OʼZBEKISTON RESPUBLIKАSI OLIY TА`LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VАZIRLIGI TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDАGOGIKА INSTITUTI “IJTIMOIY FАNLАR” YO’NALISHI “5110600-Tarix oʼqitish metodikasi” taʼlim yoʼnalishi Bektursunov Baxtiyor Murotbek o'g'lining Tarix fanidan KURS ISHI Mavzu: _________________________________________________ Rahbar: ___________________________ Chirchiq – 2023 1 MUNDARIJA KIRISH................................................................................................. 3 I BOB. ILK O'RTA ASRLARDA HINDISTONDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY MUNOSABATLAR………………………………………………… 6 1.1. Guptalar davlati..............................................................................6 1.2. Xarsha davlati.................................................................................17 1.3. Ilk o'rta asrlarda Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar….20 II BOB. ILK O'RTA ASRLARDA HINDISTONDAGI DAVLATLARNING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI………………………………….......24 2.1. Hindistondagi davlatlarning chet elliklarga qarshi kurashi...........24 2.2. Ilk o'rta asrlarda Hindiston madaniyati..........................................28 III. Xulosa.............................................................................................31 IV. Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati...........................34 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasini birinchi Prezidenti I. A. Karimov 1998-yil 14-iyulda bir guruh tarixchi olimlar va yetakchi jurnalistlar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tashkil etish haqidagi o‘z fikr mulohazalarini bildirib, bu yo‘nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydi. Prezidentimiz: ”Muayyan masalada turli fikrlarni berish, bahs orqali haqiqat oydinlashuviga erishish lozim. Tarixiy voqealarni, shaxslar faoliyatini izohlash yo‘li bilan odamlarni asl haqiqatdan ogoh etishimiz kerak”, - deb ta’kidladi. Ushbu vazifalardan eng muhimi - yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va vatanparvarlik g‘oyalarini yanada chuqurroq, singdirish va teran anglatishdan iboratdir. Birinchi Prezidentimiz o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomli asarida shunday yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q”.1 Bu haqiqat kishilik tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan”. O‘zbekistan Respublikasi istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz tarixida milliy vatanparvarlik nuqtai-nazaridan qiziqish ortmoqda. Hindiston davlatining shakllanish tarixini o'rganish bizga bu davlatlarni naqadar uzoq tarixga ega ekanligini ko'rsatadi. Bu davlatlar faoliyatini o‘rganish va yutuqlarini o‘z davlatimiz an'analariga moslashtirgan holda joriy etish kelajagimiz taraqqiyotini belgilash mumkin.Kurs ishining asosiy maqsadlaridan biri Hindistonning ilk o‘rta asrlarda shakllangan Gupta va Xarsha davlatlarining siyosiy tarixi, boshqaruv shaklini o‘rganish va ularni o‘z ma'naviyatimizdan kelib chiqqan holda zamon bilan hamohang holda milliylashtirish darajasiga baho berishdan iborat. Hozirgi texnika taraqqiy etgan davrda o‘z davlatimizning jahon 1 Karimov I.A., “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”. Toshkent. Ma’naviyat. 2008.-B. 4. 3 hamjamiyatida o‘z so‘zi bo‘lgan davlat bo‘lishini istar ekanmiz, biz bunday o‘z davrining rivojlangan davlatlari faoliyatini o‘rganishimiz va ularning ijobiy yutuqlarini o‘z davlatimizda joriy etishga intilmog‘imiz kerak, bular esa kurs ishi mavzusining dolzarbligini ko'rsatadi. “Ilk o‘rta asrlarda Hindiston” mavzusi bo‘yicha, bu hududda davlatlarning vujudga kelishi, davlatlarning tashkiliy tuzilishi, davlatlarda savdo va shaharsozlik an‘analarining rivojlanishi, Ilk o‘rta asrlar tarixida Hind davlatlarining tarix sahnasiga chiqishi va bu davlatlar vujudga keltirgan madaniyatning jahon sivilizatsiyasiga qo'shgan hissasi kabi masalalarini yangi manba va adabiyotlar hamda zamonaviy komunikatsiya vositalari orqali o‘rganish, tadqiq qilish mavzuni muhim jihati hisoblanadi Kurs ishining obyekti va predmeti. Gupta va Xarsha davlatlarining vujudga kelishi bu davlatlarning yangi hind madaniyati shakllanishida tutgan o‘rni, va bu madaniyatning ilk o‘rta asr davlatlari siyosatiga, ilim-fan taraqqiyotiga, madaniy aloqalar rivojiga ko‘rsatgan ta'sirini manbalar asosida yoritib berish. Gupta davlati, shuningdek Xarsha davlatining boshqaruv tartiblarini o‘rganish va bu davlatlarning Hind davlatchiligi rivojidagi o‘rnini aniqlashdan iborat. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi , yozma, lingvistik va numizmatik materiallarni kompleks o‘rgangan holda ilk o‘rta asrlarda vujudga kelgan hind davlatlari tarixi va boshqaruv tartiblarini, ularning Hind va Osiyo davlatchiligi taraqqiyotiga qo'shgan hissasi, shuningdek Hind madaniyatning shakllanish tarixini o‘rganishdan iborat. Mazkur maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: - Gupta davlati haqidagi umumiy ma'lumotlarni yoritib berish; - Hind madaniyatning jahon ilm-fani, siyosati va madaniy hayotiga ko'rsatgan ta'sirini ochib berish; - Xarsha davlati shakllanishining mazmun mohiyatini aniqlash; - Gupta va Xarsha davlatlaridagi siyosiy idoralar faoliyatini tahlil qilish. - Ilk o‘rta asrlardagi Hind madaniyatning jahon ilim-fani taraqiyotida tutgan o‘rniga baho berish. 4 Kurs ishining yangiligi va ahamiyati. Ushbu mavzu keng qamrovli bо‘lib, bu mulohazalar tarix fani uchun dolzarb nazariy muammolardan biri hisoblanadi. Mavzuning yangiligi shundan iboratki, ilk o‘rta asrlarda Hindistonda eng mashhur davlatlardan biri bo'lgan Gupta va Xarsha davlatlarining vujudga kelishi tarixi va boshqaruv tartiblarini, shuningdek bu davlatlarning siyosiy tarixi, boshqaruv tartiblari va hind madaniyatining shakllanish tarixini yoritishda ilk o‘rta asrlar davrida va keyingi davrlarda hind davlatlari haqida yozilgan ilmiy adabiyotlar asosida tahlil etilgan. To’plangan ma’lumotlardan Oliy o’quv yurti talabalari kurs ishi, referat, mustaqil ish, amaliy mashg’ulotlarga tayyorlanishda qo’llanma sifatida foydalanishi mumkin. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi Kirish, ikki bob, besh paragraf, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati hamda ilovalardan iborat. Kurs ishning umumiy hajmi 31 betni tashkil etadi. 5 I BOB. ILK O'RTA ASRLARDA HINDISTONDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY MUNOSABATLAR. 1.1 Guptalar davlati. IV asrning boshlarida Hindiston bir necha o‘nlab mayda va yirikroq davlatlardan iborat bo‘lib, bu davlatlar tepasida kichik-kichik podsholar-rojalar turar edi, ular hukmron tabaqalarga-braxmanlar tabaqasiga (koxinlarga) va kshatriylar tabaqasiga (harbiy zodagonlarga) suyanar edilar. 320 yilda shimoliy Hindistonning shunday rojalaridan biri Chandragupta I (320-340) tevarakatrofidagi podsholarni o‘ziga bo‘ysundirib, Gang daryosi xavzasida hiyla katta bir davlat tuzdi, bu dalat Gupta davlati deb atalib, VI asrning boshlarida yashadi. Chandragupta I ning vorislari zamonida,-ulardan ayniqsa Samudragupta (340-380) va Chandragupta II (380-414) o‘zlarining istilolari bilan maxhur edilar,- Gupta davlati Gang daryosining quyi oqimini ham, to uning dengiziga quyiladigan joyigacha, shuningdek, Dekan yassi tog‘larining bir qismida to Narbat daryosigacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olar edi. Gupta davlatining poytaxti Pataliputra shahri edi. Gupta podsholari Sosoniylar Eroni bilan qizg‘in qizg‘in savdo-sotiq olib bordi va madaniy aloqa qildi. Ular Hindistonning shimoliy chegaralarini O‘rta Osiyolik qabilalarning hujum havfidan uzoq vaqtgacha saqladi. Gupta davrida Hindiston iqtisodiyo va madaniy jihatidan juda yuksaldi. Hozirgi Hindistonda eng keng tarqalgan Hinduizm dinining vujudga kelishi ham o‘sha davr bilan bog‘langandi. Gupta davrida Hindistonning ijtimoiy tuzumi asosan xali quldorlik xarakterini saqlab qolgan edi. Qullar turli irrigatsiya va qurilish ishlarida, qishloq xo‘jaligida hamda ko‘pdan-ko‘p hizmatkor va malay sifatida uy-ro‘zg‘or ishlarida keng foydalanilar edi. Qullar Osiyodangina emas. hattoki Afrikadan ham keltirilar edi. Xind jamiyatida quldorlikka xos alomatlarning mavjudligi aholining kastalarga (tabaqalarga) qarab bo‘linishida ham namoyon bo‘lgan edi. Bu bo‘linish Gupta davrida ham saqlanib, yanada rivojlanmoqda edi. Qadimiy kastalarning to‘rta asosiy turi-braxmanlar (koxinlar), kshatriylar (jangchilar0, vayshiyalar (dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar) va shudralar (sobiq qullarning va har toifadagi qaram kishilarning eng past tabaqasi bo‘lib, bular kishi hazar qiladigan ishlarni bajaruvchi kishilar edi)qxali juda qadim zamonlarda tarkib topgan Hind jamiyati sotsial strukturasining turli bosqichlarni ifoda etadi. O‘rta asrning boshlarida hind kastalari ancha evolyusionlashdi, Braxmanlar va kshatriyalar koxin va harbiy tabaqalarga aylanib ketdilar, davlat hokimiyati ularning qo‘lida edi, shu bilan birga ular juda ko‘p qullari bo‘lgan eng yirik yer egalari edilar. Ikkinchi bir o‘rtacha va past darajadagi kastalar vaqt o‘tishi bilan maydalashib bordilar. Gupta davrida 6 kastalarning miqdori bir necha o‘n turdan oshdi. Jamiyatning shudraga oid eng tuban kastasi «hazarli kishilar» deb atalar edi, chunki ular oliy kasta vakillariga yaqinlashsa, bu oliy zotlarning go‘yo harom qiladi deb hisoblanar edi. Eng past kastalarning haq-huquqsizligi, ho‘rlanishi, quldorlik tuzumining ideologiyasini eng yorqin ifodasi edi, quldorlik tuzumi davrida kishilar bir tomondan, to‘la huquqli, erkin quldor hukmronlarga, ikkinchi tomondan, butunlay haq-huqusiz, ho‘rlangan, zadalangan qullarga yoki shularga o‘xshab ketadigan kishilarga bo‘linar edi. Ammo Hindistondagi quldorlik tuzumining yana bir xarakterli hususiyati shu ediki, rivojlangan quldorchilik va ekspluatatsiyaning quldorlik sistemasi bilan bir qatorda g‘oyat katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan jamoa jehqonchiligi ham doim mavjud o‘blib, yashab kelmoqda edi. Qishloq jamoasi quldorlik tuzumi davrida ham, keyinchalik borib, feodalizm davrida ham hind jamiyatining -uyi sotsial-iqtisodiy yacheykasi bo‘lib xizmat qildi, bu jamiyat shu yacheyka ustiga qurilgan edi. Hindistonning ijtimoiy hayotida qishloq jamoasining ahamiyatini kichkina-kichkina markazlari tashkil qilib, shu markazlar sanoat bilan qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi xonaki aloqa asosida yashaydi. Har bir qishloqning ma’lum miqdorda ekinzor yeri va yaylovi bor edi. Xar bir qishloqning tepasida oqsoqol va yana bir necha mansabdor kishilar turar edi. Qishloq jamoasi bir necha yoki bir necha yuz oiladan iborat bo‘lib, hunarmandlikning qishloq ho‘jaligi bilan qo‘shilishiga asoslangan boshlang‘ich ishlab chiqarish yacheykasini tashkil qilar edi. Bu oilada jamoalar xonaki sanoatga asoslangan bo‘lib, unda qo‘lda to‘qish, qo‘lda yigirish, qo‘l kuchi bilan yer ishlash usuliga alohida bir tarzda bir-biriga qo‘shilib ketgan edi,-bunday qo‘shilish bu jamoalarning har qaysisini o‘ziga mustaqil tusga kiritib qo‘ygan edi. Gupta podsholarning iqtisodiy qudrati birinchi navbatda huddi anashu behisob dehqon jamoalarini ekspluatatsiya qilishga asoslangan edi.Biroq Gupta davri quldorlik sistemasining tushkunlikka yuz tuta boshlaganligi bilan tavsiflanadi. Quldorlik tuzumi elementlari tashkil topayotgan edi.G’arbiy Yevropa va Arab halifaligi mamlakatlarida ko‘rganimizdek, feodal jamiyatning negizi bo‘lgan juda ko‘p sonli jamoa dehqonchiligining mavjudligi hind jamiyatiga quldorlik tuzmidan feodal tuzumiga o‘tishni yengilashtirdi. Gupta davrida qulchilik tugatilib,feodalizm tug‘ila boshlaganligini bir qancha faktlarda ko‘rish mumkin. Qullar tez-tez erkin qo‘yib yuboriladigan va muayyan hizmatlarni o‘tash sharti bilan ularga uncha katta bo‘lmagan yer uchastkalari ajratib beriladigan bo‘ldi. Podsho xo‘jaligidagi yerlarning hammasida ham qullar ishlamas edi, bu yerlarning talay qismi xosilning bir qismini podsho xo‘jaligiga topshirish sharti bilan ijaraga berilar edi. Mayda ijarachilikka o‘tilishiga sabab manbalarning ko‘rsatishicha, qullarning yetishmasligi edi. Shu bilan bir vaqtda qishloq jamoasining o‘z ichida muhim 7 protsesslar yuz bermoqda edi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishi va ishlab chiqarish qurollarining takomillashishi natijasida kichikroq oilaning kuchi bilan ham xo‘jalik yuritish mumkin bo‘lib qoldi. Katta oilalar mayda-mayda oilalarga bo‘linib ketdi, katta oilaga qarashli chek yerlar ham parchalanib ketdi, bunda to‘ng‘ich o‘g‘ilga ukalariga qaraganda yer ko‘proq ajratib berilar edi. Oddiy jamoachilarning bir qismi honavayron bo‘lib, jamoaning ancha boyroq a’zolariga qaram holiga tushib qolar edi, bularning juda ko‘p mol hayvonlari va mehnat qurollari bo‘lib, xonavayron bo‘lgan jamoachilarni ekspluatatsiya qilar edi. Bularning hammasi oqibat natijada feodal qaramligi munosabatlarining o‘rnatilishiga olib kelar edi. Gupta davlati davrida madaniyat avvalo, klassik monumental arxitekturaning rivojlanishi bilan tavsiflanadi, bu davrda juda ko‘p ibodatxona va saroylar qurilgan edi. gupta davrida qurilgan binolarning ko‘pi keyinchalik xorijiy istilochilarning Hindistonga qilgan hujumlari natijasida vayron qilib tashlangan edi. lekin har holda o‘sha davrdan saqlanib, qolgan ba’zi bir binolarga qarab, ularni juda mohirlik bilan qurilganligi to‘g‘risida tasavvur hosil qilish mumkin. Masalan, bahaybat yaxlit toshlarning ichini g‘or qilib o‘yib ishlangan Ellara va Ajanta ibodatxonalar ichida qadimiy hind va budda afsonalaridan olib ishlangan haykallar benihoya ko‘p bo‘lib, bularda kishilarning figuralari ifoda etilgan. Bu figuralar o‘zining go‘zalligi va ulug‘vorligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Ibodatxona devorlari xilma-xil suratlar bilan bezatilgan. Gupta davridagi rassomlar va ustalar, metallga pardoz berishda yuksak san’at cho‘qqilarini egalladilar. Bizning eramizdan avvalgi IV asrning ohiri va V asrning boshlarida quyma temirdan ishlangan ustun hozirga qadar Dehlida saqlanib kelmoqda, u qariyb bir yarim ming yil davomida ochiqlikda jazirama quyosh va yomg‘irlar ostida qolib ketganligiga qaramay, uni hatto zang ham bosmagan. Gupta davrida hind fani katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Bir qancha xind munajjim (astronom)ining nomi Hindistondagina emas, uning tashqarisidayam mashhur edi. Bular orasida V-VI asrlarda yashagan, grek fani va astronomiyasi bilan tanish bo‘lgan Aryabxata, Varaxamixira va Braxmagupta ayniqsa ajralib turadi. Hindistonda bu davrda tibbiyot, ayniqsa o‘tqgiyoxlar bilan davolash juda rivoj topgan edi. Adabiyot, poeziya va drama sohasida Gupta davri o‘zidan keyingi ko‘pgina avlodlar uchun taklif bo‘lib hizmat qiladigan juda yuksak namunalarini qoldirdi. IV asr ohiri va V asrning birinchi yarmida o‘tgan genial hind noiri Kalidasaning asarlari ayniqsa katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Kalidasa qahramonlik temalaridan bir nechta doston hamda mifologik va tarixiy mavzularda ko‘p dramalar yozdi. «Olqishlangan Shakuntala» dramasi ayniqsa katta dong qozondi, bu asarda nihoyatda nazokatli va shu bilan bir vaqtda o‘z yo‘lida juda og‘ir mashaqatli 8 to‘siqlarni yenga olgan jo‘shqin jasoratli oddiy hind ayolining ajoyib obrazi berilgan. Bu asar /arbiy Yevropaga 1789 yilda ma’lum bo‘lishi bilanoq qadimiy hind adabiyotiga juda katta qiziqish uyg‘otdi. Kalidasa o‘z qashramonlarini qisman klassik kitob tilida-sanskritda, qisman turli mahalliy lahjalarda gapirtiradi, bu esa o‘sha davrdagi Hindiston aholisining etnik jihatidan xilma-xil bo‘lganini ko‘rsatadi. Kalidasanining asarlari hozirgi vaqtda dunyodagi asosiy tillarning hammasi tarjima qilingan. Gupta zamonida xindlarning xukmron dini braxmanizm bo‘lib, bu din uchta asosiy xudo-Braxma, Vishnu va Shiva bor deb ta’lim berish bilan birga juda ko‘p boshqa xudolar ham bor edi; bu xudolar tabiat kuchlarining barcha turli-tuman forma va ko‘rinishlarining ifodasi edi, odamlar, hayvonlar, o‘simliklar, har xil jonsiz narsalar-sanamlar va xakazolar iloxiylashtirilar edi. Braxmanizmning dabdabali marosimlari va ukchli koxinlari bo‘lib, bu koxinlar nasldan-naslga o‘tadigan alohida bir tabaqa edi. Biroq braxmanizm bilan bir qatorda uning o‘z ichida boshqa bir din-buddizm ham paydo bo‘lib, ko‘p tarafdor ortirdi (bu din eramizdan oldingi V asrdayoq paydo bo‘lgan edi). Bir vaqtlar buddizm eng qadimgi din bo‘lmish braxmanlar dinini hatto yengayotgandek ham bo‘lib ko‘rinar edi. Gupta podsholarining ko‘pi buddizmga xomiylik qildi. Biroq, pirovardiga, braxmanizm yengib chiqdi, lekin shu bilan birga u yangi tus-xinduizm tusini oldi. VI va VII asrlarda uzil-kesil tashkil topgan xinduizm o‘zining ko‘pdan-ko‘p eski majusiy xudolarini batamom saqlab qoldi. Lekin shu bilan birga u, buddizmdagi diniy diniy falsafasining ba’zi elementlarini, uning yomonlikka qarshilik qilmaslik, tarki dunyo qilish, kishi o‘lgandan keyin jonning boshqa narsaga o‘tishiga ishonish va x.zolar to‘g‘risidagi ta’limotini ham o‘ziga singdirib oldi. Buddizm dini Hindiston tashqarisida- Xitoy, Hindi-Xitoyda, Indoneziya, shuningdek Mo‘g‘ilistonda, Tibetda va qisman O‘rta Osiyoda (Turkistonda) keng tarqaldi. Xindistonning o‘zida buddistlar hiyla oz qoldi. Gupta davlati VI asrning boshlariga kelib tugadi. U V asrdayoq tushkunlikka uchray boshlagan bo‘lib, buning asosiy sababi mehnatkash omma ahvolining og‘irligi edi. Hukmron sifnlar haddan tashqari zeb-ziynat ichida yashadi; dehqonlarga og‘ir soliqlar solindi, ular o‘zlari yetishtirgan xosilning ko‘p qismini soliqqa to‘lashga majbur edi; aholi davlat foydasiga uzluksiz ravishda turli xil ishlarni bajarishga majbur qilindi. mana shularning hammasi hind dehqonlarining holdan ketkazdi va qishloq jamoalari ekonomikasini vayron qildi. Mehnatkashlar o‘rtasida norozilik tug‘ilagnligi alomatlari Gupta zamonidan qolgan adabiy yodgorliklarda ko‘p uchraydi. Gupta podsholigiga uzil-kesil zarba bergan narsa ko‘chmanchi eftalitlar, ya’ni oq gunnlarning bostirib kirishi bo‘ldi, ular V asrning ohiri VI asrning boshlarida Shimoliy chegarani yorib o‘tib, Shimoliy Hindistonning ko‘piga shahar va qishloqlarning nihoyatda vayron va harob qilib 9 tashlandi. 530 yilda oq gunnlar podsho Guptaning vassali roja Yasodharma tomonidan tor-mor qilindi. Gunnlarni yengandan keyin, Yasodxarma Gupta dinastiyasiga itoat qilishdan bosh tortib, o‘zi maxaroja unvonini oldi. Lekin unga Gupta davlati territoriyasining faqat bir qismigina buysundi. VII asrning boshlarida Xarsha (606-647) davlati birmuncha vaqtgacha yuksalib bordi. Xarsha Kanauja knyazligining rojasi edi, cho‘ngra u butun Shimoliy Hindistonni o‘ziga bo‘ysundirdi. Xarsha davlati gang daryosi vodiysi bo‘ylab Sharqiy Panjobdan to Bengaliya qo‘ltig‘igacha bo‘lgan territoriyani o‘z ichiga oldi. Markaziy Hindistonning knyazlari ham Xarshaga vassal qaramlikda edi. hammasi bo‘lib, 40 tacha knyaz unga qaram edi. Xarsha imperiyasi uzoq umr ko‘rmadi. Uning hokimiyati feodallashuv protsessining kuchayishi, o‘z vassallari-rojalar qudratining tobora borishi natijasida zaiflashdi№ bu rojalar pirovardida butunlay mustaqil bo‘lib, markazga itoat qilmay qo‘ydilar. Xarsha vafotidan keyin uning davlati parchalanib ketdi, uzoq vaqtgacha Hindiston chet el bosqinchilariga qarshilik ko‘rsatolmaydigan tarqoq bir mamlakat bo‘lib keldi. Kanauj shahrixali VIII-X asrlarda ham Shimoliy Hindistonning poytaxtligi ahamiyatini saqlab qolgan edi, ammo uning maxarajlari mana shu yuz yilliklar davomida Hindistonga doimiy ravishda hujum qilib kelayotgan tashqi dushmanlarning shimolda yashovchi turli xildagi qabilalarning bosqinini qaytarish o‘rniga, ko‘proq Hindistonning ichidagi o‘z raqobatchilariga qarshi kurash olib borish bilan ovora bo‘ldilar. Hindistonda diniy karashlar, ya'ni jamiyatning kastalarga bylinib yashash ilk yrta asrlarda xam davom etar edi.Aynan shu davrda tashkil topgan davlatlarda shu belgilar yakkol sezilib turar edi.Xindistonda juda kyp bylgan mayda sultonliklar bor edi. Ularni birlashtirish uchun Chandragupta 1 (320-340) juda kyp xizmat kilgan.U Gang daryosi xavzasidagi yerlarni birlashtirib,Gupta davlatini tashkil kildi.Uning vorislaridan xisoblangan Samadargupta (340-380) davlatni yana xam mustaxkamladi. Uning zamonida davlatning poytaxti Pataliputra shaxari xakikatdan xam rivojlandi. Savdo bilan birgalikda xunarmandchilik xam rivojlanib bordi. Gupta davlati zamonida Xindistonning ijtimoiy tuzumida kulchilik munosabatlari mavjud edi.kullar nafakat xindlarning yzidan balki Afrika va Osiyodan keltirilar edi.Ayniksa Xind kastalaridan eng past xisoblangan shudralarning axvoli juda xam ogir edi.Xatto shudralarning xazarli kishilar degan guruxi mavjud bylib, ularga kullardan xam past nazar bilan karashar edi.Xar bir kishlokning xalk yiginlari eng muxim muammolarni xal kilar edi. Radjalar oksokollik vazifasi bilan birgalikda xarbiy boshlik va eng katta solik typlovchi xam xisoblanar edi. Lekin shu davrga 10 xos bir xususiyat xind ijtimoiy tuzumida xam saklanib kolgan edi. Erkin jamoachi dexkonlar mavjud bylib, ular yzlarining mustakil ravishda foydalanganlar. Lekin ular yzlarining mustakilliklarini yykotish extimoli juda kuchli edi. Hind jamoasi Gupta davlatining inkirozidan keyin davlatni birlashtirishga xarakat kilgan podsholiklardan biri Xarasha podsholigi byldi. Lekin ularning xarakatlari turli boskinchilarning yurishlari bilan barbod byla boshladi. Xalkning ajnabiy boskinchilarga karshi kurashlari juda kattik kurashlar asosida ytdi va bu albatta iktisodiy tarakkiyotga xam ta'sir kildi. VII asrning oxirida arablar kuchli xalifalik tuzish jarayonida edilar. Ular Eron va Afgonistonni bosib olganlaridan keyin Xindiston bilan chegaradosh bylib oldilar va bu yurtga xam bostirib kela boshladilar. Bundan tashkari Xindistonda arablar dengiz bilan, ya'ni Fors kyltigi bilan borib, Xind okeanidan xam xujum kila olar edilar. Chunki bu xindlarning eng zaif chegaralaridan biri edi. 712 yili Ummaviy sarkardalaridan bylgan Muxammad ibn kosim Basradan bosib bir Xindistonning Sind ylkasiga kirib bordi va u yerlarni kiska vakt ichida ishgol kildi.islom dinini tarakkiy kilish bilan birgalikda olib borilgan istilolar maxalliy xalkning kattik karshiligiga uchradi. Chunki ular xam yakka xudolik dinini targib kilar edilar. Shuning uchun xam arablar keyingi yn yilliklar davomida Xindistondan xaydab chikarildi. Fakat 1X asrga kelib musulmonlar yana Xindistonga kirib keldilar,ayniksa bu jarayon Maxmud gaznaviy (998-1030) zamonida juda tez davom etdi.gaznaviyning izchil siyosati juda kyp xind xalklarining islom dinini kabul kilishga sharoit tugdirdi. gaznaviy podsholik kilgan davrida Xindistonning turli ylkalariga yn yetti marotaba xujum uyushtirgan edi.Maxmud gaznaviy vafot etgan vaktida uning imperiyasi Gang daryosi xavzalariga yetgan edi. Ayniksa, shimoliy-garbiy Xindistonda (xozirgi Pokiston) juda katta muvaffakiyatlarga erishildi. 1175 yili gazna xukumdori Muxammad Guriy yana Xindistonga kyshin typlab keldi. 1190 yillarda Jamna bilan Gang daryosi yrtasidagikatta yerlarni ishgol kildi. 1206 yildan boshlab bu yerlarda Dexli sultonligi tashkil etildi. Umuman Xitoy xozirgiga yxshab markazlashgan davlat bylgan emas. Bu juda katta xududda bir-biriga karshi bylgan davlatlar mavjud bylgan. Dastlab Shimoliy Vey davlati V asrning yrtalarida xalklarning birlashtirishga xarakat kildi. Xitoydan kychmanchi kabilalar davlatni markazlashtirishga karshilik kilganlar. Ilk yrta asrlarda Suy sulolasi Xitoyning ma'lum ma'noda markazlashtira oldi. Bu sulolaning asoschisi Yanszyan xarbiy drujina boshligi bylib, 589 yilda janubiy va shimoliy Xitoyning birlashtira oldi. 11 Lekin Suy sulolasi vakillarining tashki siyosatdagi muvaffakiyatsizliklarni ishonchini kyzgatib bordi. Suy xukumatining Koreyani yziga byysundirish yylidagi urinishlari tamomila barbod byldi.Bu xam sulolani uzil-kesil maglubiyatiga olib keldi. 618 yilda Shimoliy garbiy Xitoyning podsholaridan biri Yuan xokimiyatini yzlashtirib oldi va yangi sulolaning boshlanishiga asos soldi. Tan imperiyasi (618-907) davrida xam markazlashtirish siyosati davom etdi. Lekin xalkning noroziligi kundan kunga oshib borayotgan edi. Ayniksa dexkonlarning xaddan tashkari ogir xayoti 1X asrning yarmida ularning katta kyzgalon kytarishiga sabab byldi. kyzgalon 875 yili kytarilib, 884 yilgacha dovom etdi, undan tashkari kyzgolon juda uzok chyzildi va dexkonlar katta kuch gayrat bilan xarakat kildilar.kyzgalon Shandun va Xebey degan shimoliy viloyatlardan boshlandi. Keyin kyzgolon keng kuloch yoyib markaziy Xitoydagi Xenan viloyatiga xam tarkaldi.kyzgalonning dastlabki kunlaridayok Xuan Chao kyl ostiga 100 kishi typlandi. 679 yili Xitoyning asosiy shaxarlaridan bylgan Kanton kyzgalonchilar tomoniga ytgan edi. Lekin boshlangan muvaffakiyatlarni kyzgalonchilar orasida tarkalgan epidemiya tyxtatdi. Shu kasallikni tarkalishidan keyin kyzgalonchilar shimoliy viloyatlarga chekindilar. 880 yilga kelib kyzgalonchilarning soni 300 ming kishiga yetdi. 880 yili Xuan Chao Loyan ustiga yurish kildi,oz vakt ichida Chan'anni bosib oldi. Xatto yzini imperator deb e'lon kilgan Xuan Chao yz dasturini xam e'lon kilib ulgurdi. Uning asosiy maksadi: «xalkning farovon xayot kechirishiga yordam berish,xammaning teng ishlashi va yashashini ta'minlash» dan iborat deb kyrsatildi. Lekin Tan imperatori juda kyp kabilalarning yordami bilan yziga kyshin typlay oldi. Bu xavfning Xuan Chao sezgan bylsa xam kat'iy choralar kyrmadi. Natijada poytaxtga yakinlashib kolgan imperator kyshinlariga karshi armiya typlay olmagan Xuan Chao taxtni tashlab kochishga majbur byldi. Uning ketganidan keyin kyzgalon tarafdorlari juda kattik azobga solindi. Xuan Chao xam keyinchalik yzini yldiradi. Natijada xalkning xarakati boshka kyrinishlarda davom etdi. Eng kyrinarli tomoni shundan iboratki, xamma kytarilgan xalk kyzgalonlari Xuan Chaoning ishini davom ettiramiz deb qo`zg`olon boshlaydigan byldilar. Ilk yrta asrlarda Xindistonda xam Xitoyda xam yerga egalik kilishning yangi usullari paydo bylayotgan edi. VI-VII asrlarda Hindistonda feodal munosabatlar yanada rivojlandi. Feodallashuv protsessining tezlashuvida Shimoliy Hindistonning (Gupta podsholari davlati qulagandan keyin va ikkinchi marta Xarsha davlati tugagandan keyin) siyosiy 12 jihatdan parchalanib ketishi katta rol o‘ynadi, o‘nlab mayda knyazliklar vujudga keldi, bu knyazliklarning knyazlari yirik yer egalari edi. ular qishloq jamoalarini o‘zlariga bo‘ysundirib olib, qattiq ekspluatatsiya qildilar. Buyuk knyazlarmaharajlar va vassal knyazlar, ularga qaram knyazlar-rojalar bo‘lar edi. unisida ham bunisida ham ularga qaram professional jangchilar bo‘lib, ularga harbiy hizmat o‘taganliklari uchun yer uchastkalari in’om qilinar edi. Jamna bilan Gnang daryolari o‘rtasida bu hildagi hind ritsarlari ayniqsa ko‘p edi, shimoldan xujum qilib bostirib kirish xavfi bu yerda ancha kuchli edi. bu yerlarda vujudga kelgan juda ko‘p sonli ritsarlilar tabaqasi rajputlar (aynan tarjimasi «shox farzandlari») degan nom oldilar. Borib-borib rajputlar qadimiy harbiy tabaqa bo‘lgan kshatriylar bilan arazlashib ketdi. Feodallar yer egaligining rivojlanishida xind ibodatxonalari ancha katta rol o‘ynadi. Hind koxinlari juda katta yerlarga ega edilar, ularning qo‘llabquvvatlashiga muxtoj bo‘lgan knyazlar juda ko‘plab yer ulashib berganligi uchun bu yerlar keyingi yuz yilliklarda yanada ko‘payib bordi. ba’zi ibodatxonalarning 1000, hatto 1500 qishlog‘i bo‘lar edi. Jamoachi dehqonlar xosilning katta qismini ibodatxonalarga to‘lar edilar va ibodatxona ularni sud qilish huquqiga ega edi. Hindistonga VII asrning ohirida Eron va Afg‘onistonni bosib olganlaridan keyin, arablar Hindistonga bevosita qo‘shni bo‘lib qoldi. Bundan tashqari, Hindistonga arablar dengiz bilan, ya’ni Fors qo‘ltig‘i bilan borib Hind okeanidan ham xujum qila olar edi.712 yilda Umaviylarning sarkardalaridan biri Muxammad ibn Qosim, Basradan suzib borib. Hindistondagi Sind mamlakatini bosib oldi. Lekin oradan bir necha o‘n yil o‘tgach, arablar Hindistondan butunlay siqib chiqarildi. Islom dinining targ‘ib qilinishiga hindlar dushmanlik nazari bilan qaradi, chunki islom dinini ular chet ellik bosqinchi va talonchilar dini deb hisobladi, hinduizm esa islom diniga qarshi «milliy» din edi.Musulmonlar hujumi faqat XI asrning ikkinchi yarmidagina qaytadan boshlandi, bu safargi hujum ilgarigi hujumdan qattiq bo‘ldi. bu hujum uchun eng asosiy zamin tug‘dirib bergan narsa shu bo‘ldiki, kuchli va urushqoq turk-eron davlati-/aznaviylar davlati vujudga kelgan edi. (bu davlatning nomi poytaxt bo‘lmish /azna shahrining nomidan olingan edi). 13 Sulton Muxammad /aznaviy (998-1030) sharqiy Eron va Afg‘oniston yerlarini, 101 yiladan e’tiboran esa Amudaryoning berigi tomonidagi yerlarni, ya’ni Buxoroni ham o‘z qo‘l ostiga kiritib oldi. Podsholik davri mobaynida u, shimoliy Hindistonga o‘n yetti marta yurish qildi. Hindiston shaharlari musulmonlar tomonidan nihoyat darajada qattiq talandi. Muxammad /aznaviy bu yurishlardan shimolga o‘n minglab erkak va ayollarni asir qilib haydab ketdi, mamlakatni, ayniqsa hind ibodatxonalarini talab, karvonkarvon oltin, kumush, qimmatbaho toshlar olib ketdi. /azna shahri muhtasham binolar bilan bezaldi, bu binolarning ko‘pini Hindiston ustivorlari solgan edi. 1030 yilda Maxmud /aznaviy o‘lgan vaqtda uning imperiyasi amudaryo qirg‘oqlaridan tortib, to Ganga daryosigacha borgan, butun Hind daryosi havzasini ham o‘z ichiga olgan edi. Lekin uning poytaxti Hindistondan tashqarida edi. Hindiston Mahmud /aznaviy uchun bo‘ysundirilgan bir viloyatgina edi. Shunday bo‘lsa-da, Hindistonning shimoliga juda ko‘p musulmonlar - xurosonliklar, turk va afg‘onlar borib o‘rnashdi. Shimoliy - Sharqiy Hindiston (hozirgi Pokiston) aholisining bir qismi islom dinini qabul qilib, bora-bora istilochilar bilan aralashib ketdi. XII asr oxirlarida Hindistonga /azna istilochilari ikkinchi marta hujum qildi. 1175 yilga /azna hokimi Muhammad Guriy Panjobga bostirib kirib, uni egallagach, sharqqa qarab siljishni davom ettirdi. 90 yillarda u Jamna bilan Gang daryolari o‘rtasidagi butun yerlarni, so‘ngra esa Bengaliyani bosib oldi, Guriy vafotidan (1206 yildan) keyin uning noibi Qutbiddin Oybek /aznadan ajralib chiqib, Hindistonning shimolida (hozirgi Hindiston respublikasining poytaxti Dehlini markaz qilib) mustaqil davlat tuzdi. Yangi davlat poytaxt shaharning nomi bilan Dehli sultonligi deb yuritiladigan bo‘ldi. Hindiston tarixi yer yuzidagi eng qadimiy tarixlardan biridir. Ba'zi tarixchilarning fikriga ko'ra, Hindiston tarixi qadimgi davrlarda Misr va Shumer tarixlaridan kam emas. Hind vodiysidagi Xarappa sivilizatsiyasi miloddan avvalgi 2500 yillarda paydo bo'lgan va taxminan ming yil davomida, ya'ni miloddan avvalgi 1500 yilgacha mavjud bo'lgan. Ushbu sivilizatsiyaning asosiy 14 shaharlarining aksariyati Hind daryosi bo'yida joylashgan. Birinchi keng ko'lamli tadqiqotlar 1921 yilda boshlangan. Ushbu sivilizatsiya o'z nomini birinchi topilgan yirik shahar nomidan oldi. Hindiston sivilizatsiyasining ikkinchi eng mashhur va yirik shahri Moxenjo-Daro (O'liklarning tepasi) edi.Hindistonda Gupta davlati. IV asrning boshlarida Hindiston bir nеcha o’nlab mayda va yirikroq davlatlardan iborat bo’lib, bu davlatlar tеpasida kichik-kichik podsholar – rojalar turar edi, ular hukmron tabaqalarga–brahmanlar tabaqasiga (kohinlarga) va kshatriylar tabaqasiga (harbiy zodagonlarga) suyanar edi.2 320 yilda Shimoliy Hindistonning shunday rojalaridan biri Chandragupta I (320-340 yy.)edi. U tеvarak-atrofdagi podsholarni o’ziga bo’ysundirib, Gang daryosi havzasida katta bir davlat tuzdi, bu davlat Gupta davlati dеb atalib, VI asrning boshlarigacha yashadi. Chandragupta I, Gupta imperiyaning asoschisi Guptov Hindistonda Magadha kichik knyazlikni otasi Ghatotkachidan meros qilib olgan Chandragupta I Magadhaning butun qismini, Bengaliyaning bir qismi va Gang vodiysining o'rta qismini bosib oldi. U Maxarajadhiraja imperatorlik unvoniga ega bo'ldi. Chandragupta I - Gupta sulolasidan bo'lgan Hindiston hukmdori. Sulolaning asoschisi Shri Gupta uning bobosi edi. Yoshligida Chandraguptaning ulushi Magadha hududi edi. Taxminan 308 yilda u Lichxavi (zamonaviy Nepal) hukmdorining qizi Kamaradeviga uylandi. Ikki knyazlikning sulolalar ittifoqi natijasida kuchli Gupta davlatining boshlanishini belgilab berdi. Uning taxtga o'tirgan yili milodiy 320 yil yangi xronologiyaning boshlang'ich nuqtasi sifatida qabul qilingan. Gupta davri (atigi bir necha asr davom etgan). O'sha paytdagi tangalarda bir tomonda Lichxavi knyazi, ikkinchi tomonda Chandragupta va uning rafiqasi tasvirlangan. Chandragupta hukmronligi to'g'risida juda oz ma'lumot saqlanib qolgan.Ayrim manbalarda uning davrida qirollik chegaralari janubiy Bihargacha kengaytirganligi haqida xabar berilgan. Biroq, haqiqiy imperiyani yaratish uning o'g'li Samudragupta nomi bilan chambarchas bog'liq. Chandragupta umrining oxirida qirollar qiroli(shohlar shohi) 2 Qosimov E., Nuriddinov E., Rasulova N., "Jahon tarixi (qadimgi va o'rta asrlar)". Toshkent. 2013.-B.258-264. 15 unvonini oldi (maharajadhiraja). Uning o'g'li foydasiga taxtdan voz kechgan degan qarash ham mavjud. Samudragupta - Gupta sulolasidan chiqqan hind imperatori, Chandragupta I ning o'g'li va Chandragupta II ning otasi. U deyarli yarim asr 330-yildan 380yilgacha hukmronlik qilgan. U hind tarixiga ideal hukmdorning shaxsiyati sifatida kirdi. An'ana unga qahramonlik xususiyatlarini berdi ("tanada yuzlab jangovar jarohatlarning izlari bor edi"). Samudragupta davrida imperiya hududiy Bengaliyadan Sangamgacha cho'zilgan. Dastlab uning taxtga merosxo'rlik qilish huquqi ko'plab qarindoshlar tomonidan yaxshi kutib olinmagan.Uning hukmronligining dastlabki yillari ularga qarshi kurashga bag'ishlangan va bu kurashda g'alaba qozongan. Shundan so'ng Samudragupta nigohini janubga qaratadi. Hindiston janubidagi Rojalar unga o'lpon to'lashga majbur bo'ldilar va ulardan eng qudratlisi, Kanchipuramlar sulolasidan Vishnugopa hukmdori Pallava deyarli o'z taxtidan ayrildi. Shimoldagi yerlarni qo'shib olish davom etdi. Samadragupta o'z hukmronligining oxiriga kelib butun Gang vodiysini boshqargan. Sharqiy Bengaliya, Panjob sharqida, Rajastan va Nepal qabilalari soliqqa tortilgan.Ollohoboddagi Ashoka ustunidagi yozuv shundan dalolat beradi. Chandragupta II 380- yil - 415- yillarda Hindiston tarixidagi eng qudratli hukmdorlardan biri, Samudraguptaning o'g'li va Chandragupta I ning nabirasi.3 Uning qo'l ostida Gupta davlati chegarasi keng hududlarni egallagan. U tarixga "Jasorat o'g'li" degan ma'noni anglatuvchi "Vikramaditya" laqabi bilan kirgan. Uning xotirasi uchun Maturada mashhur eritilmagan temir kolonnasi barpo etilgan. Afsonalarga ko'ra, Chandragupta II taxtga merosiy valiahd bo'lmagan va zaif birodarining soyasida o'sgan. O'zini o'ldirishni tashkillashtirish orqali u otasidan Hindistonning shimoliy qismidagi ulkan mol-mulkni meros qilib oldi va chegaralarini harbiy va tinch yo'llar bilan kengaytirishga kirishdi. Chandragupta II toj kiygan kun Vikram-Samvat kalendarining boshlanishi edi. Nepalda u hali ham Yangi yil sifatida nishonlanadi. 20 yil davomida 388- yildan 409-yilgacha Chandragupta II G'arbiy Kshatraplar yerlarini (hind-skiflarning subkontitendagi 3 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Guptalar_davlati 16 qismi), ya'ni Ujain bilan Saurashtra, Gujarat va Malavini egallab oladi.Chandragupta II hukmronligi san'at va fanlarning misli ko'rilmagan gullabyashnashi bilan ajralib turardi. Uning Ayodxyadagi saroyida dramaturg Kalidasa va astronom Varaxamihira o'z davrining bilim va ilm sohasi yulduzlari bo'lib porlashdi. Pataliputra shahrida buyuk me'moriy ansambllar yaratilgan. Chandragupta II o'zi hindu bo'lganligi sababli Hindistonning boshqa dinlari jaynizm va buddizmga nisbatan bag'rikenglik ko'rsatgan. U "Vikramaditya" nomli kumush tanga zarb qilgan, bu hind folklorida donishmand hukmdorning nomiga aylangan. 405-411 yillarda Hindistonga sayohat qilgan xitoylik rohib Faksian o'lim jazosini bilmagan Gupta davlatining ichki tuzilishini o'z xotiralarda yaxshi tasvirlaydi. 1.2. Xarsha davlati. Xarsha, shuningdek, Xarshavardhana deb nomlangan Harṣa deb yozilgan, (milodiy 590 yilda tug'ilgan - 647 yilda vafot etgan). Hindistonning shimoliy qismida milodiy 606 - 647 yillarda katta imperiya hukmdori bo'lgan.4 U hindlar davrida buddaviy dinni qabul qilgan. Uning hukmronligi antik davrdan o'rta asrlarga, markazsizlashtirilgan mintaqaviy imperiyalar doimiy ravishda gegemonlik uchun kurash olib borgan davrga o'tishni anglatar edi.Stxanvishvara shohi (Panjob sharqidagi Tanesar) Prabhakaravardhananing ikkinchi o'g'li Xarsha 16 yoshida katta akasi Rajyavardhananing o'ldirilishidan va Avalokiteshvara haykali bilan ruhlantiruvchi "muloqot" dan keyin toj kiygan. Tez orada u Kamarupa qiroli Bhaskaravarman bilan ittifoq tuzdi va ukasining qotili Gauda qiroli Shashankaga qarshi urush qildi. Avvaliga u shoh unvoniga ega emas, balki shunchaki regent vazifasini bajargan, o'z mavqeini ishonchli qilib olgandan so'ng, u o'zini Kannaujning (Uttar-Pradesh shtatida) suveren hukmdori deb e'lon qildi va rasmiy ravishda o'z poytaxtini ushbu shaharga o'tkazdi. Shashankani hech qachon mag'lubiyatga uchratmagan bo'lsa-da, uning katta qo'shini olti yil davomida tinimsiz urush olib bordi va "beshta Hindiston"hududi - Valabhi, Magadha, 4https://www.britannica.com/biography/Harsha 17 Kashmir, Gujarat va Sind kabi hududlarni bosib olishni biron ketin amalga oshirgan. Uning ta'siri Gujaratdan Assamgacha bo'lgan, ammo uning nazorati ostidagi hudud, ehtimol, Panjob va Rajaston shtatlarining bir qismi bo'lgan zamonaviy Uttar-Pradesh shtatidan ko'proq bo'lmagan. U Dekanni 620-yili bosib olishga urinib ko'rdi, lekin Chalukya imperatori Pulakeshin II tomonidan Narbod daryosiga qaytarilgan. Shimolning katta qismini o'z gegemonligi ostiga olib, Xarsha aslida markazlashgan imperiya qurishga harakat qilmagan, ammo an'anaviy odatga ko'ra hukmronlik qilgan, zabt etilgan shohlarni taxtlarida qoldirib, o'zlarini hurmat va ehtirom bilan qondirgan. Xarsha asosan Banay asarlari orqali tanilgan, uning Xarakaritasida ("Xarshaning ishlari") Xarshaning dastlabki faoliyati va qirolning shaxsiy do'stiga aylangan xitoylik ziyoratchi Xuanzang haqida yozilgan va Xarsha bilan aloqalari haqida ham to'xtalib o'tgan.5 U namunali hukmdor sifatida tasvirlangan - xayrixoh, baquvvat, adolatli va o'z imperiyasining boshqaruvi va farovonligida faol bundan tashqari diniy bag'rikenglik siyosatini yuritgan. 641 yilda u Xitoy imperatoriga elchi yuborib, Hindiston va Xitoy o'rtasida birinchi diplomatik aloqalarni o'rnatdi. U butun imperiya bo'ylab sayohatchilar, kambag'allar va kasallar manfaati uchun xayrixoh muassasalarni qurish ishlaring tashkil etdi. U Gang (Ganga) va Yamuna (Jamna) daryolarining Olloxobodga tutashgan joyida besh yillik yig'ilishlarni o'tkazgan va u yerda o'tgan to'rt yil davomida to'plagan xazinalarini aholiga tarqatgan. Ilm-fan odamlarining homiysi bo'lgan Xarsha xronikachi Bana va lirik shoir Mayuraga homiylik qilgan. O'zi shoir bo'lgan Xarsha sanskrit tilida uchta asar yaratgan: Nagānanda, Ratnāvalī va Priyadarśikā kabi asarlarni yaratgan. Harsha nomi bilan mashhur bo'lgan imperator Xarshavardhana milodiy 590- yildan 647- yilgacha yashagan va qadimgi Hindistonda islom istilosidan oldingi so'nggi buyuk imperiya bo'lgan Vardhana imperiyasining so'nggi hukmdori bo'lgan. Harshavardhana vafotidan so'ng, Vardhana yoki Pushyabhuti sulolasi tugadi va imperiyasi tarqatib yuborildi.Hind daryosi ortidagi Hindiston, ulkan mamlakatni bosib olishni va shimolda Himolaydan janubda Dekanga, g'arbda Kandhar 5 https://www.britannica.com/biography/Harsha 18 tog'laridan, sharqda Assamgacha hukmronlik qilishni orzu qilgan ko'plab hukmdorlarni ko'rgan, ammo juda oz tarixni o'z xohishlariga ko'ra bo'ysundira oldilar. Xarshavardhana ana shunday hukmdorlardan biri edi. Uning imperiyasi buyuk Mauryannikidek katta bo'lmasligi mumkin, ammo u alohida ta'kidlashga loyiqdir. Miloddan avvalgi VI asrning o'rtalarida buyuk Gupta imperiyasi qulaganidan so'ng, uning ostida Hindiston o'zining oltin davrini ko'rgan, aynan Xarshavardhana Shimoliy Hindistonning katta qismini birlashtirgan va uning poytaxti Kanyakubjadan qirq yil davomida hukmronlik qilgan.Pulakeshin II 618– 619 yil qishda Narbod sohilida Xarshani mag'lub etdi. Pulakeshin Xarsha bilan shartnoma tuzdi Narbod daryosi Chalukya imperiyasi va Xarshavardhana chegarasi sifatida belgilangan.Syuanzang voqeani shunday tasvirlaydi: "Shiladityaraja ya'ni Xarsha o'ziga ishonch bilan to'lgan holda, bu shahzoda ya'ni Pulakeshin bilan kurashish uchun o'z qo'shinlari boshida yurdi; lekin u unga ustun kela olmadi yoki bo'ysundira olmadi". 648 yilda, Tang sulolasi imperator Tang Taizong yuborildi Vang Xuance imperator Xarshaning Xitoyga elchi yuborganiga javoban Hindistonga. Ammo bir marta Hindistonda u Xarsha vafot etganini va yangi shoh Aluonashunni go'yo vafot etganini aniqladi Arunasva Vang va uning 30 ta bo'ysunuvchilariga hujum qildi.Bu Vang Syuansning Tibetga qochishiga olib keldi, shuningdek, xabar qilingan buddistlarning Xitoy uchun yodgorligi. U bilan Hindistonga qarshi jang qildi Tibet va Lichchavi Kuch, urush paytida, asrlar o'tib yozilgan apokrifik hikoya, Van Syuansning hujumi paytida yangi podshoh asirlarda bo'lgan deb da'vo qilmoqda. Milodiy 620 yilda Xarshavardhana Dekan shahrida Chalukya shohligiga bostirib kirdi, keyinchalik uni Pulakesin II boshqargan. Ammo Chalukya qarshiligi Xarshavardhana uchun qiyin bo'lgan va u mag'lub bo'lgan. Xarshavardhana o'zining diniy bag'rikengligi va diplomatik aloqalari bilan mashhur. U Xitoy bilan diplomatik aloqalarni olib bordi va o'z elchilarini yubordi, ular Xitoy hukmdorlarni bilan fikrlarini almashdilar va bir-birlari haqidagi bilimlarini rivojlantirdilar.Uning davrida Hindistonga tashrif buyurgan xitoylik 19 sayyoh Xiuen Tsang Xarsha hukmronligi davrida ijtimoiy, iqtisodiy va diniy sharoitlarni yorqin tavsiflab berdi. Xarshaning o'limi yana bir bor Hindistonni hech qanday markaziy kuchsiz qoldirdi.6 Chalukyalar Hindistonda 6- va 8-asrlar oralig'ida buyuk kuch bo'lganlar, bu sulolaning birinchi buyuk hukmdori Milodning 540 yilida taxtga o'tirgan va ko'plab ajoyib g'alabalarni qo'lga kiritgan, qudratli imperiyani tashkil etgan Pulakesin I bo‘lgan. Uning o'g'illari Kirtivarman va Mangalesa qo'shni hududlarga qarshi ko'plab muvaffaqiyatli urushlar olib borish orqali qirollikni yanada kengaytirdilar. Kirtivarmanning o'g'li Pulakesin II Chalukya sulolasining eng buyuk hukmdorlaridan biri bo'lgan.7 U deyarli 34 yil hukmronlik qildi. Ushbu uzoq hukmronlikda u o'z hokimiyatini Maharashtrada o'z hokimiyatini mustahkamladi va Dekanning katta qismlarini egalladi. Uning eng katta yutug'i Xarshavardhanaga qarshi mudofaa urushidagi g'alabasi edi. Xarsha davlati borasida shuni aytishim mumkinki, milodiy 606-647-yillarda mavjud bo'lgan, ya'ni oz muddat dunyo siyosiy kartasida iz qoldirgan bo'lsa ham o'z davri uchun qudratli davlat sifatida namoyon bo'ldi. Bu davlat uzoq yillar davomida yashashi mumkin edi, uzoq yashamaganining asosiy sababi merosxo'r yo'qligi va natijada hokimiyat vazir qo'liga o'tib ketganligini ko'rishimiz mumkin. 1.3. Ilk o'rta asrlarda Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Ilk o'rta asrlarda Hindistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar haqida gap ketganda uning naqadar xilma-xilligini ko'rishimiz mumkin. Gupta davrida Hindistonning ijtimoiy tuzumi asosan hali quldorlik xaraktеrini saqlab qolgan edi. Qullar turli irrigatsiya va qurilish ishlarida, qishloq xo’jaligida hamda ko’pdanko’p xizmatkor sifatida uy-ro’zg’or ishlarida kеng foydalanilar edi. Qullar bozori kеng yo’lga qo’yilganicha davom etmoqda edi.8Qullar Osiyodangina emas, hattoki Afrikadan ham kеltirilar edi. Hind jamiyatida quldorlikka xos alomatlarning 7 8 https://www.britannica.com/biography/Harsha Qosimov E., Nuriddinov E., Rasulova N., "Jahon tarixi (qadimgi va o'rta asrlar)". Toshkent. 2013.-B.260-264. 20 mavjudligi aholining kastalarga (tabaqalarga) qarab bo’linishida ham namoyon bo’lgan edi, bu bo’linish Gupta davrida ham saqlanib, yanada rivojlanmoqda edi. Qadimiy kastalarning to’rtta asosiy turi – brahmanlar (kohinlar), kshatriylar (jangchilar), vayshiylar (dеhqonlar, hunarmandlar, savdogarlar) va shudralar (sobiq qullarning va har toifadagi qaram kishilarning eng past tabaqasi bo’lib, bular «kishi xazar qiladigan» ishlarni bajaruvchi kishilar edi) – hali juda qadim zamonlarda tarkib topgan hind jamiyati sotsial tarkibi turli bosqichlarini ifoda etadi. Brahmanlar va kshatriylar kohin va harbiy tabaqalarga aylanib kеtdilar, davlat hokimiyati ularning qo’lida edi, shu bilan birga ular juda ko’p qullari bo’lgan eng yirik yеr egalari edilar. Ikkinchi bir o’rtacha va past darajadagi kastalar vaqt o’tishi bilan maydalashib bordilar. Gupta davrida kastalarning miqdori bir nеcha o’n turdan oshdi. Jamiyatniig shudraga oid eng tuban kastasi ―xazarli kishilar dеb atalar edi, chunki ular oliy kasta vakillariga yaqinlashsa, bu oliy zotlarni go’yo qaram qiladi dеb hisoblanardi.Eng past kastalarning haq-huquqsizligi, xo’rlanishi quldorlik tuzumining mafkurasini eng yorqin ifodasi edi, quldorlik tuzumi davrida kishilar bir tomondan, to’la huquqli, erkin quldor – hukmdorlarga, ikkinchi tomondan butunlay haq- huquqsiz, xo’rlangan, qullarga yoki shularga o’xshab kеtadigan kishilarga bo’lingan edi. Ammo Hindistondagi quldorlik tuzumining yana bir xaraktеrli xususiyati shu ediki, rivojlangan quldorchilik va zo’rligining quldorlik tuzumi bilan bir qatorda g’oyat katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan jamoa dеhqonchiligi ham doim mavjud, bo’lib, yashab kеlmoqda edi.9 Qishloq jamoasi quldorlik tuzumi davrida ham, kеyinchalik borib fеodalizm davrida ham hind jamiyatining quyi sotsial-iqtisodiy yachеykasi bo’lib xizmat qildi, bu jamiyat shu yachеyka ustiga qurilgan edi. Har bir qishloqning tеpasida oqsoqol va yana bir nеcha mansabdor kishi turar edi. Qishloq jamoasi bir nеcha o’n yoki bir nеcha yuz oiladan iborat bo’lib,hunarmandchilikning qishloq xo’jaligi bilan qo’shilishiga asoslangan boshlang’ich ishlab chiqarish yachеykasini tashkil qilar edi. Bu oila jamoalari xonaki sanoatga asoslangan bo’lib, unda qo’lda to’qish, qo’lda yigirish, qo’l kuchi 9 Qosimov E., Nuriddinov E., Rasulova N., "Jahon tarixi (qadimgi va o'rta asrlar)". Toshkent. 2013. - B. 260-264. 21 bilan yеr ishlash usuli alohida bir tarzda bir-biriga qo’shilib kеtgan edi, – bunday qo’shilish bu jamoalarning har qaysisini o’ziga mustaqil bir tusga kiritib qo’ygan edi. Gupta podsholarining iqtisodiy qudrati birinchi navbatda xuddi ana shu bеhisob dеhqon jamoalari ustidan zo’rlik qilishga asoslangan edi. Biroq Gupta davri quldorlik tuzumining tushkunlikka yuz tuta boshlaganligi bilan tavsiflanadi. Quldorlik tuzumi zamirida fеodal tuzum bеlgilari tashkil topayotgan edi. G’arbiy Yevropa va Arab xalifaligi mamlakatlarida ko’rganimizdеk, fеodal jamiyatining nеgizi bo’lgan juda ko’p sonli jamoa dеhqonchiligining mavjudligi hind jamiyatiga quldorlik tuzumidan fеodal tuzumiga o’tishni yеngillashtirdi. Gupta davrida qulchilik tugatilib, fеodalizm qurila boshlaganligini bir qancha faktlardan ko’rish mumkin. Qullarga tеz-tеz erkin qo’yib yuboriladigan va muayyan xizmatlarni o’tash sharti bilan ularga uncha katta bo’lmagan yerlar ajratib bеriladigan bo’ldi. Podshoh xo’jaligidagi yerlarning hammasida ham qullar ishlamas edi, bu yerlarning talay qismi hosilning bir qismini podshoh xo’jaligiga topshirish sharti bilan ijaraga bеrilar edi. Mayda ijarachilikka o’tilishiga sabab, manbalarning ko’rsatishicha, qullarning yеtishmasligi edi. Shu bilan bir vaqtda qishloq, jamoasining o’z ichida muhim jarayonlar yuz bеrmoqda edi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi va ishlab chiqarish qurollarining takomillashishi natijasida kichikroq oilaning kuchi bilan ham xo’jalik yuritish mumkin bo’lib qoldi. Katta oilalar mayda-mayda oilalarga bo’linib kеtdi katta oilaga qarashli chеk yerlar ham parchalanib kеtdi. Bunda to’ng’ich o’g’ilga ukalariga qaraganda yеr ko’proq ajratib bеrilar edi. Oddiy jamoachilarning bir qismi xonavayron bo’lib, jamoaning ancha mulkdor a'zolariga qaram xoliga tushib qolar edi. Jamoa ichida zo’rlik qiluvchi qatlam bunyodga kеlar edi, bularning juda ko’p mol-hayvonlari va mеhnat qurollari bo’lib, xonavayron bo’lgan jamoachilarga zo’rlik qilar edilar. Bularning hammasi oqibat-natijada fеodal qaramlik munosabatlarining o’rnatilishiga olib kеlar edi. VI-VII asrlarda Hindistonda fеodal munosabatlar yanada rivojlandi. 22 Fеodallashuv jarayonining tеzlashuvida Shimoliy Hindistonning siyosiy jihatdan parchalanib kеtishi katta rol o’ynadi. O’nlab mayda knyazliklar vujudga kеldi, bu knyazliklarning knyazlari yirik yеr egalari edi, ular qishloq jamoalarini o’zlariga bo'ysundirib oldilar. Buyuk knyazlar — maxarajalar va vassal knyazlar, ularga qaram knyazlar - rojalar bo’lar edi. Unisida ham, bunisida ham ularga qaram profеssional jangchilar bo’lib, ularga harbiy xizmat o'taganliklari uchun yerlar in'om qilinar edi. Jamna bilan Gang daryolari o’rtasida bu xildagi hind ritsarlari ayniqsa ko’p edi, shimoldan hujum qilib bostirib kirish xavfi bu yerda ancha kuchli edi, bu yerlarda vujudga kеlgan juda ko’p sonli ritsarlar tabaqasini rajputlar (aynan tarjimasi «shoh farzandlari») dеgan nom oldilar. Borib-borib rajputlar qadimiy harbiy tabaqa bo’lgan kshatriylar bilan aralashib kеtdi.Fеodal yеr egaligining rivojlanishida hind ibodatxonalari ancha katta rol o’nadi. Hind kohinlari juda katta yerlarga ega edilar, ularning qo’llab-quvvatlashiga muxtoj bo’lgan knyazlar juda ko’plab yеr ulashib bеrganligi uchun bu yerlar kеyingi yuz yilliklarda yanada ko’payib bordi. Ba'zi ibodatxonalarnnng 1000, hatto 1500 qishlog’i bo’lar edi. Jamoachi dеhqonlar hosilning katta qismini ibodatxonalarga to’lar edilar va ibodatxona ularni sud qilish huquqiga ega edi. 23 II BOB. ILK O'RTA ASRLARDA HINDISTONDAGI DAVLATLARNING ICHKI VA TASHQI SIYOSATI. 2.1 Hindistondagi davlatlarning chet elliklarga qarshi kurashi. Gupta podsholigiga uzil-kеsil zarba bеrgan eng asosiy xavfli kuch bu ko’chmanchi eftalitlar, ya'ni oq xunnlarning bostirib kirishi bo’ldi, ular V asrning oxiri – VI asrning boshlarida Shimoliy chеgarani kesib o’tib, Shimoliy Hindistonning ko’pgina shahar va qishloqlarini nihoyatda vayron va xarob qilib tashladi. 530- yilda oq xunnlar podsho Guptaning vassali roja Yasodxarma tomonidan tor-mor qilindi.Uzoq vaqtgacha Hindiston chеt el bosqinchilariga qarshilik ko’rsata olmaydigan tarqoq bir mamlakat bo’lib kеldi. Kanauj shahri hali VIII-X asrlarda ham Shimoliy Hindistonning poytaxtlik ahamiyatini saqlab qolgan edi, ammo uning maxarajlari mana shu yuz yilliklar davomida Hindistonga doimiy ravishda hujum qilib kеlayotgan tashqi dushmanlarning shimolda yashovchi turli xildagi qabilalarning bosqinini qaytarish o’rniga, ko’proq Hindistonning ichidagi o’z raqobatchilariga qarshi kurash olib borish bilan ovora bo’ldilar. Hindistonga arab va turklarning kirib kеlishi. Dеhli sultonliginiig tuzilishi. VII asrning oxirida Eron va Afg’onistonni bosib olganlaridan kеyin Arablar Hindistonga bеvosita qo’shni bo’lib qoldi. Bundan tashqari, Hindistonga Arablar dеngiz bilan, ya'ni Fors qo'ltig’i bilan borib Hind okеanidan ham hujum qila olar edi. 712 yilda Ummaviylarning sarkardalaridan biri Muhammad ibn Qosim, Basradan suzib borib, Hindistondagi Sind mamlakatini bosib oldi. Lеkin oradan bir nеcha o’n yil o’tgach, Arablar Hindistondan butunlay siqib chiqarildi. Islom dinining targ’ib qilinishiga hindlar dushmanlik nazari bilan qaradi, chunki islom dinini ular chеt ellik bosqinchi va talonchilar dini dеb hisobladi. Arablar hujumi faqat XI asrning ikkinchi yarmidagina qaytadan boshlandi, bu safargi hujum ilgarigi hujumdan qattiq bo’ldi. Bu hujum uchun eng asosiy zamin tug’dirib bеrgan 24 narsa shu bo’ldiki, kuchli va urushqoq, turk-eron davlati –G’aznaviylar davlati vujudga kеlgan edi (bu davlatning nomi poytaxt bo’lmish G’azna shahrining nomidan olingan edi). Sulton Maxmud G’aznaviy (998-1030) sharqiy Eron va Afg’oniston yerlarini, 1017 yildan e'tiboran esa Amudaryoning narigi tomonidagi yerlarni, ya'ni Buxoroni ham o’z qo’l ostiga kiritib oldi.Podsholik davri mobaynida u, shimoliy Hindistonga 17 marta yurish qildi. Hindiston shaharlari G’aznaviylar tomonidan nihoyat darajada qattiq talandi. Maxmud G’aznaviy bu yurishlardan shimolga o’n minglab erkak va ayollarni asir qilib haydab kеtdi mamlakatni, ayniqsa hind ibodatxonalarini talab, karvon-karvon oltin, kumush va qimmatbaho toshlar olib kеtdi. G’azna shahri muhtasham binolar bilan bеzaldi, bu binolarning ko’pini Hindiston ustalari solgan edi. 1030 yilda Maxmud G’aznaviy o’lgan vaqtda uning impеriyasi Amudaryo qirg’oqlaridan tortib to Gang daryosigacha borgan, butun Hind daryosi havzasini ham o’z ichiga olgan edi. Lеkin uning poytaxti Hindistondan tashqarida edi. Hindiston Maxmud G’aznaviy uchun bo’ysundirilgan bir viloyatgina edi. Shunday bo’lsada, Hindistonning shimoliga juda ko’p xurosonliklar, turk va afg’onlar borib o’rnashdi. Shimoli-Sharqiy Hindiston (hozirgi Pokiston) aholisining bir qismi Islom dinini qabul qilib, bora-bora istilochilar bilan aralashib kеtdi.XII asr oxirlarida Hindistonga G’azna istilochilari ikkinchi marta hujum qildi. 1175 yilda G’aznahokimi Muhammad G'uriy Panjobga bostirib kirib, uni egallagach, sharqqa qarab siljishni davom ettirdi.XI asrning 90 - yillarda u Jamna bilan Gang daryolari o’rtasidagi butun yerlarni, so’ngra esa Bеngaliyani bosib oldi, G'uriy vafotidan (1206 yildan) kеyin uning noibi Qutbiddin Oyboq G’aznadan ajralib chiqib, Hindistonning shimolida (hozirgi Hindiston rеspublikasining poytaxti Dеhlini markaz qilib) mustaqil davlat tuzdi. Yangi davlat poytaxt shaharning nomi bilan Dеhli sultonligi dеb yuritiladigan bo’ldi.Umumiy nom bilan aytadigan bo'lsak, Hindistondagi davlatlarning asosiy dushmanlari g'arbdan arablar, turklar va afg'onlar bo'lsa, shimol tomondan esa Xitoydagi davlatlar edi. Shu joyda nima uchun aynan Hindistonga Aleksandr Makedonskiy,Mahmud G'aznaviy, Amir Temur, Bobur va keyingi yillarda Buyuk 25 Britaniya imperiyasi shu davlatga yurishlar qilib o'z vassal davlatiga yoki shu yerda davlat tuzishgan, nima uchun aynan Hindistonga bu savol men uchun qiziq. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, Sharq mamlakatlarining Evropa mamlakatlaridan farqli o'laroq qadimgi dunyo davridan o'rta asrlarga o'tishining aniq chegarasini belgilash deyarli mumkin emas. Sharq mamlakatlarida Evropadagi kabi ulkan o'zgarishlar bo'lmagan. Ushbu mamlakatlarning rivojlanishi, avvalgi asrlarda bo'lgani kabi, ularning an'anaviy doirasida shakllandi. Sovet indologlarining aksariyati VII-XVIII asrlarni Hindistonda feodal tuzum hukmronlik qilgan vaqt deb hisoblashadi. Ammo bu haqiqat ko'plab olimlar tomonidan bahsga sabab bo'lmoqda, chunki O'rta asrlarda Hindistonning ijtimoiyiqtisodiy tizimi dastlab feodalizm deb atalgan Evropa o'rta asr tizimidan farq qiladi. Ba'zi tarixchilar Sharq mamlakatlarida "O'rta asrlarda" uning klassik, marksistik tushunchasida feodalizm bo'lmaganligi, qadimiylik bo'lmaganligini ta'kidlashadi. Sharq tsivilizatsiyasining rivojlanishi davriyligi bilan ajralib turadi: bu erda farovonlik davrlari pasayish davrlari bilan birlashtirilgan. Hindistonning o'rta asr siyosiy tuzilishi mamlakatning shimolida ham, janubida ham hokimiyatning doimiy beqarorligi bilan ajralib turadi. O'rta asrlarda paydo bo'lgan sulolalar va davlatlar qisqa muddatli va hatto zaif edi. O'rta asr Hindiston siyosiy jihatdan parchalangan edi. Parchalanish cheksiz o'zaro urushlar, yirik davlatlarning vaqtincha paydo bo'lishi bilan birga bo'ldi. O'rta asrlarda Hindistonning davlat taraqqiyoti bir necha davrlarga bo'linadi: I. Rajput (islomgacha) davri (VII - XII asrlar) II. Dehli Sultonligi - (XIII - XVI asr boshlari) III. XVI - Buyuk Mug'allarning davlati - o'rtalarida. XVII asrlar Rajput davrini ta'riflash juda qiyin, chunki davlatlar kelgan va ketgan. Ularning har birining siyosiy rivojlanish chegaralari qisqa edi. Ushbu davrdagi Hindistonning siyosiy tarixi Dravidian Janubi va Aryan Shimoliga an'anaviy bo'linishni saqlab qolish bilan tavsiflanadi. Bundan tashqari, madaniy sohadagi va ular o'rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajalari sezilarli darajada farq qilar edi. Shuningdek, bu davr yarimorolning har ikkala qismida siyosiy sohada doimiy beqarorlik bilan ajralib turadi. Davlatlarning ichki zaifligi va ular orasidagi kuch muvozanati tufayli tez ko'tarilish va pasayish, tashqi urushlar va ichki ziddiyatlar tufayli vayron bo'lish; markazsizlashtirishning uzoq 26 davrlari va markazlashtirishning qisqa davrlarining o'zgarishi va nisbiy barqarorlik Govorov Yu. L. O'rta asrlarda Osiyo va Afrika mamlakatlari tarixi. - Kemerovo: Kemerovo davlat universiteti, 1998 yil. Hindistonning oltin asri sifatida qabul qilingan Guptalar davri (eramizning IV-VI asrlari) VII-XII asrlarda almashtirildi. feodal tarqoqligi davri. O'rta Osiyodan kelgan xun-eftalitlar zabt etuvchilarining qabilalari mamlakatning shimoliy-g'arbiy qismida joylashdilar va ular bilan paydo bo'lgan gujaratlar Panjob, Sind, Rajputan va Malvada joylashdilar. Eftalitlar va gurjarlarning mahalliy aholi bilan birlashishi natijasida VIII asrda Rajputlarning (Rajax farzandlari) ixcham etnik jamoasi vujudga keldi. Rajputanadan Gang vodiysi va Markaziy Hindistonning boy hududlariga kengayishdan boshlandi. Eng mashhuri Malvada davlat tuzgan Gurjara-Pratikxara klani edi. Bu erda rivojlangan ierarxiya va vassal psixologiya bilan feodal munosabatlarning eng yorqin turi shakllandi. Dunyo tarix G.B.Polyaka, A.N.Markova. - M.: Madaniyat va sport, UNITI, 1997. - 496 p. . . Bu davrda Hindistonda turlicha sulolalar bayrog'i ostida o'zaro kurash olib boradigan barqaror siyosiy markazlar tizimi rivojlanib bordi. Birinchi kuchli davlat Gurjara-Pratixara sulolasi edi. U 8-asrning boshlarida g'arbiy Rajastondagi kichik knyazlik sifatida paydo bo'ldi, ammo keyinchalik butun Shimoliy Hindistonni qamrab oldi. Sharqda Gurjara-Pratixarov kuchli raqib Palov shtatiga ega edi (750). Janubda bu davlatlar uchun raqiblar Rashtrakutlar edi. X asrda. mamlakatning etakchi kuchlari tanazzulga yuz tutdi. Rashtrakutlar sulolasining o'rnini Chalukyanlar sulolasi (Dakan davlati) egalladi. Palov davlati, 10-asrning o'rtalaridan kuchsizlanib, endi Shimoliy Hindiston uchun siyosiy kurashga aralashmadi. Va Gurjara-Pratixarov davlati rasmiy ustunlikni saqlab qoldi va knyazliklarga bo'linib ketdi. Hindistonning janubi o'z rivojlanishida Shimoldan orqada qoldi. Bu janubda ko'plab qabilalar bo'lganligi bilan bog'liq, ammo bu erda ham mustaqil davlatlar knyazliklar paydo bo'lgan. Masalan, III-IV asrlarda. palaviyalar davlati vujudga keldi va 7-asrda. Maxarashtraning janubiy qismida - Chalukyan knyazligi, IXda bir muncha vaqt butun Janubiy Hindistonni nazorat qilib turgan Cholov knyazligi. Hindistonning janubiy shtatlari kattaroq, barqarorroq bo'lib, bu hind Hindistoni va uning madaniyati rivojiga katta hissa qo'shdi. Ushbu davlatlar milliy Hindistonning "embrional" davlatlari. Mini-imperiyalar yaratishga urinishlar bo'lgan, ammo intradinastik urushlar milliy konsolidatsiya tendentsiyasini buzgan. 27 Ushbu davrda mamlakatning siyosiy tarqoqligi Hindiston uchun ayanchli bo'lgan. XI Shimoliy Hindiston beri qo'shinlar tomonidan muntazam ravishda reyd qilingan Mahmud G'aznaviy(998-1030), O'rta Osiyo zamonaviy davlatlari, Eron, Afg'oniston, shuningdek Panjob va Sindh hududlarini o'z ichiga olgan ulkan imperiya hukmdori. XIV asrning boshlariga kelib. Janubiy Hindiston Dehli Sultonligining oson o'ljasiga aylanmoqda, bu vaqtga kelib u o'zining ulug'vorligiga erishdi. Rajput davri davlatlari juda sodda tarzda tartibga solingan: sud minimal darajaga tushirilgan, davlatning asosiy instituti vassallar otryadlaridan iborat armiya edi. Yollanma qo'shin noma'lum edi. Qo'shinlarning asosiy turi piyoda askarlar edi, otliqlar armiyaning ahamiyatsiz qismini tashkil etdi. Fillar avvalgidek ishlatilgan. Rajput davridagi Hindistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi feodal mulklarining o'sishi bilan ajralib turardi. Hukmdorlar bilan bir qatorda hind ibodatxonalari va monastirlari ham boy bo'lgan. Agar dastlab feodallar faqat ishlov berilmagan erlardan shikoyat qilsalar, u holda VIII asrdan. tobora ko'proq nafaqat erlar, balki aholisi oluvchi foydasiga natura bojini to'lashga majbur bo'lgan qishloqlar ham ko'chiriladi. Biroq, bu vaqtda hind jamoati hali ham nisbatan mustaqil bo'lib, katta hajm va o'zini o'zi boshqarish imkoniyatiga ega edi. To'liq huquqli kommuna a'zosi o'z maydonini meros qilib oldi, ammo kommunal ma'muriyat er bilan savdo operatsiyalarini nazorat qildi. 6-asrdan keyin to'xtagan shahar hayoti faqat Rajput davrining oxiriga kelib jonlana boshladi. Eski port markazlari tezroq rivojlandi. Feodallar qasrlari yonida yangi shaharlar vujudga keldi, u erda hunarmandlar joylashdilar, ular sud va yer egasining qo'shinlari ehtiyojlarini qondirishdi. Shahar hayotining rivojlanishiga shaharlar o'rtasidagi almashinuvning kuchayishi va kast tomonidan hunarmandlar guruhlarining paydo bo'lishi yordam berdi. Xuddi G'arbiy Evropada bo'lgani kabi, Hindiston shahrida ham hunarmandchilik va savdo rivoji fuqarolarning feodallarga qarshi kurashi bilan birga olib borildi, ular hunarmandlar va savdogarlarga yangi soliqlar kiritdilar. Bundan tashqari, hunarmandlar va savdogarlar tegishli bo'lgan kastlarning mavqei qanchalik past bo'lsa, soliq shunchalik yuqori bo'lgan. 2.2. Ilk o'rta asrlarda Hindiston madaniyati. Biz ellinlar, varvarlardan olgan hamma narsani o'zimizniki qilib olamiz va uni kamolot cho'qqisiga olib chiqamiz10. Ilk o'rta asrlarda Hindiston madaniyati juda boy o'tmishga egadir. 10 Hindiston madaniyati va tarixi yer yuzidagi eng Sulaymonova. F." Sharq va G'arb". T. 1997.-B.9. 28 qadimiy tarixlardan biridir. Ba'zi tarixchilarning fikriga ko'ra, Hindiston tarixi qadimgi davrlarda Misr va Shumer tarixlaridan kam emas. Hind vodiysidagi Xarappa sivilizatsiyasi miloddan avvalgi 2500 yillarda paydo bo'lgan va taxminan ming yil davomida, ya'ni miloddan avvalgi 1500 yilgacha mavjud bo'lgan. Ushbu sivilizatsiyaning asosiy shaharlarining aksariyati Hind daryosi bo'yida joylashgan. Birinchi keng ko'lamli tadqiqotlar 1921 yilda boshlangan. Ushbu sivilizatsiya o'z nomini birinchi topilgan yirik shahar nomidan oldi. Hindiston sivilizatsiyasining ikkinchi eng mashhur va yirik shahri Moxenjo-Daro (O'liklarning tepasi) edi. Gupta davlati davridagi madaniyat avvalo, klassik monumеntal arxitеkturaning rivojlanishi bilan tavsiflanadi, bu davrda juda ko’p ibodatxona va saroylar qurilgan edi. Gupta davrida qurilgan binolarning ko’pi kеyinchalik xorijiy istilochilarning Hindistonga qilgan hujumlari natijasida vayron qilib tashlangan edi. Lеkin harholda o’sha davrdan saqlanib qolgan ba'zi bir binolarga qarab ularning juda mohirlik bilan qurilganligi to’g’risida tasavvur hosil qilish mumkin. Masalan, bahaybat yaxlit toshlarning ichini g’or qilib o’yib ishlangan Ellara va Ajanta ibodatxonalari o’shanday qurilishlar jumlasidandir. Ibodatxonalar ichida qadimiy hind va budda afsonalaridan olib ishlangan haykallar bеnihoya ko’p bo’lib, bularda kishilarning shakllari ifoda etilgan. Bu shakllar o’zining go’zalligi va ulug’vorligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Ibodatxona dеvorlari xilma-xil suratlar bilan bеzatilgan. Gupta davridagi rassomlar va ustalar mеtallga pardoz bеrishda yuksak san'at cho’qqilarini egalladilar. Er. av. IV asrning oxiri va V asrning boshlarida quyma tеmirdan ishlangan ustun hozirga qadar Dеhlida saqlanib kеlmoqda, u qariyb bir yarim ming yil davomida ochiqlikda jazirama quyosh va yomg’irlar ostida qolib kеlishiga qaramay, uni hatto zang ham bosgan emas. Guptalar imperiyasi davrida hind ilm- fani katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Bir qancha hind munajjimlarining nomi Hindistondagina emas, uning tashqarisida ham mashhur edi. Bular orasida V-VI asrlarda yashagan, yunon ilm-fani va astronomiyasi bilan tanish bo’lgan Aryabxata, Varahamixira va Braxmagupta ayniqsa ajralib turadi. Hindistonda bu davrda tibbiyot, ayniqsa o’t-giyohlar bilan davolash juda rivoj topgan edi.Adabiyot, poeziya va drama sohasida Gupta imperiyasi davri o’zidan 29 kеyingi ko’pgina avlodlar uchun taqlid bo’lib xizmat qiladigan juda yuksak namunalarini qoldirdi. IV asr oxiri va V asrning birinchi yarmida o’tgan hind shoiri Kalidasaning asarlari ayniqsa katta ahamiyatga ega bo’ldi. Kalidasa qahramonlik mavzularida bir nеchta doston hamda mifologik va tarixiy tеmalarda ko’p dramalar yozdi. «Alqishlangan Shakuntala» dramasi ayniqsa katta dong qozondi, bu asarda nihoyatda nazokatli va shu bilan bir vaqtda o’z yo’lida uchragan juda og’ir mashaqqatli to’siqlarni yеnga olgan jo’shqin jasoratli oddiy hind ayolining ajoyib obrazi bеrilgan. Bu asar G’arbiy Yevropaga 1789 yilda ma'lum bo’lishi bilanoq qadimiy hind adabiyotiga juda katta qiziqish uyg’otdi. Kalidasa o’z qahramonlarini qisman klassik kitob tilida –sanskritda, qisman turli mahalliy laxjalarda gapirtiradi, bu esa o'sha davrdagi Hindiston aholisining etnik jihatdan xilma-xil bo’lganini ko’rsatadi. Kalidasaning asarlari hozirgi vaqtda dunyodagi asosiy tillarning hammasiga tarjima qilingan.Guptalar imperiyasi zamonida hindlarning hukmron dini brahmanizm bo’lib, bu din uchta asosiy ma'bud – Braxma, Vishnu va Shiva bor, dеb ta'lim bеrish bilan birga, juda ko’p boshqa ma'budlar ham bor, dеr edi; bu ma'budlar tabiat kuchlarining barcha turlituman shakl va ko’rinishlarining ifodasi edi, odamlar, hayvonlar, o’simliklar, har xil jonsiz narsalar — sanamlar va hokazolar ilohiylashtirilar edi. Brahmanizmning dabdabali marosimlari va kuchli kohinlari bo’lib, bu kohinlar nasldan-naslga o’tadigan alohida bir tabaqa edi. Biroq, brahmanizm bilan bir qatorda uning o’z ichidan boshqa bir din-buddizm ham paydo bo’lib, ko’p tarafdor orttirdi (bu din eramizdan oldingi VI asrdayoq paydo bo’lgan edi), bir vaqtlar buddizm eng qadimgi din bo’lmish brahmanlar dinini hatto yеngayotgandеk ham bo’lib ko’ringan edi. Gupta podsholarining ko’pi buddizmga homiylik qildi. Biroq, pirovardida, brahmanizm yеngib chiqdi, lеkin shu bilan birga u yangi tus – hinduizm tusini oldi. VI va VII asrlarda uzil-kеsil tashkil topgan hinduizm o’zining ko’pdan-ko’p eski majusiy ma'budalarini batamom saqlab qoldi. Lеkin shu bilan birga u buddizmdagi diniy falsafaning ba'zi jihatlarni uning yomonlikka qarshilik qilmaslik, tarki dunyo qilish, kishi o’lgandan kеyin jonning boshqa kishi yoki boshqa narsaga o’tishiga ishonish va hokazolar to’g’risidagi ta'limotini ham o’ziga 30 singdirib oldi. Buddizm dini Hindiston tashqarisida–Xitoyda, Hindi-Xitoyda, Indonеziya, shuningdеk, Mo’g’ulistonda, Tibеtda va qisman O’rta Osiyoda (Turkistonda) kеng tarqaldi. 31 XULOSA O’zbekiston davlatchiligining bugungi kunda o’ziga xos boshqaruv sistemasi uzoq mingyilliklar mobaynida shakllanib, turli bosqinchilik yurishlari natijasida esa sinovdan o’tdi. Bu jarayonlarni ilk ildizlaridan biri bo’lib Turk xoqonligi va uning bosqinchilik yurishlari va ularning o’lkamiz hayotida qoldirgan iqtisodiy, madaniy jarayonlar bilan birga olib borgan boshqaruv siyosati ham ilk boshqaruvning namunalaridan biri hisoblanadi desak xato bo’lmaydi. Bunda biz o’tmishimiz voqeliklarini o’rganish va unga haqqoniy baho bermoq uchun, albatta tarixiy xotira kerak bo’ladi. Zero, O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A Karimov ta’kidlaganlaridek: “Tarixiy xotira, xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini bayon etish, milliy o’zlikni anglash ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va o’stirish jarayonida nihoyat muhim o’rin tutadi”. Guptalar davrida Hindiston iqtisodiy va madaniy jihatdan juda yuksaldi. Hozirgi Hindistonda eng kеng tarqalgan hinduizm dinining vujudga kеlishi ham o’sha davr bilan bog’langandir.Guptalar davrida Hindistonning ijtimoiy tuzumi. Guptalar davrida Hindistonning ijtimoiy tuzumi asosan hali quldorlik xaraktеrini saqlab qolgan edi. Qullar turli irrigatsiya va qurilish ishlarida, qishloq xo’jaligida hamda ko’pdan-ko’p xizmatkor sifatida uy-ro’zg’or ishlarida kеng foydalanilar edi. Qullar bozori kеng yo’lga qo’yilganicha davom etmoqda edi. Qullar Osiyodangina emas, hattoki Afrikadan ham kеltirilar edi. Hind jamiyatida quldorlikka xos alomatlarning mavjudligi aholining kastalarga (tabaqalarga) qarab bo’linishida ham namoyon bo’lgan edi, bu bo’linish Guptalar davrida ham saqlanib, yanada rivojlanmoqda edi. Qadimiy kastalarning to’rtta asosiy turi – brahmanlar (kohinlar), kshatriylar (jangchilar), vayshiylar (dеhqonlar,hunarmandlar, savdogarlar) va shudralar (sobiq qullarning va har toifadagi qaram kishilarning eng past tabaqasi bo’lib, bular «kishi xazar qiladigan» ishlarni bajaruvchi kishilar edi)– hali juda qadim zamonlarda tarkib topgan hind jamiyati sotsial tarkibi turli bosqichlarini ifoda etadi. Brahmanlar va kshatriylar kohin va harbiy tabaqalarga aylanib kеtdilar, davlat hokimiyati ularning qo’lida edi, shu bilan birga ular juda 32 ko’p qullari bo’lgan eng yirik yеr egalari edilar. Ikkinchi bir o’rtacha va past darajadagi kastalar vaqt o’tishi bilan maydalashib bordilar. Guptalar davrida kastalarning miqdori bir nеcha o’n turdan oshdi. Jamiyatniing shudraga oid eng tuban kastasi ―xazarli kishilar‖ dеb atalar edi, chunki ular oliy kasta vakillariga yaqinlashsa, bu oliy zotlarni go’yo qaram qiladi dеb hisoblanardi.Eng past kastalarning haq-huquqsizligi, xo’rlanishi quldorlik tuzumining mafkurasini eng yorqin ifodasi edi. Xarsha vafotidan kеyin uning davlati parchalanib kеtdi. Uzoq vaqtgacha Hindiston chеt el bosqinchilariga qarshilik ko’rsata olmaydigan tarqoq bir mamlakat bo’lib kеldi. Kanauj shahri hali VIII-X asrlarda ham Shimoliy Hindistonning poytaxtlik ahamiyatini saqlab qolgan edi, ammo uning maxarajlari mana shu yuz yilliklar davomida Hindistonga doimiy ravishda hujum qilib kеlayotgan tashqi dushmanlarning shimolda yashovchi turli xildagi qabilalarning bosqinini qaytarish o’rniga, ko’proq Hindistonning ichidagi o’z raqobatchilariga karshi kurash olib borish bilan ovora bo’ldilar.Hindistonga arab va turklarning kirib kеlishi. VII asrning oxirida Eron va Afg’onistonni bosib olganlaridan kеyin arablar Hindistonga bеvosita qo’shni bo’lib qoldi. Bundan tashqari, Hindistonga arablar dеngiz bilan, ya'ni Fors qo'ltig’i bilan borib Hind okеanidan ham hujum qila olar edi. 712 yilda Ummaviylarning sarkardalaridan biri Muhammad ibn Qosim, Basradan suzib borib, Hindistondagi Sind mamlakatini bosib oldi. Mavzuga doir yangi manba va adabiyotlardan foydalanib kurs ishi hajmidagi ma’lumotlar yoritildi va quyidagilarga alohida e'tibor berildi. Birinchidan. Ilk o‘rta asrlarda Hindistonda vujudga kelgan davlatlarning vujudga kelish tarixi tahlil qilindi. Ikkinchidan. Ilk o‘rta asrlar tarixida muhim o‘rin egallagan Gupta va Xarsha davlatlarining tashkiliy tuzilishi va davlat boshqaruvi yoritib berildi. Uchinchidan. Bu davlatlarning vujudga kelishi va tashkil etilishi Hind davlatchiligi tarixiga qo'shgan hissasi tahlil qilindi. To’rtinchidan. Ilk o‘rta asrlarda Hidistondagi davlatlarning qo‘shni mamlakatlar bilan olib borgan munosabatlari xolisona yoritildi. 33 TAVSIYALAR. Birinchi. Jahondagi eng mashhur va o‘tmishi qiziqarli bo'lgan davlatlar tarixini yoritish orqali yoshlarni Jahon tarixini o’rganishga qiziqish uyg’otish. Ikkinchi. Har qanday madaniyat boshqa madaniyatlardan uzilgan holda o‘z holicha rivojlana olmasligini hind davlatlari misolida o‘quvchi yoshlarga yetkazish. Uchinchi. Har qanday sivilizatsiya ko’pdan-ko’p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va o’zaro samarali ta’sirining mahsuli ekanligini insonlarga tushuntirish. 34 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO'YXATI 1.Karimov.I.A."Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q". Sharq nashriyoti. Toshkent. 1998. 2.Синха Н. К. и Банерджи А. Ч. История Индии. М., 1954 3.Abdullayev. U. A. "Jahon tarixi". Toshkent davlat sharqshunoslik instituti. Toshkent. 2017. 4. O'roqov.D. Sharopov.A. "Jahon tarixidan universal qo'llanma". Akademnashr nashriyoti. Toshkent. 2019. 5.Qosimov.E. Nuriddinov.E. Rasulova. N... "Jahon tarixi (qadimgi va o'rta asrlar)" - 1-qism". Toshkent. 2013. 6.Семёнов В. Ф., "История средних веков". Москва. - с150-156. 7.Хабаева. Р. В. "История Востока".Том 2 Восток в средние века. Восточная литература,1995. 8.Рубль.В. А. "История среднекового Востока, Киев, " Лыбидь", 2002. 3. Internet saytlari 1. https://en.m.wikipediya.org 2 https://aim.uz 4.https://arxiv.uz 5.www.fayllar.org 6. https://www.britannica.com 35