Gogol ün kaput eserinde giyim kuşam RUS TOPLUMUNDA RÜTBE VE ÜNİFORMA Çarlık Rusya’sında unvanlar, üniformalar ve rütbe sistemi oldukça önemli yer tutmaktaydı. Rus sisteminde yaklaşık olarak 200 yıldır var olan 14 dereceli rütbe sistemi mevcuttur. Bu rütbeler askeri, sivil ve saray mensubu olarak kategorilere ayrılmaktadır. Sıralama tablosu birçok Avrupa ülkesinin (İngiltere, Prusya, Danimarka, İsveç, Polonya, Venedik vb.) yasaları incelerek oluşturulmuştur. Üniformaların modelleri, renklerinin her biri ayrı bir birliği, rütbeyi temsil etmektedir. Her rütbeye göre üniforma ise zaman içerisinde koşullara göre değişiklik göstermiştir. Çevresel faktörler göz önünde tutularak kullanım açısından daha konforlu hale getirebilmek amaçlı kumaşlarda ve özellikle kaput, kaftan, pelerin, frak gibi kıyafetlerin boyları ve biçimlerinde değişikliğe gidilmiştir. Üniformaları değişikliğe uğratan sadece çevresel koşullar değil aynı zamanda dönemin modasına uygun olarak renk ve biçim bakımından farklılıklar gözlemlenmiştir. Bölgesel olarak her rütbenin kendine has renk, manşet, apolet ve yaka biçimi bulunmaktadır. 24 ocak 1722 de petronun kararnamesiyle yayınlanan rütbeler tablosunda askeri rütbeler sivil ve saray rütbelerinden daha üstündür. Çünkü bu reform askeriyeye yönelik yapılmıştır. Rütbe tablosunda yer alan 14 rütbeden ikisi 11. ve 13. rütbe barış zamanında kullanılmamış, teğmen rütbesi olan 13. rütbe ise sadece savaş zamanında kullanılmıştır (Chiny).(kaynağın adı-soyadı eserin basım yeri tarihi bilgisine henüz ulaşamadım) Rütbe tablosunda 1. Sırada askeriyede mareşal general, amiral general, sivil de ise şansölye ve 1. sınıf danışman yer almaktaydı. Bu rütbeler oldukça zor verilen rütbelerdendir. Hatta 200 yıllık sistemde sayıları 10 u geçmeyecek kadar azdır. Mareşal general üniformasında iki buçuk çelenk motifi ve ekstra kollar ve sırtında dar dikişler bulunmaktaydı. 1827 yılı itibariyle de mareşalde iki çapraz mareşal sopası karşımıza çıkmaktadır. Sivilde ise galonsuz ve dikişsiz üniformalar kullanılmaktaydı. 2. sınıf rütbeyi askeriyede baş mareşal, süvari generali, topçu generali, topçu amiralleri sivilde ise baş vekil, genel mühendis oluşturmaktaydı. Süvarilerde beyaz tozluklar ön planda yer almaktaydı. Askeri üniformalarda renkli yakalar, manşetler, valfler, şeritler, katlanmış yakalar bulunmasının yanı sıra üniforma üzerinde altın ya da gümüş işlemeler bulunmaktaydı. Genel mühendislerin üniformasındaki apoletlerde ise üç yıldız bulunmaktaydı. 3. sınıf rütbesinde askeriyede mareşal, atlı süvari, korgeneral ve koramiral; sivilde ise özel danışman, mahkeme protokolü başkanı bulunmaktaydı. Korgeneral üniformasında yer alan apoletlerde 2 yıldız mevcuttu. Generallerin kombinezonları defne yapraklarından çelenkler şeklinde, çelenk genişliğinin yarısı kadar altın ya da gümüş saçaklar bulunurken; sivillerde basit ve hatta neredeyse hiç mevcut değildi. 4. sınıf rütbesinde askeriyede tümgeneral ve tümamiral, silah kralı; sivilde ise has devlet danışmanı, kahya (mahkeme görevlilerine rehberlik etmek için kullanılan mahkeme rütbesi) unvanları bulunmaktaydı. Tümgeneralin üniformasında bulunan apoletler üzerinde bir yıldız mevcutken; sivil üniformalarda apolet kullanılmayarak onun yerine kuruma ait simgeler yer almaktaydı. Amirallerin üniformaları yanlardan kılıflı, dar altın ve gümüş dantelli yakalar, manşetler ve cep kapaklarından oluşmaktaydı. 5. sınıf rütbesinde askeriyede tuğgeneral, kaptan komutan ve karargah memurları; sivilde devlet danışmanı, seremoni lideri yer almaktaydı. 6. sınıf rütbesinde albay, 1. derece kaptan; sivilde askeri danışman, üniversite danışmanı, imparatorun kişisel doktoru ve katip (mahkemedeki tüm olayları kaydeden yazı işleri katibi) bulunmaktaydı. Albay ve kaptan üniformasın üç yıldız bulunmaktaydı. Sivil üniformalarda ise apolet yerine kuruma ait amblemler bulunmaktaydı. 7. sınıf rütbesi askeriyede yarbay ve 2. derece kaptandan; sivilde ise mahkeme danışmanı, doktor, uzman doktorlar oluşmaktaydı. 8. sınıf rütbesini askeriyede süvari, jandarma, sınır kaptanı, Kazaklar, binbaşı, 2. ana kıdemli teğmen, 3. derece kaptan, teğmen komutan; sivilde üniversite değerlendiricisi, ahır servisinin mahkeme görevlisi oluşturmaktaydı. Binbaşı, teğmen üniformalarında geniş bir galon bulunmaktaydı. 9. sınıf rütbesinde askeriyede kurmay kaptan, karargah kaptanı, Kazaklar, kaptan teğmen ve teğmen komutanı; sivilde unvan(titr) danışmanı, kürkçü (bina ve mobilya temizliği için görevlilerin rehberi), imparatorluk kançılaryasının hizmetkarı, personel yöneticisi (saray mutfağı) bulunmaktaydı. 10. sınıf rütbesinde askeriyede yüzbaşı (Kazaklar), yüzbaşı teğmen, 2. derece kaptan, baş kaptan ve baş asteğmen; sivilde üniversite sekreteri yer almaktaydı. 11. sınıf rütbesinde gemi sekreteri yer almaktaydı fakat bu unvan aslında hiç kullanılmamıştır. 12. sınıf rütbesinde askeriyede asteğmen, astsubay teğmen, süvari, jandarma, sınır muhafızları; sivilde il sekreteri, içecek müdürü bulunmaktaydı. Sol omuzda yer alan apoletler subay rütbesini belirlemekteydi. 13. sınıf rütbesinde askeriyede ikinci teğmen, ikinci teğmen; sivilde il sekteri, senato yazı işleri müdürü ve kabine kayıt memuru bulunmaktaydı. 14. sınıf rütbesini ise askeriyede asteğmen ve teğmen; sivilde üniversite kayıt memuru, mahkeme katibi, eczacı, kütüphaneci, cankurtaran öğrencisi oluşturmaktaydı (Chiny ve Yu.A. Trambitsky, 1991). 1827 yılı Rusya’sında üniformalar üzerinde bulunan apoletler memur ve subay ayrımı yapmakta kullanılmaktaydı. Daha sonraki yıllarda ise apoletler bu özelliğini yitirmiştir. Apoletlerin şekli, dikişinde kullanılan ipliğin türü ve hatta rengi dahi unvan derecelerini gösteren birer işaretti. Daha sonra apoletlere eklenen yıldızlarla da memur arasındaki ayrımlar yapılabilmiştir (Anonim, 2023). Üniformalarda departmanlar, rütbeler ve ya pozisyonlar açısından farklılık bulunmamasının yanısıra kumaşın kalitesi ve terzinin dikimine göre sınıflandırmalar belli olmaktaydı. Rütbeler arasındaki ayrımlar üniformalar üzerindeki aksesuar türlerine göre yapılmaktaydı. Örneğin açık sarı ve ya beyaz düğmeler il armasını temsil etmekteydi. 1832 yılında asil ve sivil üniformalar ayrıldı (Şepelyov, 2005). Rus toplumunda üniformalara verilen bu önem günlük yaşantıyı da oldukça etkilemiştir. Öyle ki Griboyedov, Çehov, Lermontov, Gogol gibi birçok Rus yazarlarının eserlerinde rütbenin önemini yansıtan içeriklere rastlanmaktadır. Örneğin; N. V. Gogol’ ün ‘Kaput’ eserinde yer alan devlet dairelerinin birinde memur olan ana karakter Akaki Akakiyeviç’ in kendisi için eskiyen kaputunun yerine yenisini diktirmek istediğinde, gerek terzi ile arasında geçen diyaloglarda gerek kendi kendine olan konuşmalarında seçilen kumaşın önemi yansıtılmıştır: “Hatta modaya uygun bir şey bile çıkarabiliriz; yakası gümüş renginde gizli kopçalarla tutturulan bir palto mesela,” dedi” (Takanay, 2003:76) . rusçasıyla ekle kendin çevir Akaki Akakiyeviç asil soyundan olamaması nedeniyle sahip olduğu rütbeyi çalışarak elde etmiştir. Eserde karakterin psikoloji üzerinden incelediğimizde soylu ve sivil olma ayrımının toplumda yarattığı etki açık bir şekilde görülmektedir. Yayınlanacak makaleden atıf alarak ekle “Zaman zaman gözlerinde bir kıvılcım parlıyor; hatta zihninde, daha önce düşünmeye cesaret edemeyeceği fikirler birer şimşek gibi çakıyordu: Sahi, neden paltonun yakasına sansar kürkü konulmasın ki?” (Takanay, 2003:83). rusçasıyla ekle kendin çevir Rus toplumunda asil soyundan gelmediğin sürece unvanlar devlet kurumlarında çalışarak ve belirli yılların sonunda sınava tabi tutularak rütbe atlama yöntemiyle elde edilmekteydi. Bu nedenle de sahip olunan her bir unvan oldukça değerliydi. Askeri düzende üniformalarda kullanılan kumaş, iplik, dikiş türünden ayırt edilebilen rütbelerden dolayı toplumda da giyilen kaputun görüntüsü oldukça önemliydi. Çünkü Rus toplumunda dış görünüşünle ağırlanma oldukça yaygındı. Bahsi geçen eserde Akaki Akakiyeviç’ in yeni kaput diktirdikten sonra daireye gittiği ilk günde aldığı tepkiler bunun açık örneğidir: “Paltosu onu hem sıcacık tutuyordu hem de gerçekten çok güzel bir paltoydu. Ne kadar yürüdüğünün farkına bile varmadan kendini dairede buldu. Vestiyerde paltosunu çıkardı, her tarafına bir kez daha göz gezdirdi, sonra da onu vestiyer görevlisinin itinalı ellerine emanet etti. Nasıl oldu bilmiyoruz, ama dairede bulunanların hepsi Akakiy Akakiyeviç’ in yeni bir paltosu olduğunu, eski ‘sabahlığın’ artık tedavülden kalktığını hemen öğrenmişti. Herkes bir anda yeni paltoyu görmek için vestiyere hücum etti. O kadar büyük bir coşkuyla karşıladılar ki Akakiy Akakiyeviç’ i, tebrikleri ilkin gülümseyerek kabul eden memurumuz, bir süre sonra utanıp sıkılmaya başladı” (Takanay, 2003:91). Dolasıyla Rus toplumunda yer alan sınıflandırma sisteminin her ne kadar önemi oldukça büyük olsa da toplum üzerinde yarattığı olumsuz etkiler yadsınamayacak kadar aşikardır. Böylece petronun reformundan bu yana kadar soylu ve sivillerin Kaynakça Chiny. (tarih yok). Rus İmparatorluğu'ndaki rütbeler, apoletler, rütbeler, makamlar ve unvanlar hakkında kısa bilgi. Ananonim. (2023). Rus Ordusu'nun Rütbe Işaretleri. XVIII-XX Yüzyıllar. Apolet. https://tr.ww2facts.net/22158-insignia-of-the-ranks-of-the-russian-army-xviii-xxce.html adresinden alındı. Erişim Tarihi: 20 Ocak 2023. Takanay, A. (2003). Palto (N.V. Gogol). İstanbul: Bordo Siyah. Yu.A. Trambitsky. (1991). Askeri Tarih Dergisi. s. Sayı 9.