ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI BILIM, PÁN HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI FIZIKALIQ HÁM KOLLOIDLIQ XIMIYA KAFEDRASI Mirzabaeyev Aybek Keulimjay uliniń 60530100- ximiya tálim baǵdarı “ Molekulalardıń polyarlanıwı“ temasındaǵı KURS JUMISI Qabıllaǵan: Fizikalıq hám kolloidlıq ximiya kafedrası docenti: A. Sharipova Orınlaǵan: 2b ximiya toparı studenti: A. Mirzabayev NUKUS-2023 MAZMUNI Kirisiw 3 I BAP. Ádebiyatlarǵa sholıw 5 I.1. Molekulalardıń polyarlanıwı haqqinda túsinik 5 I.2. Molekulardıń polyarlanıw túrleri hám olar haqqında maǵluwmatlar 8 I.3. Proces tezligine baylanıslı polyarlanıw túrleri 17 II. BAP. Tájriybe bólimi 20 II.1. Tájriybe ushın kerekli ásbap úskeneler hám reaktivler 20 II.2. Topıraqlarda kaltsiydı jalınlı fotometriya analız usılında anıqlaw 21 III.Nátiyjelerdi talqılaw 23 Juwmaq 25 Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi 26 Kirisiw Kurs jumisinıń aktuallıǵı: Prezidenttiń 10.10.2022 jıldaǵı «Ximiya hám gaz-ximiya sanaatın strategiyalıq rawajlandırıwdıń maqsetli programmasın tastıyıqlaw tuwrısında»gi PQ-388-san qararı qabıllandı. Ximiya hám gaz-ximiya sanaatın rawajlandırıwǵa qaratılǵan ximiya texnologiyalıq klasterlerin rawajlandırıw programması maqullandi. Programmaǵa muwapıq tómendegiler shólkemlestiriledi : «Nawayı ximiya texnoparki», «Ferǵana ximiya texnoparki» hám «Qaraqalpaqstan ximiya texnoparki»; «O'zkimyosanoat» AJ shólkemlestiriwchiligida MChJ formasında hár bir texnologiyalıq klasterdi basqarıw direksiyalari; «O'zkimyosanoat» AJ quramında Ximiya hám gaz-ximiya texnologiyalıq klasterleri iskerligin muwapıqlastırıw joybar ofisi. Nızamshılıqqa muwapıq arnawlı ekonomikalıq zonalar qatnasıwshıları hám olardıń direksiyalari ushın názerde tutılǵan salıq hám bajıxana tólewleri boyınsha jeńillikler texnologiyalıq klasterler qatnasıwshıları hám direksiyalariga salıstırǵanda da qollanıladı. Awıl xojalıǵına mólsherlengen jer uchastkalarınıń jer fondı qatlamı ózgertiliwi menen baylanıslı awıl xojalıǵı hám orman xojalıǵı óndirisi budgarshiliq emes ornınlardı oraw boyınsha kompensatsiya tólewleri, esaptan tısqarı jol menende, óndirilmeydi. 2023 jıl 1 aprelga shekem Xalıq aralıq finans korporatsiyasi menen birgelikte «Nawayıazot» AJda texnikalıq kompleks úyreniw jumısları ótkeriledi. 2023 jıl 1sentyabrge shekem bul kárxananı rawajlandırıw strategiyası islep shıǵıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası ministrler Keńesi hám Nawayı wálayatı hákimligi 2023 jıl 30 iyunǵa shekem qatlamı ózgertirilip atırǵan suwǵarılatuǵın jer uchastkaları maydanına teń muǵdarda jańa jerler ózlestiriliwin támiyinleydi. Hújjet menen tómendegiler tastıyıqlanǵan : Texnologiyalıq klasterler quramına kiretuǵın aymaqlar shegaraları ; «Nawayı ximiya texnoparki» texnologiyalıq klasterin keńeytiw ushın awıl xojalıǵına mólsherlengen jerler qatlamınan sanaat maqsetlerine mólsherlengen jerler qatlamına ótkeriletuǵın jer uchastkaları dizimi; Texnologiyalıq klasterlerdi shólkemlestiriw hám rawajlandırıw, ximiya sanaatında transformaciya processlerin dawam ettiriw boyınsha «jol kartası»; Innovciyalıq ximiyalıq texnologiyalıq klasterlerde ámelge asırilatuǵın investitsiya joybarları dizimi. Hújjet Nızam hújjetleri milliy maǵlıwmatlar bazasında daǵaza etilgen hám 11. 10. 2022 jıldan kúshke kirgen. [] Kurs jumısınıń máqseti: Molekulardıń polyarlanıwın túsindiriw. Kurs jumısınıń wazıypaları: Molekulalardıń polyarlanıwı haqqinda túsinikler beriw Molekulardıń polyarlanıw túrleri hám olar haqqında maǵluwmatlar beriw Kurs jumısınıń quramı: Kurs jumısı quramı Kirisiw, 2 bap, Nátiyjelerdi talqılaw, Juwmaqlaw, paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat. Kurs jumısınıń áhimiyeti: Kurs jumısınıń tiykarǵı áhimiyeti molekulalardıń polyarlanıwın tereńrek uyreniw hám túsiniw bolıp esaplanadı. Bul kurs jumısı tekǵana molekulalardıń polyarlanıwın túsindirip qoymastan fizikalıq ximiyanınıń basqada temaların úyreniwge imkan beredi. Sebebi molekulalardıń polyarlanıwı úyreniw ulken imkanıyatlardı ashadı hám sonıń menen bir qatarda zamanagóy ximiyanıńda bir bólegi esaplanadı. Biz molekulalardıń polyarlanıwın bilmesek fızıkalıq ximiyani túsinip jete almaymiz. Zatlardıń tiykarın molekula quraydı, molekulanıń barlıq qásiyetlerin úyreniwimiz zárur bolıp esaplanadı. Kurs jumısı áyne sol wazıypanı atqarıwda az bolmasa kómekshi boladı. I Bap. Ádebiyatlarǵa sholıw I.1. Molekulalardıń polyarlanıwı haqqinda túsinik Molekulardıń polyarlanıw hádiysesiniń mánisi sonnan ibarat, sırtqı elektr maydanı tásirinde dielektrikdiń baylanısqan zaryadları olarǵa tásir etiwshi kúshler baǵdarı boyınsha jıljıydı hám qánshellilik kóp bolsa, maydan kúshi sonshalıq joqarı boladı. Dielektrikler polyarlanıw qábileti sebepli elektr qurılmalarında óz qollanılıwın taptı [1]. Dielektrik " tiykarǵı elektr ózgesheligi elektr maydanında polyarlanıw qábileti bolǵan hám elektrostatik maydan bar ekenligi múmkin bolǵan element" dep ataladı, sebebi onıń atomları, molekulaları yamasa ionlarınıń elektr zaryadları baylanısqan. Ámelde isletiletuǵın dielektrikler elektr maydanında háreketlenip, tuwrıdan-tuwrı aǵımda elektr ótkezgishligin keltirip shıǵaratuǵın erkin zaryadlardı da óz ishine aladı [2]. Polyarlanıw - elektr maydanı tásirinde hár qanday dielektrikde payda bolatuǵın baylanısqan zaryadlardıń sheklengen jay almaslawı yamasa dipol molekulalarınıń baǵdarı.[3] Polyarlanıwdıń eki tariypi tómendegiler: 1) jaqtılıq hám elektromagnit terbelislerdiń ayriqsha bir tegislikte jaylastırılıwı ózgesheligi. Túsken nurdıń polyarlanıw tegisligi. 2) Toktiń kúshin páseytiretuǵın túrli elementlerdıń elektrodlarına shógiwi. Elektrodlardıń polarizatsiyasi. Elektr zaryadlarınıń orın almasıw mexanizmi yamasa tártibine qaray, polyarlanıwdıń tómendegi túrlerige ajratıladı: 1. Elektron polarizatsiya; 2. Ion polyarlanıw; 3. Elastik-dipol polyarlanıw ; 4. Ion -relaksatsion polyarlanıw ; 5. Dipol-relaksatsion polyarlanıw ; 6. Migratsiya (qatlamlararo) polyarlanıw ; 7. Elektron -relaksatsion polyarlanıw ; 8. Yadro jılısıwınıń polyarlanıwı ; 9. Qaldıq (elektret) polyarlanıw ; 10. Spontan (ferroelektrik) polyarlanıw ; 11. Piezoelektrik polyarlanıw [4]. Dielektrikli kondensatordıń sıyımlılıqınıń ma`nisi hám ol jaǵdayda tóplanǵan elektr zaryadı hár qıylı dielektrikler ushın hár túrlı bolǵan hám bir waqtıniń ózinde birdey materialda payda bolıwı múmkin bolǵan bir neshe polarizatsiya mexanizmleri menen baylanıslı. I.1.1-súwreti. Molekulalardıń polyarlanıwı 1-súwretde dielektriktıń ekvivalent sxeması kórsetilgen, ol jaǵdayda hár qıylı polarizatsiya mexanizmleri ámeldegi bolıp, kernew deregine parallel túrde jalǵanǵan bir qatar kondansatorlar retinde ańlatılıwı múmkin. Ximiyalıq baylanısıw xarakterine kóre dielektrikleri polyarlanıwdıń tómendegi 3 tiykarǵı mexanizmi ajratıladı: elektron, ion hám dipol (orientatsion). Elektron polarizatsiya barlıq dielektriklarge mas bolıp tabıladı hám kovalent baylanısıwǵa iye kristallarda ústinlik etedi. Sırtqı elektr maydanı P tásirinde atomniń elektronları onıń yadrosına salıstırǵanda jıljıydı (elektron qabıǵınıń deformatsiyasi) hám induksiyalangan dipollar payda boladı. Induksiyalangan dipollarniń dielektrik ózgeshelikleri rezonans hádiyseleri qatarına kiredi. Polarizatsiyaniń elektron mexanizmi eń kem inertial bolıp tabıladı, sebebi elektron massası polyarlanıw processinde qatnasıw etiwshi bóleksheler massasınan talay kem. Elektron polarizatsiyani ornatıw waqtı ≈ 10 -15 s ni quraydı, bul jaqtılıq terbelisleri dáwiri menen salıstırıladı [4]. I.2. Molekulardıń polyarlanıw túrleri hám olar haqqında maǵluwmatlar Elektron polyarlanıw - elektron orbitalarining oń zaryadlanǵan yadroǵa salıstırǵanda jılısıwı. Ol hár qanday elementtıń barlıq atomlarında hám, sonday eken, barlıq dielektriklarda, olarda basqa túrdegi polyarlanıw bar ekenliginen qaramastan, payda boladı. Sawıpıw waqtı 10 -13 sekund. Elektron polarizatsiya barlıq túrdegi dielektriklarda baqlanadı hám rezonans chastotalarına shekem energiya joytıwları menen baylanıslı emes. Sap elektron polyarlanıwǵa iye bolǵan elementtıń ótkezgishliginiń ma`nisi san tárepten jaqtılıqtıń sınıwı kórsetkishiniń kvadratına teń. Elektron polyarlanıw processinde bólekshelerdiń polyarlanıwı temperaturaǵa baylanıslı emes hám dielektrikning termal keńeyiwi hám birlik kólem degi bóleksheler sanınıń azayıwı sebepli temperatura asıwı menen ótkezgishlik azayadı. Temperatura hám temperatura iymek sızig'i tıǵızlıq iymek sızig'iga uqsaydı; eń keskin qısqarıwlar I.2.1-súwretde kórsetilgeni sıyaqlı, elementtıń qattı jaǵdaydan suyıq jaǵdayǵa hám suyıqlıqtan gazsimon jaǵdayǵa ótiwlerinde baqlanadı. I.2.1-súwret. Elementtıń qattınan suyıqlıqqa hám suyıqlıqtan gazǵa ótiwi a) b) I.2.2-súwret. Atomnıń polyarlanıwı a) kúshleniwli b) kushleniwsiz; Ion polyarlanıw - ionlı ximiyalıq baylanısqan elementlarda baqlanadı hám keri zaryadlanǵan ionlardıń bir-birine salıstırǵanda jılısıwında kórinetuǵın boladı. Aytıp ótkeni sıyaqlı, elektron polyarlanıw waqtı júdá qısqa, elektron polyarlanıwdan 2±3 ret úlkenlew bolıp tabıladı. Ximiyalıq baylanısıwdıń ion túri bolǵan dielektriklarda elektr maydanı tásirinde oń ionlar kerilerge salıstırǵanda jıljıydı. Ion polyarlanıwdı ornatıw waqtı ádetde 10 -14 - 10 -15 s. Bul sonı ańlatadıki, bul polarizatsiya ózgeriwshen maydanlarda, sonday-aq mikroto'lqinli pechda (1010 1011 Gts) tolıq ornatılıwı ushın waqıt bar. Usınıń menen birge, spektrning infraqızıl aymaǵında ion polarizatsiyasining ornatilishida keshigiw bar. Hár túrlı quram daǵı organikalıq bolmaǵan áynekler, keramik materiallar ushın - kóp muǵdarda shıyshesimon fazanı óz ishine alǵan elektr shını ushın dielektrik ótkezgishlik temperatura asıwı menen artadı. [5] I.2.3-súwret. Molekulanıń ion polyarlanıwı I.2.3-súwrette molekulanıń ion polyarlanıw diagramması keltirilgen. Elastik-dipol polarizatsiyasi.Kóplegen dielektriklarda óz elektr momentine iye bolǵan molekulalar bar. Sırtqı elektr maydanında dipollarning baǵdarın ózgertirgende, elastik tiklovchi kúshler payda boladı. Gazlar hám suyıqlıqlarda qutbli molekulalar ıssılıq háreketi sebepli nadurıs jóneltirilgen bolıp, nátiyjede polyarlanıw nolge teń boladı. Sırtqı maydan tásirinde dipollarning maydan baǵdarı boyınsha qanday da jeńillikli baǵdarı ornatıladı. Sırtqı elektr maydanında I.2.4-súwretde kórsetilgeni momentleriniń teń salmaqlılıq baǵdarınan elastik iyiwi bar. I.2.4-súwret. sırtqı maydanda dipolning elastik aylanıwı sıyaqlı, dipol Dipollar qattı baylanısqanda, sırtqı elektr maydanı qollanılǵanda, olardıń baǵdarında elastik ózgerisler júz boladı. Polarizatsiya hár bir molekulanıń elektr momentine, molekulalararo baylanısıw energiyasına hám elektr maydanınıń baǵdarına baylanıslı. Ishki hám sırtqı maydanlar parallel bolǵanda, polyarlanıw nolge teń. Sol sebepli elastik dipol polarizatsiyasining úlesi ótkezgishliktiń anizotropiyasini anıqlawı múmkin [5, 6]. Ion relaksatsiyasinıń polarizatsiyasi. Organikalıq bolmaǵan stakanlarda hám ionlardıń bos oramı bolǵan birpara ionlı elementlarda baqlanadı. Bunday jaǵdaylarda sırtqı elektr maydan tásirinde elementtıń kúshsiz baylanısqan ionları 6 -suwretde kórsetilgeni sıyaqlı, maydan baǵdarı boyınsha artıqsha ótiwlerdi aladı. Temperaturanıń asıwı menen polarizatsiya sezilerli dárejede asadı. I.2.5 -súwret. Ionnıń potencial energiyasınıń sırtqı elektr maydanındaǵı aralıqqa baylanıslılıǵı Sırtqı elektr maydanı bolmaǵanda, potencial tosıq arqalı ion ótkeriwdiń barlıq baǵdarları birdey itimalǵa iye. Sol sebepli ionlardıń bólistiriliwi birdey boladı. I.2.6-súwret. sırtqı maydan bar ekenliginde iondıń potensial energiyasınıń aralıqqa baylanıslılıǵı I.2.6-súwretden kelip shıǵadıki, iondıń 1-pozitsiyadan 2-jaǵdayǵa sekrew múmkinshiligı artadı, teris sekrew múmkinshiligı bolsa azayadı. Óytkeni sonda, maydandıń qollanılıwı sebepli potencial tosıq birinshi jaǵdayda ∆U ga azayadı, ekinshi jaǵdayda ol ∆U ga artadı [4, 6]. Dipol-relaksatsion polyarlanıw. Eger dielektrikda qutbli molekulalar bolsa hám olar arasındaǵı baylanısıw kishi bolsa, ol halda maydan tásirinde olar salıstırǵanda ańsat aylanıwı múmkin. Maydan daǵı dipollarning baǵdarı termal háreket menen tosqınlıq etedi. Nátiyjede, termal háreketke baylanıslı bolǵan dipol polarizatsiyasi payda boladı. Tómen temperaturalarda molekulalardıń elektr maydanı arqalı orientatsiyasi qıyın, sol sebepli ótkezgishlik tómen boladı, baylanıslılıq grafigi 8-suwretde kórsetilgen.. Temperatura kóterilganda, jabısatuǵınlıqtıń azayıwı, jónelistiń tómenlewi sebepli eljirew waqtı azayadı. molekulalar ańsatlashadi, bul dipolrelaksatsion polyarlanıw intensivliginiń asıwına hám dielektrik ótkezgishliktiń keskin asıwına alıp keledi, bul maksimal dárejege etkennen keyin, molekulalardıń ıssılıq háreketiniń kusheytiwi sebepli temperaturaǵa shama menen teris proportsional túrde azayadı., bul qutbli molekulalardıń (dipollardıń) rejimin aldın aladı. I.2.7-súwret. Hár túrlı temperaturalarda (1 - 20 ° C, 2 - 40 ° C, 3 - 60 ° C) suyıq qutbli dielektrik ushın ótkezgishliktiń chastotaǵa baylanıslılıǵı. Temperaturanıń asıwı menen viskozitenin tómenlewi sebepli gevşeme waqtı azayadı, molekulalardıń baǵdarı ańsatlashadi, bul dipol-relaksatsiya polyarlanıw intensivliginiń asıwına hám ótkezgishliktiń keskin asıwına alıp keledi, bul bolsa keyin maksimal dárejege jetip, molekulalardıń ıssılıq háreketiniń artpaqtası sebepli temperaturaǵa shama menen teris proportsional túrde azayadı, qutbli molekulalardıń (dipollar) rejimin aldın aladı. I.2.8 -súwret - dipoldıń elektr maydanındaǵı baǵdarı Dipol-relaksatsion polyarlanıw, eger kúsh molekulaları dipollarni maydan boylap jóneltiriliwine tosqınlıq etpese, I.2.8 -súwretdegi sıyaqlı múmkin boladı. [6, 7]. Migratsiya (qatlamlar ara) polyarlanıw. Migratsiya polarizatsiyasi makroskopik tegis emeslikleri, qatlamları, interfeysleri yamasa ámeldegi bolǵan bir jınslı bolmaǵan dúzılıw daǵı qattı elementlarda júz boladı. Bul polarizatsiya tómen chastotalarda payda boladı hám sezilerli energiya tarqalıwı menen baylanıslı. Bunday polyarlanıwdıń sebepleri texnikalıq, quramalı dielektriklardagi ótkezgish hám yarım ótkizgishli qosımshalar, túrli ótkezgishlikke iye bolǵan qatlamlardıń bar ekenligi hám basqalar. Dielektrikdagi qatlamlar hám elektrod qatlamları arasındaǵı interfeyslerde aste háreketleniwshi ionlardıń zaryadları toplandı - bul qatlamlarara yamasa strukturalı joqarı kernewdiń tásiri [4]. Elektron realaksion polarizatsiyasi. Elektron realaksion polarizatsiyasi elektronlardı ustap turıw qábiletine iye kemshilikler yamasa nopoklik ionları bolǵan qattı dielektriklarga xos bolıp tabıladı. Elektr maydanı bolmaǵanda bunday tutqunlangan elektronlar yamasa tesikler termal terbelisler tásirinde bir itimaldan ekinshisine ótiwi múmkin. Bunday halda, dielektrikning birlik kólemine tuwrı keletuǵın ulıwma elektr momenti nolge teń boladı. Sırtqı elektr maydanında bunday ótiwler tiykarlanıp maydan baǵdarı boyınsha júz boladı hám dielektrik kóleminde elektr dipol momenti induktsiya etiledi, yaǵnıy.polyarlanıw júz boladı. Mısalı, I.2.9-súwretde rutil strukturanıń modeli keltirilgen [4]. I.2.9 -súwret. Anion vakansiyasini óz ishine alǵan rutil strukturanıń eki ólshewli modeli Yadrolıq polarizatsiya. Yadro jılısıwınıń polyarlanıwı elektr maydanı tásirinde atom hám molekulalardaǵı yadrolardıń jılısıwı esabına júz boladı. Elektr maydanı tásirinde yadrolar dáslepki jaǵdayınan málim aralıqqa jıljıydı, bul bolsa elektr zaryadlarınıń bólistiriliwinde assimetriyani keltirip shıǵaradı. Bir jıldamlı polarizatsiyalarga (10 ~ 13 sek) belgi etedi hám chastota hám temperaturaǵa, sonıń menen birge elektronǵa baylanıslı emes [4]. Qaldıq (elektret) polyarlanıw. Kóplegen dielektrikler ushın qanday tárizde jaratılǵan qutblangan jaǵday sırtqı maydan óshirilgandan keyin uzaq waqıt dawamında hesh qanday biygana tásirinlersiz saqlanıp qalatuǵın tárzde ornatılıwı múmkin. Bunday dielektriklar elektretlar dep ataladı. Elektron mámleket túrli jollar menen jaratılıwı múmkin. Soǵan kóre, elektretlar tómendegilerge bólinedi: a. termoelektratlar; b. Fotoelektriker; c. Elektroelektrler; d. Magnetoelektrikler; e. Triboelektrler; f. Mexanik elektretler; g. Radio elektretleri. Elektret átirapındaǵı kosmosda turaqlı magnit maydan dáregi bolǵan magnit sıyaqlı elektr maydanın payda etedi. Elektret jaǵdayı metastabil bolıp tabıladı.[4] Termoelektrikler tómendegishe alınadı. Joqarı temperaturada dielektrik kúshli sırtqı maydanda qutblanadi hám keyin tap sol tarawda sawıpıladı. Bunday qayta islew nátiyjesinde qutblangan jaǵday "mazlatılǵan" bolıp shıǵadı. Termoelektrdıń qutblangan c jaǵdayı kóp jıllar dawamında saqlanıp qalıwı múmkin. Termoelektretning E=0 de qızdırılıwı onıń depolarizatsiyasiga alıp keledi. Fotoelektrikler elektr maydanı hám jaqtılıq tásirinde foto ótkezgishligi joqarı bolǵan dielektriklerden payda boladı. Fotoelektrik jaǵdaydı kúshli elektr maydanı joq etiw múmkin. Elektr hám magnit maydandıń bir waqtıniń ózinde tásiri menen magnitoelektrikti alıw múmkin. Elektro-, tribo-, mexano- hám radioelektretlar tek bir faktor tásirinde alınadı: uyqas túrde kúshli elektr maydanı, súykelisiw, mexanik deformatsiya hám radiatsiya tásiri.[8] Spontan (ferroelektrik) polyarlanıw. Arnawlı bir temperatura aralıǵindaǵı polyarlı ion kristallari hám elementlardıń ayırım klasslarında agregatsiya jaǵdayı ózgermegen halda fazalıq ótiwler baqlanadı, bunda olardıń dúzilisi sezilerli dárejede ózgeredi. Elementtıń fizikalıq hám ximiyalıq tárepten birdey dúzilisin buzmaǵan halda bunday qayta jaylasıw dielektriklardıń elektr ózgesheliklerin (ótkezgishlik, ótkezgishlik), optikalıq aktivlik hám basqalardı sezilerli dárejede ózgeriwine alıp keledi. Sırıtqı-ortalıq parametrleri ózgergende júz beretuǵın jaqın fazalı ótiwler, bular parametrler keskin ózgeriwi múmkin, geyde bir neshe shama buyırtpaları menen polyar bolmaǵan elementler óz-ózinen polyus jaǵdayına ótetuǵın bunday fazalı ótiwler ferroelektrik dep ataladı. Polyar bolmaǵan faza, qaǵıyda jol menende, polyarǵa qaraǵanda joqarı temperaturalı, biraq hár bir temir-elektrik elementdegi fazalıq ótiwler ayrıqshalıqlarǵa iye.[4] Piezoelektrik polarizatsiya. Sırtqı maydan tásirinde induktsiyalanǵan oraylastırılǵan bolmaǵan strukturaǵa iye dielektriklarda májburiy polyarlanıw múmkin, bunda mexanik kernewler tásirinde dipol moment payda boladı. Mexanik kernewler tásirinde dielektrikda polyarlanıwdıń kórinisi tuwrıdantuwrı piezoelektrik effekt dep ataladı. Tuwrıdan-tuwrı piezoelektrik tásirge qosımsha túrde, teris de bar. Bul sırtqı elektr maydanı qollanılǵanda, kristall qisqaradı yamasa azmaz kengayadi. Pyezoelektrik effekt barlıq nocentrosimmetrik kristallarda baqlanadı. Mexanik stressler tásirinde zaryadlanǵan bólekler jay ózgertiredi hám usınıń menen dipol momenti payda boladı. Simmetriya orayı bolǵan kristallarda bólekshelerdiń jılısıwı qutblangan jaǵdaydıń payda bolıwına alıp kelmeydi, sebebi bul halda simmetriya orayı bar ekenligi sebepli oń hám bóleklerdiń jılısıwı nátiyjesinde payda bolǵan momentlerdiń elektr kompensatsiyası. teris zaryadlanǵan bólekler payda boladı. Kvarsda piezopolyarizatsiyaning payda bolıw mexanizmi I.2.10-súwretde kórsetilgen. 11-súwret. Kvarsda piezopolyarizatsiyaning payda bolıw mexanizmi:- sırtqı tásirinler bolmaǵanda elementar kletka,- kletka sozılǵan,- kletka qısılǵan. Piezoelektrikler ultradawıstıń kúshli emitentleri hám bayqaǵısh qabıl etiwshileri, jiyelik stabilizatorlari, joqarı hám tómen jiyelikli elektr filtrleri, kernew hám aǵıs transformatorları retinde isletiledi. I.3. Proces tezligine baylanıslı polyarlanıw túrleri Polarizatsiya túri boyınsha dielektriklarning klassifikaciyası: 1. Sızıqlı dielektrikler; 2. Sızıqlı emes dielektrikler; 3. Polyarsiz dielektrikler; 4. Polyarlı dielektrikler; 5. Ionlı dielektrikler. Sızıqlı dielektriklar passiv dielektrikler retinde klassifikaciyalanadı, tiykarlanıp hár túrlı túrdegi elektr izolyatsiyasi yamasa dielektrik kondansatkichlar retinde isletiledi. Sızıqlı bolmaǵan dielektriklar aktiv dielektriklar dep klassifikaciyalanadı, olardıń parametrleri qollanılatuǵın potencial farqning úlkenligine baylanıslı. Sızıqlı bolmaǵan dielektrikli kondansatkichning sıyımlılıqı elektr maydanı menen basqarilishi múmkin. Polyarsız dielektrikler (neytral ) - oń hám teris zaryadlardıń tartısıw orayları sáykes keletuǵın qutbsiz molekulalardan ibarat. Elektr bólek ójireleri retinde ámelde qutbsiz dielektriklarga mısal retinde uglevodorod materialları, neft elektr bólek ójire mayları, polietilen, polistirol hám basqalardı keltiriw múmkin. Polyarsız bolmaǵan bir jınslı dielektriklarda tek elektron polyarlanıw baqlanadı. Eger material bir hil bolmasa, ol halda dielektrikdagi elektron polarizatsiyadan tısqarı, migratsiya polarizatsiyasi da baqlanadı. Polyarlı dielektrikler (dipol)-elektr momentine iye bolǵan qutbli molekulalardan ibarat. Bunday molekulalarda assimetrik dúzilisi sebepli oń hám teris zaryadlardıń massa orayları bir-birine uyqas kelmeydi. Polyarlı dielektriklerge fenol formaldegid hám epoksi smolalar, kremniy organik birikpeler, xlorli uglevodorodlar hám basqalar kiredi. Polyarlı bir jınıslı dielektriklerde elektron hám dipol-relaksatsion polyarlanıwlar baqlanadı. Eger material birdey bolmasa, ol jaǵdayda migratsiya polarizatsiyasi da baqlanadı. Ion birikpeleri ximiyalıq baylanısıwdıń ion túrine iye bolǵan qattı organikalıq bolmaǵan dielektriklar bolıp tabıladı. Bul birikpeler toparı elektronnan tısqarı, ion hám elektron -relaksatsion polyarlanıw menen xarakterlenedi. Elektron hám ionlı polyarlanıwlardıń tez túrlerine iye bolǵan elektron hám ion polarizatsiyasi hám aste relaksatsiya tipidagi polarizatsiyaga iye dielektriklar toparın ajıratıp kórsetiw ádetiy hol bolıp tabıladı. Tek tez polyarlanıw túrleri gúzetiletuǵın birinshi gruppaǵa ionlardıń tıǵız qabarǵan jerlengen kristallı elementları kiredi. Bularǵa tas duzı, kvarts, slyuda, korund hám basqalar kiredi. Ekinshi gruppaǵa, pánjere ishinde ionlardıń bos oramına iye bolǵan kristallı dielektriklar, sonıń menen birge, ion relaksatsion polyarlanıwǵa iye bolǵan organikalıq bolmaǵan áynekler, elektr shını, shıyshe-keramika, mikalex hám basqalar kiredi [4]. Process tezligine kóre polyarlanıw túrleri: 1. Tez polarizatsiya: 1) elektron; 2) ionlı; 2. Áste polarizatsiya: 1) Dipol-relaksatsion polyarlanıw; 2) Ion -relaksatsion polyarlanıw; 3) Elektron -relaksatsion polyarlanıw; 4) Migratsiya polyarlanıwı; 5) Spontan polyarlanıw; Tez polarizatsiyalar elastik polarizatsiyalar bolıp, olar derlik bir demde, qollanılatuǵın elektr maydanınıń energiyasın joǵatmastán, yaǵnıy dielektrikda ıssılıq payda bolmastán júz boladı. Elastik baylanısqan bólekler tárepinen júzege keletuǵın tez (deformatsiya) polyarlanıwlar. Elastik baylanısqan bólekler bir teń salmaqlılıq jaǵdayına iye bolıp, olar átirapında termal terbelislerdi ámelge asıradılar hám qollanılatuǵın maydan tásirinde olar kishi aralıqlarǵa jıljıydı. Áste polarizatsiyalar - bir demde júz bolmaytuǵın, qollanılatuǵın elektr maydanınıń energiyasın joytıw, materialda ıssılıq shıǵıwı menen bosanıwıwshı polyarlanıwlar. Hálsiz baylanısqan bólekler sebepli aste polarizatsiyalar. Hálsiz baylanısqan bóleksheler bir neshe teń salmaqlılıq pozitsiyalariga iye bolıp, olarda elektr maydanı bolmaǵanda olar teń dárejede múmkinshiligıy bolıwı múmkin. Kúshsiz baylanısqan bólekshelerdiń bir teń salmaqlılıq jaǵdayınan ekinshisine ótiwi ıssılıq háreketi terbelisleri tásirinde ámelge asıriladı. Kúshsiz baylanısqan bólekshe teń salmaqlılıq jaǵdayı átirapında bir múddet oynaydı, keyininen terbelisler tásirinde bul teń salmaqlılıq jaǵdayın keskin túrde basqasına ózgertiredi. Bólekshediń málim bir teń salmaqlılıq jaǵdayında ótkergen waqtı bul teń salmaqlılıq pozitsiyalari arasındaǵı potencial tosıqtıń biyikligine baylanıslı. Bosanqı bólekshelerdiń jılısıwı elastik baylanısqan bólekshelerdiń jılısıwınan ádewir ulken aralıqta júz boladı. [3]