Test muallifi: Mirzajonova Shaxnoza Matnni o‘qing va quyidagi topshiriqlarni bajaring. Yupiter Quyosh tizimining Quyoshdan uzoqligi boʻyicha beshinchi va kattaligi jihatdan birinchi oʻrindagi sayyorasidir. Uning massasi Quyosh tizimidagi barcha sayyoralarning umumiy massasidan ikki yarim baravar koʻpdir. Yupiter Saturn, Uran hamda Neptun bilan birgalikda gazli gigantlar toifasiga kiradi. Bu sayyora odamlarga qadim zamondan maʼlum boʻlgan boʻlib, qadimgi Rim mifologiyasidagi xudo - Yupiter sharafiga shunday nomlangan.Yupiter atmosferasining asosiy qismini vodorod tashkil qiladi. Sayyoraning markazida kuchli bosim ostidagi, ogʻir elementlardan tashkil topgan yadrosi bor. Sayyoraning atmosferasi bir nechta chiziqlarga boʻlingan, bu ularning chegaralarida kuchli boʻronlarni hosil qiladi. Buning sezilarli natijasi — Katta Qizil Dogʻ, ulkan boʻron. Yupiter kuchli magnitosferaga ega. Yupiterning hozirga qadar 80 ta yoʻldoshi aniqlangan. Uning eng katta 4 ta yoʻldoshi Galileo Galiley tomonidan 1610-yil aniqlangan. Yupiterning yoʻldoshi Ganimedning diametri Merkuriynikidan katta. Yupiter teleskopda elliptik disk shaklida koʻrinadi. 17-asr boshida Yupiterni Galiley birinchi boʻlib oʻz teleskopida kuzatgan. Yupiterning haqiqiy ekvatorial diametri 143600 km boʻlib, Yer diametridan 11,26 marta katta. Uning qutbiy diametri boʻyicha bosiqligi 1/16 boʻlib, qutbiy diametri ekvatorial diametridan 1100 km ga qisqadir. Yupiterning sirti Yer sirtidan 122 marta, hajmi 1345 marta katta, Teleskopda kuzatilganda Yupiter sirtida ekvator boʻylab qora belbogʻlar koʻrinadi. Bu belbogʻlar vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib turadi, bundan koʻrinayotgan hodisalar uning sirtida emas, balki atmosferasiga tegishli, degan xulosa kelib chiqadi. Yupiter gardishida bunday oʻzgarib turadigan belbogʻlardan tashqari deyarli doimiy, oʻzgarmaydigan detallar ham kuzatiladi. Masalan, 1878-yilda kashf etilgan qizil dogʻ elliptik shaklda boʻlib, uning oʻlchami 13000x40000 km. Maʼlumotlarga qaraganda, qizil dogʻ hozir ham rivojlanib borayotgan ulkan atmosfera toʻfonidan iborat ekanligi maʼlum boʻldi. Bu dogʻ Yupiter atmosferadagi juda kuchli qoʻzgʻalish jarayoni boʻlib, gaz massasining aylanishi boʻlishi mumkin degan taxmin bor, ammo bu hodisaning sababi aniq emas. Qizil dogʻ baʼzi yillarda keskin qizil rangda, baʼzi yillarda oqish rangda boʻlib, yaxshi koʻrinmaydi, hatto butunlay koʻrinmay qolishi ham mumkin. Yupiterning zichligi boshqa gigant sayyoralardagiga nisbatan kam boʻlgani uchun u, asosan, vodorod va geliydan iborat boʻlishi mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. Yupiter atmosferasidagi vodorod va geliyning oʻzaro nisbati Quyoshdagidek. Yupiter Yerga nisbatan Quyosh energiyasini 27 marta kamroq oladi 18. [1,7 ball] Matn mazmuniga mos to‘g‘ri shakllantirilgan gapni aniqlang. C) Sayyora sirti bir nechta chiziqlarga A) Yupiterning zichligi boshqa ulkan bo‘lingan bo‘lib, bu ularning chegaralarida kuchli boʻronlarni hosil qiladi. sayyoralar mutanosib. D) Yupiterning eng katta 4 ta tabiiy singari hajmi bilan B) Yupiter atmosferasining asosiy qismini tashkil etgan vodorod va geliyning oʻzaro nisbati Quyoshdagi bilan bir xil bo‘lib, vodorod geliyga nisbatan ancha ko‘proq qismni tashkil etadi. yo‘ldoshi sayyorani teleskopda birinchi marta kuzatgan odam tomonidan aniqlangan 20. [1,7 ball] Matn mazmunida aks etgan ma’lumotni aniqlang. C) Yupiter kuchli magnitosferaga ega bo‘lishi sayyora atmosferasining chiziqlarga bo’linganligi, ularning chegaralarida kuchli boʻronlarning bo‘lishi natijasidir. A) Yupiter sayyorasining hajmi va massasi o‘zaro mutanosib bo‘lib, Quyosh tizimining eng gigant sayyorasi hisoblanadi. D) Yupiter sirtida ekvator boʻylab ko‘rinadigan qora belbogʻlar vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib, sirtida emas, atmosferasida ko‘rina boshlaydi. B) Yupiter sayyorasining massasi Quyosh tizimidagi har bir sayyoradan, xususan, Yerdan ham ikki yarim baravar ortiq. 19. Matn mazmunida aks ma’lumotni aniqlang. C) Yupiterning haqiqiy ekvatorial diametri Yer diametridan katta, qutbiy diametri Yerning ekvatorial diametridan qisqadir. A) Merkuriy ham, yo‘ldoshiga ega [1,7 ball] etmagan Yupiter ham B) Qizil dog‘ har doim ham qizil D) Yupiter gardishidagi hech qachon oʻzgarmaydigan, doim ko‘rinib turadigan detallardan biri qizil dogʻ sanaladi. rangda ko‘rinmaydi 21. [1,7 ball] Matn mazmuniga mos to‘g‘ri ifodalangan ma’lumotni aniqlang. A) Qizil dogʻ Yupiter atmosferadagi juda kuchli qoʻzgʻalish jarayoni boʻlib, gaz massasining aylanishi boʻlishi natijasida vujudga kelishi isbotlangan. B) Sayyora yadrosining asosiy qismini 22. [1,7ball] Matnda keltirilishicha quyida berilganlardan qaysi biriga olimlar tomonidan hali aniqlik kiritilmagan? A) Yupiter sayyorasida hayot mavjud yoki mavjud emasligi vodorod tashkil qiladi. C) Yupiterning shu paytgacha 80 ta yo‘ldoshi aniqlangan bo‘lib, ularning Ichida 4 tasi barcha sayyoralarning yo‘ldoshlari Ichida eng yiriklari hisoblanadi. D) Sayyoralar atmosferasidagi vodorod va geliy miqdori sayyora zichligining kam bo‘lishini yoki zichlikning yuqori bo‘lishini belgilashi mumkin. B) Qora belbog‘lar sayyoraning sirtiga tegishli hodisami yoki atmosferasiga tegishlimi degan masala C) Qizil dog‘ning qanday omillar natijasida yuzaga kelishi D) Qora belbog‘larning nima sababdan vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turishi