko‘plab davlat va xususiy sug‘urta kompaniyalari mavjud bo‘lib, ularning eng mashhurlariga quyidagi kompaniyalarni kiritish mumkin: 1. O‘zbekiston Respublikasining davlat sug‘urtasi Bosh boshqarmasi; 2. «O‘zbekinvest» milliy sug‘urta kompaniyasi; 3. «Madad» sug‘urta agentligi va boshqalar. Bularning barchasi hukumatning farmoyishi bilan ochilgan bo‘lib, anchagina ustav kapitaliga ega va davlatning turlicha imtiyozlaridan foydalanishadi. Sug‘urta qilish vaqtida, sug‘urta fondi mablag‘larini buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirish lozim bo‘ladi. Shuning uchun, auditor sug‘urta tashkilotlari foydalanadigan buxgalteriya hisobi shakliga va schyotlar rejasiga ahamiyat berishi kerak. Sug‘urta tashkilotlari, o‘z xohishlariga ko‘ra, hisob yuritish shaklini va usullarini tanlashlari mumkin. Ko‘pchilik tashkilotlar buxgalteriya hisobini memorial-order shaklidan foydalanishni afzal ko‘radilar. Hisobchilikning bu shaklida, memorial-orderlarni tuzish uchun, buxgalteriya hujjatlari asos bo‘lib xizmat qiladi. Memorial-orderlar xronologik tartibda, dastlab qaydlash daftarida, keyin bosh kitobda yoziladi. So‘ngra memorial-orderning mos ma’lumotlari analitik hisob registrlari, ya’ni yordamchi kitoblar, kartochkalar, shaxsiy schyotlarga yozib qo‘yiladi. Sintetik va analitik schyot ma’lumotlarini mosligini tekshirish va balans tuzish uchun oborot qaydnomalari tuziladi va har bir schyot bo‘yicha ma’lumotlar jamlanadi. Sug‘urta operatsiyalari ko‘p miqdordagi balans schyotlarini talab qilmaydi, shuning uchun, sug‘urta tashkilotlarida buxgalteriya 290 hisobining memorial-order shaklini eng tejamli variantini qo‘llash mumkin. Bunda yuqorida aytilgan ikkita sintetik hisob registri o‘rniga bosh kitob qo‘llaniladi. Auditor memorial-orderlardagi yozuvlarning to‘liqligini bilishi uchun, joriy operatsiyalarni to‘g‘ri jamlanganligini tekshirib, har oyning birinchi kuniga qoldiq chiqarishi kerak. Sug‘urta operatsiyalari bo‘yicha tegishli schyotlar kelishini va «To‘lovlarni qayd qilish kitobi» auditning asosiy ob’ektlari bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun, audit jarayonida, «To‘lovlarni kelishini ma’lumotlaridan, qayd qilish kitobi» sug‘urta summalarini to‘lanishi o‘rganiladi va tekshiriladi. SHuningdek, muayyan hisob hujjatlarining (sug‘urta guvohnomalari, kvitantsiya va aksiyalar) saqlanishiga ham e’tibor beriladi. Tashkilotlardan qabul qilingan blankalar, har bir blanka uchun ochiladigan shaxsiy schyot (hujjatlarini hisobga olish kitobiga)larga yozib qo‘yiladi. «Sug‘urta tashkiloti xarajatlari» schyotini tekshirish, audit yo‘nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Tekshirishda sug‘urta tashkilotini xarajatlar smetasi tarkibi, tariflarga, me’yorlariga amal qilinganligi va xarajatlarni moddalar bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlanganligiga e’tibor beriladi. Audit jarayonida, auditor tahlilning an’anaviy usullarini qo‘llab, sug‘urta tashkilotini faoliyat doirasi, sug‘urta portfeli, o‘rtacha sug‘urta summasi, to‘lovlar darajasi va sug‘urta summasi kamayuvchanligi ko‘rsatkichlariga baho beradi. Sug‘urta to‘lovlari hajmi sug‘urta tashkilotlari faoliyatining umumiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkich har bir tarmoq bo‘yicha va umuman sug‘urta to‘lovlari bo‘yicha o‘rganib chiqiladi. Bir so‘m sug‘urta to‘loviga to‘g‘ri keladigan nisbiy xarajat ko‘rsatkichlari dinamikasi o‘rganiladi. Sug‘urta qilinuvchilarning bir so‘mlik to‘lovlariga to‘g‘ri keladigan xarajatlar miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi: S X ═ -----------; T 291 Bu yerda X - sug‘urta qilinuvchilarning bir so‘mlik to‘lovlariga to‘g‘ri keladigan xarajatlar miqdori. S - sug‘urta qiluvchining yillik xarajatlari yig‘indisi. T - sug‘urta to‘lovlarini kelib tushishi. §3. Birja va brokerlik faoliyatining auditi Fond birjalari faoliyati va ularni tashkil etish, O‘zbekiston Respublikasini «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida »gi Qonuni bilan tartibga solinadi. Fond birjasi, qimmatli qog‘ozlar bozori qatnashchilarining yuksak darajadagi kasb mahoratini (professionalizm) qo‘llab quvvatlaydigan, qimmatli qog‘ozlarni bozor baholarini aniqlab, ular xususida axborotlar tarqatadigan, shuningdek, qimmatli qog‘ozlarni aylanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib beradigan tashkilotdir. Fond birjasi o‘z faoliyatini quyidagi hujjatlar asosida tashkil qiladi: 1. O‘zbekiston Respublikasining qonunlari; 2. Birja ustavi; 3. Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalarini amalga oshirishga doir ichki qonunlar. Fond birjasi ro‘yxatdan o‘tgach, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan, qimmatli qog‘ozlar bilan faoliyat ko‘rsatishga litsenziya oladi. Qimmatli qog‘ozlar bilan faoliyat ko‘rsatish huquqiga ega bo‘lgan (yoki ijozatnoma (litsenziya) olgan) yuridik va jismoniy shaxslar, fond birjasining ta’sischilari bo‘lishi mumkin. Yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan brokerlik o‘rnini sotib olgan xorijiy investorlar, fond birjasi a’zolari bo‘lishi mumkin. Fond birjasi a’zolarining sonini birjaning boshqaruv organi belgilaydi. Davlat organining mansabdor shaxslari va mutaxassislari birjaning a’zosi bo‘lish huquqiga ega emas. 292 Fond birjasi a’zolari, savdoga kirishi uchun, qimmatli qog‘ozlar bilan faoliyat ko‘rsatish litsenziyasiga hamda Investitsiya muassasasi maqomiga ega bo‘lishi kerak. Brokerlik o‘rnini sotib olgan va qimmatli qog‘ozlar bilan faoliyat ko‘rsatish litsenziyasiga va malaka guvohnomasiga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar hokimiyat ro‘yxatidan o‘tib, bankda hisob schyotini ochgandan keyingina savdoga kiritiladi. Fond birjasi o‘z faoliyatini quyidagi hujjatlar asosida tashkil qiladi: Birjada, qimmatli qog‘ozlar bilan faoliyat ko‘rsatish uchun, jismoniy va huquqiy shaxslarga qonunda alohida talablar qo‘yilgan. Bu talablar birja boshqaruvining oliy organi tomonidan tasdiqlanadi va quyidagilarni nazarda tutadi: 1. Mazkur birjada qimmatli qog‘ozlar savdosining tartiblari; 2. Birja savdolari qatnashchilarining navbat tartibi va ularga qo‘yiladigan talablar; 3. Birja yig‘ilishlari bo‘ladigan joy va vaqti haqidagi axborot; 4. Birja savdosiga chiqariladigan qimmatli qog‘ozlarning navbat tartibi; 5. Birja bitimlarining tavsifi; 6. Birja mijozlarining brokerlarga topshiriqlari; 7. Birjada savdoni tashkil etish; 8. Birjada tuzilgan bitimlarni ro‘yxatga olish va rasmiylashtirish tartibi; 9. Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga tegishli bo‘lgan (shartnomalar, hisobotlar, buyurtmalar, xabarnomalar va boshqalar) birja hujjatlari namunalari. Birja va brokerlik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik operatsiyalarining auditi quyidagi hujjatlarga asoslanadi: 1. O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risidagi Qonuniga»; 2. O‘zbekiston Respublikasining «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari to‘g‘risida»gi Qonuniga; 3. «Aktsionerlik tashkilotlari va mas’uliyati cheklangan tashkilotlar» haqidagi qonunga; 293 Auditor audit ishlarini rejalashtirishda birja va brokerlik korxonalarning xo‘jalik faoliyati xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Tovar va fond birjalarida sotuvchi va sotib oluvchilar o‘rtasidagi (tovarlarni, xizmatlarni, qimmatbaho qog‘ozlarni, valyuta va boshqalarni sotish va sotib olish jarayonidagi) vositachilik brokerlik faoliyati deyiladi. Qo‘ydagilar birja va brokerlik faoliyati auditining asosiy ob’ekti bo‘lib hisoblanadi: 1. Ustav fondi; 2. Shaxsiy aksiyalar; 3. Nomoddiy aktivlar; 4. Birja va brokerlik faoliyatidan tushgan daromad. Nazorat uchun savollar 1. Investitsiya fondlarini tashkil etish va ularni faoliyat ko‘rsatishi, O‘zbekiston Respublikasining qaysi me’yoriy hujjatlari bilan belgilab berilgan? 2. Investitsiya fondlari qanday maqsadlar uchun tashkil qilinadi? 3. Investitsiya fondlari hisobotida qanday axborotlar ko‘rsatiladi? 4. Investitsiya fondlari faoliyatini audit qilish qaysi me’yoriy hujjatlarga asoslanadi? 5. Sug‘urta operatsiyalari bo‘yicha nimalar auditning asosiy ob’ektlari bo‘lib hisoblanadi? 6. Sug‘urta qilinuvchilarning bir so‘mlik to‘lovlariga to‘g‘ri keladigan xarajatlar miqdori qanday aniqlanadi? 7. Fond birjasi o‘z faoliyatini qanday hujjatlar asosida tashkil qiladi? 8. Birjada, qimmatli qog‘ozlar bilan faoliyat ko‘rsatish uchun, jismoniy va huquqiy shaxslarga qanday talablar qo‘yilgan? 9. Birja va brokerlik faoliyatini audit qilishda nimalar tekshiriladi? 294 Nazorat uchun test savollar 1. Investitsiya fondlarini tashkil etish va ularni faoliyat ko‘rsatishi qo‘ydagi me’yoriy hujjatlari bilan belgilab berilgan. 1. «O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalar to‘g‘risida»gi Qonun; «Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlar to‘g‘risida»gi Qonun; 2. «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalar to‘g‘risida»gi Qonun; «Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘risida»gi Qonun; 3. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonun; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 18 iyundagi «Investitsiya fondlari faoliyatini tashkil etish tadbirlari to‘g‘risida»gi 220-sonli qarori. 4. Barcha javoblar to‘g‘ri 2. Investitsiya fondlari qo‘ydagi maqsadlar uchun tashkil qilinadi – 1. Respublika aholisini va yuridik shaxslarning qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larini ximoya qilishga; ijtimoiy kafolatlarni ta’minlashga; 2. Aksiyadorlarni qimmatli qog‘ozlar bozoridagi tavakkalchiligini kamaytirishga; foyda(daromad) olishga; 3. Asosan chet el investitsiyalarini jalb etib ko‘proq foyda olishga; 4. Birinchi va ikkinchi javoblar to‘g‘ri. 3. Investitsiya fondlari hisobotida qo‘ydagi a axborotlar ko‘rsatiladi 1. hisobot tuzilayotgan sanadagi qimmatli qog‘ozlar soni, turlari va joriy bozor qiymati; xarajatlar, foyda va zarar, shuningdek, ushbu davr uchun to‘langan dividentlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar; 2. Investitsiya fondining moliyaviy faoliyati va sof aktivlarning holati; fond chiqargan aksiyalarning soni, bitta aksiyaning nominal va joriy bozor narxi; 5. Aksiyalarni narxi; boshqaruvchi kompaniya va depozitariy xizmati uchun to‘lanadigan haq; affil shaxslar, kuzatuvchi kengashining a’zolari, boshqaruvchi kompaniya va depozitariy a’zolarini o‘zgartirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar. 4. Hamma javoblar to‘g‘ri. 4. Investitsiya fondlari faoliyati auditi qo‘ydagi hujjatlarga asoslanadi 295 1.Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun, schyotlari rejasi, korxona xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlar to‘g‘risida, Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalar, Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi, aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqini himoya qilish to‘g‘risidagi qonunlar, Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 18 iyundagi 220-sonli qaroriga va investitsiya fondi hujjatlariga. 2. Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalar, Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi, aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqini himoya qilish to‘g‘risidagi qonunlar, Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 18 iyundagi 220-sonli qaroriga va investitsiya fondi hujjatlariga. 3. Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalar, Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi, aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqini himoya qilish to‘g‘risidagi qonunlar. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan 5. Sug‘urta operatsiyalari auditining ob’ektlari qo‘ydagi bandda keltirilgan. 1. Sug‘urta operatsiyalari bo‘yicha tegishli schyotlar va «To‘lovlarni kelishini qayd qilish kitobi». 2. Bosh kitob va jurnallar. 3. Birinchi va ikkinchi javob to‘g‘ri. 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 6. Fond birjasi o‘z faoliyatini qanday hujjatlar asosida tashkil qiladi 1. «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida »gi Qonuni bilan; 2. “Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi” Qonuni bilan; 3. Ikkinchi javob to‘g‘ri. 4. Tshg‘0ri javob keltirilmagan. 7. Birjada, qimmatli qog‘ozlar bilan faoliyat ko‘rsatish uchun, jismoniy va huquqiy shaxslarga qanday talablar qo‘yilgan 1. Qimmatli qog‘ozlar savdosining tartiblari; savdo qatnashchilarining navbat tartibi, ularga qo‘yiladigan talablar; yig‘ilishlari bo‘ladigan joy va vaqti, savdosiga chiqariladigan qimmatli qog‘ozlarning navbat tartibi; 296 2. Birja bitimlarining tavsifi, mijozlarining brokerlarga topshiriqlari, savdoni tashkil etish; 3. Birjada tuzilgan bitimlarni ro‘yxatga olish va rasmiylashtirish tartibi, Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga tegishli bo‘lgan birja hujjatlari namunalari; 4. Hamma javoblar to‘g‘ri. 8. Birja va brokerlik faoliyatini audit qilishda nimalar tekshiriladi 1. Ustav fondi, shaxsiy aksiyalar, nomoddiy aktivlar, birja va brokerlik faoliyatidan tushgan daromad; 2. Buxgalteriya hisobining to‘g‘ri tashkil qilinganligi; 3. Birja savdosidan olinadigan pul mablag‘larini to‘g‘ri kirim qilinganligi; 4. To‘g‘ri javob berilmagan. 18-Mavzu: To‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan korxonalar faoliyatini audit qilish Mavzu bo‘yicha atamalar: moliyaviy yordam, to‘lov qobiliyati, sanatsiya, bankrotlik, moliyaviy sog‘lomlashtirish. Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. To‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan korxonalarni aniqlash Iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishning asosiy yo‘llaridan biri, og‘ir moliyaviy holatga tushib qolgan korxonalarga 297 davlat yordamini (subsidiyalarini) ko‘rsatishdir. Moliyaviy yordam olishning asosiy sharti, moliyaviy yordam olingandan keyin, korxonalarning samarali ishlashini ta’minlash bo‘lib hisoblanadi. Davlat moliyaviy yordamini ko‘rsatish uchun moliyaviy yordamga muhtoj va samarasizligi tufayli tugatilishi lozim bo‘lgan korxonalar ro‘yxati aniqlanadi. Moliyaviy yordamga muhtoj korxonalar ro‘yxati, ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va bozor xususiyatlari (asosiy ishlab chiqarish jamg‘armalarining holati va mazkur korxonani quvvati, texnologiya darajasi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati va raqobatga chidamliligi), shuningdek, moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalari samaradorligi hamda korxonaning mahsulotlariga bo‘lgan talab asosida, bosqichma-bosqich aniqlanadi: Birinchi bosqich - korxonalarning ishlab chiqarish va bozor imkoniyatlariga asoslangan holda, davlatdan moliyaviy yordam olishga da’vogar bo‘lgan korxonalarning guruhi aniqlanadi. Bunda, yuqori ishlab chiqarish va bozor imkoniyatlariga ega bo‘lgan, to‘lov qobiliyatini tiklay oladigan korxonalar alohida guruhga ajratiladi va ular birinchi navbatda davlat moliyaviy yordamini olishga dahvogarlik qilmasligi kerak. Agar korxona birinchi bosqichda past ishlab chiqarish va bozor imkoniyatiga ega bo‘lgan guruhga kiritilgan bo‘lsa (mavjud tartibga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasi tomonidan davlat korxonasi maqomi berish to‘g‘risida qaror qabul qilinmagan bo‘lsa), unday korxonalar, o‘zining samarasizligi tufayli bankrot deb e’lon qilinadi va tugatiladi; Ikkinchi bosqich - to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lgan, lekin harakatsiz korxonalar oldida turgan iqtisodiy muammolar hal etiladi (ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, bozor strategiyasini o‘zgartirish, menejmentini o‘zgartirish va x.k.); Uchinchi bosqich - korxonalar tarmoq va mintaqaviy xususiyatlari asosida tabaqalashtiriladi; To‘rtinchi bosqich - korxonalar ular tomonidan ishlab chiqarilgan moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalari asosida saralanadi. 298 Moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalari korxonalarning to‘lov qobiliyatini moliyaviy barqarorligini shuningdek, davlat tomonidan berilgan har xil ko‘rinishdagi moliyaviy yordam mablag‘larini qaytarishni ta’minlashi kerak. Moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalari samaradorligi foyda me’yori va tannarx ko‘rsatkichlari yordamida baholanadi. Korxonalar yuqorida ko‘rsatilgan tartibda tabaqalashtiriladi va birinchi navbatda davlat moliyaviy yordamini berish maqsadga muvofiq bo‘lgan korxonalar ro‘yxati aniqlanadi. Ushbu ro‘yxatga binoan, O‘zbekiston Respublikasi «Korxonalarning nochorligi (bankrotligi)to‘g‘risida» gi Qonunga qat’iy amal qilgan holda, korxonalarga davlat va mahalliy byudjet mablag‘laridan shuningdek, tarmoq va tarmoqlararo jamg‘armalardan moliyaviy yordam beriladi. Mablag‘larni maqsadli sarflanishi va moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalarini bajarilishi davlat mulk qo‘mitasi huzuridagi bankrotlik ishlari bo‘yicha boshqaruv tomonidan nazorat qilinadi. §2. Korxonalarni guruhlash Quyidagi mezonlarga binoan davlat moliyaviy yordamini olishga da’vogar bo‘lgan korxonalar guruhi aniqlanadi: 1. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish hajmini o‘rtacha tarmoq hajmidan past bo‘lishi; 2. Koxona tamonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning asosiy turlariga bo‘lgan talab darajasini yuqoriligi. Ko‘rsatilgan mezonlar asosida to‘lovga qurbi yetmagan korxonalarni to‘rt guruhga bo‘lish mumkin: Birinchi guruh - asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi o‘rtacha tarmoq darajasidan past bo‘lgan va ishlab mahsulotlarining asosiy turlariga bo‘lgan talab korxonalar; 299 chiqarilayotgan barqaror bo‘lgan Ikkinchi guruh - asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi o‘rtacha tarmoq darajasidan past bo‘lgan va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarining asosiy turlariga bo‘lgan talab pasaygan korxonalar; Uchinchi guruh - asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi o‘rtacha tarmoq darajasida yoki undan yuqori bo‘lgan hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning asosiy turlariga bo‘lgan talab yuqori va barqaror bo‘lgan korxonalar; To‘rtinchi guruh - asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi o‘rtacha tarmoq darajasida yoki undan past bo‘lgan hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning asosiy turlariga bo‘lgan talab past bo‘lgan korxonalar. Birinchi guruhga tushib qolgan korxonalar, birinchi navbatda davlat moliyaviy yordami olishga da’vogar bo‘la olmaydi. To‘rtinchi guruhga tushib qolgan korxonalar, agar ularga nisbatan hukumat tomonidan davlat korxonasi maqomiga o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinmagan bo‘lsa, samarasizligi tufayli harakatdagi korxonalar safidan chiqariladi. Davlat moliyaviy yordami birinchi navbatda quyidagi vazifalarni bajarishga qodir bo‘lgan korxonalarga beriladi: 1. Berilgan mablag‘lardan yuqori qaytim bilan foydalana oladigan; 2. Qisqa muddat ichida ishlab chiqarish jarayonini qayta tiklayoladigan va uni iqtisodiy jihatdan to‘la diversifikadiya qilishga qodir bo‘lgan; 3. Tovar bozorida yuqori talabga ega bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirishni ta’minlay oladigan; 4. Ishlab chiqarayotgan mahsuloti sifatini yaxshilay oladigan; 5. Faoliyatini samarali amalga oshirish uchun sharoitlar yaratishga qodir bo‘lgan. §3. Korxona iqtisodini sog‘lomlashtirish tadbirlarni tahlil qilish Korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish rejasini samaradorligini baholashning ikkinchi bosqichida, birinchi va ikkinchi guruhlarga kiritilgan 300 korxonalar oldida to‘rgan iqtisodiy muammolar hal etiladi. Buning uchun, davlat va ijroiya hokimiyati organlari qaramog‘idagi to‘lovga qurbi yetmaydigan korxonalarda quyidagi tadbirlarni o‘tkazishni tavsiya etamiz: 1. Yangi turdagi tovarlar ishlab chiqarish (ish, xizmat ko‘rsatish)ni yo‘lga qo‘yish; 2. Ishlab chiqariladigan tovarlar sifatini oshirish; 3. Marketing samaradorligini oshirish; 4. Eksport samaradorligini oshirish; 5. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish; 6. Boshqarishning ilg‘or shakllari va usullarini qo‘llash; 7. Debitorlik qarzlarini kamaytirish; 8. O‘z mablag‘lari hissasini aylanma aktivlarda ko‘paytirish; 9. Boshqa korxonalar sarmoyasidagi hissasini sotish; 10. Tugallanmagan ishlab chiqarishni sotish; 11. Ish bilan band bo‘lmagan xodimlar sonini qisqartirish; 12. Kapital qurilishni vaqtincha to‘xtatish; 13. Ortiqcha asbob-uskuna, materiallar, tayyor mahsulotlarni sotish; 14. Qisqa muddatli qarzlarni, uzoq muddatli sudalarga aylantirish yo‘li bilan, qarzlarni konservatsiyalash; O‘tkazilgan tadbirlar natijasi tahlil qilinib, o‘zining to‘lov qobiliyatini davlat yordamisiz tiklay oladigan va tiklay olmaydigan korxonalar ro‘yxati aniqlanadi. Keyingi korxonalar haqidagi ma’lumotlar, davlat va ijroiya hokimiyati organlari tomonidan mazkur korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish bo‘yicha ishlab chiqilgan va kelishilgan rejalar bilan birgalikda bankrotlik ishlari bo‘yicha mahalliy boshqaruvga yuboriladi. §4. Korxonaning iqtisodiy holatini baholash Korxonalar faoliyatini iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishning uchinchi bosqichda, ikkinchi va uchinchi guruhdagi korxonalar faoliyatini davlat mulk 301 qo‘mitasi huzuridagi bankrotlik ishlari bo‘yicha mahalliy boshqaruv tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida baholash ishlari o‘tkaziladi. Bunday ko‘rsatkichlarga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. mahsulot (ish, xizmat ko‘rsatishni) ishlab chiqarish hajmi va uning tegishli tovar bozoridagi hissasi; 2. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati; 3. Mahsulot ishlab chiqarishning foydaliligi; 4. korxonada ish bilan band bo‘lgan ishchilarning soni; 5. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infrastrukturaning mavjudligi va rivojlanish darajasi; 6. Korxonaning debitorlik va kreditor qarzlari, shu jumladan to‘lov muddati o‘tib ketgan qarzlarning hajmi va boshqalar. Mazkur ko‘rsatkichlar asosida ikkinchi bosqichda tanlab olingan korxonalar yana bir bor tabaqalashtiriladi. Shunday qilib, uchinchi bosqichda davlatning moliyaviy yordamiga da’vogar bo‘lgan korxonalarning ro‘yxati shakllanadi. §5. Tavsiya qilingan moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalarini tahlili Korxonalar faoliyatini iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishning to‘rtinchi bosqichda, davlat va ijroiya hokimiyat organlari tomonidan mahalliy boshqaruvga tasdiqlash uchun yuboriladigan korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalari tahlil qilinadi. Tahlil natijasida, biznes rejalari talabni to‘la qondiradigan (korxonani to‘lashga qurbi yetmaydigan holatdan chiqarish, korxonaning bundan keyingi faoliyatini moliyaviy barqarorligini, shuningdek, korxonaga berilgan moliyaviy yordam mablag‘larini qaytarishini ta’minlaydigan) korxonalar ro‘yxati aniqlanadi va ular tomonidan tavsiya etilgan biznes rejalar samaradorligi baholanadi. Biznes rejalarni samaradorligini baholashda, korxonalarning foyda me’yorlari va tannarx ko‘rsatkichlari inobatga olinadi. Mazkur bosqichning yakuniy qadamida, moliyaviy yordamga birinchi navbatda muhtoj bo‘lgan korxonalar ro‘yxati aniqlanadi. Ahamiyatiga qarab, ikkinchi va uchinchi guruhdagi 302 korxonalar bir guruhga kiritiladi va ularni uchinchi marta tabaqalashtirish natijasida, birinchi navbatda davlat moliyaviy yordamiga muhtoj bo‘lgan korxonalar ro‘yxati uzil-kesil aniqlanadi. Nihoyat, bankrotlik ishlari bo‘yicha mahalliy boshqaruv, birinchi navbatda davlat moliyaviy yordamiga muhtoj bo‘lgan korxonalar haqida qaror qabul qiladi. SHu bilan birga, quyidagi masalalarga aniqlik kiritadi: 1. To‘lov qobiliyatini tiklash uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslar, shu jumladan, korxonada mavjud bo‘lgan va qo‘shimcha talab etiladigan mablag‘lar miqdoriga; 2. Korxonada sanadiya o‘tkazish muddatiga; 3. Davlat moliyaviy yordami summasi miqdoriga; 4. Qarzni uzish muddatlariga. Nazorat uchun savollari 1. Moliyaviy yordamga muhtoj va samarasizligi tufayli tugatilishi lozim bo‘lgan korxonalar ro‘yxati qanday aniqlanadi? 2. To‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan korxonalar qanday aniqlanadi? 3. Moliyaviy yordamga muhtoj va samarasizligi tufayli tugatilishi lozim bo‘lgan korxonalar qanday guruhlanadi? 4. Korxona iqtisodini sog‘lomlashtirish bo‘yicha qanday tadbirlarni bilasiz? 5. Korxonaning iqtisodiy holati qanday baholanadi? 6. Tavsiya qilingan moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalarini tahlil qilishda nimalarga e’tibor berish kerak? 19-Mavzu: Tijorat banklar faoliyatining auditi Mavzu bo‘yicha atamalar: tijorat banki, bank cheklari, moliyaviy kredit beradigan tashkilotlar, . Tavsiya etilayotgan o‘qitishning pedagogik texnologiyalari: ma’ruza o‘qishning besh bosqichli xaritasidan foydalanilganda ma’ruza texnologik 303 xaritasini ikkinchi va to‘rtinchi bosqichlarida ilg‘or pedagogik texnologiyani blitsso‘rov, test, muloqot usullaridan, texnologik xaritaning uchinchi bosqichida ya’ni yangi o‘quv materialini bayon etishda esa, slaydlar asosida “TUSHUNTIRISH”, “BBB”, “NIMA UCHUN”, “QANDAY” va “INSERT JADVALI” usullaridan foydalanish yaxshi natija beradi. §1. Audit o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish Tijorat banklari faoliyati, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1996 yil 25 aprelda qabul qilgan, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan tashkil qilinadi va yuridik hamda jismoniy shaxslarga shartnoma asosida bank xizmati ko‘rsatadi. Tijorat banklari quyidagi belgilari bo‘yicha tabaqalashtiriladi: 1. Ustav kapitali kimga qarashli ekanligiga va uni shakllantirish uslubiga qarab; 2. Bajarilayotgan operatsiyalar turiga qarab; 3. Faoliyat ko‘rsatish xududi va tarmoq belgisiga ko‘ra. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘rsatilishicha, respublika mintaqa dasturlarini pul bilan ta’minlash uchun, maxsus tijorat banklari tashkil etilishi mumkin. Tijorat banklari chet el valyutasi bilan bo‘ladigan operatsiyalarni O‘zbekiston Respublikasi markaziy bankidan litsenziya olganlaridan keyin amalga oshiradilar. Banklar faoliyati auditi ularni ustavini audit qilishdan boshlanadi. Bunda auditor quyidagilarni tekshirishga e’tibor qaratishi lozim: 1. Bankning nomi va joylashgan aloqa manzilgohiga; 2. Bank amalga oshiradigan operatsiyalarning ro‘yxatiga; 3. Bank tashkil etadigan fondlarning ro‘yxati va ustav fondining miqdoriga; 4. Bank huquqiy shaxs ekanligi va u to‘la xo‘jalik hisobi va o‘zini-o‘zi moliya bilan ta’minalanishi negizida ishlashi to‘g‘risidagi nizomga; 304 5. Bankka qarashli muassasalarning ro‘yxati, ularning maqomiga; 6. Bank va ularning filiallarini tashkil etish hamda ularning faoliyatini to‘xtatish tartibiga; 7. Faoliyat to‘g‘risidagi ma’lumotlarni matbuotda e’lon qilish majburiyatiga; 8. O‘zbekiston Respublikasi markaziy banki bilan o‘zaro munosabatlariga. Tijorat banklari davlat, Aktsionerlik, kooperativ va boshqa qarz beruvchi tashkilotlar tizimida eng ko‘zga ko‘rinarli o‘rinlardan birini egallaydi. Barcha banklar asosan quyidagi ishlar bilan shug‘ullanadilar: 1. mijozlardan jamg‘armaga qo‘yilayotgan mablag‘larni qabul qiladi va uni depozitga joylashtiradi; 2. Kredit berish bilan shug‘ullanadi; 3. Chek yoki operatsiyadagi boshqa mablag‘larni(vekselni) ishonchligini ta’minlaydi; 4. Barcha turdagi qimmatbaho qog‘ozlarni sotib oladi va sotadi; 5. Vositachilik va konsultativ xizmatlarni bajaradi; 6. Chet el valyutalarini sotib oladi va sotadi; 7. Mijozlar iltimosi va talabiga ko‘ra pullarni hisoblashuv va boshqa schyotga o‘tkazish ishlarini bajaradi; 8. Tijorat va komission asosida bitimlar o‘tkazadi; 9. Qimmatbaho buyum va mulklarni saqlash uchun qabul qiladi; 10. Tashqi iqtisodiy aloqa qatnashchilarini moliyaviy ishlarini bajaradi. Bank va boshqa moliyaviy kredit beradigan tashkilotlarni faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish jarayonida, ularning kredit tizimini va xizmat ko‘rsatadigan sub’ektlarini iqtisodiy faoliyati atroflicha tekshiriladi. Audit natijalari ularni yillik hisobotlarini va ish faoliyatini baholash uchun xizmat qiladi. Audit tekshiruvini boshlashdan oldin, tashkilotni moliyaviy faoliyatini tahliliga asoslanib tekshiruvga bog‘liq savollar tuziladi. Bu savollar bo‘yicha ikki tomon kelishuviga asosan shu tashkilotni umumiy faoliyati yoki ayrim bo‘limlari tekshiriladi. Bunda auditor o‘z faoliyatini quyidagilarni nazorat qilishga va tekshirishga qaratmog‘i lozim: 305 1. Bank ishini tashkil qilinganligini nazorat qilishga – bunda, bank ishi barcha qonun va me’yoriy hujjatlarga (bank nizomi, Aktsionerlarning umumiy majlis va boshqaruv qarorlariga) muvofiq yuritilishi tekshiriladi; 2. Moddiy resurslardan samarali foydalanishga- bunda, bankning kredit resurslarini barpo etilishi va joylanishini maqsadga muvofiqligi, shuningdek bank ish sifati va bankni xizmat sohasini kengaytirish istiqbollari baholanadi; 3. Bankning moliyaviy barqarorligi va raqobatbardoshligiga - bank balansining likvidligiga va bajarilgan operatsiyalarning samaradorlik darajasi aniqlanadi va tahlil qilinadi; 4. Bank mulkini saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatishga. Audit tekshirishni boshlashdan oldin bank balansining aniq va to‘g‘ri tuzilganiga ishonch hosil qilish kerak. Buning uchun sintetik va analitik hisob ma’lumotlarini solishtirib, buxgalteriya hisobi operatsiyalarini tegishli schyotlarda to‘g‘ri aks ettirilganligini va schyotlarning qoldiqlarini to‘g‘riligi tekshiriladi. Bank aktivlarini sifati bank barqarorligining muhim ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. SHuning uchun auditor bank aktivlari miqdorini aniq hisoblanishini va Aktsioner kapitalidan foydalanishni tekshiradi, shuningdek ehtimol tutilgan, to‘lanishi umidsiz va gumonli qarzlarni aniqlaydi. Navbatdagi tekshirishlar quyidagi tartibda o‘tkaziladi: 1. Kassa va kassa operatsiyalari auditi; 2. Ustav fondini to‘g‘ri tashkil qilinganligining auditi; 3. Buxgalteriya hisobi holatining auditi. §2. Kredit va hisoblashuv operatsiyalari nazorati, bank daromadi va xarajatlari tahlili Auditor bank operatsiyalari va bankning pul mablag‘laridan foydalanish darajasini o‘rganish bilan birga, sotuvdagi va sotilgan resurslarga tegishli foizlar darajasini asoslanganligini va vositachilikni taqdirlashni tekshiradi. 306 Auditor schyotlar aloqasini tahlil qilishi zarur, chunki u bankni to‘lov qobiliyatini umumlashtiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Schyotlardagi manfiy qoldiqlar bankning mavjud resurslariga nisbatan ko‘p kredit berganidan dalolat beradi. Uzoq vaqt davomida manfiy qoldiqlarning mavjudligi, qonunbuzarlik hisobiga bank foydasi olinganligini bildiradi. Auditor schyotlar korrespondendiyasini tekshirish bilan birga, bankda buxgalteriya hisobini tashkil qilish holatini ham tahlil qiladi. Ba’zan, buxgalteriya hisobi registrlarida xatoliklarni tuzatishlar, balans moddalarini noto‘g‘ri guruhlash, memorial-orderlarda debet va kredet yozuvlarini noto‘g‘ri ko‘rsatish holatlari uchrab turadi. Tekshirish davomida, bank vakolatiga kiruvchi mablag‘lardan foydalanayotgan (masalan, olingan qarzlarni maqsadga muvofiq ishlatilishi va ularni resurs bilan ta’minlanishi, kassa intizomi va boshqalar) tashkilotlar faoliyati muqobil tekshiriladi va bank faoliyatiga zarar keltiruvchi, to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan korxonalar aniqlanadi. Auditor bunday mijozlar bilan aloqalarni qayta ko‘rib chiqishni tavsiya etadi. Tekshirish davomida, foydalanilgan kredit resurslarini ustav fondi holatiga va balans likvidligiga mos kelishiga, shuningdek majburiy zaxiralarni tashkil qilishda belgilangan me’yorlarga amal qilinayotganligiga alohida e’tibor beriladi. Audit jarayonida, kredit berish uchun mijozlar bilan tuzilgan shartnomalarni to‘laqonligi, ularda kreditlarni vaqtida qaytarilishini kafolatlanganligi va olingan qarz summalarini muddatlarida to‘lanishi tahlil qilinadi. Tahlil qilish natijasida, foizli stavkalar o‘lchami va kreditni taqdim etish shakllari, lizing va faktoring operatsiyalaridan foydalanish darajalari baholanadi. Bunda, auditor asosiy e’tiborni bankning barqaror faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydigan omillarni tahlil qilishga va iqtisodiy me’yorlarga amal qilinishiga qaratishi lozim. Auditorning asosiy e’tibori bank tomonidan berilgan qarzlarni o‘z vaqtida to‘lanishiga qaratilgan bo‘lishi kerak. Auditor Markaziy bank tomonidan quyidagilarni tartibga solishini aniqlaydi: 1. Tijoratchilar faoliyatini to‘g‘riligini; 307 2. Qarzlarni muddatida uzilishini; 3. Iqtisodiy me’yorlarni to‘g‘ri o‘rnatilganligini (majburiy zaxiralar o‘lchami, markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan foizlar o‘lchami, bankni shaxsiy mablag‘i hajmi bilan uni aktivlari o‘rtasidagi mutanosiblik). Tijorat banklari pul qo‘yuvchilarning manfaatlarini himoyalash uchun majburiy fondlar tashkil etadi. SHuning uchun auditor auditning navbatdagi bosqichida quyidagilarni o‘rganadi: 1. Majburiy zaxira fondlarini to‘g‘ri tashkil qilinganligini; 2. Depozitlar sug‘urtasini; 3. Tugatilishdan sug‘urta qilishni. Auditor qarzlar bo‘yicha hisoblashuvlarni tezlashtirish imkoniyatlarini topish bilan bir qatorda quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim: 1. Tashkilot xohishiga qarab to‘lov tartibini belgilashga; 2. To‘lovlarni cheklanishiga; 3. Muddati o‘tib ketgan qarzlarni muddatini uzaytirmaslikka. Tekshirish jarayonida auditor tashkilotlarini xo‘jalik hisobi tamoyillariga amal qilishlarini, bank kapitalini kredit resurslariga joylashtirishdan olinadigan daromadlariga, bankning boshqaruv va operatsion faoliyatidagi sarf xarajatlariga e’tibor berishi kerak. Bankni qo‘riqlash va binoni ijara to‘lovlari sarf xarajatlarini o‘sib borishini kuzatish maqsadga muvofiqdir. SHu bilan birgalikda, inkasadiyaga sarflangan xarajatlarni va hisoblash markazlari xizmati xarajatlarini tekshirib borish ham muhimdir. Banklar daromadlaridan turli fondlarni tashkil qilishga va ijtimoiy tadbirlar o‘tkazishga mablag‘ ajratish imtiyoziga ega. Ularning bu imtiyozlardan to‘g‘ri foydalanayotganligi tekshiriladi. Bunday imtiyozlarga quyidagilar kiradi: 1. Depozitlarni sug‘urtalash fondlari; 2. Bankrotlikni sug‘urtalash fondlari; 3. Qariyalar uyiga, maktabgacha tarbiya muassasalariga hamda madaniyat va sport ob’etlarini ta’mirlashga fondlar tashkil qilish; 308 4. Xayriya, ehson maqsadlariga, tabiatni muhofaza qilishga hamda umumta’lim va boshqa maqsadlar uchun fondlar tashkil qilish. Agar tijorat banklari belgilangan qoidalarni muntazam buzishgan bo‘lsa, yillik natija esa zarar bilan yakunlangan bo‘lsa, unda auditor bank rahbariyati oldida uning faoliyatini sog‘lomlashtirish, bank rahbariyatini almashtirish yoki bankni tugatish bo‘yicha takliflarni qo‘yishi mumkin. Bank ishi samaradorligini baholashda ikki xil ko‘rsatkichdan foydalanish tavsiya qilinadi. Audit natijalariga ko‘ra belgilangan tartibda xulosa tuziladi. Ushbu xulosa 3namunada keltirilgan. Audit tekshiruvi davomida bank faoliyati foydasi tahlil qilinadi. Jahon amaliyotida bank faoliyatining samaradorligi balans foydasini ustav fondi(kapitali)ga nisbati sifatida hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda bank ishi samaradorligini baholashda ikki xil ko‘rsatkichdan foydalanish tavsiya qilinadi. 1. Balans foydasini bankni o‘z kapitaliga nisbati sifatida; 2. Sof foydani bankni o‘z kapitaliga nisbati sifatida. Banklarni moliyaviy xo‘jalik faoliyatini koefitsentli tahlil qilish uslubi 4ilovada keltirilgan. Nazorat uchu savollar 1. Tijorat banklari faoliyati qanday me’yoriy hujjatlar asosida tashkil qilinadi? 2. Tijorat banklari qaysi belgilari bo‘yicha tabaqalashtiriladi? 3. Banklar qanday ishlar bilan shug‘ullanadilar? 4. Banklar faoliyati audit qilganda auditor nimalarni tekshirishga e’tibor qaratishi lozim? 5. Kredit va hisoblashuv operatsiyalari nazoratini gapirib bering? 6. Bank daromadi va xarajatlari auditini gapirib bering. 7. Auditor bank soliqlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri to‘lanishini qanday tekshiradi. 8. Bank ishi samaradorligini ko‘rsatkichlarini gapirib bering. 9. Banklar faoliyati auditi natijalariga ko‘ra tuziladigan xulosada nimalar ko‘rsatiladi? 309 Nazorat uchun test savollar 1. Tijorat banklari faoliyati qanday me’yoriy hujjatlar asosida tashkil qilinadi? 1. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1996 yil 25 aprelda qabul qilgan, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga; 2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 15 mayida qabul qilgan, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga; 3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 15 mayida qabul qilgan, «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga; 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 2. Tijorat banklari qaysi belgilari bo‘yicha tabaqalashtiriladi? 1. Ustav kapitali kimga qarashli ekanligiga va uni shakllantirishga, bajarilayotgan operatsiyalar turiga, faoliyat ko‘rsatish xududi va tarmoq belgisiga. 2. Ustav kapitali kimga qarashli ekanligiga va uni shakllantirishga. 3. Katta-kichikligiga; 4. Qanday ishlar bilan shug‘ullanadilar. 3. Banklar qanday ishlar bilan shug‘ullanadilar? 1. jamg‘arma mablag‘larni depozitga joylashtirish, kredit berish, qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish va sotish, vositachilik, konsultativ xizmatlar; 2. To‘g‘ri javob keltirilmagan; 3. valyutalarini sotib olish va sotish, pullarni hisoblashuv va boshqa schyotga o‘tkazish, tijorat va komission bitimlar, qimmatbaho buyum va mulklarni saqlash, tashqi iqtisodiy aloqa qatnashchilarini moliyaviy ishlarini bajarish; 4. 1-3 javoblar to‘g‘ri. 4. Banklar faoliyati audit qilganda auditor nimalarni tekshirishga e’tibor qaratishi lozim? 1. Bank nizomi, Aktsionerlarning umumiy majlisi va boshqaruv qarorlariga, kredit resurslarini barpo etilishi va joylanishini maqsadga muvofiqligi, shuningdek bank ish sifati va bankni xizmat sohasini kengaytirish istiqbollari baholanadi; 310 2. Bank balansining likvidligiga va bajarilgan operatsiyalarning samaradorlik darajasiga, bank mulkini saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatishga; 3. 1-2 javoblar to‘g‘ri. 4. Bank balansining likvidligiga va bajarilgan operatsiyalarning samaradorlik darajasiga, bank mulkini saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatishga. 5. Navbatdagi tekshirishlar quyidagi tartibda o‘tkaziladi 1. Kassa va kassa operatsiyalari auditi, ustav fondini to‘g‘ri tashkil qilinganligining auditi, buxgalteriya hisobi holatining auditi; 2. Mijozlar bilan tuzilgan shartnomalarni to‘g‘riligi, resurslarni shakillanishi; 3. 1-2 javoblar to‘g‘ri; 4. To‘g‘ri javob keltirilmagan. 6. Banklar daromadlaridan qo‘ydagi fondlarni tashkil qilishga ega 1. Depozitlarni, bankrotlikni sug‘urtalash fondlari, qariyalar uyiga, maktabgacha tarbiya muassasalariga hamda madaniyat va sport ob’etlarini ta’mirlashga fondlar tashkil qilish, ehson maqsadlariga, tabiatni muhofaza qilishga fondlar tashkil qilish. 2. Kassa va kassa operatsiyalari auditi, ustav fondini to‘g‘ri tashkil qilinganligining auditi, buxgalteriya hisobi holatining auditi; 3. Mijozlar bilan tuzilgan shartnomalarni to‘g‘riligi, resurslarni shakillanishi; 4. 1-2 javoblar to‘g‘ri Atamalarning ensiklopedik lug‘ati (glossariy) 1. Investor – keyinchalik foyda olish maqsadida biron bir sohaga mablag‘larini yo‘naltiruvchi mulkdor. 2.Sarmoya – ma’lum bir ishni bajarish uchun yo‘naltirilgan mablag‘. 3. Mulkdor – ma’lum bir miqdordagi mablag‘ga yoki korxonaga ega bo‘lgan shaxs. 311 4. Tasdiqlovchi audit - yoppasiga yoki tanlov yo‘li bilan o‘tkaziladigan tekshirish bo‘lib, u korxona faoliyati sharoitidan kelib chiqib asosan tor doiradagi obyektlarni tekshirishdir. 5. Maqsadli (sistemali) audit - xo‘jarik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatlarida sodir bo‘ladigan barcha xo‘jalik muomalalari nazorat qilinadi. 6. Tavakkalchilikka asoslangan audit - yoppasiga yoki tanlov yo‘li bilan o‘tkaziladigan tekshirish bo‘lib qabul qilingan boshqaruv qarorlariga baho beriladi. Tor doiradagi obyektlarni tekshirish bilan yakunlanadi. 7. Davlat moliyaviy nazorati - Uning oliy organi schyotlar palatasi yoki davlat bosh auditorlik apparati bo‘lib, u bevosita parlament yoki Prezidentga bo‘ysunadi. Uning asosiy vazifasi davlat bdjetining xarajatlar qismini nazorat qilishdan iboratdir (O‘zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy nazorati Schyotlar palatasi shaklida tashkil qilingan bo‘lib, u parlamentga bo‘ynsunadi. 8. Soliq nazoratii - davlat byudjeti daromadlar qismining to‘ldirilishini nazorat qiladi. O‘zbekiston Respublikasida Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan tashkil qilinadi va O‘zbekiston Respublikasida hukumatga bo‘ysunadi. 9. Vazirliklardagi nazorat taftish bo‘linmalari - Byudjet tomonidan mablag‘ bilan ta’minlanib, tegishli vazirlikka bo‘ysunadi, asosiy vazifasi byudjet mablag‘larining to‘g‘ri sarflanishini nazorat qiladi. 10. Mustaqil auditorlik nazorati - balans ma’lumotlarining to‘g‘riligini, amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini shartnoma asosida nazorat qiladi. Nodavlat sektoridagi korxona va tashkilotlarga ham shartnoma asosida hisob, soliq va moliya masalalari bo‘yicha maslahat va boshqa hizmat turlarini bajaradi. 11. Auditorlik andozasi - barcha auditorlik tashkilotlari o‘zlarining proffessional faoliyatlari jarayonida rioya qilishlari lozim bo‘lgan yagona asosiy tamoillardir. Andozalar xalqaro va milliy bo‘ladi. Milliy andozalar O‘zbekiston Respublikasi Moliyaviy vazirligida Buxgalteriya hisobi, hisoboti va audit uslubiyoti boshqarmasi tomonidan ishlab chiqilib tasdiqlanadi va Adliya vazirligida ro‘yxatga olinadi. Xalqaro miqyosda audit bo‘yicha proffessional talablarni ishlab chiqish bilan bir qancha tashkilotlar shug‘ullanadilar. Bular jumlasiga 1977 yilda 312 vujudga kelgan xalqaro buxgalterlar federadiyasi (International Federation of Accountants - IFA3. ham kiradi. Auditorlik andozalari amaliyoti bilan bu tashkilotning xalqaro qo‘mitasi (International Auditing Practicfies CommiteeIAP3. shug‘ullanadi. Bu qo‘mita tomonidan tayyorlangan auditning xalqaro andozalari (International Auditing Guidelines-IAG) auditorlarni proffessionalizmini oshirishga va auditni xalqaro masshtabda unifikatsiyalashga qaratilgan. 12. O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlarining milliy assotsiatsiyasi – sohaning ilmiy va pedagogik xodimlarining respublika jamoat tashkiloti bo‘lib, 1992 yilda ta’sis etilgan. Assotsiatsiya O‘zbekiston Respublikasida buxgalterlar va auditorlar kasb malakasini rivojlantirish va ularni xalqaro standartlar talablariga moslashtirishni ta’minlaydi. Shuningdek, buxgalterlar va auditorlarni proffessional ximoyalashda amaliy yordam ko‘rsatadi. Assotsiatsiya buxgalteriya hisobi, auditorlik faoliyati, soliqqa tortish, xususiylashtirish, qimmatli qog‘ozlar bozori, korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatining tahlili va moliyaviy menejment bo‘yicha qonunchilik va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi. 13. O‘zbekiston Auditorlar palatasi (O‘AP) - malaka sertifikatiga ega mustaqil auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi, mustaqil notijorat jamoat tashkiloti. Auditorlar palatasining asosiy maqsadi - auditorlarning proffessionallik darajasini rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlashga yordam ko‘rsatish, o‘z a’zolarining kasbga oid manfaatlarini davlat va jamoat organlarida himoya qilish hamda kasbga oid talablar bo‘yicha barcha o‘zgarishlar to‘g‘risidagi va axborot ta’minoti bo‘yicha aloqa o‘rnatishdan iborat. 14. Auditorlik me’yorlari - auditorlik me’yorlari asosiy qoidani nazarda tutmaydi. Me’yorlar ishonarli bo‘lishi kerak, lekin ularning bajarilishi majburiy emas. Ya’ni auditor me’yordan chetlanishi mumkin, lekin ularga rioya qilmaslik sabablariga izoh berishi kerak. Auditorlik faoliyati tamoyillar, R.Mautd va U.Sharaf tamoyillari, auditorlik xizmati, majburiy audit, tashabbus tarzidagi audit, huquqni muhofaza qiluvchi organlar tashabbusiga ko‘ra o‘tkaziladigan audit, proffessional ahloq, auditorlik tashkiloti, auditorlik faoliyati litsenziyasi. 313 15. Auditorlik tamoyillari - auditorlik faoliyatini umumiy asosini tashkil etuvchi sharoitlar va qonuniyatlar auditorlik tamoyillari deyiladi. Ular muayyan andozalardan foydalanish imkoniyati bo‘lmagan vaziyatlarda auditorga fikr bildirish, mulohaza qilish va hisobot tuzish uchun xizmat qiladi. Auditorlik faoliyatini quyidagi tamoyillari mavjud: auditorlik faoliyatining auditorlik andozalariga mos kelishlik; auditor mulohazalarning holisligi; mijozning jamoasiga hisobot berishlik; audit o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan barcha axborotlarga ega bo‘lishlik imkoniyati; o‘z faoliyat natijalarini doimiy nazorat qilib turishlik. Auditorlik tamoyillari zarurligi to‘g‘risidagi mulohazalar g‘arb davlatlaridagi hamkasblarimizda allaqachon paydo bo‘lgan bo‘lib, 1961 yilda ikki yirik tadqiqotchi R.K.Mautd va U.A.Sharaf auditning tamoyillarini izohlashgan. 1982 yilda T.Li va D.K Robertson ularni to‘ldirish to‘g‘risida taklif kiritgan. Ularning mazmuni quyidagilardan iborat: hisobotni tekshirish zaruriyati (bu tamoyilning maqsadi: auditorga taziq o‘tkazib, mumkin qadar ko‘p talabchanlikni yuzaga keltirish; mijozlarga auditorni ish sharoitiga yaxshiroq tushunib yetishga taziq o‘tkazish); auditor va korxona ma’muriyati orasida nizo chiqishiga gumon qilmaslik (ushbu tamoyil auditor va korxona ma’muriyati orasida o‘zaro ishonch bo‘lishligini taqozo qiladi); tekshirilmagan hisobot ishonchga sazovor emas (mazkur tamoyil birinchi tamoyilga nisbatan teskari bo‘lib, uchinchi shaxs tomonidan hisobotlarning to‘g‘ri tuzilganligi to‘g‘risida tasdiqnoma olish zaruriyatini va tekshirilgan hisobot ma’lumotlarining obyektivligi va to‘g‘riligi hamda auditor tomonidan berilgan xulosani ehtimol tutilgan oqibatlar uchun ma’naviyy va iqtisodiy javobgarligini belgilaydi). 16. Auditorlik xizmati- xo‘jalik subyektlarining moliyaviy hisobotlari ustidan ularni to‘g‘riligini tasdiqlovchi nazorat o‘tkazish va buxgalteriya hisobini yuritish “Bugalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonun talablariga javob berishini aniqlash maqsadida o‘tkaziladigan mustaqil ekspertizadir. 17. Ichki audit - korxona rahbari buyrug‘iga binoan korxona xodimi tomonidan o‘tkaziladigan audit. Ichki auditda auditorlar buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini ishonchliligini tekshirish, tahlil qilish va baholash asosida korxona xodimlariga 314 takliflar va maslahatlar tayyorlab berishadi. Ular korxona rahbariga hisobot beradi. Direktorlar kengashi va boshqa boshqaruv bo‘linmalari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘ladi. 18. Tashqi audit - tashqi audit chetdan taklif qilingan mutaxassis tomonidan o‘tkaziladigan audit. Tashqi audit alohida firmalar tomonidan o‘tkaziladi. Uning asosiy vazifasi tashkilotning moliyaviy hisobotini tekshirish va baholashdan iborat. 19. Majburiy audit - «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq faoliyat turiga ko‘ra quyidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilishi kerak: 1. Aksiyadorlik jamiyatlari; 2. Banklar va boshqa kredit, sug‘urta tashkilotlari; 3. Investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag‘larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning boshqaruv kompaniyalari; 4. Manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo‘lgan xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; 5. Mablag‘larning hosil bo‘lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajratmalar bo‘lgan byudjetdan tashqari fondlar; 6. Ustav fondida davlatga tegishli ulush bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 10-moddasiga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar oldingi yil uchun yillik moliyaviy hisobotlarini joriy yilning 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidan o‘tkazadilar. Auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so‘ng xo‘jalik yurituvchi subyekt auditorlik xulosasining belgilangan tartibda tasdiqlangan bir nusxaini 15 kun ichida tegishli soliq organlariga taqdim etishi lozim. Majburiy auditorlik tekshiruvidan bo‘yin tovlagan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga soliq organi tomonidan jarimaga tortiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt 315 rahbari esa majburiy auditorlik tekshiruvidan bo‘yin tovlaganligi uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. Undirilgan jarima jarima solish to‘g‘risidagi qaror topshirilgan kundan boshlab 10 kun ichida to‘lanib, to‘liq miqdorda respublika byudjetiga o‘tkaziladi. Agar jarima o‘z vaqtida to‘lanmasa, soliq qonunchiligiga muvofiq peniya hisoblangan holda so‘zsiz undirib olinadi. Jarima undirilishi xo‘jalik yurituvchi subyektni majburiy auditorlik tekshiruvdan o‘tishdan ozod qilmaydi. 20. Tashabbus tarzidagi audit - «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 11-moddasiga muvofiq: «Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining qaroriga binoan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o‘tkazilishi mumkin. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va boshqa shartlari auditorlik tekshiruvining buyurtmachilari bilan auditorlik tashkilotlari o‘rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomada belgilab qo‘yiladi». 21. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar tashabbusiga ko‘ra o‘tkaziladigan audit - «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 15-moddasiga muvofiq auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra auditorlik tashkiloti tomonidan, ular o‘rtasida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish yuzasidan tuzilgan shartnomaga asosan o‘tkaziladi. Auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha ishlarga haq to‘lash auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi. 22. Auditorlik tashkiloti - huquqiy shaxs bo‘lib o‘z faoliyatlarini xo‘jalik hisobi, o‘zini - o‘z mablag‘ bilan ta’minlash qoidalari asosida amalga oshiradi. Auditorlik firmalari bajargan xizmatlari uchun haq to‘lovlarni buyurtmachilar bilan kelishilgan holda o‘rnatadilar. Auditorlik firmalari o‘z ixtiyorlaridagi mablag‘ va mulklardan foydalanishni, buxgalteriya hisobini yuritishni, xodimlarni ishga qabul qilishni va boshqa masalalarni mustaqil hal etishadi. Auditorlik firmasi amaldagi 316 qonunchilikka asosan turli birlashmalarga va Assotsiatsiyalarga a’zo bo‘lishi mumkin. Auditorlik firmalarida ishlar uning direktori tomonidan boshqariladi. 23. Auditorlik faoliyatini litsenziyasi – faoliyatni amalga oshirish uchun ruxsat bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 22 sentabr 2000 yildagi 365-sonli «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to‘g‘risida»gi qarorga muvofiq «Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish to‘g‘risida»gi Nizomga asosan beriladi. Qarorning 3-bandiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi auditorlik faoliyatini litsenziyalashning davlat organi etib tasdiqlangan va unga quyidagi funksiyalar yuklatilgan: 1. O‘z vakolatlari doirasida auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarni, shu jumladan, auditorlik faoliyatining milliy standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash; 2. Auditorlik tashkilotlari tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya qilinishini nazorat qilish; 3. Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi bilan kelishgan holda auditorlar malaka sertifikatini olish uchun o‘qitish dasturlarini va malaka imtihonlari topshirish tartibini tasdiqlash; 4. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning, auditorlar malaka sertifikatining amal qilishini vaqtincha to‘xtatib turish va bekor qilish; 5. Malaka sertifikatiga ega bo‘lgan auditorlar reyestrini va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlik tashkilotlari hisobini yuritish. 24. Malaka talabi – auditor soliq qonunchiligining barcha jihatlariga qat’iy rioya qilishi lozim. Soliqqa tortish bo‘yicha proffessional xizmat ko‘rsatish chog‘ida auditor mijoz-korxona manfaatlarini himoya qiladi. Soliq hisob-kitoblari va to‘lanishi bo‘yicha tekshiruv jarayonida aniqlangan barcha xato-kamchiliklar to‘g‘risida mijoz-korxona ma’muriyatiga ma’lumot berishi zarur. 317 25. Ahloqiy talab - auditorlarning xulqini belgilovchi quyidagi xalqaro ahloqiy belgilar mavjud: 1. Auditorning obyektivligi – auditorda tekshirayotgan korxona bo‘yicha hech qanday moliyaviy yoki mulkiy qiziqishi bo‘lmasligi lozim. Auditor tuzgan xulosasini obyektivligiga mijoz tomonidan ikkilanishga yo‘l qo‘ymasligi kerak; 2. Auditorning axborotlarni maxfiyligini (konfidendialligini) ta’minlashi. Auditor tekshiruv jarayonida to‘plagan axborotlarini mijozni yozma roziligisiz yoki sudni qarorisiz uchinchi shaxslarga foydalanish uchun berishi mumkin emas. Axborotni oshkor qilish yoki tarqatish mijoz uchun hech qanday moddiy yoki boshqa zarar yetkazmasa ham auditor maxfiylik tamoyiliga rioya qilishi kerak; 3. Auditorlarning malaka tayyorgarligi me’yoriy hujjatlar talabiga javob berishi kerak. Tekshiruvga boshqa auditorlarni yoki yordamchi xodimlarni jalb qilinganda auditor ularni malaka tayyorgarligiga ishonch hosil qilishi kerak. Auditor malakasini yetarli deb hisoblamagan sohalarda mijozga xizmat ko‘rsatmasligi, mijoz bilan ishlaganda o‘zini bilimini va tajribasini to‘liq ishlatishi hamda buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish sohasidagi oxirgi o‘zgarishlar va yangiliklarni bilishi kerak; 4. Auditorlarni halolligi, mustaqilligi - jamoatchi buxgalter va auditorlarning sifatini aniqlaydigan belgilardan biridir. Shunday xalqaro ahloqiy qoidalar negizida mamlakatimizda «O‘zbekiston auditorlarining kasb etikasi kodeksi» ishlab chiqilgan. 26. Auditor tavakkalchiligi - tashqi hisobot ma’lumotlarini baholash jarayonida auditor e’tiboridan chetda qolishi mumkin bo‘lgan xato va tushirib qoldirishlar to‘g‘risida auditorning o‘z zimmasiga olgan mas’uliyatidir. 27. Irsiy tavakkalchilik - subyektiv va obyektiv ko‘rsatkichlar ta’siri natijasida hisobotning bir qator moddiy xatolarga moyillik darajasi irsiy tavakkalchilik deyiladi. Bunda audit o‘tkazilayotgan tashkilotda ichki nazoratning umuman yo‘qligi ehtimol qilinadi. Irsiy tavakkalchilik darajasi audit o‘tkazish uchun rejalashtirilgan ma’lumotlar bazasiga, mijoz hisobotidagi ataylab va ataylab qilinmagan xatolar mavjudligiga, bir qator tashqi va ichki ko‘rsatkichlarga bog‘liq. 318 28. Dedeksion tavakkalchilik – bu hisobotlardagi aniqlanmagan xato va tushirib qoldirishlarni auditor istagi bilan aniqlash bo‘lib, ichki nazorat tizimi ushbu xatolarni aniqlay olmaganligi va tuzatmaganligi taxmin qilinadi. 29. Nazorat tavakkalchiligi - korxonani ichki nazorat tizimida xatolarning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaslikni, yoki yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatishni auditor tomonidan baholanishi nazorat tavakkalchiligi deyiladi. 30. Auditda muhimlilik - moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarni yanglishishga olib keladigan xato summalar kattaligidir. Muhimlilik auditor tomonidan mijozning faoliyat hajmi va xususiyatidan kelib chiqqan holda quyidagi bosqichlarda aniqlanadi: birinchi bosqich - testdan o‘tkazilayotgan obyekt bo‘yicha yo‘l qo‘yilgan xato va tushirib qoldirishlarni miqdorini so‘nggi chegarasi hisoblab chiqiladi va auditor dastlabki tahlil asosida hujjatdan foydalanuvchi shaxsni chalg‘ita olmaydigan hajmda mavjud bo‘lgan xato va tushirib qoldirishlar miqdorining so‘nggi chegarasini belgilab oladi. Bunda eng kam miqdorgacha bo‘lgan xatolar nomoddiy deb hisoblanadi. Eng ko‘p miqdordan ortib ketgan xatolar esa moddiy deb hisoblanadi. Auditor chegaralarni belgilashda har bir mijozga nisbatan alohida yo‘l tutadi. Xatolarning pastki va yuqori chegaralarini hisoblab chiqish uchun moddiylik darajasi sifatida foyda yoki joriy passivlar va korxona mablag‘larida hissadorlarning ulushi kabi ko‘rsatkichlar tanlab olinadi; ikkinchi bosqich – xato va tushirib qoldirish miqdorlarining so‘nggi chegaradagi umumiy hajmini test qilinayotgan obyektning tarkibiy qismlari bo‘yicha taqsimlab chiqiladi. Misol, balansdagi joriy aktivlarni pastki va yuqori chegaralari miqdori shu bo‘lim ichidagi moddalar bo‘yicha taqsimlanadi. Balansdagi joriy aktivlarni pastki va yuqori chegaralari miqdorini shu bo‘lim ichidagi moddalar bo‘yicha taqsimlash va o‘tgan tekshirishlar tajribasiga asoslanib auditor «Joriy aktivlar» deb nomlanuvchi balans bo‘limining pul mablag‘lari, debitorlar, moddiy qiymatliklar zaxirasi kabi moddalari uchun xatoning so‘nggi miqdordagi pastki va yuqorigi chegarasini aniqlab olishi mumkin; uchinchi bosqich – xato va tushirib qoldirishlarning asl miqdorini ularning tarkibiy qismlari bo‘yicha test qilingan hisob va hisobot ma’lumotlari asosida aniqlanadi. Audit jarayonida korxona 319 faoliyati bir necha davrlarga bo‘linadi. Bu davrlarning har birida auditor tomonidan xo‘jalik operatsiyalari bilan bir qatorda balans moddalari va moddiy qiymatliklar harakati bilan bog‘liq boshqa ma’lumotlar ham test qilinadi. Bu ma’lumotlarning har biri bo‘yicha reprezentativ tanlab olish asosida xatolar miqdori aniqlanadi va statistik uslub yordamida umumiy o‘rganilayotgan ma’lumotlar tarkibiga qo‘shiladi; to‘rtinchi bosqich – test qilinayotgan obyekt bo‘yicha xato va tushirib qoldirishlarning asl miqdorlari umumiylashtirib chiqiladi; beshinchi bosqich – yo‘l qo‘yilgan xato va tushirib qoldirishlar miqdorlarining so‘nggi chegarasi dastlab hisoblangan va aslida aniqlangan hajmlari bilan solishtirib chiqiladi. Aniqlangan kamchiliklar korxona ma’muriyati tomonidan tan olinmagan taqdirda auditor auditorlik xulosasida korxona hisobotini ishonchli emasligi to‘g‘risida o‘z fikrini bildiradi. Xato va tushirib qoldirishlar quyidagi muhimlilik darajasiga bo‘linadi: birinchi darajali - xato va tushirib qoldirishlar miqdori juda oz va mazmuni jihatidan qabul qilinayotgan qarorlarga ta’siri bo‘lmaydi. Hisobotdagi bunday xato va tushirib qoldirishlar nomoddiy (muhim bo‘lmagan) deb hisoblanadi; ikkinchi darajali - qarorlarni qabul qilishga ta’sir ko‘rsatuvchi xato va tushirib qoldirishlar; uchinchi darajali - xato va tushirib qoldirishlar jami hisobot ma’lumotlarining yaxlitligiga va holisona ekanligiga gumon tug‘diradi. Bunday xatolar asosida tubdan noto‘g‘ri qarorlar chiqarish mumkin. 31. Auditorlik faoliyatida tovlamachilik - iqtisodiy ma’lumotlarni buxgalteriya hisobi va hisobotlarda korxona rahbarlari, xodimlari yoki korxonaga aloqador bo‘lgan boshqa shaxslar tomonidan oldindan ko‘zlangan maqsadlarda noto‘g‘ri ko‘rsatish tovlamachilik deyiladi. Tovalamachilik quyidagi harakatlarni o‘z ichiga oladi: hisob yozuvlarini manipulyatsiya qilish, ya’ni buxgalteriya hisobi o‘tkazmalaridan noto‘g‘ri foydalanish yoki buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarini ataylab buzib ko‘rsatishni; buxgalteriya hisobi hujjatlari va yozuvlarini kvalifikatsiya qilish, ya’ni hujjatlarni qalbakilashtirish yoki noto‘g‘ri hujjatlar tuzish va shu asosida buxgalteriya hisobi schyotlarida haqiqatni buzib ko‘rsatuvchi yozuvlarni keltirishni; hisobda noadekvat yozuvlarni, schyotlar tizimida esa to‘liq bo‘lmagan moliyaviy axborotlarni ko‘rsatishni (buxgalteriya 320 hisobi schyotlarida va kitoblarida kerak bo‘lmagan to‘g‘rilashlar, schyotlar korrespondendiyasini buzish, buxgalteriya hisobida xo‘jalik jarayonlarini ko‘rsatmaslik). 32. Auditor faoliyati rejasi - Mijozni auditorlik xizmatiga bo‘lgan ehtiyojini o‘rganish, audit hajmini aniqlash va tekshiruvlarni amalga oshirish uchun auditorlar shtatini shakllantirish, ishlarini belgilab olish auditor faoliyatini rejalashtirishning asosiy maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvi rejasi strategiya ko‘rinishiga ega bo‘ladi va quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1. Maqsadni belgilash, audit obyektlari va korxona haqida ma’lumotlar to‘plash; 2. Buxgalteriya hisobini va ichki auditni tashkil chilinganligini, auditorlik tavakkalchiligini va materiallikni baholash; 3. Dastlabki va puxta rejalashtirish. Auditor o‘z faoliyatini dastlabki rejalashtirish jarayonida mijoz bilan hamkorlik qilishni qanchalik maqsadga muvofiqligini bilishi kerak. Buning uchun, eng avvalo, maqsadni belgilab olish asosida mijozni auditorlik xizmatiga muhtojlik sabablarini o‘rganib, auditorlik shartnomasi tuzib oladi va tekshiruvlarni amalga oshirish uchun auditorlar shtatini shakllantiradi. Undan so‘ng auditor o‘z faoliyatini puxta rejalashtiradi. Aniq audit bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni rejalashtirish puxta tejalashtirish deyiladi. 33. Hisob siyosati - xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatida buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash hamda tuzish uchun foydalaniladigan maxsus tamoyillar, qoidalar va amaliy yondashuvlar to‘plami bo‘lib, №1 BHMS va shunga boshqa aloqador BHMS lar asosida tuziladi. Hisob siyosati xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobotlarni tuzish bo‘yicha ishlab chiqilgan me’yoriy hujjat hisoblanadi. Hisob siyosatini to‘g‘ri tuzilganligi va unga rioya qilinishi buxgalteriya hisobotlarining ishonchliligini ta’minlaydi 34. Auditorlik dalillari - auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvi vaqtida yig‘ilgan va auditorlik xulosasini asoslovchi ma’lumot (axborot)lardir. 321 Auditorlik dalillarini olish tartibi «Auditorlik dalillari» nomli AFMSda belgilangan. 35. Auditorlik hisoboti - O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida belgilanishicha: auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoida-buzilishlar to‘g‘risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek, auditorlik tekshiruvi o‘tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo‘lgan va xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariga, mulkdorga, qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig‘ilishiga yo‘llangan hujjat (18-modd1. . 36. Auditorlik xulosasi - O‘zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida belgilanishicha, auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to‘g‘risida auditorlik tashkilotining yozma shaklda ifodalangan fikri bo‘lib, xo‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo‘lgan hujjatdir. Auditorlik xulosasi auditorlik hisoboti asosida tuziladi. Auditorlik xulosasi auditor (auditorlar), auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan va auditorlik tashkiloti muhri bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak (19-modd1. . 37. Bosh kitob- sintetik hisob yuritish uchun belgilangan hisob registri. Bosh kitob yil davomida hisob yuritish uchun mo‘ljallangan. Hisob yuritishning kitob, kitobjurnal va jurnal-order shakllarida qo‘llaniladi. Shunga ko‘ra, Bosh kitob tuzilishiga ko‘ra har xil shakilda bo‘lishi mumkin. Masalan, hisobchilikning jurnal-order shakli uchun belgilangan Bosh kitobda har hisobot davri boshiga qoldiq yozilib, har oyni oxirida jurnal orderlarda hisobga olingan xo‘jalik operatsiyalari bosh kitobga o‘tkaziladi. Barcha schyotlar bo‘yicha debet va kredit aylanmalar teng bo‘lishi kerak. Bosh kitob va boshqa hisob registrlari ma’lumotlariga asosan buxgalteriya balansi tuziladi. 38. Infratuzilma – sanoat, qurilish va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga xizmat qiluvchi yordamchi xo‘jalik tarmoqlari majmuasi. Bunga transport, aloqa, 322 avtomobil yo‘llari, kanallar, suv omborlari, ko‘priklar, dengiz, daryo va havo portlari, energiya xo‘jaligi, moliya-bank xizmatlari, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tuzilmalari, suv o‘tkazgichlar, umumiy va kasb-hunar ta’limi, fan, xizmat ko‘rsatish, soqliqni saqlash va shu kabilar kiradi. Infratuzilma ikki yo‘nalishda bo‘lishi mumkin: ishlab chiqarish infratuzilmasi, ya’ni moddiy ishlab chiqarishga bevosita xizmat ko‘rsatadigan tarmoqlar (temir yo‘llar, elektr uzatgich tarmoqlari, moliya-bank, lizing va h.k.); noishlab chiqarish yoki ijtimoiy infratuzilma, ya’ni ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita boqliq bo‘lmagan tarmoqlar (turar joylar, madaniyat muassasalari, ta’lim, tibbiyot xizmati, savdo va umumiy ovqatlanish tarmoqlari va h.k.) 39. Yillik moliyaviy hisobot – hisobot yilida korxona faoliyatini har tomonlama ta’riflovchi hisobot turi. Yillik moliyaviy hisobot yakunlangan buxgalteriya hisobi, qayta ro‘yxatga olish va boshqa usullar bilan tekshirilgan ma’lumotlariga asosan tuziladi. Uni tuzishga qadar turli tayyorgarlik ishlari bajariladi: inventarizatsiya o‘tkazilib, uning natijalari hisobda aks ettiriladi; yordamchi ishlab chiqarishlar ish va xizmatlarining haqiqiy tannarxi aniqlanadi; umumishlab chiqarish xarajatlari taqsimlanadi; tugallanmagan ishlab chiqarishlar tannarxi va tayyor mahsulotlarning haqiqiy tannarxi aniqlanadi; moliyaviy natijalar (foyda yoki zarar) aniqlanadi; ayrim ko‘rsatkichlarning o‘zaro aloqalari tekshiriladi va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni bilan yillik hisobotning quyidagi shakllarini tuzish nazarda tutilgan: korxona balansi; moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot; asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisobot; pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot; xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot. Yuqoridagi hisobot shakllariga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar ilova qilinadi. Moliyaviy hisobot quyidagi idoralarga taqdim etiladi: davlat soliq inspeksiyalariga, moliya bo‘limlariga, davlat statistika idoralariga, ta’sis hujjatlariga muvofiq mulk egalariga va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa idoralarga. 323 40. Kapital qo‘yilmalar – asosiy vositalarni ko‘paytiradigan xarajatlar. Korxonalarda kapital qo‘yilmalar tasdiqlangan titul ro‘yxati va loyiha-smeta hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Kapital qo‘yilmalar, ularning yo‘nalishi, rejalashtirish tartibi, kapital ishlarning turlari, qurilish obyektlarining qiymati, qurilish ishlarini olib borish usullari bo‘yicha guruhlanadi. Yo‘nalishi bo‘yicha ishlab chiqarish obyektlari turar joy, maktab, shifoxona va h.k.larga bo‘linadi. Rejalashtirish tartibiga qarab kapital qo‘yilmalar davlat rejasida nazarda tutilgan va davlat rejasida nazarda tutilmagan qo‘yilmalarga bo‘linadi. Davlat rejasida nazarda tutilmagan kapital qo‘yilmalar korxonaning o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. Kapital qo‘yilmalar 0800 “Kapital qo‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar” schyotida hisobga olinadi. 41. Tannarx – mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan moddiy va mehnat resurslarning, shuningdek, tovarlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan boshqa xarajatlarning pul ifodasi. Tannarxni aniqlash uchun xarajat moddalari bo‘yicha kalkulyatsiya tuziladi. Kontr - aktiv schyotlar- aktivlarni moliyaviy hisobotda sof qiymatida ko‘rsatish uchun, ularning qoldig‘ini kamaytiruvchi ya’ni qoldig‘i aktiv schyotning qoldig‘idan ayirib tashlanadigan schyotllardir. Kontr-passiv schyotlar- passivlarni yoki kapitalni moliyaviy hisobotda sof qiymatida ko‘rsatish uchun, ularning qoldig‘ini kamaytiruvchi ya’ni qoldiqlari passiv schyotning qoldig‘idan ayrib tashlanadigan schyotllardir. Tranzit schyotlar-daromad va sarflarni vaqtincha schyoti bo‘lib, hisobot davri davomida ishlatiladi va hisobot davrining oxirida bekiladi, ya’ni hisobot davrining oxiriga tuziladigan balansda aks ettiriladigan qoldig‘i bo‘lmaydi. Balansdan tashqari schyotlar-korxona huquq va majburiyatlariga kirmaydigan, ammo vaqtincha uning ixtiyorida bo‘lgan aktivlarni mavjudligi va harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish uchun belgilangan schyotlardir. 42. Nomoddiy aktivlar - korxonaning huquqlari, korxona uchun qiymatga ega bo‘lgan, lekin ko‘rib yoki ushlab bo‘lmayditgan kapital qo‘yilmalarning 324 proyektlari, savdo markalari, patentlari hamda shu kabi boshqa huquqlari. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1998 yil 20 oktabrda 506-son bilan ro‘yxatga olingan buxgalteriya hisobining 7-sonli “Nomoddiy aktivlar” nomli milliy andozasiga muvofiq nomoddiy aktivlarga moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo‘lmagan va korxona tomonidan boshqarish yoki faoliyatining boshqa maqsadlari uchun foydalanadigan hamda bir yildan ko‘p ishlatiladigan obyektlar kiritiladi. Nomoddiy aktivlarga korxonalarning yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan, sanoat obyektlari va aqliy intellektual mulkdan foydalanish, mualliflik va boshqa shunga o‘xshash huquqlari, shuningdek, texnik ko‘nikmalar, litsenziyalar, savdo markalari, belgilari patentlar, kompyuter dasturlari, nou-xaular, import kvotalari, yangi korxonani barpo etish kabi xarajatlari kiradi. 43. Joriy aktivlar - ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor mahsulotlar, pul mablag‘lari va to‘lovga olingan mablag‘lar kiritiladi. Ular korxonalarning takror ishlab chiqarish jarayonining u yoki bu siklida bir marotiba ishtirok etib, shaklan va mazmunan bir turdan ikkinchi bir turga aylanadi. Misol, tayyor mahsulotlar sotilib, pul shakliga aylansa, muomalaga chiqarilgan pul xom ashyoga, yarim tayyor mahsulotga, yoqilg‘iga, extiyot qismga, kam qiymatli tez eskiruvchi buyumga, binoga, transport vositasiga, ishlab chiqarish zaxiralari esa, tayyor mahsulotlarga va boshqa shu kabi asosiy va aylanma fondlarga aylanadi. 44. Pul mablag‘lari – korxona kassasidagi pullar, mijozlardan olinadigan cheklar, bankdaga joriy schyotdagi pul mablag‘lari va pul o‘tkazmalari kiradi. 45. To‘lovga olingan mablag‘lar - haridorlarning, ularga jo‘natilgan tovarlarni tan olishlari bo‘yicha qarzlari kiradi. 46. Ustav kapitali - korxonani faoliyat ko‘rsatishni ta’minlash uchun, uni tashqil qilish vaqtida ta’sischilarning ta’sis hujjatlarida belgilangan mol - mulkidagi ulushlarining pul ifodasidir 47. Fondlar - xo‘jalik yurituvchi subektlar ko‘zda tutilgan zararlar va nobudgarchiliklarni qoplash uchun, shuningdek, hisobot yilida kelgusi davr harajatlari va to‘lovlarini ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga bir me’yorlarda kiritishni ta’minlash maqsadida foyda hisobidan rezerv fondini tashkil 325 qiladi. Rezerv fondi hisobidan korxonaning hisobot yili davrida ko‘zda tutilgan zararlari, nobudgarchiliklari, asosiy vositalarini tuzatish xarajatlari, xodimlarning mehnat ta’tillariga haq to‘lash, ularni ko‘p yillik mehnatlarini taqdirlash kabi boshqa xarajatlari qoplanadi. 48. Foyda - mahsulotlarni va korxona uchun keraksiz bo‘lgan asosiy vositalar hamda shu kabi mulklarni, shuningdek, sotish bilan bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan tushgan daromadlarni shu operatsiyalar bo‘yicha qilingan xarajatlardan ortiq chiqqan summasidir. Foyda – daromadlarning xarajatlardan ortiq chiqqan summasidir. Mahsulotni sotishdan tushgan foyda, ular uchun pul to‘lovi ammalga oshirilgandan so‘ng yoki tovarlar yuklab jo‘natilib, haridorga hisob-kitob hujjatlari tadim etilgandan keyin aniqlanadi. Foyda yil davomida buxgalteriya balansining passiv tomonida alohida moddalarda o‘sib boruvchi jam bilan aks ettiriladi. Balansning aktiv qismida esa foydadan avans tariqasida foydalanish yoki xaqiqiy ko‘rilgan zarar aks ettiriladi. 49. Ish xaqi bo‘yicha ishchi va xizmatchilarga qarzdorlik - xodimlarga bajargan ishlari uchun hisoblangan ish xaqini ularning ko‘llariga bergunga qadar bo‘lgan davrdagi korxonaning majburyati. 50. Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz - korxonaning faoliyati yuzasidan olingan foyda (daroma4. , xodimlarni ish xaklaridan hisoblangan daromad soliqlarini soliq inspeksiyasiga o‘tkazib bergungacha bo‘lgan davrdagi korxonaning majburiyati. 51. Ijtimoiy sug‘urta organlariga qarz - xodimlarga hisoblangan ish xaqlaridan qilingan ajratmalarni ijtimoiy sugurta organlariga o‘tkazib bergungacha bo‘lgan davrdagi korxonaning majburiyati. 52. Foyda hisobidan ta’sischilarga to‘lanadigan divident - korxona xo‘jalik faoliyatidan olingan foydaning ta’sischilarga tegishli qismi bo‘lib, ularning ulushlari bo‘yicha hisoblanadi va to‘lagunga qadar bo‘lgan davrdagi korxonani majburiyati. 326 ILOVALAR 1-ilova O‘zbekiston Respublikasining Qonuni auditorlik faoliyati to‘g‘risida (yangi tahriri) 1-modda. Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlari Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir. Banklarni va boshqa kredit tashkilotlarini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning o‘ziga xos jihatlari O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi. 2-modda. Auditorlik faoliyati Auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati tushuniladi. Auditorlik xizmatlari auditorlik tekshiruvlarini va ushbu Qonunning 17moddasida nazarda tutilgan professional xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish taqiqlanadi. 21-modda. Auditorlik faoliyatining asosiy prinsiplari Auditorlik faoliyati mustaqillik, xolislik, erkinlik, professional malakalilik va maxfiylik prinsiplari asosida amalga oshiriladi. 22-modda. Auditorlik faoliyati standartlari Auditorlik faoliyati standartlari auditorlik tekshiruvini o‘tkazish, professional xizmatlar ko‘rsatish va auditorlar ishining sifatini nazorat qilish tizimini tashkil etish tartibini belgilaydi. Auditorlik faoliyatining milliy standartlari auditorlik faoliyatini amalga oshirish bo‘yicha yagona talablarni belgilaydi. 327 Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvini o‘tkazishda auditorlik xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnomaga muvofiq auditning xalqaro standartlarini qo‘llashi mumkin. *3-modda. Auditor Auditor — auditor malaka sertifikatiga ega bo‘lgan jismoniy shaxsdir. Auditor mehnat shartnomasi bo‘yicha yoki fuqarolik-huquqiy shartnoma bo‘yicha faqat bitta auditorlik tashkiloti bilan ishlashi mumkin. Auditor auditorlik tekshiruvini sifatsiz o‘tkazganligi, tijorat sirini oshkor etganligi hamda boshqa xatti-harakatlari oqibatida auditorlik tashkilotiga zarar yetkazganligi uchun qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tashkiloti oldida javobgar bo‘ladi. 31-modda. Auditorning malaka sertifikati Auditorning malaka sertifikati — auditorning malakasini tasdiqlovchi va auditorlik tashkiloti nomidan auditorlik xizmatlari ko‘rsatish huquqini beruvchi hujjat. Auditorning malaka sertifikatini berish, qayta rasmiylashtirish, bekor qilish, uning amal qilishini uzaytirish va tugatish tartibi maxsus vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadi. 4-modda. Auditorning yordamchisi Auditorning yordamchisi auditor malaka sertifikatiga ega bo‘lmagan va auditorlik hisobotida, auditorlik xulosasida auditorning ekspert xulosasida hamda auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa rasmiy hujjatda imzo chekish huquqiga ega bo‘lmagan tarzda auditorning topshirig‘iga binoan auditorlik tekshiruvida ishtirok etayotgan jismoniy shaxsdir. Auditor yordamchisining mehnat shartlari qonun hujjatlarida qayd etilgan tartibda tuzilgan mehnat shartnomasi bilan belgilanadi. Auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda olingan ma’lumotlarni oshkor etmaslik majburiyati auditorning yordamchisiga nisbatan tatbiq etiladi. 328 Auditor yordamchisi sifatida ishlangan vaqt auditorning malaka sertifikatini olish uchun zarur bo‘ladigan ish stajiga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qo‘shiladi. 5-modda. Auditorlik tashkiloti Auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo‘lgan yuridik shaxsdir. Auditorlik tashkilotlari o‘z faoliyatini amalga oshirishda mustaqildir. Auditorlik tashkilotlari vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralari hamda boshqa davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari tomonidan tuzilishi mumkin emas. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi taqiqlanadigan boshqa shaxslar auditorlik tashkilotlarining muassislari bo‘la olmaydilar. Auditorlik tashkilotlari aksiyadorlik jamiyati ko‘rinishidan tashqari, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi va o‘z faoliyatini quyidagi majburiy shartlarga rioya etgan holda amalga oshirishi mumkin: auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida ellik bir foizi mazkur auditorlik tashkilotining shtatdagi bir yoki bir necha auditoriga tegishli bo‘lishi kerak (auditorlik tashkiloti — chet el auditorlik tashkilotining filiali yoki sho‘ba korxonasi tuzilgan hollar bundan mustasno). Auditor faqat o‘zi ishlaydigan bitta auditorlik tashkilotining muassisi (ishtirokchisi) bo‘lishi mumkin; auditorlik tashkilotining shtat birligi tegishli malakaga ega bo‘lgan shtatdagi auditorlarning eng kam soniga doir qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiq bo‘lishi kerak; auditorlik tashkilotiga faqat mazkur auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi bo‘lgan auditor rahbar bo‘lishi kerak; auditor tashkilotining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ustav kapitali mavjud bo‘lishi kerak. 329 Auditorlik tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak. Adliya vazirligi auditorlik tashkilotlarining davlat reyestrini yuritadi. Ayditorlik tashkilotlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va auditorlik tashkilotlarining davlat reyestrini yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini auditorlik xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risida tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiradi. Auditorlik xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnoma faqat auditorlik tashkiloti javobgarligining sug‘urta polisi mavjud bo‘lgan taqdirda tuziladi. Auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkilotining muassisi (ishtirokchisi) bo‘lishi mumkin emas. Auditorlik tashkilotining firma nomida «auditorlik tashkiloti» so‘z birikmasi ifodalanishi va mazkur nom boshqa auditorlik tashkilotlarining firma nomlari bilan adashtirib yuborish darajasida bir xil yoki ularga o‘xshash bo‘lgan belgilar bilan ko‘rsatilmasligi kerak. Ushbu modda talablariga javob bermaydigan yuridik shaxs o‘z nomida «auditorlik tashkiloti» so‘z birikmasidan foydalanishga haqli emas. 6-modda. Auditorlik tashkilotining huquqlari Auditorlik tashkiloti quyidagi huquqlarga egadir: auditorlik tekshiruvi o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektning ta’sis hujjatlari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot hujjatlari bilan oldindan tanishib chiqish; auditorlik tekshiruvi o‘tkazish shakllari va usullarini mustaqil belgilash; auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotganda xo‘jalik yurituvchi subyekt amalga oshirayotgan moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatlarni to‘liq hajmda olish, shuningdek ushbu hujjatlarda hisobga olingan har qanday mol-mulkning amalda mavjudligini hamda har qanday majburiyatlarning amaldagi holatini tekshirish; auditorlik tekshiruvini o‘tkazish davomida yuzaga kelgan masalalar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektning moddiy javobgar shaxslaridan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish hamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha ma’lumotlarni olish; 330 uchinchi shaxslar tomonidan yozma tasdiqlangan axborotni xo‘jalik yurituvchi subyektdan olish; ishonchli auditorlik xulosasini tuzish uchun zarur bo‘lgan barcha axbopot xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan taqdim etilmagan taqdirda auditorlik tekshiruvi o‘tkazishdan bosh tortish; auditorlik tekshiruvini o‘tkazishda ishtirok etishga auditorlar va boshqa mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish. auditorlik tekshiruvi bilan qamrab olingan davrda xo‘jalik yurituvchi subyektga professional xizmatlar ko‘rsatish, bundan buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, tiklash, yuritish va moliyaviy hisobot tuzish mustasno; auditorlarning respublika jamoat birlashmasiga a’zo bo‘lib kirish; Auditorlik tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. 7-modda. Auditorlik tashkilotining majburiyatlari Auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyati bilangina shug‘ullanishi mumkin hamda u: auditorlik faoliyatini amalga oshirayotganida ushbu Qonun hamda boshqa qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi; auditorlik tekshiruvi o‘tkazishga doir shartnoma tuzishdan oldin buyurtmachining talabiga binoan auditorlik faoliyatini o‘tkazish huquqini beruvchi tegishli litsenziyani, auditor (auditorlar)ning malaka sertifikatini taqdim etishi; xo‘jalik yurituvchi subyektning so‘roviga binoan auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha qonun hujjatlarining talablari to‘g‘risidagi, auditorning e’tirozlari asoslanilgan qonun hujjatlarining normalari to‘g‘risidagi axborotni taqdim etishi; auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda olingan axborotning maxfiyligiga rioya etishi; auditorlik hisobotida moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining qonuniyligi buzilishi faktlarini hamda ularni bartaraf etish yuzasidan takliflarni aks ettirishi; 331 auditorlik xulosalari va hisobotlarining nusxalari auditorlik tashkilotida kamida besh yil saqlanishini ta’minlashi; auditorlarning bir yilda bir marta malaka oshirish kurslaridan o‘tishlarini ta’minlashi; auditorlik tashkilotlarini majburiy reyting baholash uchun auditorlarning respublika jamoat birlashmasi so‘roviga ko‘ra axborot taqdim etishi; xo‘jalik yurituvchi subyektga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari zarar yetkazganligini aniq tasdiqlab turgan faktlarni aniqlagan taqdirda bu haqda xo‘jalik yurituvchi subyektning rahbariyatiga (mulkdorig1. ma’lum qilishi hamda auditorlik hisobotiga tegishli qaydni kiritishi shart. Zarur hollarda auditorlik tekshiruvining natijalarini ma’lum qilish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qatnashchilarning (aksiyadorlarning) umumiy yig‘ilishi chaqirilishini talab qilishi; auditorlar ishining sifati nazorat qilinishini ta’minlashi shart. Auditorlik tashkiloti zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin. 8-modda. Auditorlik tashkilotining javobgarligi Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo‘jalik yurituvchi subyekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot hamda xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqa moliyaviy axboroti to‘g‘risida noto‘g‘ri yakundan iborat bo‘lgan auditorlik xulosasini tuzish oqibatida ularga yetkazilgan zarar uchun javobgar bo‘ladi. Auditorlik tekshiruvini sifatsiz o‘tkazganlik yoki lozim darajada o‘tkazmaganlik oqibatida xo‘jalik yurituvchi subyektga va (yoki) auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga yetkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi shart. 9-modda. Auditorlik tekshiruvi Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to‘g‘riligi va buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga mosligini aniqlash 332 maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotini hamda u bilan bog‘liq moliyaviy axborotini auditorlik tashkilotlari tomonidan tekshirishdir Auditorlik tekshiruvi majburiy va tashabbus tarzidagi shakllarda o‘tkaziladi. Auditning xalqaro standartlari asosida amalga oshiriladigan auditorlik tekshiruvi ushbu Qonunning 16-moddasida nazarda tutilgan cheklovlarga rioya etish sharti bilan o‘tkaziladi. 10-modda. Majburiy auditorlik tekshiruvi Quyidagilar har yili majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishi kerak: aksiyadorlik jamiyatlari; banklar va boshqa kredit tashkilotlari; sug‘urta tashkilotlari; investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag‘larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchilar; manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo‘lmish xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar; mablag‘larining hosil bo‘lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajratmalar bo‘lmish byudjetdan tashqari fondlar; ustav fondida davlatga tegishli ulush bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar va davlat unitar korxonalari. fond va tovar birjalari. Majburiy auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi xo‘jalik yurituvchi subyekt bo‘ladi. Auditorlik tashkilotini tanlash xo‘jalik yurituvchi subyekt mulkdori, shuningdek qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig‘ilishi bilan kelishib olinadi. Qonun hujjatlariga muvofiq o‘tkaziladigan majburiy auditorlik tekshiruvidan bosh tortish xo‘jalik yurituvchi subyektning mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin kalendar yil 333 tugaguniga qadar majburiy auditorlik tekshiruvini o‘tkazishdan bosh tortish xo‘jalik yurituvchi subyektdan eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima undirishga sabab bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning oxirgi hisobot sanasidagi joriy aktivlari summasining jami yigirma foizidan ortiq miqdorda jarima undirish unga undiriladigan summani undirish to‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan e’tiboran olti oy mobaynida oyma-oy bo‘lib to‘lash imkoni berilgan holda amalga oshiriladi. Jarimaning to‘lanishi xo‘jalik yurituvchi subyektni majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tishdan ozod qilmaydi. 11-modda. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi xo‘jalik yurituvchi subyektning yoki boshqa auditorlik tekshiruvi buyurtmachilarining qaroriga binoan, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o‘tkazilishi mumkin. Tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvining predmeti, muddatlari va boshqa shartlari auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan auditorlik tashkiloti o‘rtasida tuziladigan auditorlik tekshiruvini o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomada belgilab qo‘yiladi. 12-modda. Xo‘jalik yurituvchi subyektning auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotgandagi huquq va majburiyatlari Auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyekt quyidagi huquqlarga egadir: auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini olish; buxgalteriya hisobini yuritish, moliyaviy hisobotni tuzish tartibi to‘g‘risida hamda aniqlangan kamchiliklar va qoidabuzarliklarni to‘g‘rilash haqida auditorlardan maslahat va tavsiyalar olish. Auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyekt: auditorlik tekshiruvi o‘tkazish to‘g‘risidagi shartnomada belgilangan muddatlarda auditorlik tekshiruvini o‘tkazish uchun auditorga kerakli sharoitlarni yaratib berishi, unga zarur hujjatlarni taqdim etishi; 334 auditorlik tekshiruvi davomida aniqlangan buxgalteriya hisobini yuritish, moliyaviy hisobot tuzish qoidalari hamda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqish tartibi buzilishlarini bartaraf etishi shart. Xo‘jalik yurituvchi subyekt ushbu Qonunga muvofiq amalga oshirilayotgan auditorlik tekshiruvini o‘tkazishdan bosh tortish yoki unga xalaqit berish maqsadlarida u yoki bu harakatlarni (harakatsizlikni) sodir etishga haqli emas. Xo‘jalik yurituvchi subyekt qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ega bo‘lishi va uning zimmasida o‘zga majburiyatlar bo‘lishi mumkin. 13-modda. Auditor tekshiruvining buyurtmachisi Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishini qo‘zg‘atuvchi xo‘jalik yurituvchi subyekt, uning mulkdori, shuningdek ustav kapitalida qonun hujjatlarida belgilanganidan kam bo‘lmagan miqdordagi ulushga ega qatnashchilar va aksiyadorlar, nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlardir. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi quyidagi huquqlarga ega: auditorlik tashkilotini mustaqil tanlash; tashabbus tarzidagi auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotganda auditorlik tekshiruvining yo‘nalishi va hajmini belgilash; auditorning e’tirozlari asoslanilgan qonun hujjatlarining normalari to‘g‘risidagi zarur axborotni auditorlik tashkilotidan olish; auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini olish. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi auditorlik xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risidagi shartnomaga muvofiq auditorlik tashkiloti xizmatlari haqini o‘z vaqtida to‘lashi shart. 14-modda. Auditorlik faoliyatiga aralashishga yo‘l qo‘ymaslik Auditorlik tashkiloti faoliyatiga aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi. 335 Mustaqil auditorlik tekshiruvini amalga oshirishga to‘sqinlik qilish maqsadida auditorlik tashkilotiga, shuningdek uning xodimlariga istalgan shaklda ta’sir ko‘rsatish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. 15-modda. Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish Auditorlik tekshiruvi nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qilish organlarining tashabbusiga ko‘ra auditorlik tashkiloti va ushbu organlar o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida o‘tkaziladi hamda unga mazkur shartnoma asosida haq to‘lanadi. Auditorlik tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha ishlarga haq to‘lash auditorlik tekshiruvini belgilagan organ hisobidan amalga oshiriladi. Aynan bir xil asoslarga ko‘ra aynan bir auditorlik tashkiloti aynan bir xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyatini tekshirishga takror jalb etilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 16-modda. Auditorlik tekshiruvi o‘tkazishdagi cheklovlar Quyidagilarga auditorlik tekshiruvi o‘tkazish taqiqlanadi: tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning rahbarlari va (yoki) boshqa mansabdor shaxslari bilan yaqin qarindosh bo‘lgan shaxsga; tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektda mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy manfaatlari bo‘lgan shaxsga; davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining, shuningdek xo‘jalik boshqaruv organlarining mansabdor shaxslariga; tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyekt xodimiga; auditorlik tashkilotlariga va auditorlarga: 1. mazkur auditorlik tashkilotining mulkdorlari, qatnashchilari, kreditorlari, sug‘urtalovchilari bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan, shuningdek ushbu auditorlik tashkilotlari va auditorlar ularga nisbatan mulkdorlar, qatnashchilar, aksiyadorlar bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan; 2. mulkdori, qatnashchisi, aksiyadori, shuningdek buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish hamda moliyaviy hisobotlar tuzish uchun javobgar 336 bo‘ladigan shaxs ayni bir paytning o‘zida ushbu auditorlik tashkilotining mulkdori, qatnashchisi bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektga nisbatan; v) mazkur xo‘jalik yurituvchi subyektga auditorlik tekshiruvi qamrab oladigan davrda ushbu Qonun qismining ikkinchi, uchinchi va sakkizinchi 17-moddasi xatboshilarida nazarda birinchi tutilgan professional xizmatlar ko‘rsatganlar. g) xodimi bir vaqtning o‘zida mazkur auditorlik tashkilotining xodimi bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektga nisbatan. Auditorlik tashkiloti aynan bir xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyatini ketma-ket uch yildan ortiq auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishga haqli emas. 17-modda. Auditorlik tashkilotlarining professional xizmatlari Auditorlik tashkilotlari quyidagi professional xizmatlarini ko‘rsatishlari mumkin: buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, qayta tiklash va yuritish; moliyaviy hisobotni tuzish; milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o‘tkazish; xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish; buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menedjment va moliyaxo‘jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati; soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblar va deklaratsiyalarni tuzish. xo‘jalik yurituvchi subyekt taftish komissiyasining (taftishchisining) vazifalarini amalga oshirish. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatining milliy standartlarida nazarda tutilgan boshqa professional xizmatlarni ham ko‘rsatishlari mumkin. 18-modda. Auditorlik hisoboti Auditorlik hisoboti — auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar to‘g‘risidagi mufassal ma’lumotlardan, 337 shuningdek auditorlik tekshiruvi o‘tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo‘lgan va xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariga, mulkdoriga, qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig‘ilishiga yo‘llangan hujjat. Auditor hisobotida aniqlangan chetga chiqishlar va qoidabuzarliklarni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektning moliya-xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar va takliflar mavjud bo‘lishi kerak. Agap auditorlik tekshiruvi xo‘jalik yurituvchi subyekt qatnashchilari (aksiyadorlari) yoki nazorat qiluvchi va huquqni muhofaza qilish organlari topshirig‘iga binoan auditorlik tashkiloti tomonidan o‘tkazilayotgan bo‘lsa, auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvi topshirig‘iga binoan o‘tkazilayotgan shaxsga ham taqdim etiladi. Auditorlik hisobotidagi axborot maxfiy hisoblanadi va oshkor qilinishi mumkin emas. Ushbu axborotdan foydalangan shaxslar axborotni oshkor qilganlik uchun qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka tortiladilar. Auditorlik hisobotining har bir beti auditorlik tekshiruvini o‘tkazgan auditor (auditorlar) va auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan bo‘lishi kerak. Auditorlik hisobotining shakli va mazmuni auditorlik faoliyatning standartlari bilan belgilanadi. 19-modda. Auditorlik xulosasi Auditorlik xulosasi — moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to‘g‘risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda ifodalangan, xo‘jalik yurituvchi cybyekt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo‘lgan hujjat. Auditorlik xulosasi auditorlik hisoboti asosida tuziladi. Auditorlik xulosasi auditor (auditorlar), auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan va auditorlik tashkiloti muhri bilan (muhr mavjud bo‘lgan taqdird1. tasdiqlangan bo‘lishi kerak. 338 Auditorlik xulosasining shakli va mazmuni auditorlik faoliyatining standartlari bilan belgilanadi. 20-modda. Qasddan soxta tuzilgan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi Auditorlik tekshiruvini o‘tkazmay tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo‘yicha tuzilsada, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o‘rganilgan xo‘jalik yurituvchi subyekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo‘lmagan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi. Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan coxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo‘ladi. 21-modda. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash Auditorlik faoliyati (professional xizmatlar bundan mustasno) maxsus ruxsatnoma (litsenziy1. asosida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya maxsus vakolatli davlat organi tomonidan beriladi. Bu organ: auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjatlarini, shu jumladan auditorlik faoliyatining milliy standartlarini o‘z vakolatlari doirasida ishlab chiqadi va tasdiqlaydi; litsenziya shartnomasida nazarda tutilgan litsenziya talablari va shartlariga auditorlik tashkiloti tomonidan rioya etilishini nazorat qiladi hamda uch yilda ko‘pi bilan bir marta mazkur masalalar yuzasidan tekshiruv o‘tkazadi. Mikrofirma va kichik korxonalar jumlasiga kiruvchi auditorlik tashkilotlarida tekshiruv rejali tartibda faqat nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha maxsus vakolatli organning qaroriga binoan to‘rt yilda ko‘pi bilan bir marta o‘tkaziladi; auditor malaka sertifikatini olish uchun da’vogarlarga malaka talablarini belgilaydi; 339 auditorlarning respublika jamoat birlashmasi bilan kelishgan holda auditor malaka sertifikati olish uchun o‘quv dasturlarini va malaka imtihonlarini topshirish tartibini tasdiqlaydi; auditorlarning respublika jamoat birlashmasi ishtirokida auditor malaka sertifikatini olish huquqiga doir malaka imtihonini o‘tkazadi; auditorlik tashkiloti rahbarini uch yilda bir marta attestatsiyadan o‘tkazadi; qonun hujjatlarida belgilangan tartibda auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyani qayta rasmiylashtiradi, auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lmagan muddatga to‘xtatib turadi, auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lgan muddatga to‘xtatib turish yoki uning amal qilishini tugatish hamda litsenziyani bekor qilish to‘g‘risida sudga murojaat qiladi, shuningdek litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish, tugatish va litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi; auditorning malaka sertifikatini beradi, qayta rasmiylashtiradi, bekor qiladi, uning amal qilishini uzaytiradi va tugatadi; malaka sertifikatiga ega bo‘lgan auditorlar reyestrining hamda auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlik tashkilotlarni hisobini yuritadi. Auditorlik tashkilotlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyalarni berish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Auditorlik faoliyatini litsenziyasiz amalga oshirganlik qonun hujjatlarida belgilangan javobgarlikka olib keladi. 22-modda. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish Litsenziyaning amal qilishi quyidagi hollarda to‘xtatib turilishi mumkin: auditorlik tashkiloti litsenziya aniqlanganda; 340 talablari va shartlarini buzganligi maxsus vakolatli davlat organining auditorlik tashkiloti zimmasiga aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish majburiyatini yuklovchi qarori auditorlik tashkiloti tomonidan bajarilmaganda. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay yetkaziladi. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi sud qarori auditorlik tashkilotiga va maxsus vakolatli davlat organiga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Maxsus vakolatli davlat organi yoki sud litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga olib kelgan holatlarni bartaraf etishi uchun auditorlik tashkilotiga muddat belgilashi shart. Maxsus vakolatli davlat organi litsenziyaning amal qilishini o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lmagan muddatga, sud esa o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lgan muddatga to‘xtatib turishi mumkin. Bunda litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga olib kelgan holatlarni bartaraf etishi uchun sud qarorida belgilangan muddat olti oydan ko‘p bo‘lishi mumkin emas. Auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga olib kelgan holatlarni bartaraf etgan taqdirda, litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risida qaror qabul qilgan maxsus vakolatli davlat organi yoki sud ko‘rsatilgan holatlar bartaraf etilganligi to‘g‘risidagi tasdiqnomani olgan kundan e’tiboran litsenziyaning amal qilishini tiklash to‘g‘risida uch kun muddat ichida qaror qabul qilishi shart. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish va tiklash to‘g‘risidagi ma’lumotlar ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinishi kerak. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi qarori ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Sud litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishni asossiz deb topgan taqdirda, maxsus vakolatli davlat organi auditorlik tashkiloti oldida unga yetkazilgan zarar miqdorida javobgar bo‘ladi 341 23-modda. Litsenziyaning amal qilishini tugatish Litsenziyaning amal qilishi quyidagi hollarda tugatilishi mumkin: auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilganda; auditorlik tashkiloti tugatilganda; qayta tashkil etilishi natijasida auditorlik tashkilotining faoliyati tugatilganda, bundan uning o‘zgartirilishi, shuningdek yangidan vujudga kelgan auditorlik tashkilotini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish sanasida qayta tashkil etilayotgan auditorlik tashkilotlarida litsenziya mavjud bo‘lgan taqdirda qo‘shib yuborilishi mustasno; auditorlik tashkiloti litsenziya talablari va shartlarini muntazam ravishda yoki bir marotaba qo‘pol ravishda buzganda; auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga olib kelgan holatlarni maxsus vakolatli davlat organi yoki sud belgilagan muddatda bartaraf etmaganda; maxsus vakolatli davlat organining litsenziya berish to‘g‘risidagi qarori qonunga xilof ekanligi aniqlanganda. Ushbu modda birinchi qismining beshinchi, oltinchi va yettinchi xatboshilarida nazarda tutilgan hollarda litsenziyaning amal qilishini tugatish sud qaroriga, boshqa hollarda esa maxsus vakolatli davlat organi qaroriga binoan amalga oshiriladi. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay yetkaziladi. Litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi sud qarori auditorlik tashkilotiga va maxsus vakolatli davlat organiga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qarorni olgan kundan e’tiboran o‘n kun ichida litsenziya maxsus vakolatli davlat organiga qaytarilishi va yo‘q qilinishi kerak. 342 Litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi ma’lumot ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinishi kerak. Litsenziyaning amal qilishi uning amal qilishini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan sanadan e’tiboran tugatiladi. 24-modda. Litsenziyani bekor qilish Litsenziya quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin: auditorlik tashkiloti litsenziyani bekor qilish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilganda; litsenziya soxta hujjatlardan foydalanilgan holda olinganligi fakti aniqlanganda; agar auditorlik tashkiloti litsenziya berish to‘g‘risida qaror qabul qilinganligi haqida xabarnoma yuborilgan (topshirilgan) paytdan e’tiboran uch oy ichida maxsus vakolatli davlat organiga litsenziya berganlik uchun davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etmagan yoki litsenziya shartnomasini imzolamagan bo‘lsa. Ushbu modda birinchi qismining uchinchi xatboshisida nazarda tutilgan holda litsenziyani bekor qilish sud qaroriga, boshqa hollarda esa maxsus vakolatli davlat organining qaroriga binoan amalga oshiriladi. Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay yetkaziladi. Litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi sud qarori auditorlik tashkilotiga va maxsus vakolatli davlat organiga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Auditorlik tashkiloti litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarorni olgan kundan e’tiboran o‘n kun ichida litsenziya maxsus vakolatli davlat organiga qaytarilishi va yo‘q qilinishi kerak. Litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi ma’lumot ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinishi kerak. Litsenziyani bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qilingan taqdirda, litsenziya u berilgan sanadan e’tiboran bekor qilingan deb hisoblanadi. 343 Maxsus vakolatli davlat organining litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarori ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Sud litsenziyani bekor qilishni asossiz deb topgan taqdirda, maxsus vakolatli davlat organi auditorlik tashkiloti oldida unga yetkazilgan zarar miqdorida javobgar bo‘ladi 25-modda. Auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish Auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish uchun quyidagilar asos hisoblanadi: auditorning arizasi; auditorlik tekshiruvi davomida auditor olingan ma’lumotlarni auditorlik tekshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz uchinchi shaxslarga berishi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; auditorlik faoliyatini amalga oshirayotganda qonun hujjatlari talablarini muntazam yoki bir marta qo‘pol ravishda buzganlik; auditorlik tekshiruvi o‘tkazishda aniqlangan, xo‘jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi yuritish, shuningdek moliyaviy hisobotni tuzish bo‘yicha belgilab qo‘yilgan talablarni buzish faktlarining auditor tomonidan yashirganlik; auditorlik faoliyatida uch yil davomida ishtirok etmaslik; auditorning malaka sertifikati boshqa shaxsga topshirilgan bo‘lib, mazkur shaxs ushbu hujjatni auditorlik faoliyatida ishtirok etish uchun o‘z nomidan foydalanish maqsadida ishlatganlik faktining aniqlanganligi; sudning muayyan lavozimlarni egallash yoki moliya-xo‘jalik munosabatlari sohasida muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum qilish tariqasidagi jazoni nazarda tutuvchi hukmining qonuniy kuchga kirganligi; fuqaroni belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topish to‘g‘risidagi sud qarori. Auditor malaka sertifikatining amal qilishi uni tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan sanadan e’tiboran tugatiladi, ushbu moddaning uchinchi qismida nazarda tutilgan hol bundan mustasno. Auditorlik tashkiloti litsenziyasining amal qilishini tugatishga sabab bo‘lgan qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘ygan auditorlik tashkiloti rahbarining, shuningdek 344 auditorning malaka sertifikati amal qilishi litsenziyaning amal qilishini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan sanadan e’tiboran tugatiladi. Maxsus vakolatli davlat organining auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish to‘g‘risidagi qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudga shikoyat qilinishi mumkin. Ushbu modda birinchi qismining uchinchi — beshinchi va yettinchi xatboshilarida nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra malaka sertifikatining amal qilishi tugatilgan shaxs auditor malaka sertifikati amal qilishini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch yil mobaynida malaka sertifikati olish to‘g‘risidagi ariza bilan takroran murojaat qilishga haqli emas. 26-modda. Auditor malaka sertifikatini bekor qilish Auditor malaka sertifikati quyidagi hollarda bekor qilinadi: maxsus vakolatli davlat organining auditorga malaka sertifikatini berish to‘g‘risidagi qarori noqonuniy ekanligi aniqlanganida; sertifikat soxta hujjatlardan foydalangan holda olinganligi fakti aniqlanganida. Malaka sertifikatini bekor qilish to‘g‘risidagi qaror auditor malaka ceptifikati berilgan sanadan e’tiboran amal qiladi. Maxsus vakolatli davlat organining auditor malaka sertifikatini bekor qilish to‘g‘risidagi qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudga shikoyat qilinishi mumkin. Ushbu modda birinchi qismining uchinchi xatboshisida nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra malaka sertifikati bekor qilingan shaxs auditor malaka sertifikatini bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan e’tiboran uch yil mobaynida malaka sertifikati olish to‘g‘risidagi ariza bilan takroran murojaat qilishga haqli emas. 27-modda. Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi auditorlarning ixtiyoriy asoslarda birlashtiradigan nodavlat notijorat tashkilotidir. 345 Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi auditorlarning malaka darajasini rivojlantirishga va saqlab turishga, ularning kasbiy manfaatlari himoyalanishiga ko‘maklashishga da’vat etilgandir. Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi: auditorlarning ta’lim dasturlarini va auditorlik malaka sertifikatini olish huquqiga doir malaka imtihonlarini topshirish tartibini ishlab chiqishda; auditorlar malaka sertifikatini olish huquqiga doir malaka imtihonlarini o‘tkazishda; auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlashda; auditorlik tashkilotlari faoliyatini majburiy reyting baholashni tashkil qilishda ishtirok etadi. 28-modda. Hizolarni hal etish Auditorlik faoliyatini amalga oshirishda yuzaga keladigan nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi. 29-modda. Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining buzilishida aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar. 2-Ilova Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentabrdagi 365-son qaroriga Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlaganligi uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlardan jarima undirish tartibi to‘g‘risida NIZOM 1. Mazkur Nizom «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ishlab chiqilgan va majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlaganligi uchun xo‘jalik yurituvchi subyektdan jarima undirishning yagona tartibini belgilab beradi. 2. Mazkur Nizomning amal qilishi qonun hujjatlariga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkaziladigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga tatbiq etiladi. 346 3. Xo‘jalik yurituvchi subyektning majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlashi jarima solish uchun asos hisoblanadi. Quyidagilar: hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha yillik moliyaviy hisobot auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilmasligi; auditorlik xulosasi mavjud emasligi xo‘jalik yurituvchi subyektning majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlashi deb e’tirof etiladi. 4. Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkaziladigan xo‘jalik yurituvchi subyekt oldingi yil uchun o‘z yillik moliyaviy hisobotini hisobot yilining 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidan o‘tkazadi va auditorlik tekshiruvi tamom bo‘lgandan keyin 15 kun mobaynida tegishli soliq organiga auditorlik xulosasining belgilangan tartibda tasdiqlangan nusxasini taqdim etadi. 5. Auditorlik xulosasi nusxasi soliq organiga belgilangan muddatda taqdim etilmagan taqdirda xo‘jalik yurituvchi subyekt soliq organiga auditorlik xulosasi mavjud emasligining sababini aks ettiruvchi tushuntirishni yozma shaklda taqdim etishi kerak. Qonun hujjatlariga muvofiq majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlash xo‘jalik subyektining mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo‘llanishiga olib keladi. Xo‘jalik subyektining mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo‘llangandan keyin kalendar yil oxirigacha majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlash xo‘jalik subyektidan ushbu Nizomning 7bandida nazarda tutilgan miqdorda jarima undirilishiga olib keladi. Bunda majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlangan taqdirda xo‘jalik subyektiga jarima sud tartibida solinadi, xo‘jalik subyekti sodir etilgan huquqbuzarlikda aybini tan olgan hamda jarimani ixtiyoriy ravishda to‘lagan taqdirda esa — jarima soliq organi tomonidan solinadi; 6. Jarima qonun hujjatlarida belgilangan tartibda undiriladi. Bunda xo‘jalik subyektining oxirgi hisobot sanasidagi joriy aktivlarining yigirma foizidan ortiq bo‘lgan yalpi jarima xo‘jalik subyektiga jarima solish to‘g‘risida qaror qabul 347 qilingan kundan boshlab undiriladigan summani olti oy mobaynida har oyda bo‘lib-bo‘lib to‘lash huquqi berilgan holda undirib olinadi. 7. Jarima stavkalari tabaqalashtirilgan va majburiy tekshiriladigan xo‘jalik yurituvchi subyektning hisobot yili oxirida mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olingan yalpi tushumi miqdoriga qarab belgilanadigan miqdorlarda undirib olinadi. * Jarima miqdorini aniqlashda eng kam oylik ish haqining jarima solish to‘g‘risida qaror chiqarilgan sanadagi miqdoridan foydalaniladi. ** Byudjetdan tashqari va xayriya jamg‘armalari uchun yalpi tushum deganda amaldagi tushumlar, shu jumladan a’zolik badallari tushuniladi. 9. To‘lanadigan jarimalar to‘liq miqdorda tegishli mahalliy byudjetiga o‘tkaziladi. 10. Soliq organlari quyidagilar: majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkaziladigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar; har bir xo‘jalik yurituvchi subyektlar bo‘yicha auditorlik tekshiruvi o‘tkazgan auditorlik tashkilotini ko‘rsatib o‘tgan holda majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar; majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlagan xo‘jalik yurituvchi subyektlar; majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlagan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga va ularning mansabdor shaxslariga nisbatan qo‘llanilgan jarima sanksiyalari to‘g‘risida ma’lumotlar bazasini olib boradi. Davlat soliq qo‘mitasi har yili 20 fevralgacha va 20 iyulgacha litsenziya beruvchi organga ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektlar va ularga nisbatan o‘tgan yil va joriy yilning birinchi yarmi uchun qo‘llanilgan jarima sanksiyalari to‘g‘risida umumlashma axborot taqdim etadi. Bunda har bir majburiy auditorlik tekshiruvidan o‘tkazilgan xo‘jalik yurituvchi subyekt bo‘yicha mazkur tekshiruvni olib borgan auditorlik tashkiloti ko‘rsatib o‘tiladi. Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazmagan xo‘jalik yurituvchi subyektga nisbatan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jazo choralarini qo‘llamaganligi uchun 348 soliq organlarining mansabdor shaxslari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar. 3-ilova “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish tartibi to‘g‘risida NIZOM I. Umumiy qoidalar 1. Mazkur Nizom «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida» va «Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasi hududida auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibini belgilab beradi. 2. Auditorlik faoliyati auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnoma (litsenziy1. mavjud bo‘lgan taqdirdagina amalga oshiriladi, auditorlik tashkilotlarining kasb xizmatlari ko‘rsatishlari bundan mustasno. Auditorlik faoliyatini litsenziyalashni O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi (keyingi o‘rinlarda — litsenziyalovchi organ deb ataladi) amalga oshiradi. Auditorlik tashkilotining arizasiga ko‘ra litsenziya auditorlik tekshiruvlarining quyidagi turlarini amalga oshirish uchun beriladi: faqat o‘z tashabbusiga ko‘ra auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga; xo‘jalik subyektlarini o‘z tashabbusiga ko‘ra va majburiy auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga, aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug‘urta tashkilotlari bundan mustasno; barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarni auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishga. 3. Litsenziyalovchi organning auditorlik faoliyatini amalga oshirishga litsenziya berish, berishni rad etish, uning amal qilishini tugatish, uning amal qilishini o‘n ish kunidan ortiq bo‘lmagan muddatga to‘xtatib turish yoki litsenziyaning amal qilishini tiklash, shuningdek uni bekor qilish to‘g‘risidagi qarori O‘zbekiston Respublikasi moliya rasmiylashtiriladi. 349 vazirining buyrug‘i bilan II. Litsenziya olish uchun taqdim etiladigan hujjatlar 4. Tadbirkorlik subyektlariga «yagona darcha» tamoyili bo‘yicha davlat xizmatlari ko‘rsatish yagona markazlari tomonidan belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirishga litsenziya olish uchun litsenziyalovchi organga quyidagi hujjatlarni ilova qilgan holda ariza (mazkur Nizomga 1-ilova) taqdim etadi: shtatdagi auditorlarning, shu jumladan buxgalterlik xalqaro sertifikatiga ega bo‘lgan auditorlarning, ularning ushbu Nizomda belgilangan eng kam soniga muvofiq bo‘lgan shtatdagi auditor malaka sertifikatlari hamda buxgalter xalqaro sertifikatlarining tasdiqlangan nusxalari; mehnat daftarchalarining notarial tasdiqlangan nusxalari va asosiy ish joyi bo‘yicha shtatdagi auditorlarni ushbu Nizomda nazarda tutilgan shtatdagi auditorlarning eng kam soniga to‘g‘ri keladigan miqdorda ishga qabul qilish to‘g‘risidagi buyruqlarning tasdiqlangan nusxalari; auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaning tegishli turi uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan miqdordagi ustav kapitalining to‘liq shakllantirilganligini tasdiqlaydigan hujjat nusxasi; arizani ko‘rib chiqish uchun yig‘im to‘langanligini tasdiqlovchi bankning to‘lov hujjati. Ko‘rsatib o‘tilgan hujjatlar bir nusxada taqdim etiladi. Auditorlik tashkilotidan mazkur Nizomda nazarda tutilmagan hujjatlarni taqdim etishni talab qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Litsenziyalovchi organ litsenziya berish uchun boshqa vakolatli organlarda mavjud bo‘lgan zarur hujjatlar va axborotlarni belgilangan tartibda o‘zaro axborot hamkorligi yo‘li bilan, shu jumladan elektron tarzda mustaqil ravishda oladi, ushbu bandda nazarda tutilgan hujjatlar va axborotlar bundan mustasno. III. Litsenziya olish uchun hujjatlarni ko‘rib chiqish tartibi 5. Litsenziya olish uchun ariza barcha zarur hujjatlar bilan birga litsenziyalovchi organ tomonidan ko‘rib chiqiladi. 350 Auditorlik tashkiloti hujjatlarini ko‘rib chiqish va litsenziya berish yoki litsenziya berishni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qilish muddati litsenziya olish uchun ariza va zarur hujjatlar kelib tushgan kundan boshlab 15 kalendar kunni tashkil etadi. 6. Hujjatlar litsenziyalovchi organ tomonidan ko‘rib chiqilganligi uchun (litsenziyalovchi organga ariza taqdim etilgan kunidagi) eng kam ish haqining bir baravari miqdorida yig‘im to‘lanadi. Arizani ko‘rib chiqqanlik uchun yig‘im summasi litsenziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o‘tkaziladi. Auditorlik tashkiloti hujjatlarni ko‘rib chiqish davrida bergan arizasini qaytarib olgan holda yig‘im qaytarib berilmaydi. IV. Litsenziya berish yoki litsenziya berishni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qilish tartibi 7. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya amal qilish muddati cheklanmasdan beriladi. Litsenziya belgilangan namunadagi maxsus blankada rasmiylashtiriladi (mazkur Nizomga 2-ilova) 8. Litsenziyalovchi organ litsenziya berish yoki litsenziya berishni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qilinganligi haqida auditorlik tashkilotiga qaror qabul qilingandan so‘ng uch kun mobaynida bildirish xati yuborishi kerak. Litsenziya berish to‘g‘risidagi bildirish xati yozma shaklda auditorlik tashkilotiga yuboriladi (topshiriladi), unda davlat boji to‘lanadigan bank hisob raqami rekvizitlari va davlat bojini to‘lash muddati ko‘rsatib o‘tiladi. 9. Auditorlik tashkiloti tomonidan davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etilgan taqdirda va litsenziya bitimi imzolangandan so‘ng litsenziya beriladi. Litsenziya berganlik uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida davlat boji undiriladi. Davlat boji O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetiga o‘tkaziladi. 10. Litsenziyaning asl nusxasi reyestrga imzo qo‘ydirgan holda auditorlik tashkiloti rahbariga yoxud boshqa shaxsga belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan 351 ishonchnoma asosida beriladi. Litsenziya nusxasi litsenziyalovchi organda belgilangan tartibda saqlanadi. 11. Litsenziyalovchi organ auditorlik tashkiloti tomonidan zarur darajada rasmiylashtirilmagan hujjatlar taqdim etilganligi, hujjatlarda ishonchsiz yoki chalkash ma’lumotlar bo‘lganligi, shuningdek, auditorlik tashkiloti litsenziya talablari va shartlariga muvofiq emasligi sababli auditorlik tashkilotiga litsenziya berilishini rad etishga haqlidir. Boshqa sabablarga ko‘ra, shu jumladan, maqsadga muvofiq emasligi tufayli litsenziya berishni rad etishga yo‘l qo‘yilmaydi. 12. Litsenziya berishni rad etish to‘g‘risidagi qaror asoslangan bo‘lishi va auditorlik tashkilotiga yozma shaklda yuborilishi kerak, unda rad etish sabablari va auditorlik tashkiloti ko‘rsatib o‘tilgan sabablarni bartaraf etib hujjatni takroran ko‘rib chiqish uchun taqdim etishi mumkin bo‘lgan muddat ko‘rsatib o‘tiladi. Litsenziya berishni rad etish haqidagi xabarnomada ko‘rsatilgan muddat kamchiliklarni bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan vaqtga mutanosib bo‘lishi kerak. 13. Litsenziya berishni rad etishga asos bo‘lgan sabablarni bartaraf etish uchun auditorlik tashkilotiga ko‘pi bilan 15 kun muddat beriladi. Hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish litsenziyalovchi organ tomonidan auditorlik tashkilotining barcha zarur hujjatlar bilan birga arizasi olingan kundan boshlab 10 kun mobaynida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkilotining arizasi qayta ko‘rib chiqilganligi uchun yig‘im undirilmaydi. Auditorlik tashkiloti arizasini takroriy ko‘rib chiqishda litsenziya berishning ushbu litsenziyani berishni rad etish to‘g‘risidagi bildirishnomada ilgari ko‘rsatilmagan yangi asoslar bo‘yicha rad etilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Auditorlik tashkilotining litsenziya berishni rad etish uchun asos bo‘lgan sabablarni bartaraf etish maqsadida berilgan muddat tugagandan so‘ng berilgan litsenziya berish to‘g‘risidagi arizasi yangidan berilgan deb hisoblanadi. V. Litsenziyani qayta rasmiylashtirish va dublikat berish tartibi 21. Auditorlik tashkiloti qayta tuzilgan, uning nomi yoki o‘rni (pochta manzili) o‘zgargan hollarda, auditorlik tashkiloti, yoxud uning huquqiy vorisi, 352 qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgandan so‘ng bir oy muddatda litsenziyalovchi organga qayta rasmiylashtiriladigan litsenziyani va tegishli o‘zgartirishlarni tasdiqlovchi hujjatlarni ilova qilgan holda litsenziyani qayta rasmiylashtirish to‘g‘risida ariza berishlari shartdir. Hujjat litsenziyalovchi organga auditorlik tashkiloti tomonidan bevosita, yoxud hujjatlar olinganligini bildirib qo‘yish sharti bilan pochta aloqasi vositasi orqali yetkazib beriladi. 22. Litsenziyani qayta rasmiylashtirish litsenziyalovchi organ tomonidan tegishli hujjatlar ilova qilingan holda ariza olingan kundan boshlab besh ish kuni mobaynida amalga oshiriladi. 23. Yo‘qotib qo‘yilgan yoki yaroqsiz holga kelib qolgan litsenziya o‘rniga, auditorlik tashkilotining arizasiga ko‘ra, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda dublikat berilishi mumkin. Bunday hollarda auditorlik tashkiloti yo‘qotib qo‘yilgan litsenziyaning haqiqiy emasligi to‘g‘risida ommaviy axborot vositalarida e’lon qilishga, shuningdek, e’lonni litsenziyalovchi organga taqdim etishga majburdir. 24. Litsenziya qayta rasmiylashtirilganligi yoki dublikat berilganligi uchun eng kam oylik ish haqining 50 foizi miqdorida yig‘im undiriladi. Yig‘im summasi litsenziyalovchi organning maxsus hisob raqamiga o‘tkaziladi. 25. Litsenziya qayta rasmiylashtirilgunga qadar auditorlik tashkiloti o‘z faoliyatini ilgari berilgan litsenziya asosida amalga oshiradi. Mazkur Nizom 21bandining birinchi xatboshi talablari buzilgan holda auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiz faoliyat bilan shug‘ullanganlik uchun qonun hujjatlarida belgilangan javobgarlikka sabab bo‘ladi. VI. Auditorlik tashkilotiga nisbatan qo‘yiladigan litsenziya talablari va shartlari 26. Quyidagilar auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziya talablari va shartlari hisoblanadi: 353 «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga, auditorlik faoliyati standartlari, shuningdek boshqa qonun hujjatlari talablariga rioya qilish; litsenziya olinayotganda va auditorlik faoliyati amalga oshirilayotganda mazkur Nizomda nazarda tutilgan tartibda to‘liq shakllantirilgan ustav kapitaliga ega bo‘lish; faqat auditorlik faoliyatini amalga oshirish; auditorlik tashkiloti mas’uliyatini sug‘urta qilish polisiga ega bo‘lish; auditor tomonidan auditorlik faoliyatini faqat bitta auditorlik tashkilotida amalga oshirish; shtatda auditorlar sonining mazkur Nizomda nazarda tutilgan miqdorda bo‘lishi; litsenziya turiga muvofiq shtatdagi auditorlarda xalqaro buxgalter sertifikatining bo‘lishi; auditorlik tekshiruvi o‘tkazish chog‘ida olingan axborotning sir saqlanishini ta’minlash; auditorlik xizmatlari ko‘rsatishda shartnoma majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarish; auditorlik tashkiloti rahbari lavozimiga faqat ushbu auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi hisoblangan auditorni tayinlash; auditorlik tashkiloti rahbarining uch yilda bir marotaba litsenziyalovchi organda attestatsiyadan o‘tishi; auditorlik faoliyatini amalga oshirishda mustaqillikni ta’minlash; auditorlik faoliyati standartlariga muvofiq auditorlik hisoboti tuzish va auditorlik xulosasi berish; auditorlik tashkilotlarida ichki standartlarning mavjudligi; o‘z pochta manzili o‘zgargani to‘g‘risida litsenziyalovchi organni 10 kun muddatda xabardor qilish; auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni bir yilda bir marta, belgilangan shaklda litsenziyalovchi organga taqdim etish, shuningdek auditorlik 354 faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq boshqa axborotlarni litsenziyalovchi organ talabi bo‘yicha taqdim etish; auditorlar ishlari sifatining nazoratini ta’minlash; auditorlarning bir yilda bir marta malaka oshirish kurslaridan o‘tishini ta’minlash; auditorlik tashkiloti rahbari almashganligi va (yoki) auditorlar tarkibi o‘zgarganligi to‘g‘risida litsenziyalovchi organni 5 kun muddatda xabardor qilish; auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan cheklovlarga rioya qilish. 261. Quyidagilar: faqat tashabbuskorlik asosida auditorlik tekshiruvlarini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 1500 baravari miqdoridan kam bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 2 nafar auditorga ega bo‘lishi; aksiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug‘urta tashkilotlaridan tashqari xo‘jalik yurituvchi subyektlarda tashabbuskorlik asosida va majburiy auditorlik tekshiruvlarini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 3000 baravari miqdoridan kam bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 4 nafar auditorga, ularning kamida bittasi buxgalter xalqaro sertifikatiga ega bo‘lishi; barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarda auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazuvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 5000 ming baravari miqdoridan kam bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 6 nafar auditorga, ularning ikkitasi buxgalter xalqaro sertifikatiga ega bo‘lishi kerak. Mazkur bandning auditorlik tashkilotiga uning shtatidagi auditorlarning eng kam soniga nisbatan qo‘yilgan talabi mazkur auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi hisoblangan auditorlik shtati auditorlarning belgilangan eng kam soni bilan to‘liq to‘ldirilishini nazarda tutadi. Litsenziya olingandan so‘ng ushbu band talablariga to‘g‘ri kelmagan taqdirda auditorlik tashkiloti nomuvofiqlik yuzaga kelgandan boshlab 5 kun davomida litsenziya beruvchi organni yozma ravishda xabardor qiladi hamda 355 ko‘rsatilgan sanadan boshlab kamida 3 oy muddatda yuzaga kelgan nomuvofiqlikni bartaraf etishi, yoki boshqa turdagi auditorlik tekshiruvini amalga oshirish huquqiga litsenziya olish yoxud belgilangan tartibda o‘z faoliyatini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilishi shart. Auditorlik tashkiloti tomonidan ushbu bandning talablariga nomuvofiqlik bartaraf etilgunga qadar auditorlik tekshiruvini o‘tkazish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikni keltirib chiqaradi. 262. Auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida ellik foizi muassislar (ishtirokchilar)ning pul mablag‘laridan, qolgan qismi esa auditorlik tashkiloti faoliyatini amalga oshirishda bevosita foydalaniladigan moddiy boyliklardan shakllantiriladi. VII. Litsenziya talablari va shartlariga rioya qilinishi ustidan nazorat o‘rnatish 27. Litsenziyalovchi organ auditorlik tashkilotlari tomonidan litsenziya shartnomasida nazarda tutilgan litsenziya talablari va shartlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Litsenziyalovchi organ tomonidan auditorlik tashkilotlarining litsenziya talablari va shartlariga rioya qilishini tekshirish har uch yilda kamida bir marta amalga oshiriladi. 28. Auditorlik tashkiloti tomonidan litsenziya talablari va shartlari buzilgan taqdirda litsenziyalovchi organ litsenziyaning amal qilishini o‘n ish kunidan ortiq bo‘lmagan muddatga to‘xtatib turishga yoxud o‘n ish kunidan ortiq muddatga to‘xtatib turish yoki to‘xtatish to‘g‘risida sudga murojaat qilishga haqlidir. VIII. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib qo‘yish, to‘xtatish, tiklash va bekor qilish tartibi 29. Litsenziyaning amal qilishi auditorlik tashkiloti tomonidan litsenziya talablari va shartlarining buzilganligi aniqlangan, shuningdek litsenziyalovchi organning aniqlangan buzilishlarni bartaraf etish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkiloti tomonidan bajarilmagan taqdirda to‘xtatib turilishi mumkin. Litsenziyalovchi organning litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi qarori u qabul qilingan kundan boshlab uch kundan kechikmay yozma 356 shaklda auditorlik tashkilotiga yetkaziladi. Sudning litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va litsenziyalovchi organga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Litsenziyalovchi organ yoki sud litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga sabab bo‘lgan holatlarni bartaraf etish uchun auditorlik tashkilotiga muddat belgilaydi. Bunda litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga sabab bo‘lgan holatlarni bartaraf etish uchun sud qarorida belgilangan muddat olti oydan ortiq bo‘lishi mumkin emas. 30. Litsenziyaning amal qilishi to‘xtatib qo‘yilgan davrda auditorlik tashkiloti tomonidan faoliyatni amalga oshirish qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka olib keladi. 31. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga sabab bo‘lgan holatlarni auditorlik tashkiloti tomonidan bartaraf etishda litsenziyalovchi organ yoki litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish to‘g‘risida qaror qabul qilgan sud ko‘rsatib o‘tilgan holatlarning bartaraf etilganligi to‘g‘risidagi tasdiqnoma olingan kundan boshlab o‘n kun muddatda litsenziyaning amal qilishini tiklash to‘g‘risida qaror qabul qilishi shart. 32. Basharti auditorlik tashkiloti ko‘rsatib o‘tilgan holatlarni belgilangan muddatda bartaraf etmagan bo‘lsa, litsenziyalovchi organ litsenziyaning amal qilishini to‘xtatish to‘g‘risida sudga murojaat qiladi. 33. Litsenziyaning amal qilishi quyidagi hollarda ham to‘xtatiladi: auditorlik tashkiloti litsenziyaning amal qilishini to‘xtatish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilganda; auditorlik tashkiloti tugatilganda; auditorlik tashkilotining faoliyati qayta tashkil etish natijasida to‘xtatilganda, u qayta o‘zgartirilgan hollardan tashqari; auditorlik tashkiloti tomonidan litsenziya talablari va shartlari muntazam ravishda yoki bir marta qo‘pol tarzda buzilganda; 357 litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turishga sabab bo‘lgan holatlar auditorlik tashkiloti tomonidan litsenziyalovchi organ yoki sud belgilagan muddatda bartaraf etilmaganda; litsenziyalovchi organning litsenziya berish to‘g‘risidagi qarorining noqonuniyligi aniqlanganda. Litsenziyaning amal qilishini ushbu bandning beshinchi-yettinchi xatboshida nazarda tutilgan hollarda to‘xtatish sud qaroriga ko‘ra, boshqa hollarda esa - litsenziyalovchi organning qaroriga ko‘ra amalga oshiriladi. Litsenziyalovchi organning litsenziyaning amal qilishini to‘xtatish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, asosli sababi ko‘rsatilgan holda, u qabul qilingan kundan boshlab uch kundan kechikmay yetkaziladi. Sudning litsenziyaning amal qilishini to‘xtatish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va litsenziyalovchi organga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Litsenziya uning amal qilishini to‘xtatish to‘g‘risidagi qaror auditorlik tashkiloti tomonidan olingan kundan boshlab o‘n kun mobaynida litsenziyalovchi organga va yo‘q qilish uchun qaytariladi. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan sanadan boshlab to‘xtatiladi. 34. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatish uchun asos bo‘lib hisoblanadigan litsenziya talablari va shartlarini bir marta qo‘pol ravishda buzishga quyidagilar kiradi: faoliyatning auditorlik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa turlarini amalga oshirish; auditorlik faoliyatini amalga oshirishda mustaqillikni ta’minlamaslik; ishonchsiz yoxud shak-shubhasiz yolg‘on auditorlik xulosasi tuzish; auditorlik tekshiruvi o‘tkazish chog‘ida olingan maxfiy axborotni auditorlik tekshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. 358 auditorlik tekshiruvlarni o‘tkazishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan cheklanishlarga rioya qilmaslik; auditorlik faoliyatini amalga oshirishda auditorlik tashkiloti mas’uliyatini sug‘urta qilish polisining mavjud emasligi; litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishini litsenziyalovchi organning tekshiruvlaridan bo‘yin tovlash. 35. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziya quyidagi hollarda bekor qilinadi: auditorlik tashkiloti litsenziyani bekor qilish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilsa; litsenziya qalbaki hujjatlardan foydalangan holda olinganligi aniqlansa; agar auditorlik tashkiloti litsenziya berish uchun qaror qabul qilinganligi to‘g‘risida bildirish xati yuborilgan (topshirilgan) paytdan boshlab uch oy davomida litsenziyalovchi organga davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etmagan bo‘lsa, yoxud litsenziya bitimini tasdiqlamagan bo‘lsa. Litsenziyani ushbu bandning uchinchi xatboshida nazarda tutilgan holda bekor qilish sud tartibida, boshqa hollarda esa litsenziyalovchi organning qaroriga ko‘ra amalga oshiriladi. 36. Litsenziyalovchi organning litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga yozma shaklda, qaror qabul qilingan kundan boshlab uch kundan kechikmay yetkaziladi. Sudning litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarori auditorlik tashkilotiga va litsenziyalovchi organga qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda yetkaziladi. Litsenziyaning bekor qilish to‘g‘risidagi qaror auditorlik tashkiloti tomonidan olingan kundan boshlab litsenziya o‘n kun davomida litsenziyalovchi organga qaytarilishi va yo‘q qilinishi kerak. Bekor qilish to‘g‘risidagi qaror litsenziya berilgan sanadan boshlab amal qiladi. Litsenziya bekor qilingan taqdirda to‘langan davlat boji qaytarilmaydi. 359 37. Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish, yangilash, to‘xtatish, litsenziyani bekor qilish to‘g‘risidagi qarorlar ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinishi kerak. IX. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlik tashkilotlarining reyestrini yuritish 38. Litsenziyalovchi organ auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlik tashkilotlarining reyestrini yuritadi, unda quyidagilar ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lishi kerak: auditorlik tashkilotining nomi va uning joylashgan o‘rni (pochta manzili); telefon (faks) raqami; hisob-kitob raqami; soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami; muassislarning ustav sarmoyasidagi ulushlari to‘g‘risidagi axborot; tashkilot rahbarining familiyasi, ismi va otasining ismi hamda auditor malaka sertifikatining sanasi, uning tartib raqami, shuningdek, auditorlar tashkilotida ishlovchilarning malaka sertifikatlarining tartib raqamlari va sanalari; litsenziya berilgan sana va uning tartib raqami; litsenziyalarning amalda bo‘lishini to‘xtatib turish, to‘xtatish, tiklash va bekor qilish asoslari va sanalari; litsenziyalarni qayta rasmiylashtirish va dublikatlar berish asoslari va sanalari. 39. Litsenziyalarning reyestrlarida mavjud bo‘lgan ma’lumotlar litsenziyalovchi organning veb-saytiga joylashtiriladi va tanishib chiqish uchun ochiq bo‘ladi. X. Litsenziyalovchi organning qarorlari ustidan shikoyat qilish 43. Litsenziyalovchi organning qarori ustidan auditorlik tomonidan belgilangan tartibda sudga shikoyat qilinishi mumkin. 360 tashkiloti 4-ilova Auditorlik xulosa Men, Qosimov I. R. (2007 yil, 12-yanvarda berilgan № 01456 raqamli auditorlik faoliyati litsenziy1. 2008 yil, № 6-aprelda tuzilgan shartnomaga asosan «Navbahor» korxonasining 2014 yildagi moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini auditorlik tekshirishdan o‘tkazdim. Ta’sischilik hujjatlari va hisobdor shaxslarning kassa, materiallar va bunak hisobotlari har jihatdan tekshirildi. Qolgan hujjatlar tanlab tekshirildi. Bosh kitob, jurnal-orderlar, 2014 yilga tuzilgan balans va hisobotlarni tekshirishda hisob ishlarining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi Qonun» talabiga javob berishligi, mahsulot va xizmatlar tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanishi, moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari Bosh kitob va balans ko‘rsatkichlariga muvofiq kelishligi tasdiqlandi. Yuqorida bayon qilinganlarga asosan «Navbahor» korxonasining moliyaviy hisoboti to‘g‘ri tuzilgan, moliyaviy holati barqaror deb baholash mumkin. «Madad» auditorlik firmasi auditori Qosimov I.R. «Afrosiyob» Aktsionerlik-tijorat banki balansi bo‘yicha 2013 yil, 1 yanvar holatiga Auditorlik xulosa Farg‘ona shahri. 2013 yil, 22-yanvar. Men, auditor Qodirov S. I. (O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi litsenziyasi №135, 2003 yil 24 may) O‘zbekiston Respublikasi bank faoliyati to‘g‘risida qonun va 2013 yil 15 noyabrda tuzilgan shartnomaga asosan 2013 yil 1yanvarga «Afrosiyob» Aktsionerlik-tijorat bankni moliyaviy holatini auditdan o‘tkazdim. Xalqaro andozalarga muvofiq audit ishlari rejalashtirilda va o‘tkazildi. «Afrosiyob» Aktsionerlik-tijorat bankini balans va hisobotlarda yo‘l qo‘yilgan xatoliklarni tasdiqlash uchun buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini tasdiqlovchi dastlabki hujjatlar tanlab tekshirishdan o‘tkazildi. «Afrosiyob» Aktsionerlik-tijorat bankini balans ma’lumotlarining haqqoniyligi, uchinchi tomonlardan olingan tasdiqnomalar bilan isbotlandi. Shuningdek, «Afrosiyob» Aktsionerlik tijorat 361 bankida, buxgalteriya hisobini tashkil qilishda ishlatilgan qoidalar, bank xodimlari tomonidan o‘tkazilgan hisoblashuvlarni baholash hamda bank hisobotini baholash ishlari bajarildi. «Afrosiyob» Aktsionerlik tijorat bankini mazkur hisoboti, o‘tkazilgan audit bo‘yicha yetarli fikr bildirish uchun asos bo‘la oladi. «Afrosiyob» aksiyadorlik tijorat bankining 2013 yil 1 yanvarga tuzilgan balansi, O‘zbekiston Markaziy Banki tomonidan tijorat banklari uchun belgilangan schyotlar rejasiga muvofiq tuzilgan va bankning moliyaviy holatini to‘g‘ri aks ettiradi. Auditor imzosi va muhri. Qodirov S. I. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” nomli ma’ruzasi. Toshkent, 2017 yil 14 yanvar. – 166 b. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – (yangi tahriri) Toshkent 2016 y. 13 aprel. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. //Soliqlar va bojxona xabarlari, 2000 yil 13 iyun. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentabrdagi “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning ahamiyatini oshirish to‘g‘risida”gi 365-sonli qarori.-T.: Xalq so‘zi, 2000 y, 26 sentabr. 5. Do‘smuratov R.D. Audit asoslari. -T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2003.-612 b. 6. Mamatov Z.T. va boshq. Audit: O‘quv qo‘llanma. -T.: Toshkent Islom Universiteti. 2002.-280 b. 7. Musayev H.N. Audit. -T.: Moliya. 2003. -220 b. 8. Подолский В.И. Аудит. -М.: ЮНИТИ, 2001. 362 9. Rizaqulov A.A., Narziyev R. Audit, - T.: 1999. 10. Sanayev N.S., Narziyev R. Audit. O‘qituvchi, 2001. 11. To‘laxodjayeva M.M. Korxona moliyaviy ahvolini auditi. 1996. 12. O‘zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari jurnali 2010-2017 yil sonlari. 13. Soliq va bojxona xabarlari gazetasi. 2010-2017 yil sonlari. 14. Справочник аудитора. - T.: 2001. 15. Шермет А.Д. Аудит. - M.: Финансы и статистика, 1996. 16. Henning Kagermann, William Kinney, Karlheinz Küting. Claus-Peter Weber Internal Audit Handbook (Management with the SAP ® -Audit Roadmap) ISBN 978-3-540-70886-5. 2008 Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 658 p. 17. Karla Johnstone Auditing. South-Western College Pub. 2015. -1056 p. 18. Auditing: Concepts for a Changing Environment by Larry E. Rittenberg, Bradley J. Schwieger, Hardcover: 816 pages, Publisher: South-Western College. 19. Гетьман В.Г. Финансовый учёт. Учебник 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика: ИНФРА-М, 2008 - 816 с. 20. Do‘smuratov R.D. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.– T.: Yangiyul poligraph service, 2007 – 256 b. 21. Karimov A. va boshq. Buxgaltеriya hisobi. Darslik. - T.: "Sharq" nashriyotmatbaa aksiyadorlik kompaniyasi, 2004 - 592 b. 22. Карпова Т.П., Карпова В.В. Бухгалтерский учет: упражнения, тесты, решения и ответы: учеб. пособ. – М.: ИНФРА-М, 2010 – 328 с. 23. Ковалев В.В., Ковалев Вит. В. Анализ баланса, или как пониматm баланс: учеб.практич. пособ. – М.: Проспект, 2010 – 560 с. 24. Корнеева Т.А., Шатунова Г.А. Теория бухгалтерского учета в схемах и таблицах: учеб. пособ. – М.: Эксмо, 2010 – 240 с. 25. Медведев М. Ю.Теория бухгалтерского учета. Учебник.– М.: «Омега-Л», 2007 – 418 с. 26. Мизиковский Е.А..- Теория бухгалтерского учета: Учебное пособие.- М.: Экономист, 2006 - 189 с. 363 27. Нечитайло А.И. Теория бухгалтерского учета: учеб.– М.: Проспект, 2010 – 272 с. 28. Sotivoldiеv A.va boshqalar.Buxgaltеriyaning izohli lug‘ati-T.: “NORMA” 2010-280 b. 29. Соколов Я.В. Очерки по истории бухгалтерского учета.- М.: Финансы и статистика, 1991- 400 с. 30. Сорокина Е.М. и др. Бухгалтерский (финансовый) учет: вопросы, тесты и задачи: учеб. пособ. – М.: ФиС, 2010 – 160 с. 31. Уткина С.А. Составление бухгалтерских проводок в организациях разных отраслей: практ. пособ. – М.: Омега-Л, 2010 – 259 с. 32. Ostonaqulov M., Ostonaqulov U. va Ostonaqulova G. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik. – T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2005 - 68 b. 33. Пошерстник Н.В. Бухгалтерский учет на современном предприятии: учеб.-практ. пособ. - М.: Проспект, 2010 – 560 с. 34. Пипко В.А. Учет производства и калmкулирование себестоимости продукции в условиях агробизнеса: учеб. пособ. – М.: ИНФРА-М, 2010 – 208 с. 23. Соколов Я.В., Соколов В.Я. История бухгалтерского учета. Учебник 2-е изд. Перераб и доп.- М.: Финансы и статистика, 2006- 288с. 35. Хвостик Т.В. Практикум по бухгалтерскому (финансовому) учету: учеб. пособ. – М.: ФОРУМ, 2010 – 176 с. 36. Xoshimov B.A. Buxgaltеriya hisobi nazariyasi. Darslik.- T.: «Yangi asr avlodi», 2004.-279 b. 37. Toshmamatov N. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.- F. «Navruz» 2017 yil 378 b. 38. Toshmamatov N., Yormatov I., Nosirov I., Sharipov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. O‘quv qo‘llanma- T. 2017 yil 39. Toshmamatov N., Qudbiev D., Qayumov H., Yormatov I., Nosirov I. Audit. O‘quv qo‘llanma- Farg‘ona. 2011 yil 364 MUNDARIJA So‘z boshi 3 1-Mavzu: Audit fanining predmeti va metodi 5 §1. Auditning paydo bo‘lishi va rivojlanish tarixi haqida 5 §2. Audit fanining predmeti va obyektlari 7 §3. Audit fanining metodi va metodologiyasi 9 §4. Audit fanida xususiy usullarning qo‘llanilishi 10 §5. Kompyuter va ekspertlardan foydalanilganda audit uslublari 12 2-Mavzu: Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari 18 §1. Auditorlik faoliyatining mohiyati, maqsadi va vazifalari 18 §2. Auditning zarurligi va ahamiyati 20 §3. O‘zbekiston Respublikasining moliyaviy nazorat tizimida auditning 22 tutgan o‘rni §4. Audit maqsadi va vazifalari 23 §5. Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari 26 3-Mavzu: O‘zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatining huquqiy 30 asoslari §1. O‘zbekistonda auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solish 30 tizimi va uning elementlari §2. Auditorlik faoliyatining standartlari 32 §3. Auditorlik tashkilotining huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi 37 4-Mavzu: Auditorlik tekshiruvining turlari va shakllari 42 §1. Auditorlik xizmati va uni turkumlash 42 §2. Ichki va tashqi auditni tavsifi. 43 §3. Majburiy auditorlik tekshiruvi 44 §4.Tashabbus tarzidagi (ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvi 46 §5. Nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar tashabbusiga 47 ko‘ra audit o‘tkazish xususiyatlari §6. Auditorlik tashkilotlarining proffessional xizmati 365 49 5-Mavzu: Auditorlik kasbiga malakaviy va ahloqiy talablar 54 §1.Auditorlik kasbiga malakaviy talablar va auditning ahloq kodeksi 54 §2.Auditorlik faoliyatini litsenziyalash 57 §3. Auditorlik tashkiloti va auditorlarning mustaqilligi 62 §4.Auditor ishlarining sifatini nazorat qilish 68 6-Mavzu: Auditda muhimlik tushunchasi va auditorlik riski 75 §1. Auditda muhimlilikni (muhim bo‘lgan xatolarni) Baholash 75 §2. Auditorlik faoliyatidagi tavakkalchilik va uni baholash 77 §3. Auditorlik faoliyatida tovlamachilikni baholash 79 7-Mavzu: Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish 84 §1.Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning maqsadi, vazifalari, bosqichlari 84 va tamoyillari §2. Auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish ishchi dasturi va auditorlik xizmati 88 ko‘rsatish haqida shartnoma 8-Mavzu: Auditorlik tekshiruvi vaqtida buxgalteriya hisobi va ichki 93 nazorat tizimini o‘rganish hamda baholash §1.Tekshiriladigan korxona (mijoz) faoliyatini o‘rganish 93 §2. Buxgalteriya hisobini tashkil etishni o‘rganish 94 §3.Ichki nazorat tizimini o‘rganish 96 §4.Korxonani hisob siyosatini o‘rganish va baholash 98 9-Mavzu: Auditorlik dalillar 105 §1. Auditorlik dalillari tushunchasi va ularning turlari 105 §2. Auditorlik dalillarini olish manba’lari 107 §3. Auditorlik dalillarni olish usullari 111 10-Mavzu: Ekspert ishlaridan va boshqa auditorlik tashkiloti 118 ma’lumotlaridan foydalanish §1. Ekspert tushunchasi, ekspert ishidan auditorlik dalil sifatida foydalanish 118 §2. Boshqa auditorlarning ishi natijalaridan foydalanish 119 366 11-Mavzu: Auditorlik tekshiruvining yakuniy bosqichi 125 §1. Auditorlik hisoboti 125 §2. Auditorlik xulosasi 128 §3. Audit natijalarini baholash 134 12-Mavzu: Uzoq muddatli aktivlar auditi 140 §1. Uzoq muddatli aktivlar auditida foydalaniladigan ma’lumotlar manbalari 140 §2. Uzoq muddatli aktivlar audiauditning vazifalari 141 §3. Asosiy vositalar auditi xususiyatlari va undagi audit amallari 145 §4. Uzoq muddatli investitsiyalar auditi 159 §5. Nomoddiy aktivlar auditi xususiyatlari va undagi audit amallari 165 13-Mavzu: Joriy aktivlar auditi 169 §1.Tovar-moddiy zahiralar auditi xususiyatlari va undagi audit amallari 169 §2.Pul mablag‘lari auditi xususiyatlari va undagi audit amallari 177 14-Mavzu: Majburiyatlarni auditi 189 §1. Hisob - kitoblar auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari 189 §2. Xodimlar bilan mehnat haqi va boshqa muomilalarga doir 190 hisob-kitoblar auditi §3. Korxonaning shaxsiy tarkibi auditi 190 §4. Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisoblashuvlarni auditi 191 §5. Debetor va kreditor bilan bo‘ladigan operatsiyalarni auditi 192 §6. Ijtimoiy sug‘urta idoralari bilan bo‘ladigan hisoblashuvlarning audit 193 §7. Byudjet bilan bo‘ladigan hisoblashuvlarning auditi 194 15-Mavzu:Xususiy kapital auditi 199 §1.Xususiy kapital auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari 199 §2. Fondlar va zaxiralarni tashkil etish va ulardan foydalanish auditi 202 16- Mavzu: Moliyaviy natijalar auditi 206 §1. Ishlab chiqarish xarajatlari auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot 206 manbalari 367 §2.Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar hisobini tekshirish 207 §3.Mehnatga haq to‘lash xarajatlarini mahsulot tannarxiga qo‘shishni 208 tekshirish §4.Yordamchi va tugallanmagan ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni 209 tekshirish §5. Davr xarajatlarining auditi 210 §6. Umum ishlab chiqarish xarajatlarining auditi 213 §7.Tayyor mahsulotlar auditining vazifalari va manbalari 213 §8.Ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotlarni chiqarishning audit 214 §9.Tayyor mahsulotlarni jo‘natilishi va sotilishini auditi 215 §10. Moliyaviy natijalar auditining maqsadi, tashkil etish va o‘tkazish ketma- 216 ketligi 17-Mavzu: Investitsiya fondlari, sug‘urta tashkilotlari, birja va 226 brokerlik faoliyati auditi §1. Investitsiya fondlari faoliyatining auditi 226 §2. Sug‘urta tashkilotlari faoliyatini auditi 228 §3. Birja va brokerlik faoliyatining auditi 230 18-Mavzu: To‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan korxonalar faoliyatini 235 audit qilish. §1. To‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan korxonalarni aniqlash 235 §2. Korxonalarni guruhlash 236 §3. Korxona iqtisodini sog‘lomlashtirish tadbirlarni tahlil qilish 237 §4. Korxonaning iqtisodiy holatini baholash 238 §5. Tavsiya qilingan moliyaviy sog‘lomlashtirish rejalarini tahlili 238 19-Mavzu: Tijorat banklar faoliyatining auditi 240 §1. Audit o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish 240 368 §2. Kredit va hisoblashuv operatsiyalari nazorati, bank daromadi va 242 xarajatlari tahlili Atamalarning ensiklopedik lug‘ati (glossariy) 246 1-ilova. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi 258 Qonuni 2-ilova. Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentabrdagi 365- 273 son qaroriga Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlaganligi uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlardan jarima undirish tartibi to‘g‘risida NIZOM 3-ilova. “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik 275 tashkilotlariga litsenziya berish tartibi to‘g‘risida” NIZOM 4-Ilova. Auditorlik xulosa 284 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 285 369 OГЛАВЛЕНИЕ Предисловие 3 Тема №1. Предмет дисциплины Аудит и её метод 5 1.1. О происхождение и история развития аудита. 5 1.2. Предмет и объекты аудита 7 1.3. Метод и методология аудита 9 1.4. Применение частных методов в аудите 10 1.5. Методика аудита при использовании компьютеров и экспертов 12 Тема №2. Сушность, цель и задачи аудита 18 2.1. Сущность, цели и задачи аудиторской деятельности 18 2.2. Необходимость и значение аудита 20 3.3. Роль аудита в системе финансового контроля в Республике 22 Узбекистана 4.4. Цель и задачи аудита 23 5.5. Этапы развития аудиторской деятельности . 26 Тема №3. Правовое основа аудиторской деятельности Узбекистана 30 3.1. Порядок применение и элементы аудиторской деятельности 30 Узбекистана 3.2. Стандарты аудиторской деятельности 32 3.3. Права, обязанности и ответственость аудиторской организации 37 Тема №4. Форма и типы аудиторской проверки 42 4.1. Аудиторские услуги и их классификация 42 4.2. Характеристика внутренного и внешного аудита 43 370 4.3. Обязательные аудиторские проверки 44 4.4.Сопутствующие аудиторские проверки 46 4.5. Особенности проверки по инициативе правоохранительных и 47 котролирующих организаций 4.6. Профессионалные услуги аудиторской деятельности 49 Тема №5. Профессиональные и этические требования к профессии 54 аудитора. 5.1. Профессиональные требования к профессии аудитора и кодекс 54 этики аудита 5.2. Лицензирование аудиторской деятельности 57 5.3. Независимость аудиторов и аудиторских организации 62 5.4. Контроль качества аудиторных работ 68 Тема №6. Понятия необходимости и риска аудита 75 6.1. Оценка значимости (значительные ошибки) в аудите 75 6.2. Рискованность в аудиторской деятельности и их оценка 77 6.3. Оценка мощенничества в аудиторской деятельности 79 Тема №7. Планирования аудиторской проверки 84 7.1. Цели, этапы, задачи и принципы планирования аудиторской 84 проверки. 7.2. Рабочая программа по проведению аудиторской проверки и договор 88 по оказанию аудиторских услуг Тема №8. Изучение и оценивание бухгалтерского учета и система 93 внутренней системы контроля в процессе проверок 8.1. Изучение деятельности проверяемых организации 93 8.2. Изучение организации бухгалтерского учета 94 8.3. Изучение системы внутренного контроля 96 8.4. Изучения и оценка учетной политике организации 98 Тема №9. Аудиторские доказательств. 105 9.1. Понятие аудиторских доказательств и их виды 105 371 9.2. Источники получения аудиторских доказательств 107 9.3. Методы получения аудиторских доказательств 111 Тема №10. Использование экспертных работ и информаций других 118 аудиторских организаций 10.1. Понятия эксперта, использование экспертной работы в качестве 118 аудиторского доказательства 10.2. Использование результатов работ других аудиторов 119 Тема №11. Завершающие этапы аудиторской проверки 125 11.1. Аудиторский отчет 125 11.2. Аудиторское заключение 128 11.3. Оценка аудиторских заключений 134 Тема №12. Аудит долгосрочных активов 140 12.1. Источники информации в использование аудита долгосрочных 140 активов 12.2. Задачи аудита долгосрочных активов 141 12.3. Свойства аудита основных средств и аудиторские действие в них 145 12.4. Аудит долгосрочных инвестиций 159 12.5. Особенности аудита нематериалных активов и процедуры аудита 165 Тема №13. Аудит оборотных активов 169 13.1. Особенности аудита товарно-материалных резервов и процедуры 169 аудита 13.2. Особенности аудита денежных ресурсов и процедуры аудита 177 Тема №14. Аудит обязательств 189 14.1.Цель, задачи и источники информаций аудита расчетов 189 14.2. Аудит заработной платы и расчетов по другим операциям 190 14.3. Аудит личного состава предприятии 190 14.4. Аудит расчета по оплате труда 191 14.5. Аудит дебиторских и кредиторских операций 192 14.6. Аудит с социального страхования и счетов в органах 193 372 14.7. Аудит расчетов по бюджету 194 Тема №15. Аудит частного капитала 199 15.1. Цели, задачи и источники информации для аудита частного 199 капитала 15.2. Аудит по создание фондов и резервов и их использовании 202 Тема №16. Аудит финансовых результатов 206 16.1. Цель, задачи и источник информации аудита производственных 206 затрат 16.2. Проверка учета затрат включенных в себестоимость продукции 207 16.3. Проверка включения в себестоимость продукции затраты на 208 оплате труда 16.4. Проверка затраты по вспомогательным и незавершенным 209 производствам 16.5. Аудит расходов периода 210 16.6. Аудит общи производственный затрат 213 16.7. Задачи и источники аудита готовой продукции 213 16.8. Аудит отпуска готовой продукции из производства 214 16.9. Аудит отгруженных готовой продукции и ее реализации 215 16.10. Цель, организации и последовательности проведения аудита 216 финансовых результатов Тема №17. Аудит деятельности инвестиционных, страховых, 226 биржевых и брокерских организаций 17.1. Аудит деятельности инвестиционных фондов. 226 17.2. Аудит деятельности страховых организаций 228 17.3. Аудит деятельности биржевых и брокерских организаций 230 Тема №18. Аудит деятельности неплатежоспособных предприятий 235 18.1. Определение неплатежеспособных предприятий 235 18.2. Группировка предприятий 236 373 18.3. Анализ мероприятий по оздоровлении экономики предприятий 237 18.4. Оценка экономического состояния предприятии 238 18.5. Анализ рекомендуемых планов финансового оздоровления 238 Тема №19. Аудит деятельности коммерческих банков 240 19.1. Подготовка к проведению аудита 240 19.2. Контроль кредитных и расчетных операций, анализ банковскых 242 доходов и затрат. Энциклопедический словарь терминов (glossariy) 246 Приложение №1. Закон “Об аудиторской деятельности” Республике 258 Узбекистан Приложение №2. К постоновлению Кабинета министров 273 Республики Узбекистан от 22 сентября 2000 года №365 положение о порядке взыскания штрафа с хозяйствующих субъектов за уклонение от проведения обязательной аудиторской проверки Приложение аудиторским №3. Положение организациям о на порядке выдачи осущестление лицензии 275 аудиторской деятельности Приложение №3. Аудиторские заключения 284 Список использованных литератур 285 374