Фортепианолық әліппе Мазмұны 1. 2. 3. 4. Алғы сөз Қысқаша теориялық мағлұматтар Ноталық материал Қолданылған әдебиеттер тізімі Содержание 1. 2. 3. 4. Предисловие Краткие теоретические сведения Нотный материал Список используемой литературы Алғысөз Бұл кітаптың дүниеге келуі - қажетті тұтынушылықтан туып отыр, себебі авторлар арнайы музыка мектебінің міндетті фортепиано бөлімінде көп уақыт жұмыс істей отырып, қазақ тілінде сөйлейтін балаларды тілді меңгеру қиыншылықтарымен жиі кездесіп отырды. Біздің ойымызша, бұл оқулық баланың ғажайып музыка әлемін жеңіл және тез ұғынуына көмектеседі, себебі кітапта жинақталған музыкалық материалдар, қазақ тілінде сөйлейтін оқушының қабылдауына жақын және түсінікті алғашқы кезде, бұрынғы орыс тіліндегідей кейбір тақырыпты толық түсіну үшін көп күш жумсап және көңіл бөліп жаттаудың қазеті болмайды. Оқулықтың басында музыка сауаты беріледі. Біз барлық музыкалық түсініктемелерді балалар тілін лайықты етіп, барынша қысқартып, мазмұндауға тырыстық. Нота жазбаларын оқытуды өте нақты жазылуы оның үлкен қажеттілігінен жоқ екеніне кейбір түсініспеушілік тудыруын мүмкін. Оның тыңғылықты істелінуі тек бала үшін ғана емес, соншалықты ата-ана үшін, себебі жазба заңдылықтарын бірге оқып, өз баласына көмектеседі. Өкінішке орай, міндетті фортепиано бөлімінде оқушымен көп уақыт жұмыс істеу шектеулі, себебі бағдарлама бойынша аптасына бір оқушыға сағат беріледі. Оқулықтың пайда болуы үшін, бұл тағы бір керекті шарт. Бұл кітап біздің балалармен бірге жұмыс істеуіміздің нәтижесіне соншалықты көмектеседі - деп үміттенеміз. Әрине, оқушыға музыка сауаты, музыкалық ұғымдар жұмыстың басқа түрлерімен (қолды қою, және т.б.) байланыстыра отырып өте азғантай мөлшерде беріледі. Музыкалық материалдар талапкердің техникалық меңгеруі мен қаблетінің өсүіне қарай орналасқан. Көптеген шығармалар – баланың күнделікті өмірде таныс, жатқа білетін шығармалар. Ол кең тараған әртүрлі балалар әндері, қазақтың халық әндері, және күйлер. Естеріңізге салайық бұл оқу құралы оқушылардың алғашқы адымына арналған. Әрі қарай жалғастырғанда, олар басқа кітаптармен, щетелдің ұлы композиторлармен, олардың шығармаларымен танысады. Біздің оймызша, бұл оқулықты қолданыла алады. басқа музыкалық оқу орындары Предисловие Рождение данной книги стало необходимой потребностью, так как авторы долгое время работая на отделе обязательного фортепиано в специальной музыкальной школе, очень часто сталкивались с проблемой языкового барьера с казахоязычными детьми. Пособие поможет ребенку легче и быстрее освоиться в волшебном мире музыки, потому что музыкальный материал, изложенный в книге,наиболее близок и понятен для восприятия ученика с казахским языком общения. На первых порах ему не нужно будет тратить много сил и внимания на заучивание и осмысление некоторых текстов, которые раньше были на русском языке. В начале пособия дается музыкальная грамота. Мы постарались излагать все музыкальные понятия максимально упрощенным, понятным для малышей языком.Возможно,может возникнуть некоторое недоумение по поводу того, что изучение нотного письма расписано слишком уж подробно,что в этом нет такой большой необходимости. Это сделано столь тщательно не столько для ребенка, сколько для родителей ,которые будут помогать своему малышу, и учить вместе с ним эти законы письма.Мы также думаем,что некоторые оппоненты могут возразить нам,приведя такие доводы,что все это ученики проходят на уроках теории и сольфеджио. Но мы исходим из того,что «повторение-мать учения и то ,что ученик не успел усвоить,осознать на уроках теории закрепляем мы на своих уроках. Это и есть комплексное обучение. К сожалению,на отделе обязательного фортепиано мы не распологаем большим временем для работы с учеником, так как , согласно программе одному ученику отводится только 1 час в неделю. И это еще одна из вынужденных мер для появления данного пособия. Мы очень надеемся, что эта книга значительно повлияет на результаты нашей работы с детьми. И конечно же,музыкальная грамота 2 ,музыкальные понятия даются ученику в очень дозированной норме, совмещая их с другими видами работ: постановкой рук и т.д. Данное пособие предназначено именно для самых первых шагов юного музыканта. В дальнейшем, он уже будет готов к знакомству с композиторами-классиками,разных стилей и эпох,которые уже есть в других подобных учебниках. Музыкальный материал расположен в соответствии с возрастанием технических навыков и возможностей учащегося. Большинство произведений-это произведения, которые уже имеются у ребенка, в его памяти, знакомы ему по повседневной жизни. Это и различные популярные детские песенки, и казахские народные напевы, кюи. Есть в книге произведения для игры в ансамбле, которые могут исполнять как ученик с педагогом, так и ученик со своим одноклассником. Этим пособием могут пользоваться и другие музыкальные заведения. Қысқаша теориялық мағлұматтар «До-ре-ми» Байділдаев Ө. Осы өлең бізді нота әріптерімен таныстырады. Музыкада тек 7 нотаәріптер бар. Қәнекі, оларды қайталап жіберейік: «До-ре –ми- фа –соль- ля- си». Жарайсындар! Ал енді балалар, «фортепиано» деген аспаппен танысайық. Мынау дыбыстар « клавиатура» деп аталады. Бір дыбыстың аты – «клавиша». Сен байқаған шығарсың: клавиатураның ішінде ақ және қара клавишалар бар . Қара клавишалар екі қатар және үш қатар кезегімен тұрады. Сонымен: екі қатар тұрған қара клавишаның алдында (сол жақтан) - ақ клавиша - «До» деген дыбыс. Үш қатар тұрған қара клавишаның алдында «Фа»дыбысы тұр. Тұра «фа» дыбыстын артында(оң жақтан)-«Соль» дыбысы орналысыпты. 3 До фа соль До фа соль До Ал енді жаттығайық: барлық клавиатураның ішінен жаңағы үш танысқан дыбыстарды тауып, бір саусақпен ойнап беруді сұраймын. Дыбыстармен танысуды жалғастырайық. Екі қатар тұрған қара клавишаның артында (оң жақтан)-ақ клавиша-«Ми» дыбысы. ми ми Үш қатар тұрған қара клавишаның артында-«Си» дыбысы тұр. си си «Си» дыбыстың алдында - «Ля» деген дыбыс тұр. Бірақ сендер бұл дыбысты «Соль» нотамен шатастырмаңдар. ля ля Енді бізде бірақ дыбыс қалды. Ол кандай дыбыс? Дұрыс. Ол «Ре». Оны біз екі қара клавишалардың ортасынан іздеп табамыз. ре ре 4 Ал енді тағы біраз жаттығыйық: 1.Клавиатурадағы барлық «До-ми-соль-си» дыбыстарды тез тауып алып және тез ойнап берүге тырмысыңдар. 2. «Ре-фа-ля-до». Тамаша! Октавалардын аттары Ал енді «октава» деген ұғыммен танысайық. Октава – шетелдің «сегіз» деген саны. Октава ол берілген дыбыстан жоғары, не төмен қарай санағанда, бастапқы дыбысқа аттас сегізінші дыбыстын аралығы , мысалы: до, ре, ми, фа, соль, ля, си, до. Бір «до»-дан келесі «до»-ға дейінгі аралық бір октава деп есептеледі. Ал фортепианода ондай октавалар көп болғанымен әр бір октаваның өзінің аты бар. Дәл қазір біз сол октавалармен танысамыз. суб- доконтр-октава октава ре ми фа соль ля үлкен си до ре ми фа соль ля контр кішіси октава бірінші до ре ми фа соль ля октава си до ре соль ля ми фа си додод октава до р бірінші октава до соль ля ре ми фа соль ля си додод екінші октава үшінші октава төртінші октава си до ре ми фа соль ля си до ре ми фа соль ля си до ре ми фа Ең бірінші клавиатураны ортасынан бөлсек (ол үшін ең ортада тұрған «до» дыбысын табу керек): оң жақта жіңішке дыбыстар қалады, ал сол жақтажуан дыбыстар. Жіңішке дыбыстардан бастайық. Олардың аттары өте оңай: бірінші, екінші, үшінші, төртінші октавалар. Айтпақшы - музыкада жіңішке дыбыстарды – биік, жоғары дыбыстар деп санайды, ал жуан дыбыстарды – төменгі дыбыстар деп атайды. Сол жақтағы октаваларды ортасынан бастап атап кетейік: кіші октава, үлкен октава, контроктава, калған үш дыбыс та октава деп саналады. Оның аты субконтроктава. Осымен, фортепиано деген аспаппен таныстық. Біз енді осы дыбыстарды жазып үйренуіміз керек. Музыкалық дыбыстарды жазу(түсіру) үшін нота деген таңбамен пайдаланамыз. Нота әріптері жұмыртқа сияқты домалақ салынады: 5 Мына бес сызықтың аты: нота желісі, жолы, арқауы- орысша нотный стан - ноталар орналасатын бес сызық. Сызықтарды біз төменнен бастап жоғары қарай санаймыз: Ойланшы, клавиатурадағы дыбыс көп, ал нота жолында текқана 5 сызық. Оларды қалай сыйғызуға болады екен?- Ол үшін бізде кілттер бар. Жіңішке дыбыстарға- скрипкалық кілт, жуан дыбыстарға- бас кілті. Кілттер нота жолында ең басында жазылады. Біріншіден айтып кетүіміз керек болып тұр: ноталар нотный станның ішінде сызықтын үстінде: сызықтардың орталарында: бес сызықтын астындада: тіпті қосымша сызықтарда да жазылады: Қішкене қысқа сызықтар қосымша сызықтар деп аталады. Бірінші октава скрипкалық кілтпен ашылады. Басқаша аты - Соль кілті. Өйткені, ол бізге соль дыбысының тұратын жолын анықтайды: Бірінші октаваның ноталары Сонымен: Бірінші октаваның до нотасы бірінші сызықтың астындағы қосымша сызықта жазылады. Ре - бірінші сызықтың астында. Ми - бірінші сызықтың өзінде жазылады. 6 Фа - бірінші сызықпен екінші сызықтардың арасында жазылады. Соль – 2 сызықтың өзінде Ля - 2мен 3сызықтардың араларында Си - 3 сызықта. Екінші октаваның До дыбысы - 3пен 4 сызықтардың араларында тұр Осылай 2 октава ноталарын әрі қарай жалғастыруға болады. Бұл саған өзіндік жұмыс болсын. Тек қана есіңде болсын: қосымша сызықтар екеуде, үшеуде, оданда көп болады. Мысалы: 3-ші октаваның до нотасы екінші қосымша сызығында жазылады. Ұзақтық бойынша ноталар Ноталардын биіктігіде бар және олардың ұзақтығы да бар. Ең ұзын созылатын нотаның түрі - жай ғана, боялмаған, ақ нота - оның аты- бүтін, орысша - целая нота деп аталады: Бүтін нота - 1-ге 2-ге 3-ке 4-ке Бұл нотаны басқанда біз оны төрткетдейін санаймыз. Ал, ең қысқа нотаның түрі осындай: өзі боялған, қара, таяқшасы және жалауыда бар. Осындай нота кездессе біз оны «бір» деп санап тез жібересаламыз. Оның аты- сегіздік, орысша аты – восьмая. Сегіздік нотаның екінші түрі бар. Онымен қолданатын себебі - егер екі сегіздік нота қатар тұрса кей бір кезде - олар бір біріне таяқшамен қосылады: Бірінші сегіздік - «бір», екінші сегіздік-«ге» деген буынға саналады. Мысалы: 1 - ге Кел, жаңағы бүтін және сегіздік ноталарды ойнап көрейік: 7 Өте қызықты! Ақ нотаны көп созамыз, ал қара нотаны тез басып шығамыз! Жалғастырайық. Ақ, таяқшасы бар нотаның аты - жарты-половинная нота деп аталады. Бұл нота-ақ, оны кішкене созыңқырап екіге, дейін санап басып тұрамыз. Жартылық 1-ге 2-ге Өзі қара, таяқшасы бар, бірақ жалаушасы жоқ - ол четвертная нота. Оны бірге деп санаймыз. Төрттік (ширек) төрттік, ширек- 1-ге Ноталардын ұзақтығы тақырыбын аяқтар алдында, тағы біраз қайталап өтейік: - екі ұзындау созылатын ақ нота, біреуінің таяқшасы бар: бүтін және жарты нота. - Екі таяқшалары бар қара нота: төрттік және сегіздік, ақырғы нотаның жалаушасы бар - қысқалау созылатын дыбыстар. Мына үлгіні санап ойна: Ең біріншіден - сен түсінуін керек әр нота бүтінде, жарты, ширек (төрттік), сегіздікте бола алады. Осы ереже әрқашан есіңде болсын. Үндемеу белгілер Үндемеу белгілердің, паузалардың аттарыда, ұзақтығыда ноталардын аттарына және олардын ұзақтығына тең:----здесь нотный стан и паузы на нем Тактталық сызық, өлшем 8 Бізге енді тағы бір неше таңбалармен танысу керек. Өлшем, такт, такт сызығы. Такт дегеніміз - ноталардың «бөлмелері». Бір «бөлме» екінші «бөлмеден» такттылық сызықпен бөлінеді: Ал өлшем әр түрлі болады, олар жай бөлшектермен белгілінеді: Үстінгі және астыңғы сандар мынандай сұраққтарға жауап береді: бір такттың ішінде неше нота болу керек?- екі. ол ұзақтық бойынша қандай ноталар?-төрттік. Альтерация Біз сендермен барлық ақ клавишалармен таныстық. Ал қара клавишалардан не пайда? Осыны қазір біз анықтайық. Музыкада бір тон, жарты тон деген таңбалар бар. Тон – екі дыбыстың аралық өлшемі. Жарты тон - ең жақын орналасқан екі дыбыстың аралығы. Оларды қалай іздеп табуға болады? Клавиатураға қайтадан оралайық. Екі ақ клавишаның ортасында қара клавиша тұрса - екі ақ клавишаның арасы - бір тон деп саналады, ал егер екі ақ клавишаның ортасында қара клавиша жоқ болса - онда олардын арағаштығы жарты тон деп саналады. Ақ клавиша және жақын тұрған қара клавишаның аралығы - жарты тон деп саналады: тон тон жарты тон тон тон тон жарты тон Ал альтерация - музыкалық шығармалардың жеке дыбыстарын жарты Ре не төмен) Ми өзгертетін Фа Соль жарты Лятонға көтеретін Си тон, бірДо тон (жоғары таңбалар: До жіңішкертеді) - # «диез» деген белгі, жарты тонға төмендететін (дыбысты (дыбысты жуандатады) - b «бемоль» деген белгі , ал диезбен бемолді жоятын -бұл белгі - «бекар» деп аталады. 9 Жаттығайық: Нүктелі ноталар Нотаның қандай түрі болмасын, оның жанына қойылған нүкте, сол нотаның бұрыңғы нүктесіз өз қалпындағы ұзақтық созылуын тағы да жарты есе ұзартады. Нүкте нотаның оң жағынан қойылады. Мысалы: Нүктелі жарты нота үш төрттік ноталарға тең Нүктелі төрттік нота үш сегіздік ноталарға тең - = = Динамикалық таңбалар Ноталарда динамикалық таңбалар жиі қолданылады. Бұл таңбалар әндегі дыбыстардың күшін бірте-бірте күшейтіп немесе баяулатып шығару үшін қажет. Сондай-ақ, дыбыстарды жай, екі есе жай, орташа және қатты, өте қатты шығару мақсатында қолданады. Динамикалық таңбалардың аттары мен ноталарға тигізетін әсері және сол ноталардың орындалу шарты төмендегідей: Пьесаларда ноталардың үстіне мынадай «пиано» p таңбасы жазылса, ол дыбыс күшінің жай шығуын көрсетеді. Егер ноталардың үстіне мынадай «пианиссимо» pp қос пиано таңбасы тұрса, ол дыбыстардың шығу күші «пиано» таңбасы жазылған ноталардың екі есе жай болады. Ноталардың үстіне мынадай «меццо-форте» mf таңбасы қойылса, ол дыбыстардың шығу күші жай да емес, қатты да емес, орташа болады. Егер ноталардың үстіне мынадай «форте» f таңбасы жазылса, ол дыбыстардың шығу күшінің қатты болуын көрсетеді. Ал ноталардың үстінде мынадай «фортиссимо» ff таңбасы қос форте тұрса, ол дыбыстардың шығу күшінің өте қатты екенін көрсетеді. Нота шығармалардың ішінде мынадай «крещендо» таңбасы қойылса, дыбыстардың шығу күшін бірден-бірге үдетіп, күшейтіп орындау керек. 10 Егер ноталардың ішінде мынадай «диминуэндо» таңбасы жазылса дыбыстардың шығу күшін бірте-бірте жайылтып, баяулатып орындау қажет. Келесі шығармаларды тек 3-ші саусақпен орында. 1 Мен қа-зақ-пын, қа-зақ-пын. Қа-зақ-стан ме-нің О - та - ным. О - та - ным – ды сүй – е – мін Үл – кен жі – гіт бо-ла – мын. 2 Үс – ті - не ба – рам ас – ты – на тү - сем. 3 Бір-де ме-нің бөл-мем – де өр-мек-ші- нің өр - ме- гін пай-да бол(ы)пты өр - мек - ші кім-дер қы-зық көр-мек-ші? 11 4 А - яз кел - ді қа - ла ға, Тор - ғай қат - ты шы - рыл-дап су мұз-да-ды да - ла - да ба - ла ла - рын тұр жи – нап. 5 6 Мен-мек-теп - ке ба - ра - мын жаттығу дос- та - рым-ды кө - ре - мін. 12 7 Күз Шілдебаев Қ. Жерде жаңбыр жалтырайды Жапырақтар қалтырайды Көкте Ай, Күн балқырайды, Көлде аққу қалқымайды. 8 Өмірдің гүліміз 9 «Бес» Қарашулақова Р. Асықпай, әндете 13 Ө - Жат - та, зің - д(і)ө – зің қи - на – май ба - ла – қай! Бес - ті Са - на Бір қо-лың-да бес саусақ бі - лу оп - о - ңай. 10 Ортеке Еспаев Ә. Бе - ре-йін бу ын да рым был қыл дап. Оналтылық ноталар Сегіздік нотасынан да қысқа созылатын нота – оналтылық деп аталады. = 14 . Жаттығулар Жү-гі-ре-міз,жү-гі-ре-міз жү - ре - міз Бі-ір ге - е е-екі - і -ге бір - ге екі-ге Бі-ірге-е екі-ге бір-ге екі-ге бір-ге е-екі-і-ге бір-ге екі-ге Екі жолды шығармалар Екі қолмен бірге ойнау үшін музыкада «акколада» деген таңба бар. Акколада екі нота жолдарын бір біріне қосады. Үстінгі жолды-оң қол ойнайды, ал астынғы желесі-сол қолға. Сонымен, акколада екі қол бірге, бір уақытта ойнайтынығһң бізге көрсетеді. 11 Этюд Жумадильдина Ә. 15 12 Марш Нүсіпбаев И. Ширақ 13 Доп Ойнақы Қайрылып кеп соққанда Түсе қалсын доп торға Жасыл алаң үстінде, Ә.Бейсеуов Біз жүйрікпіз доптан да. . Біз жеңіске жетеміз, Жігер барда, от барда! 16 14 Моншақтар Қуатбаев Қ. 15 Ана Ана - өмір шырағы Бесігімнің жыр әні Ана - өмір бұлағы Жүрегімде тұрады Асықпай Дүйсекеев К. 17 16 Жаттығу осылайша жалғастыру Бас кілті Тағы бізде жуан дыбыстарға Бас кілті бар. Бас кілтін басқаша - Фа кілті деп атайды, өйткені бас кілті фа дыбысы қай сызықта жазылатынын анықтайды: Бұл кіші октаваның фа дыбысы. Бас кілтін скрипкалық кілтке қарағанда, басқаша жаттайық. Бізге фортепианоның клавиатурасы көмектеседі. «Қалай?» деп ойлайсындарма? Қазір түсіндіреміз. Фа нотасы 4 сызықтың өзінде тұрса - қасындағы Соль 4 пен 5 сызықтардың араларында жазылады. 18 соль Енді келесі Ля нота 5 сызықта жазылады. Назар аударыңдар: Ля - 5 сызықта, Фа - 4 сызықтын өзінде. Ал 3 сызықта қай нота жазылу керек? Клавиатураға қарап, ойлан. Бұл Ре дыбысы! Жарайсын! Осы үлгімен қалған ноталарды табамыз. 2 сызық - бұл Си Соль - 1 сызық Ми - астынан бірінші қосымша сызық До - астындағы 2 қосымша сызық. Енді бесінші сызықтағы Ля нотасына қайтадан оралып келсек, оның көмегімен Си, және До дыбыстарын табаламыз. Ля си до Ал, дәл қазір сызықтардын орталарында жазылатын ноталарды тауып жазайық: үлкен октаваның Си дыбысынан бастаймыз: Си ре фа ля до ми соль 19 12 Тәй-тәй Тәй тәй тәй тәй бө-пе-сі ә - же-сі-нің ер-ке –сі Иә? 17 Құттықтаймын мама, туған күнімен Н.Тлендиев Байсалды 20 18 Қамажай қазақтың халық әні 19 Бастаңғы Бейсембеков Т. Көңілді, ойнақы 21 20 Әлди бөпем Қазақтың халық әні 21 Елімай қазақтың халық әні Асықпай, сезіммен 22 22 Елигай қазақтың халық әні Көңілді 23 Тұған жер К. Дүйсекеев 23 24 Әуен Жумадилдина Ә. 25 Күлила өңдеген Зингер Е. Орташа 24 26 Этюд Қуатбаев Қ. Moderato 27 Көбелек Көңілді Жумадильдина Ә. 25 28 Халық әуені Андосов Е. . АНСАМБЛЬДЕР 29 Домбырасыз сән қайда Нүсіпбаев И.(Өңдеген Укашанова Д.) 26 27 30 Ағай қоғай Қазақтың халық әні өндеген Жолымбетова Г. 28 31 Жеңіс әні Maestoso Өңдеген Жолымбетова 29 32 Көңілді би Д. Тұяқбаев 30 33 Құттықтаймын мама Н. Тлендиев (Өңдеген Укашанова Д.) 31 34а Ақшақар Прима Қозғалыспен 31 3 4 Қуатбаев А. 32 34б Ақшақар Секунда Қозғалыспен 31 3 4 Қуатбаев А. 33 35а Көкек прима (қазақтың халық әні) Қозғалыспен Ерзакович Б. 34 35б Көкек секунда (қазақтың халық әні) Қозғалыспен Ерзакович Б. 35 Қолданылған әдебиеттер тізімі Список используемой литературы 1. Музыка 5 сынып Алматы «Атамұра» - 2001 ж. 2. Музыка 6 сынып Алматы «Атамұра» - 2002 ж. 3. Музыка сабағы 7 сынып Алматы «Өнер» - 1988 ж. 4. Ән шырқаймыз «Алақай» Алматы «Өнер» - 1986 ж. 5 жинақ. 5. Көңілді әуендер Алматы «Өнер» - 1985 ж. 2 жинақ. 6. Көңілді әуендер Алматы «Өнер» - 1987 ж. 4 жинақ. 7. Көңілді әуендер Алматы «Өнер» - 1988 ж. 5 жинақ. 8. Фортепианоға арналған пьесалар Алматы «Өнер» - 1994 ж. 9. Қарашулақова Р.А. Әуенді есеп жұмбақ. Қарағанды 2010 36