«Zamonaviy dunyoda ilm-fan va texnologiya» nomli ilmiy-amaliy konferensiya ` BUXGALTERIYA HISOBINING MILLIY STANDARTI Ismoilova Gulnoza Akmaljon qizi Andijon iqtisodiyot va qurilish instituti Buxgalteriya hisobi va audit yo'nalishi 3- bosqich https://doi.org/10.5281/zenodo.7267308 Annotatsiya: Maqolada O‘zbekistonda biznes sub’ektlarida buxgalteriya hisobini yuritishning amaldagi tartiblari ular faoliyatini haqqoniy aks ettirish, biznesning potensial qiymatini baholash, muhim, sifatli boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qator tarixiy rivojlanish tendensiyalari kabi muammolar tahlil qilinadi. Kalit so‘zlar: Biznes, moliya ,tadbirkorlik foydasi, asosiy o‘lchagich, muhimlik moliyaviy hisobotda, offsetting, mol-mulk. Ma’lumki, biznes bozor iqtisodiyotidagi asosiy mashg‘ulotlardan biri bo‘lib, jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish manbai hisoblanadi. U ishlab chiqarish, tijorat, konsalting, bank va boshqa faoliyat sohalarini qamrab oladi. Xodimlar soni, ishlab chiqarish hajmi va faoliyat sharoitlariga ko‘ra kichik, o‘rta va yirik korxonalar farqlanadi. Biznesning eng keng tarqalgan turi kichik biznesdir: odatda, u bir hil mahsulot ishlab chiqaradigan va bozorda kichik ulushni egallagan kichik korxonadir. Ayrim mamlakatlarda bunday bizneslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimi mavjud bo‘lib, ular odamlarning kundalik kichik ehtiyojlarini qondirish uchun o‘zlarini tashkil etadilar, shu bilan birga keng ish bilan ta’minlaydilar. O‘zini tadbirkor sifatida tutgan shaxs - o‘z harakatlarini o‘zi uchun aktiv yaratishga qaratadi, bu esa vaqt o‘tishi bilan unda shaxsiy ishtirokining keyingi faoliyatidan qat’iy nazar unga daromad keltirishidan to‘xtamaydi. U faqat korxona egasi bo‘lishi yoki o‘z korxonasida ishlashi yoki menejment, marketing, moliya va boshqa sohalardagi har qanday qulay yirik korxona bilan hamkorlikni rivojlantirishi mumkin. ADABIYOTLAR SHARHI Moliyaning muhim elementi sifatida resurslarni taqsimlash kategoriya hisoblanadi. Bu kategoriya qadimiydir va insoniyat jamiyatining paydo bo‘lishidan beri mavjud. Misol uchun, ibtidoiy jamiyatda ovchilar mamontni so‘ydilar, lekin uni ovda bevosita ishtirok etmagan qabilaning qolgan qismi (ayollar, keksalar, bolalar) bilan baham ko‘rdilar — resurslarni taqsimlashga asoslangan bunday munosabatlar tizimi insoniyat jamiyatining shakllanishiga hissa qo‘shdi, bu holda sivilizatsiya va davlatchilik tizimining vujudga kelishi mumkin emas edi. Zamonaviy davlatda moliyaviy resurslar taqsimlanadi, ularni taqsimlash tizimi esa hali ham birinchi o‘rinda. 43 «Zamonaviy dunyoda ilm-fan va texnologiya» nomli ilmiy-amaliy konferensiya ` Moliyaviy natijalar moliyaviy resurslarni olishning beg‘arazligini nazarda tutmaydi - aksincha, moliyaviy natija deb turli xil resurslar almashuvi provardida vujudga kelgan daromad yeki zarar tushuniladi. ASOSIY QISM O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish normativ-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solingan bo‘lib, u maqsad va holatiga qarab to‘rt darajadan iborat. 1chi daraja: Qonun hujjatlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va hukumat qarorlari. Bular: 30.08.1996 yildagi "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida" gi Qonuni va 13.04.2016 yildagi 404-sonli yangi tahrirdagi Qonun qabul qilindi; O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi; va boshqa qonunlar; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari. 24.08.1994 yildagi "O‘zbekiston Respublikasining xalqaro amaliyotda qabul qilingan buxgalteriya hisobi va statistika tizimiga o‘tish davlat dasturi to‘g‘risida"gi 433-i-sonli qarori (24.05.1996 y.dagi 193- sonli qarorining yangi tahriri) va boshqalar. 2chi daraja: Buxgalteriya hisobi qoidalarini ifodalovchi buxgalteriya standartlari, masalan, BHMS-1 — "Hisob siyosati va moliyaviy hisobot "(O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 14 avgustdagi 474-son bilan ro‘yxatga olingan), BHMS-12 - "Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish" (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 yil 16 yanvardagi 596-son bilan ro‘yxatga olingan) va boshqalar. Hozirgi kunda 23 ta BHMS ishlab chiqilgan. 3chi daraja: Yo‘riqnoma va uslubiy ko‘rsatmalar: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining, tarmoq vazirliklari va idoralarining yo‘riqnomalari, me’yoriy hujjatlar. 4chi daraja: Tashkilotning ichki hujjatlari: hisob siyosati; hisobning ish rejasi; hisobni yuritish axborotini qayta ishlash texnologiyalari va boshqalar. Barcha to‘rt darajasi buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish bo‘yicha umumiy o‘zaro bog‘liq tizimini tashkil etadi. Buxgalteriya hisobi xo‘jalik hisobining ajralmas qismi hisoblanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishi xo‘jalik hisobining uch turga bo‘linishiga olib keldi: Operativ Buxgalteriya 44 Statistik «Zamonaviy dunyoda ilm-fan va texnologiya» nomli ilmiy-amaliy konferensiya ` - bu ular ro‘y bergan vaqtda ularni boshqarish maqsadida alohida faktlar yoki jarayonlar ustidan kuzatish va joriy nazorat qilish tizimi - moliyaviy faoliyatni boshqarish va nazorat qilish maqsadida iqtisodiy axborotlarni uzluksiz o‘zaro bog‘langan holda aks ettirish tizimidir - ularni boshqarish va nazorat qilish maqsadida ommaviy (umumiy) hodisalar, faktlar yoki jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni to‘plash va umumlashtirish tizimi Xalqaro standartlarda buxgalteriya hisobini muayyan iqtisodiy ob’ekt haqida moliyaviy axborotlarni baholovchi, qayta ishlovchi va uzatuvchi axborot tizimi sifatida belgilaydi. Buxgalteriya hisobining xususiyatlari – xo‘jalik yurituvchi suyu’ektlarning molmulki, majburiyatlari va ularning harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni barcha xo‘jalik operatsiyalarining: yoppasiga, uzluksiz, hujjatli hisobi orqali pul mablag‘lari bo‘yicha to‘plash, ro‘yxatga olish va umumlashtirishning tartibli tizimi. Moliyaviy hisobotda keltiriladigan axborot foydalanuvchilar uchun tushunarli va sodda bo‘lishiga e’tibor qaratiladi. Moliyaviy axborotning ahamiyatliligi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar qarorlar qabul qilish jarayonida ularning ehtiyojini qoldirishi va operatsion, moliyaviy hamda xo‘jalik faoliyatiga doir voqealarga baho berishda ularga yordam berishini bildiradi. Agar axborotning tushirib qoldirilishi yoki noto‘g‘ri ko‘rsatilishi axborotdan foydalanuvchilarning moliyaviy hisobot asosida qabul qiladigan iqtisodiy qarorlariga ta’sir qilsa, bundan axborot muhim hisoblanadi. Muhimlik uni tushirib qoldirishning alohida aniq sharhlarida ko‘rib chiqiladigan moddaning hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Muhimlik moliyaviy hisobotda keltirilgan tushunarlilik va aniqlik darajasi bilan bog‘liq. Axborotni ming yoki milliongacha yaxlitlashtirish chog‘ida muhimlik tamoyili buzilmagan paytgacha aniqlik darajasidan foydalanishga yo‘l qo‘yiladi. Moliyaviy hisobotlar ulardan foydalanuvchilarda sub’ektning moliyaviy ahvoli, operatsiyalarning natijalari va pul mablag‘larining harakati to‘g‘risida haqqoniy va beg‘araz tasavvur hosil qilishni ta’minlashi va axborotning to‘la bo‘lishi ta’minlanadi. Offsetting (moddalarning o‘zaro hisobga olinishi) tamoyili ijozat berilgan hollardan o‘zga sharoitlarda aktivlar va passivlar o‘rtasida o‘zaro hisobga olinishi bo‘lmasligini tavsiflaydi. Xolislik tamoyiliga erishish buxgalteriya 45 «Zamonaviy dunyoda ilm-fan va texnologiya» nomli ilmiy-amaliy konferensiya ` hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzish chog‘ida buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) va buxgalteriya hisobi asosiy tamoyillari qo‘llanishini ifodalaydi. Buxgalteriya balansi uning resurslarini va moliyaviy tarkibini anglab yetishga imkoniyat berishi uchun hisobot vaqtidagi moliyaviy ahvolni aks ettiradi. References: 1. O‘zbekistonRespublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonuni № 404. –T.: 2016 y 2. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. T.: O‘BAMA. 2004. 3. Sh. Ergasheva, A.K.Ibragimov, N.K.Rizaev, I.R.Ibragimova Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari. O’quv qo’llanma.// -T.: Iqtisodiyot, 2019. -227 bet. 4. Abdusalomova N.B. Boshqaruv hisobi tizimini rivojlanishi va takomillashtirish yo‘nalishlari. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, 2019. 45-56 b. http//iqtisodiyot.tsue.uz Ergasheva Sh.T. Mejdunarodnыe standartы finansovoy otchetnosti. Uchebnik // -T.: Iqtisodiyot, 2021. -320 str. 46