TIBBIYOT 0 ‘QUV ADABIYOTI O 'ZB EK ISTO N RESPU BLIK A SI SO G 'L IQ N I SAQLASH V A ZIRLIG I 0 ‘. HASANOV FAVQULODDA VAZIYATLARD A TIBBIY XIZMAT KO‘RSATISH TARTIBI 0 ‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tibbiyot oliy o ‘quv yurtlari talabalari va tibbiyot kollejlari o ‘quvchilati uchun o ‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etiladi Toshkent «Yangi asr avlodi» 2006 Mazkur o 'quv qo'Uanma fuquro muhofazasi xizmati, favqulodda vazivatlarda himoyalanishning yagona tizimi haqida keng, mufasml m a ’lumot beradi. О ‘quv qo ‘Ilanmadan tibbiyot oliy о 'quv yurt lari lalabalari, tibbiyot k o llejla ri o qu vch ilari ham da boshqa shu sohaga qiziqqan kitobxonlar foydalanishlari mum kin. Taqrizchilpr: l.R. Rabmonov, 0 ‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar instituti katta o'qituvchisi, podpolkovnik R.M. Ahmedov, Buxoro Davlat tibbiyot instituti «Fakuitct va gospital ximrgiya» kafedrasi mudiri, tibbiyot fanlari doktori, professor T.Z. Qodirov, Buxoro viloyati Favqulodda vaziyatlar boshqarmasi boshlig‘i, polkovnik NAiHANSAft СAVI AT U N iV E R S fT E T I Ahborot-resurs markaif ISBN 978-9943-08-001-0 © H asanov O*. «Favqulodda vaziyatlarda tibbiy xizmat ko‘rsatish tartibi». «Yangi asravlodi» N M M , 2006-yil S O ‘Z B O S H I Tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar odamlar hayotigaxavf tug'dirishi, qurbonbo'lishlar, ularningsog'lig'igayoki atrof-muhitga zarar yetkazishi, jiddiy moddiy talafotlar keltirib chiqarishi hamda hayol tarzini izmidan chiqarishi rmunkin. Aholini bunday ofatlardan himoya etishga yagona va ishonchli kuch, bu fuqaro muhofazasi xizm ati hisoblanadi. Bu horuda O'zbekiston Respublikasining «Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatlifavqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to 'g ‘risida»gi qonuni respublikamizning barcha hududlarida, viloyatlarida, shciharlcirida, tum anlarda, h okim liklar va ishlab chiqarish obyektlarida favqulodda vaziyatlardan himoyaktmshning yagona tizimini asoslab beradi. Ushbu о 'quv qo ‘llanma respubliku Oliy va o ‘rta maxsus, kasb-hunar ta ’lim i muassasalarida 0 ‘zbekiston Respublikasining «Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatlifavqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to "g‘risida»gi, «Fuqaro m uhofazasi to ‘g ‘risida»gi qonunlari, O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining, Vazirlar M ahkamasining fuqaro muhofazasiga oid qarorlari hamda barcha ta ’lim muassasalarida qayta ishlab chiqilgan 50 soatlik dastur asosida tayyorlangan. Qo ‘llanmaning qulaylik taraflari shundaki, hozirgi kunda fuqaro muhofazasida tibbiy xizm at tuzilmalarining tuzilishi, vazifalari, ishlash tartiblari to g ‘risidagi m a ’lum otlar o'zbek tilida chop etilmagan. Ushbu о ‘quv qo ‘llanma favqulodda vaziyatlarda shoshilinch tibbiy у ordam ко ‘rsatish dasturiga mos keladi va о ‘quv qo ‘llanma shaklida tibbiyot oliygohlari, о ‘quvyurtlari ialabakirigadars berish mezonlariga to 'liq javob beradi. hkandar RAHMON, О -bekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi institutikatta o'qituvchisi K1RISH 0 ‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgan dastlabki yillardanoq eng muhim vazifalar qatorida mamlakat aholisi va hududini turli xil favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish, ekologik xavfsizligini ta ’minlash masalasiga katta e’tibor berib keldi, Yurtboshimiz Islom Karimov « 0 ‘zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida ta ’kidlaganidek, ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. 0 ‘zbekiston fuqaro m uhofazasini tashkil etishdagi asosiy koneepsiya I. A.Karimovning bevosita rahbarligi va takliflari asosida o ‘zshak!i va mohiyatini topgan. Fuqaro muhofazasi, birinchidan, faqat xabardor qilish bilan shug'ullanib qolmay, balki ilmiy ma’lumotlardan, tarixiy tajribalardan, gidrometeorologiya markazi axborotlaridan, hududlarning geologik o'ziga xos tomonlaridan foydalangan holda favqulodda vaziyatlarni bashorat qila olish, odamlar xavfsizligini ta ’minlash va obyektlar barqarorligini oshirish borasida tavsiyalar berishlari darkor. Ikkinchidan, fuqaro muhofazasi organlarining ko‘rsatmalari, barcha vazirliklar, boshqarmalar, mahalliy hokimiyat organlari, fuqarolar tomonidan bekam-u ko‘st bajarilishi zarur. Uchinchidan. fuqaro muhofazasi organlari ko‘rsatmalar berish bilan chegaralanib qolmay, balki harbiy holatdagi vaziyat singari barcha korxonalar rahbarlarini, fuqarolarni, muhandis, texnik mutaxassislarni muhofaza ishlariga, profilaktik tadbirlarni bajarishga jalb qilib, aholini o ‘z vaqtida ogoh etishlari lozim. Fuqaro mihofazasining maqomi va rolini o ‘z o ‘rniga to ‘g‘ri qo'yish zarur Bu boiim larda o‘z kasbining ustaiari ishlashlari kerak. Xalqimiz tinchligi va sog‘lig‘ini, kerak bo'lsa, G ‘zbekiston kelajagini muhofaza qilish bugungi kunda har bir rahbar xodimdan. 4 har bir fuqarodan fidoyilik, jonkuyarlik va halol-u pokizalikni talab etadi. Chunki Prezidentimiz ta ’kidlaganidek, mustaqiUigimizning iqtisodiy rivoji va fuqarolarimizning tinch-osoyishta hayotiga XXI asrda tahdid solishi mumkin bo'lgan muammolar, diniy ekstremizm, terrorizm xavfi bilan bir qatorda tabiiy, texnogen va ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlar keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan og‘ir oqibatlarni b artaraf etish majmuyi eng ustuvor vazifadir. Insonlar hayotini saqlash, ularga bunday vaziyatlarda shoshilinch tibbiy yordamning bekam-u ko‘st kechikmay ko‘rsatilishi fuqaro muhofazasi davlat tizimining asosini tashkil qilishi kerak. Kritik vaziyatlarda hayot va o iim muammosi tug‘ilgan paytda ko‘rsatilishi shart bo‘lgan dastlabki yordamning sifati va darajasi hal qiluvchi boiishi mumkin. Ushbu o‘quv qoilanmanmg maqsadi tibbiyot instituti va tibbiyot kolleji talabalariga favqulodda vaziyatlarda harakat qilish tartibini o ‘rgatish, fuqaro muhofazasi davlat tizimi tuzilishi vazifalari, favqulodda tabiiy, texnogen xususiyatli holatlaming oldini olish, bashorat qilish va oqibatlarini bartaraf etish, vazifalar ko‘lamini imkon qadar yoritishga va tibbiy xizmat tuzilmalarini bosqichma-bosqich tashkiliy tuzilishini, ishlash tartibini, ularni tibbiy, texnik va xo‘jalik ta ’minoti bilan tanishtirishga yordam beradi. Shuningdek, o‘quv qo'llanm ada favqulodda vaziyatlarda kechiktirib boimaydigan vazifalarni aniq va kechikmasdan bajarish kerak boiganda tabiiy, texnogen hamda harbiy holat sharoitlarida qutqarish tartiblarini yoritishga yondashilgan. 0 ‘quv qo‘llanmada yoritilgan mavzular 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta ta’lim vazirligi tibbiyot institutlari, kollejlari talabalarini favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi bo'yicha o‘qitish dasturiga amal qilgan holda yozilgan. Qoilanmada keltirilgan mavzular ketma-ketligi o‘quv dasturiga mos holda yoritilgan b o ‘lib, talabalarga favqulodda vaziyatlarda tibbiy yordam ko‘rsatish kursi doirasida mustaqil ravishda bilimlarni egallashga imkon beradi. 0 ‘quv qo'llanm ada favqulodda vaziyatlar turlarining ta ’rifi, fuqaro muhofazasi tuzilmalari, ularning vazifalari, ishlash tartiblari ketma-ketlik bilan keltirilgan boiib, bular aholini va hududlarni favqulodda holatlarda himoyalash ishlarini tashkil etish borasidagi qonun va hujjatlarga tayanilgan. Ayniqsa, 0 ‘zbekiston Respublikasining “Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonunda qoidalar to ‘la yoritilgan. I BO B FUQAROLAR M UHOFAZASINING HOZIRGI DAVRDAGI 0 ‘RNI VA MOHIYATI Biror bir inson o ‘zini turli noxush voqealardan, tabiiy yoki texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan kafolatlangan, d eb a y ta o lm a y d i. S h u n d a y e k a n , ta r a q q iy o t y o ‘lid a n sobitqadam tashlab borayotgan h ar bir davlatning o ‘z hududi va fuqarolari muhofazasiga qaratilgan barcha chora-tadbirlarni ko‘rishi tabiiy holdir. limiy texnika rivojining avj olgan hozirgi davrida insoniyat k o 'p lab hodisalarning guvohi bo‘lib, ayrim sohalarda tabiatning favqulodda hodisalarini oldindan bilib, eh tiyotkorlik choralarini k o ‘rishni, ularga qarshi kurashish y o ‘lla rm i o ‘rg an ib b orm oqda. A m m o tab iatn in g k o 'p g in a hodisalari ham on misli ko‘rilm agan zarar keltirmoqda. M asalan: yer qimirlashi, suv toshqini, katta-k atta yong‘inlar, bo‘ronlar, qor ko'chishi, suaam i va boshqalar. Bundan tashqari tabiiy gaz, tabiiy m etan aralashm asining k o ‘pgina inshootlarda yig‘ilib portlashini C helyabinsk, U fa tem ir yo‘l m agistrali m isolida ko'rish m um kin. Shunday hodisa Chernobii AESida ham qayd q ilindi B unday h o lla rd a q u tq a ru v c h i k u ch larn i o ld in d a n tayyorlab borilishi va bu kuchlarning doim o shay bo'lishini, barcha fuqarolam ing ogoh b o ‘Kshini talab etadi. Xalqimizda o‘t balosi, suv balosi va tuhm at balosidan o ‘zi asrasin degan n a q l bejiz aytilm agan. A g a r m a z k u r m aqolning m azm unm o h iy a tid a n kelib chiqadigan b o ‘lsak, h a r birim izdan har qanday ofatlarga tayyor turish talab etiladi. Zero, m uqaddas kitoblarda «Sen o ‘zingni asrasang, m en seni asrayman», degan so‘zIar bekorga aytilmagan. B u g u n g i k u n n in g d o lz a rb m a s a la la rid a n biri ah o li va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qiiish, barcha aholini ogohlikka d a ’vat etish. Fuqaro muhofazasining hozirgi davrdagi asl m azm un va m aqsadi favqulodda vaziyatlarning oldini olish, un d an barcha aholini him oyalash, o ‘rgatishga alohida e ’tibor berishdir. 6 T a b iiy o fa tla rd a n yer q im irla sh i, ay n iq sa , o ‘ta xavfli h iso blanadi. 1948-yilning 6 -o k ta b rid a A sh x ab o d d a, 1966yilning 26-aprelida Toshkentda, 1987-yilda A rm anistonda katta kuchga ega b o ‘lgan yer q im irla sh la r m inglab kish ilarn in g yostig‘ini quritdi, necha m inglab odam lar uy-joysiz qoldilar, shikastlandilar. Yer kurrasidagi bir necha kuchli suv toshqinlari: 1953-yil 1-fevralida A n g liy ad a, 1973-yilning avgust oyida Pokiston va H indistonda, 1974-yilda Belorussiyada, Shimoliy Italiyada va boshqa gavlatlarda o ‘n m inglab kishilarni halok qildi. 1990-yilda T ojikistonda yer k o ‘chkisi natijasida butun q ish lo q tog* b o tq o g ‘i o s tid a q o ld i. 1991-yilda T o sh k e n t viloyatining T o‘ytepa tum anida ham shu hodisa yuz berdi. 2004yil 26-dekabr kunidagi H ind okeani qirg‘og‘ida joylashgan qator davlatlarda sodir bo‘lgan sunam i m inglab qurboniiklarga olib keigan. T abiatning kutilm agan hodisalarining o q ib ati m kli k o 'rilm a g a n vayronaga o lib keldi va hozir ham o ‘ta xavfli hisoblanadi. Am m o tabiatninggina injiqligi emas, hattoki odam larning o ‘zlari ham turm ushda k o ‘p lab talafotlarga, tabiiy ofatlarga sabab bo‘la oladilar. Asrlar tutash keigan bugungi pallada butun insoniyat, mam lakatim iz aholisi ju d a katta ekologik xavfga duch kelm oqda. Buni sezmaslik, q o ‘l qovushtirib turish o ‘z-o‘zini o ‘limga m ahkum etish bilan barobardir. Afsuski, hali k o ‘pchilik a h o li ushbu m uam raoga bep arv o va m a s’uliyatsizlik bilan m unosabatda bo im o q d alar. M asalan: Chem obil atom elektr s ta n s iy a s in in g 1987 -y ild ag i h o d isa s i, H in d is to n d a g i va Italiyadagi kimyo zavodining portlashi, Ekaterinburgdagi temir y o ‘I talafo tlari keltirgan z a ra rla r m isoiida yoki 2003-yilda H indistonda sodir b o ‘lgan gidrom eteorologik jara y o n - suv toshqini sunam ida 650 kishi q u rb o o b o 'lg an i, 2004-yil 26d e k a b rd a g i H in d o k e a n i q i r g ‘o g ‘id a jo y la s h g a n q a to r m am lakatlarda yer qim irlashi va sunam idan 170 m ing kishi qurbon b o ‘lishi, m illionlab odam larning boshpanasiz qolishi ta b ia tn in g k u tilm a g a n d a fa lo k a t k eltirishi n a q a d a r xavfli ekanligi, yana bir karra favqulodda vaziyatlarda doim o tayyor bo‘lishimizni talab etadi. Insoniyat yashar ekan, o‘z-o‘zini har qanday ofatlardan asray olishi, uni oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishi zarurdir. 7 Hozirgi davrda m am lakatlararo vaziyat ham m ustahkam emas. Y a’ni urush xavf] yo'qemasdebaytolmaymiz. I.A. Karimovning « 0 ‘zbekiston X X I a sr b o ‘s a g ‘asida: x avfsizlikka ta h d id , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” kitobida hozirgi siyosiy, harbiy muvozanat quyidagicha tahlil qilingan. Beto‘xtov davom etayotgan qurollanish poygasi, atom, kimyoviy qurollar va om m aviy q irg ‘in q u ro lla rin in g boshqa tu rla rin i ishlab chiqarish, saqlash va sinash insoniyat yashaydigan m uhit uchun juda katta xavfdir. M odom iki shunday ekan, qo‘qqisdan vaziyat o'zgarib, urush boshlanguday bo‘lsa, unda taraflar o ‘zlari ega b o ‘lgan barcha qurol-yarog‘larni ishlatadilar, ayniqsa, yadro q u ro li, kim yoviy, b io lo g ik , y o p p a sig a q iru v c h i q u ro lla r ishlatilish xavfidan jam iyatim iz xoli emas. Bunday sharoitda qisqa vaqt m obaynida m inglab kishilar halok b o ‘lishi, necha m inglab yaradorlar, shikastlanishlar, zaharlanishlar va o ‘ta xavfli yuqumli xastaliklarning k o ‘payishi, ularga tegishli tez yordam berishni, vaziyat vujudga kelgan joydan olib chiqish, teg ish li tib b iy y o rd a m k o ‘rs a tis h h a m d a s o d ir b o 'Ig a n oqibatlarning tugatilishi uchun ham m a ’lum darajadagi kishilar, mutaxassislarni jalb qilish zarur bo ‘ladi. Bu borada O'zbekiston R espublikasining 1999-yilda «Aholini va hududlarni tabiiy ham da texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to ‘g‘risida» qabul qilgan qonuni 0 ‘zbekiston aholisini va hududlarini tabiiy ham da texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan (bundan keyin m atnda favqulodda vaziyatlar FV d e b y u ritila d i) m u h o fa z a q ilish so h a sid a g i ijtim o iy m unosabatlarni tartibga soiadi ham da favqulodda ro'y berishi v a riv o jla n ish i m u m k in b o 'lg a n v a z iy a tn i o ld in i o lish , favqulodda vaziyatlar keltiradigan talafotlarni kam aytirish va fa v q u lo d d a o q ib a tla rn i b a r t a r a f e tish n i k a fo la tla y d ig a n im koniyat yaratadi, O 'z b e k isto n fu q aro larin i h ar q anday o fatlard a n him oyasini t a ’m in etad ig an qonuniy h u jjatning qabul qilinishi ushbu m uam m oning yechimida asosiy vazifalar ko'lam ini jam laydi. Hozirgi paytda respublikam izda fuqaro m u h o fa z asi tash k iliy ish la rin i O 'z b e k isto n R e sp u b lik a si sharoitiga moslab, uning tuzilishi, vazifalari, ishlash uslublari to ‘la shakllantirildi. Q o 'llan m ad a fuqarolar m uhofazasining tuzilish tartibi yoritilgan. 8 Fuqaro m uhofazasi haqida tushuncha Fuqarolar m uhofazasining asosini korxonalarda, muassasalarda raaxsus tuzilgan guruhlar va ulam ing ta ’minotidagi vositalar hisoblanadi. Bu guruh nmtaxassislari tinchlik davrida transport vositalari, m axsus texnika, kiyim -kechak, oziq-ovqat, doridarm onlar bilan hisob qilingan m e’yor asosida ta ’minlanadilar va m axsus reja asosida o ‘qitiladilar. F u q a ro la r m uhofazasi guruhlarini tuzish, o ‘qitish va doim o favqulodda hodisalarda tayyor turish V azirlar M ahkam asining 7-oktabr 1998-yildagi “Favqulodda vaziyatlarda himoyalanishga o'qitish to ‘g‘risida”gi qaroriga asosan barcha tashkilotlar, o‘quv yurtlarida o ‘tkazilishi nihoyatda muhim va shu bilan birga o ‘ta m urakkab hisoblanadi. Chunki bu ishga barcha fuqarolar, mavjud texnik vositalar, xalq xo'jaligi transportlarini ja lb qilishga to ‘g‘ri keladi. F uqarolar m uhofazasi guruhlarini tuzishda va ularni har tom onlam a ta ’m inlash, o ‘rgatish, m ashq ishlari, avvalambor, ularning yo'nalishiga q a ra b , y a ’ni xalq xo'jaligining qaysi so h a sid a ishlashi b ila n a n iq la n a d i. C h u n k i h a r bir soha mutaxassislari o ‘z yo'nalishlari bo'yicha ishlami bajarishga jalb etiladilar. F u q a ro la r m uhofazasining ishida yuzaga kelishi m umkin b o ‘lgan favqulodda hodisalam ing oqibatini b artaraf etishda, qutqarish ishlarida vayron bo‘lgan tarm oqlarni qayta tiklash uchun har bir mutaxassis o ‘z kasbi bo‘yicha ishlatilmog‘i lozim. Qutqaruvchi guruhlarni tuzish davrida har bir shahar yoki qishloqning geografik joylashishini e’tiborga olib, shu regionda sodir b o iish i m um kin b o ig a n vaziyatlardan kelib chiqib FV tuzilm alari belgilanadi. B unda fuqaro m uhofazasining shtab boshlig‘i o ‘z xizmat joyining doirasida sodir b o ‘lishi mumkin b o ig a n vayronagarchiliklam ing hajmini aniqlashi shart. Shu asosda guruhlarning tarkibini, sonini, texnik vositalar bilan ta ’minlanishini joriy etm og‘i lozim. M asalan: kuchli yong‘in xavfli joylarda qutqaruvchilar o ‘tga chidam li maxsus kiyim, buldozerlar, m o‘ri qazuvchi texnik vositalar bilan, suv toshqini xavfli joylarda esa, suzuvchi va qutqaruvchi xalqalar, dambalar quruvchi texnik vositalar bilan, seysmologik xavfli zonalarda esa, k o ‘m ilib qo lg an in s h o o tla rn i to za lo v ch i va kom m u n al 9 xo‘jaliklarda uy-joy xo‘jaligini qayta tiklovchi texnik vositalar, yuk tashuvchi, qutqaruvchi ham da o ‘t o ‘chiruvchx xodim lar, ularning asbob-uskunalari ko‘zda tutilishi kerak. F uqarolar m uhofazasining tuzilmalari, tashkil qilinishi kerak bo'lgan guruhlari har bir korxona xodim laridan tuzilib, bunda korxonaning ritm ik ish jarayoniga salbiy ta ’sir etmasligi k o ‘zda tutiiadi. Shu bilan birga, tashkil etilgan guruhlarning kerak b o ig a n paytda nihoyatda tez, chaqqon yig‘ilishi ko‘zda tutilishi lozim . F a v q u lo d d a hodisalarni tu g atish d a tash k ilo t rah b a r xodim larining kechikib qaror qabul qilishi yomon oqibatlarga o lib k e lis h i m u m k in . S h u n in g u c h u n ta s h k ilo tc h ila r, a v v a la m b o r, o*z k a sb so h asin in g m a ’lum ta jrib a sig a ega b o ‘lmog*i kerak. Tashkiliy guruhlar bir-biriga itoatkorlik tarzida tuziladi: H a r bir guruhning boshliqlari fuqaro muhofazasining tum an, shahar, viloyat, respublika tizimida pog‘onam a-pog‘ona yoMlanma olishlari, dastavval, tinchlik davrida tuzilm alarda ishlash uslublarini o ‘rgatishlari, zarur b o ‘lganda shoshilinch c h a q iru v e s h ittiris h v o s ita la ri o rq a li q a c h o n va q a y e rg a yig‘ilishlari, qachon va kim dan transport vositalarini olishlari, asbob-uskunalar, kiyim-bosh, oziq-ovqat, dori-darm on, suv va hokazolam i kim dan, qay m iqdorda, qay tartibda olishlari, qaysi jo y g a o lib b o r is h la r i, u n in g m a r s h ru ti va v a q ti a n iq belgilanm og‘i lozim. Vazirlar M ahkam asining 7-oktabr 1998yilgi « 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik a si a h o lisin in g fav q u lo d d a vaziyatlardan him oyalashga tayyorlash tartib i to ‘g ‘risida”gi qaroriga asosan, viloyatlar, tum anlarda tashkil etilgan doimiy faoliyat olib boruvchi favqulodda vaziyatlar kom issiyasidan a h o lin i, ish c h i-x iz m a tch ila rn i F V d a him o y alash , q idiruvqutqaru v ishlarini aniq reja asosida boshqarishlarga o'qitish ishlarini tashkil qilishlari talab qilinadi. Barcha fuqarolar, y a ’ni ishchilar, xizm atchilar, m aktab o'quvchilari, kollej-litsey va oliy o ‘q u v y u r tla r i ta la b a la ri h a m d a uy b e k a la ri, q a riy a la r fav q u lo d d a h o d isa la r to ‘g ‘risidagi m a ’lum ot (signallar)ni eshitish bilan qanday ishlarni bajarishlarini aniq bilmoqlari zarur. Shu bilan birga yuqori pog'ona fuqaro muhofazasi shtabi o ‘z q a ra m o g 'id a g i ta sh k ilo tla rn in g d o im iy ta y y o rlik h o latin i tekshirib turishi lozim. 10 F uqarolar m uhofazasining eng m uhim tuzilmasi - TQQTI (Tez qutqaruv va qayta tiklash ishlari guruhi) hisoblanadi.. Bu m uhim vazifani amaliyotda amaliy m ashqlarda namoyish etish, tushuntirish, guruhlash m ashg‘uloti, seminarlar kabi darsiarda o ‘rgatiladi. Bunda fuqaro m uhofazasi tuzilm alarining nazariy va amaliy bilimlari chuqurlashtiriladi. Q o‘m ondon-shtab mashq o ‘yinlarida ularning bilim darajalari sinaladi va baholanadi. F u q a ro la rn i m u h o fazag a o ‘rg a tish va u la rn i d oim o shay bolishlariru fuqaro m uhofazasi boshlig‘i zimmasiga yuklanadi. B unda h a r bir ob y ek t, k o rx o n a , ta sh k ilo tn in g b o sh liq lari javobgarligini to‘la m a’jburiyat bilan yo‘lga q o ‘yishlari lozim. F u q a ro m uhofazasi tuzilm alarini joy-joyiga q o lyish, ularni fuqaro muhofazasi ishiga jalb qiiib, bir necha korxonalarning favqulodda hodisalarda h am jihatlikda ish olib borishlariga erishish zaru r. Q u tq arish , q a y ta tik lash ishlarini old in d an rejalashtirish asosida tez va sifatli bajarishga erishmoq asosiy m aqsad deb topilmog‘i lozim. Am aliy ham da nazariy bilimlarni bajarish, aholini ham da fuqaro m uhofazasi guruhlarini o ‘qitish, o 'rg a tish um um xalq vazifasi qilib belgilanishi talab qilinishi kerak. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning asosiy omillari Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning omillari quyidagilardan iborat: - insonparvarlik, odam lar hayoti va sog‘lig‘ining ustuvorligi; - oshkoralik - tabiiy yoki texnogen xususiyatli hodisalar to ‘g ‘risida aholini ogohlantirish; - axborotni o ‘z vaqtida berilishi va ishonchli bo‘lishligi; - favqulodda vaziy atlard an m u h o faza qilish choralarini oldindin k o ‘rilishi; - davlat, hokimiyat va boshqaruv organlari, fuqarolam ing o ‘zini-o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, tashkilotlar o'quv yurti rahbarlari aholini va hududiarning favqulodda xavfsizligini t a ’m inlash yuzasidan k o ‘rilg a n c h o ra la r haq id a, o ld in d an b ash o rat qiiinayotgan va r o ‘y bergan favqulodda vaziyatlar 11 t o ‘g ‘risid a, u lard a n b arch a ah o lin i, ishchi-xizraatchiJarni, o !quvchi, talabalarni, hattoki nafaqaxo'rlar, uy bekafari, barchabarcha aholini m uhofaza qilishning uslub va yo'llari haqida om m aviy ax b o ro t vositalari h am d a boshqa kanallar orqali m am lakat fuqarolarini o ‘z vaqtida va ishonchli tarzda xabardor etishlari sh art. F av q u lo d d a v a z iy a tla rd a n m uhofaza qilish sohasidagi axborot bilan ta ’minlash tartibi qonun hujjatlari bilan beJgilanadi. M a n sa b d o r sh a x sla r to m o n id a n fav q u lo d d a v a z iy a tla rd a n m u h o fa z a q ilish so h a sid a g i a x b o ro tla rn m g yashirilishi, o ‘z v a q tid a o g o h lantirilm asligi yoki bila turib yolg‘on axborot berilishi ularning qonun oldida javobgarligiga sabab b o ia d i. Favqulodda tabiiy hodisalar payttda fuqaro muhofazasining vazifalari H ozirgi z a m o n d a fu q a ro la r m u h o fa z a sin in g vazifalari m urakkab va k o ‘p qirrali. A vvalam bor, dunyoda notinchlik, ekoterrorizm xavfi tam om an yo‘qotilm aganligi tinchlik vaziyati qiyinlashgudek bo‘isa, har bir m am lakat o ‘zini xavf-xatardan saqlay olishini taqozo etadi. Ayni p ay td a yer yuzida har xil tabiiy favqulodda xavfli hodisalar - yer qimirlashi, suv toshqini, b o ‘ronlar, sunam ilar, yong‘inlar, h ar xil talafo tlar bilan bir q a to rd a k o ‘p lab avariya ta la fo tla rla ri n a tija sid a om m aviy z a ra r la n is h la r r o 'y b e rish i m u m k in . B u n d a om m aviy shikastlanishlarga yordam berish, talafot natijalarini yo‘qotish ishlari k o ‘p qirrali vazifalarni bajarishni taqozo etadi. Shuning u ch u n ham fu q a ro m u h o fazasi u m u m d a v la t vazifasi deb hisoblanadi. Bu vazifalar tinchlik davrida urush xavfi tugiigan paytda aholini himoyalash, xalq xo‘jaligini yoppasiga qiruvchi quroldan va b o sh q a xavfli h o d isa la rd a n e h tiy o t q ilish , q u tq a rish , halokatlar oqibatini shoshilinch yo‘qotish, ishlab chiqarish, xalq xo'jaligining ishlash faoliyatini q ay ta tiklash ishlarini sodir b o ‘lgan o 'c h o q d a olib borilishi kerak. B unday nihoyatda m urakkab vaziyatda bajarilishi sh art b o ‘igan vazifalarning ijrosini fuqarolar muhofazasining tashkilotlari, guruhlari, harbiy 12 xizm at xodim lari bilan ham korlikda olib ’o oradilar. Buning uchun ularga tegishli sh art-sh aro it yaratilishi um um davlat vazifasiga kiradi. Fuqaro muhofazasining vazifalariga quyidagilar kiradi: - m a m la k a t a h o lisin i y o p p a sig a o m m a v iy q iru v c h i qurollardan himoya qilish; - ishlab chiqarish korxonalarining ritmik ishlashini ta ’minlash va yoppasiga qiruvchi qurol ishlatilganda ularni himoyalash; - v a y ro n a g a rc h ilik so d ir b o i g a n o ‘c h o q d a q u tq a rish ishlarini tez va shoshilinch bajarish; - aholiga tez va shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish; - x a lq x o 'ja lig i, jo n iv o r la r , e k in z o rla rn i ra d io a k tiv m o d d a la rd a n z a h a rla n is h d a n va b a k te rio lo g ik yuqum li xastalikdan himoya qilish; - sodir b o ig a n favqulodda hodisaning oqibatini b artaraf etish kabi vazifalar yuklatiladi. Shu vazifalar ichida aholini yoppasiga qiruvchi quroldan himoya etish eng muhim hisoblanadi. Bu vazifani bajarishda eng m u h im ro g 'i - ah o lin i y a sh irin ish i u ch u n m o slan g an y e rto ia la r, radiatsiyaga qarshi usk u n alar bilan t a ’m inlash muhim aham iyatga egadir: - aholini yakka himoyalovchi kiyim bilan ta ’minlash, o ‘pka, havo y o ila r i, teri, badanni him oyalovchi va tabiiy himoya vositalari bilan ta ’minlash; - aholini k a tta shaharlardan - talafo t o'choqlaridan olib chiqib ketish; - epidem iologik, san itariy a-g ig iy en ik c h o ra -ta d b irla rn i o ‘tkazish; - maxsus profilaktik chora-tadbirlarni oik azish ; - dozimetrik nazorat o ik azish , kimyoviy zaharli m oddalarga q arsh i z id d i-z a h a rla rn i q o ila s h , b io lo g ik q u ro lg a qarshi profilaktik choralam i qo‘llash; - aholini va fuqaro m uhofazasi b o iim la rin i o 'z vaqtida chaqirish, ayniqsa, ekoterrorizm , agressiya, tajovuzlar xavfi tu g ilg an d a bu ishni kuchaytirish; - ish la b c h iq a ris h k o rx o n a la rin in g ritm ik ish la sh in i t a ’minlash; 13 - xomashyo, oziq-ovqat boyliklarini olib chiqish va asrash; - o ld in d a n e h tiy o tk o rlik in sh o o tla rin i q u rish , u larn i jihozlash; - ish la b c h iq a ris h d a g i a s b o b -u s k u n a la rn in g h im o y a choralarini ko'rish; - yong‘inga qarshi ehtiyot choralarini ko'rish, tayyorlash; - m ustahkam va ishonarli aloqa vositalarini tayyorlash, o'z vaqtida aholini ogohlantira olish choralarini tayyorlash kabi vazifalar kiradi. Fuqarolar muhofazasining kuchi, vositalari va tuzilmalari Hozirgi davrda fuqarolar m uhofazasining m a’lum darajada tashkil topgan tizimi m avjud, ularga quyidagilar kiradi: - ishlab chiqarish korxonalari, jam oa xo'jaliklarlda tashkil etilishi shart bo'lgan fuqarolar m uhofazasining shtabi va uning tarkibi; - tum an, shahar fuqaro m uhofazasining tashkiliy shtabi; - viloyatlar va avtonom jum huriyat fuqaro muhofazasining shtabi va tarkibi; - respublika, jum huriyat fuqaro m uhofazasining m arkaziy shtabi va tashkiliy tarkibi. Fuqarolar m uhofazasining aholi himoyasi vazifalarini o 'z v a q tid a o q ilo n a b a ja ris h i, a v v a la m b o r, x alq x o 'ja lig id a , ko rx o n alard a tashkil etilgan fuqaro m uhofazasi shtabining O 'zbekiston Respublikasi fuqarolar m uhofazasi to 'g 'risidagi qonun va hu jjatlarid a n a z a rd a tu tilg an barcha q o id ala rg a a s o sla n ib tash k il e tilis h i, t a ’m in la n ish i va f u q a ro la rn i favqulodda vaziyatlardan himoyalanishga o'qitilib, tayyorgarlik k o 'rilg a n lig i ham da hozirgi zam on talab larig a jav o b bera oladigan texnik vositalar bilan t a ’m inlanganligiga bo g 'liq . Tashkiliy tomondan uning tuzilishida quyidagi prinsipga amal qilinadi: F uqarolar m uhofazasining tuzilm alari (otryadlar, kom andalar, kolonnalar, brigadalar, stansiyalar, postlar va har xil vazifalarni bajaruvchi zvenolar) tinchlik davrida hududiy va ishlab chiqarish yo'nalishi bo'yicha tashkil etiladilar. 14 F uqarolar muhofazasining tuzilm alari barcha korxonalarda, ta s h k ilo tla r d a , o 'q u v y u r tla rid a fa v q u lo d d a v a z iy a tla r o 'ch o q larid a qutqarish va boshqa shoshilinch, qayta tiklash ishlarini boshqarish uchun qaysi vazirlik va shaxsiy korxona qaram og'idan q a t’iy nazar tashkil etilishlari shart. F u q a ro la r m uhofazasining tu zilm alari viloyat, tum an, shahar favqulodda vaziyatlar qaram og‘ida va har bir korxonaga tegishli obyekt tuzilm alariga b o ‘!inib tuziladilar. Bajaradigan vazifalanga qarab esa, umumiy vazifalarni bajaruvchi, bular o ‘choqlarda qutqaruv ishlarini bajarish uchun tuziladi hamda m axsus tuzilm alar bilan razvedka qidiruv, qutqaruv, tibbiy yordam k o'rsatish, yong‘inlarni chegaralab o'chirish, jam oa tartibini qo'riqlash va boshqa vazifalardir. F u q a ro la r m u h o fa z asin in g tu z ilm a la ri hududiy ishlab ch iqarish obyektidagi va fu q a ro la r m uhofazasi tizim ining tuzilmalari tarzida tashkil etiladi. H u d u d iy tu z ilm a la r ju m h u riy a t, v ilo y a tla r, sh a h a rla r tu m a n la rd a tuzilib, shu h u d u d n in g favq u lo d d a vaziyatlar b o sh q a rm a la ri b o sh liq larig a b o ‘y su n ad ilar. B ular obyekt tuzilm alari bilan ham jihatlikda o ‘ta m uhim aham iyatga xos b o ig a n favqulodda holatlarda um um iy boshqarish, rejalashtirish, nazorat etish vazifalarini bajaradilar. Obyekt tuzilmalari barcha korxonalarda tashkil qilinib, shu korxona fuqaro muhofazasi boshlig'iga bo'ysunadilar. Obyekt tuzilmalari favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi xizmati va boshqa vazifalarni bajarishga m o ‘ljallanadi, ammo ayrim vaziyatlarda ular fuqaro m uhofazasi boshlig'ining ko'rsatmasi bilan boshqa obyektlarda ham tuzilishi mumkin. Fuqarolar muhofazasining umumiy boiimlari Umumiy bo‘limlar har bir korxonaning ishlash prinsiplariga qarab tuziladi. K atta-k atta korxonalarda barcha otryadlarni tash k il q ilin ish i m um kin. K o rx o n a n in g b o sh lig ‘i fu q a ro m uhofazasining boshlig'i hisoblanadi va u o ‘z shtabini hamda guruhlarini tuzishi kerak. F u q a ro la r m uhofazasining ishlab chiqarish korxonalari shtabi tarkibiga - aloqa va tez chaqirish, 15 tibbiy xizmat, radiatsiya va kimyo himoyaiash, jam oat tartibini q o ‘riqlash, yong‘inga qarshi, energetik, yorug'likni berkitish (svetom arkirovka), texnik-avariyalarni tuzatish, um um texnik va kiyim -kechak t a ’m in o ti, qishloq x o ‘jaligi ek in zo rlarin i himoyaiash bo‘limi kabilar kiradi, F u q a ro m u hofazasining tashkiliy b o iim la ri o ‘z shahri, tum anida qanaqa tabiiy ofatlar yoki katta-katta falokat b o ‘lishi mumkinligini o ‘rganishlari, bilmoqlari va ularning oqibatlarirn zudlik bilan b a rtaraf etilishini ta ’minlay olishlari lozim. Favqulodda hodisa sodir bo‘lib qolganda fuqaro m uhofaza­ sining boshlig‘i tezlik bilan hodisaning hajmini aniqlay olishi, bajarilishi shart bo'lgan qutqaruv ishlarining hajmini belgilashi ham da qutqarishda, qayta tiklash ishlarini tezlik bilan (TQQTI) tashkil etm og'i zarur. Shu m aqsadda sodir b o ig a n sharoitni e ’tiborga olgan holda qutqaruvchi guruhlarning tarkibi va soni aniqlanadi. U larning ishlash tartiblari belgilanadi. Bajarilishi shart b o ig a n ishning hajm iga, xususiyatiga qarab b o'lim lar mutaxassislarining him oya ishlari belgilanadi. M asalan: katta o ‘t o ‘chirish ishini bajaruvchi o ‘t o'chiruvchilar yong'm ga qarshi chidamli, issiqlikni o ‘tkazm aydigan kiyim bilan ta ’minlanishlari lozim. Fuqarolar m uhofazasining barcha soha bo‘yicha asosiy faoliyati m ahalliy h okim iyat boshliqlari boshchiligida olib boriladi. Shu bilan birga fuqarolar muhofazasi territorial ishlab chiqarish prin'sipi asosida tuziladi. Bunda ishlab chiqarish korxonalari qay sohada tobe b o iish id an q a t’iy nazar uning fuqaro m uhofazasi shahar, tum an, viloyat yoki ju m h u riy at fuqaro m uhofazasi tark ib ig a kiradi va shu jo y n in g fuqaro muhofazasi shtabi buyrug‘ini bajarishi shart. Fuqaro muhofazasi o ‘z sohasi vazirligi nazoratida ham turadi. Fuqaro muhofazasi favqulodda vaziyatlarda m am lakat aholisini xom ashyo, oziqovqat, kiyim -kechak, dori-darm on bilan ta ’m inlanishi zarur T a sh k iliy to m o n d a n fu q a ro m u h o fazasi m a rk a z la s h g a n boshqaruv yo'llari bilan idora etiladi. H ar bir fuqaro m uhofaza ishiga qatnashm og‘i shart. H ar bir korxonaning fuqaro muhofazasi b o ‘limi boshlig‘i shu korxonaning rahbari hisoblanadi. U shu korxonadagi fuqaro muhofazasining tuzilishi va vositalarining shay b o ‘lib turishiga 16 javobgar hisoblanadi. Fuqaro muhofazasi bo'lim ining boshlig‘i o ‘z yuqori bosqichidagi boshlig'iga va shahar, tu m an yoki viloyat fuqaro muhofazasi boMimining boshlig'iga itoat etm og'i zarur. K o ‘p in c h a , fu q a ro m u h o fa z a s in in g b o s h lig ‘I, u n in g yordam chisi tayinlanadi, u tinchlik, osoyishtalik davrida shu korxonaning fuqaro m uhofazasining tashkilotchisi va boshqa tayyorgarlik ishlarini o ‘z vaqtida bajarilishini ta ’m inlay olishi shart. H ar bir korxonada fuqaro muhofazasi boshlig‘i, uning o ‘rinbosaridan tashqari yana yordamchilari tayinlanadi. Bularga fuqarolarni joy-joyiga tez tarqatish bo‘yicha, fuqarolarni tez olib chiqish bo’yicha, injener-texnik bo‘yicha yordamchi ham da t a ’m inot yordamchisi tayinlanadi. Bu yordam chilar shtatdan ta sh q a ri b o ‘lib, o ‘z sohasining boshliqlari va o ‘z sohalari bo'yicha doimo tashkiliy ishlam i bajarishlari zarur. Favqulodda vaziyatlarda ishchi-xizmatchilarni o ‘z vaqtida olib chiqish va tarqatish ishini evakuatsiya komissiyasi bajaradi. U ishchilarni fuqaro m uhofazasining m a ’lumotini olishi bilan shahar tashqarisida m oijallangan maxsus joyga olib chiqilishini ham da ularning oila a ’zolarini ham xavf-xatarsiz joylashishini t a ’m inlashi zarur, buning uchun uning ixtiyorida yetarlicha texnika-sozlash va transport vositalan bo‘lishi shart. Injener-texnik yordam chisi etib shu korxo n an in g bosh in je n e ri ta y in la n a d i. U sh u k o rx o n a n in g in je n e r-te x n ik xavfsizligini ta ’minlashi zarur, ya’ni yong'inga qarshi choralarni ta y in la s h i, b ek in ish y e rto ‘lala¥lni ta y y o rla s h i, u la rn in g t a ’m inotini ham da qutqarish, yordam berish ishlarini tashkil etib, ularning doimiy shay holatini ta ’minlashi zarur. T a ’m inot bo‘yicha vazifalar korxonaning umumiy ta ’m inoti yordamchisi z im m a sig a y u k la tila d i. U o ‘z so h a si b o ‘y ich a ishchixizmatchilarni barcha himoya vositalari, oziq-ovqat, suv, kiyimbosh bilan to ‘ia ta ’m inlanishim xal etm og‘i lozim. Y uqorida keltirilgan vazifalarni bajaruvchilar korxona m uhofazasining shtabi tarkibiga kiradilar. Bulardan tashqari, aloqa va tez m a’lumot berish, jam oat tartibini him oyalash, o ‘t o ‘chirish, tibbiy xizm at k o ‘rsatish, energetik xizmat ko'rsatish, y e rto ia lax.gnrish. injener-texnik 17 |NAMANGAN DAVLAT UH IVERSITETI life П1ЧЛ..1 • ta ’minlash, yorugiikni o ‘chirish (svetomaskirovka), radiatsiya - kim yo him oyasi xizm ati, tra n sp o rt t a ’m inoti g uruhi va boshqa b o ‘limlar tashkil etiladi. Fuqaro muhofazasi tuzilm alariga quyidagilar kiradi: 1. R azvedka-qidiruv xizm ati - guruh, zveno va p o stla r sh a k lid a tu zilad ilar. U la r fav q u lo d d a vaziyat h o la tla rid a z a ra rla n g a n jo y la rn i a n iq la y d i h am d a ah o lin i k o 'c h iris h m arshrutlarida kimyoviy radiatsion nazorat ishlarini bajaradilar. 2. A loqa xizmati tuzilm alari - kom anda, guruh va zveno shaklida tuzilib, korxona fu q aro m uhofazasi boshliqlarini viloyat Favqulodda vaziyatlar boshqarm asi ham da hokimlik va m a h a lla la r b o sh q a ru v tu zilm a la ri bilan do im iy a lo q a o ‘rnatilishim ta ’m inlaydilar. 3. T ibbiy xizm at tu zilm alari - sa n ita r p o stla ri, sa n ita r drujinachilar, sanitar drujinachilar otryadi shaklida tuziladi. U lar jaro h atlan g an larg a va b em orlarga o'ch o q d a tibbiy yordam , k o 'rsa tish , evakuatsiyalash, sanitar-gigiyenik ham da epidem iyaga qarshi vazifalarni bajarish uchun tuziladilar. 4. Y ong‘inga qarshi tuzilm alar - kom anda, b o iim va zveno sh a k lid a tu zilib , fa v q u lo d d a v aziy at h o la tla rid a y o n g 'in holatlarini chegaralash, o ‘t o'chirish, qutqarish ishlarini bajarish m aqsadida tuziladilar. 5. Injener-texnik xizm ati - kom anda, guruh va zvenolar shaklida tuzilib, bu xizmat xodimlari injener razvedka qidiruv ish la ri, boshqa sh o sh ilin ch x izm a tla r, q a y ta tik la sh , y o ‘l qurilm alarini qayta tiklash, himoyalanish inshootlarini tiklash ayrim holatlarda zarurat tu g ‘ilganda qutqarish va q o ‘porish ishlarini bajarish uchun tuziladilar. 6. A variya-texnik xizm ati - k o m anda sh ak lid a tuzilib, a v a riy a -te x n ik x izm a tin i b a ja ris h , k o m m u n a l-e n e rg e tik , tra n sp o rt, kohm iunikatsiya, y o ‘l h o latlarini tik lash uchun tuziladi. 7. R a d ia ts io n va k im yo him oysi x izm a tla ri - o try a d , k o m an d a , g uruh va p u n k tla r shaklida tu zilib , bu xizm at mutaxassislari radioaktiv va kimyoviy zararlanish o ‘choqlarida, harakat qilish yo‘llarida tashkil etiladilar. Shu m aqsadda ushbu 18 x iz m a t tu z ilm a la ri s a n ita r to z a la s h , d e z in fek siy a la sh , degazatsiyalash ham da dezaktivatsiyalash ishlarini fuqarolar m uhofazasi xizm ati tuzilm alarida va aholi orasida, joylarda bajaradilar. Bu tuzilm alar zim m asiga shuningdek, radioaktiv v a k im y o v iy h o la tn i n a z o ra t q ilis h h a m d a o ‘ta k u c h li z a h a rlo v c h i kim yoviy o ‘c h o q n i c h e g ara la sh , o q ib a tla rin i barta ra f etish vazifalari yuklatiladi. 8. Avtomobil xizmati - otryad, avtosaf shaklida tuziladilar. Bu tu zilm alar shahar aholisini xavfsiz joylarga k o ‘chirish, m o d d iy -te x n ik jih o z la rn i o lib c h iq ish , av ariy a q u tq a ru v guruhlarini o ‘choqqa tashish, jarohatlanganlar va bemorlarni kasalxonalar bazalariga evakuatsiya qilish, ishchi-xizmatchilarni ish joylariga yetkazish, himoyaiash qurilmalarini o'choqqa olib kelish xizmatlarini bajaradilar, 9. Jam oa tartibini qo'riqlash xizmati tuzilmalari - guruh va zv en o s h a k lid a tu z ilib , u la r ja m o a ta rtib in i sa q la sh va k o m e n d a n tlik xizm atini, a h o lin i s h a h a rla rd a n k o 'c h irish ja ra y o n la rid a , к о ‘chib o 'tg a n h u d u d la rd a , y o ‘l h a ra k a ti jarayonlarida, radiatsiya va kimyoviy zaharlanish o'choqlarida bajaradilar. 10. Umumiy ovqatlanish xizmati tuzilmalari - harakatchan ovqatlanish punktlari shaklida tuziladilar. U lar favqulodda holatlarda fuqarolar muhofazasi tuzilm alari joylashgan joylarda qutqaruv ishlarini bajarishga jalb etilgan tarkibni issiq ovqat bilan ta ’minlaydilar. 11. H arakatdagi oziq-ovqat va kiyim-kechak savdo tarmoqlari otryad shaklida tuziladilar. U lar fuqaro m uhofazasi xizmati tuzilmalarini quruq oziq-ovqat m ahsulotlari, kiyim-kechak bilan, zarurat tug‘ilganda issiq ovqat bilan ta ’min etadilar. 12. Sanoat xomashyolari savdo xizmati tuzilmalari sanitar - tozalash, yuvish punktlarini h am d a birinchi tibbiy yordam otryadlarini kiyim-kechak ham da sanitar-xo‘jalik mollari bilan t a ’m inlaydilar. 13.Harakatli avtoyonilg‘i quyish stansiyalari avtotransport va b oshqa texnik vositalarni h am d a o ‘choqda favqulodda hodisalar oqibatlarini bartaraf etishga safarbar etilgan transport 19 vositalarini, fuqarolar muhofazasi avtotransportlarini yoqilg‘i, yog* m ahsulotlari bilan ta ’rninlash uchun tuziladilar. 14. Suv tashuvchi zvenolar fuqarolar muhofazasi tuzilmala rin in g sh ax siy ta rk ib in i va a h o lin i ichim lik suvi bilan ta ’m inlash uchun tuziladilar. 15. Texnik xizm atni ta ’m inlash - harakatchan, avariya texnik sozlash, k o ‘chirish ishlari uchun favqulodda holatlarda texnik vositalarni dala sharoitida, o'choqda, yo‘lda va joylarda sozlash, qayta ta ’mirlash xizmatlarini bajarish uchun tuziladilar. 16. Qishloq xo‘jaligi, fermerlik qaram og'idagi jonivorlarni him oyalash - kom anda, brigada, guruh va zvenolar shaklida tuziladi. Bu tuzilm alar veterinariya xizmati, qidiruv-vetrazvedka ishlarini ham da qishloq xo'jaligi jonivorlarini, suv m anbalarini, oziq-ovqat m ahsuiotlarini himoyalash, sanitar tozalash ham da karantin-chegara xizmatlarini bajaradilar. 17. Qishloq xo‘jaligida o ‘simliklarni himoyalash - kom anda, brigada, guruh va zveno shaklida tuziladilar. Ular fitopatologik, e n to m o lo g ik , ra z v e d k a -q id iru v i, o ‘sim lik lar, o z iq -o v q a t m a h s u io tla rin i h im o y a la sh v a z ifa la rin i b a ja ris h u c h u n tuziladilar. F uqarolar muhofazasi xizmati va favqulodda vaziyatlar bosh boshqarm alari sodir bo'lishi xavfi b o ‘lgan boshqa holatlarda s h a ro itd a n k e lib chwafib q o ‘sh im c h a b o sh q a x iz m a tla r tuzilmailarini tuzishlari mumkin. B archa vilo y atlard a favqulodda vaziyatlarning hududiy tuzilm alari quyidagi tartibda tuzilishi m aqsadga muvofiqdir. B ular um um iy v azifalarn i b ajaru v ch i tashkiliy o try a d la r, kom andalar, m exanizatsiyalashtirilgan otryadlar va quyidagi xizmatlar yo‘nalishi bo‘yicha tuzilmalar bo‘lishi shart: - razvedka-qidiruv guruhlari, suvda, temir yo‘i transportida, havo tra n s p o rti (v erto ly o tlar), h av o d an razv ed k a-q id iru v xizmatlari; - aloqa xizmati (kom andalar, guruhlar); - tibbiy xizm at (epidem iologik tekshiruvi, birinchi tibbiy yordam otryadlari, maxsus tibbiy yordam brigadalari, jum ladan, maxsus epidemiologik brigadalar, harakatchan dala sharoitida 20 xizmat qila oladigan epidem iyaga qarshi otryadlar, yuqumli kasalliklar va epidemiyaga qarshi otryad); - injenerlik xizmati (injener razvedka-qidiruv guruhlari, yo‘! va ko‘priklarni ta ’mirlash kom andalari, yo‘l ochishda, qidiruv ishlarida zarur bo 'lg an qo'riqlovchilar kom andalari ham da m axsus p is tirm a la r, h im o y a la n is h in s h o o tla ri x izm ati, zvenolari); - avariya-texnik sozlash xizmati, avariya texnik kom andalari, * elektr tarm og'ini sozlash kom andalari, gaz tarm o g in i sozlash k o m a n d a la ri, suv q u v u rla ri ta rm o g ‘ini h a m d a c h iq aru v q uvurlari (kom m unikatsiya), issiqlik tarm o q la rin i sozlash kom andalari; - radiatsiya va kimyoviy himoyalanish xizmati guruhlari, zvenolari, radiatsiya va kimyoviy razvedka-qidiruv boiinm alari, zararsizlantirish ham da sanitaf yuvish punkti, dezinfeksiylash stansiyalari; - avtomobil transport] xizmati (avtosaf va avto otryadlar) shaklidagi tuzilmalari; - jam oa tartibini saqlash (kom anda, guruh); - m oddiy va m a ’naviy t a ’m inot xizm ati, h a ra k a tc h a n ovqatlantirish punktlari, oziq-ovqat va kiyim-kechak ta ’minoti, harakatchan turdagi transport vositalarini yoqilg'i mahsulotlari bilan ta ’niinlovchi AYOQSH (АЁБ^Ш) punktlari ham da suv tashish ta ’minoti xizmati guruhlari; - texnik xizmat k o ‘rsatish (harakatlanuvchi texnik sozlash va evakuatsiyalash guruhlari); - xalq xo‘jaiigi, qishloq xo'jaligi, o ‘simliklar, jonivorlarni hirnoya qilish x izm a ti (v e te rin a riy a x izm a ti z v e n o la ri, fito p a to lo g ik -q id iru v g u ru h la ri h a m d a v e te rin a riy a va o'sim hklarni himoyaiash maxsus guruhlari); - har bir hududning o ‘z sharoitlaridan kelib chiqib boshqa xizmatlar tuzilmalari ham tashkil etilishi mumkin. Y uqorida qayd qilingan tuzilm alar m ahalliy hokim iyat tom onidan o ‘sha hudud qaram og‘ida tashkilotlar vositalari hamda mutaxassislarni jalb qiladilar. Qishloq joylarida ushbu tuzulmalar har bir tuman ixtiyorida yoki tum anda joylashgan tash k ilo tla r, jam o a x o ‘ja lik la ri, ferm er x o ‘ja lik la rin i jalb 21 q ila d ila r. A v v a la m b o r, h a r b ir ta s h k ilo tn in g kasbiy yo'nalishlaridan kelib chiqib fuqarolar m uhofazasi xizmati tuzilmalari beigilanadi. Fuqarolar iimhofazssimng korxonalar va obyektlardagi tashkiliy tuzilmalari Fuqaro m uhofazasining korxonalardagi fuqaro m uhofaza­ sining tuzilmalari har bir korxonaning xizmat sohasi yo‘nalishiga qarab tuziladi. Bular: - korxona yoki obyektlarda tashkil etish shart b o ig a n tuzilmalar umumiy xizmatlar va fuqarolar muhofazasi xizmati tuzilm alariga asoslanib va tuzilm alar h ar bir korxona, ta s h k ilo t, u y u sh m a , o ‘quv y u rti va b o sh q a x iz m a tla r avvalam bor, korxonalarning kasbiy yo'nalishiga mos holda tashkil etiladi; - tashkilotning ishchi-xizm atchilari 500 kishi va undan yuqori b o ig a n taqdirda umumiy xizmatlar tuzilmalari umumiy xizm at y o ‘n a lish i va q u tq a ru v c h ila r, 500 k ish id an kam boiganlarida esa faqat qutqaruvchilar tuzilmalari tashkil etilishi kerak; - xalq xo‘jaligi korxonalarida umumiy xizm atlar tuziknaIaridan tashqari fuqarolar muhofazasi tuzilmalarini tuzib, ular bilan favqulodda vaziyatlarda o ‘z vazifalarini o ‘qitib, mashq qildirib, doimiy tayyorgarligini ta ’min etilishi har bir korxona b o sh lig ‘i va fu q a ro la r m u h o fazasi xizm ati b o sh liq larig a yuklatiladi. Bu xizmat tuzulmalari quyidagicha: - razvedka-qidiruv (guruh, zveno radiatsion va kimyoviy nazorat postlari); - aloqa xizmati(guruh va zvenosi); - tibbiy xizmat (tibbiy yordam guruhi va otryadi, sanitar drujinachilar va sanitar postiar); - avariya- texnik xizmati (komandalar); - yonginga qarshi (kom anda, b o iim , zvenolar); - jam oa tartibini saqlash (kom anda, guruh); - y e rto ia la r va umumiy himoyalanish inshootlari xizmati guruhlari. 22 Fuqaro muhofazasining o‘quv yurtlaridagi tashkiliy tualishi Fuqaro muhofazasini oliy va o‘rta maxsus o ‘quv yurtiarida tashkil etish tartibi quyidagicha: - maxsus xizmatlar otryadi, kom andalari va guruhlari; - aloqa tizimi xizmati guruhi va zvenolari; - razvedka-qidiruv guruhlari; - sanitar drujinachilar va sanitar postlari; - avariya-texnik sozlash kom andalari va zvenolari; - y e r t o i a l a r va h im o y a la n is h p is tirm a la ri x izm atin i bajaruvchilar zvenosi; - o ‘quv yurti yo'nalishidan kelib chiqib, boshqa xizmatlar tuzilmalarini ham tashkil etish mumkin. Ushbu tuzilma o'qituvchilar va talabalar tarkibidan tuziladi. U m um ta’iim m uassasalarida qutqaruvchilar guruhi, razvedkaqidiruv guruhlari, radiatsiya va kimyoviy-qidiruv nazoratchilari, sanitar drujinachilar, sanitar postlari, jam o a tartibini saqlash va y erto ialar xizmatiga yuqori kurs talabalari, o'qituvchilar va o ‘quv yurti xizm atchilari ja lb qilinadi. Bunda ular, sanitar postlari, kichik tibbiy xodim lar vazifasiga, kasalxonalar va kasalxona bazalariga jalb qiiinishlari mumkin. Bu tu zilm a la r tib b iy t a ’m in o t bilan t a ’min etilm aydi. Harbiylashmagan guruhlar ham tashkil qilinadi. Bu guruhlar maxsuslashgan b o iib , kuzatuvchilar, texnik avariya kuzatuvchilar, santexniklar, suv tarm oqlarini tiklovchi guruhlar va k o m an d alar kiradi. Bu g u ru h larn i to ‘plash g uruhlari deb yuritiladi. Bu guruhlarning ixtiyorida mutaxassislar, buldozerlar, a v to k ra n la r, kom p resslo v ch i te x n ik a la r, e le k tr-sta n siy a , payvandlash apparati b o iad i. Bu otryadlar shikastlanganlam i izlab topish, tez yordam berish, jarohat m aydonidan olib chiqish, transport vositalariga yuklash, evakuatsiyalash, vayron b o ig a n inshootlam i tozalash, qayta tiklash va boshqa ish lam i b ajaradilar. Bular har bir o b y e k tn in g tash k iliy g u ru h la ri h iso b la n ib , o ‘ta kuchli t a ’m in lan a d ila r . Bu g u ru h la r m axsus him oya v o sitalari, ra d ia tsiy a o ic h o v a s b o b la ri h am d a kim yoviy teksh iru v 23 lab oratoriya asboblari bilan t o ‘la ta ’m inlanadilar. Bu guruhlarning safiga 16 dan 60 yoshgacha b o‘lgan erkaklar, ayollar esa 55 yoshgacha kiritiladi. Favqulodda hodisalar oqibatini tugatish maqsadida bir necha turdagi maxsus guruhlar tashkil etiladi. Bularda: fuqaro m uhofazasi laboratoriyasi, ayniqsa, radiom etrik, kim yo laboratoriyalari b o‘lishi shart, yana statsionar hammomlar punkti to'la yuvinib, tozalanishi uchun STP (sanitar tozalash punkti)lar tuziladi. lta STP 10 soat mobaynida 800 odamni degazatsiya, dezaktivatsiyadan o ‘tkaza oladi. Bundan tashqari STP da kiyim-bosh, texnika transportlarini ham maxsus tozalash uchun dezaktivatsiya etuvchi kim yoviy m oddalar bilan ta’minlanadilar (xlor ohagi, gipoxlorid kalsiy, DTS fenol, lizol va boshqalar bilan). Y uqorida keltirilgan kom andalarni doim o k o ‘rikdan o ‘tkazish, shay holatga keltirish fuqaro muhofazasi boshlig‘ining asosiy vazifasi hisoblanadi. 0 ‘quv muassasalarida - maktab, litsey, kollejlar va oliy o ‘quv yurtlarida fuqaro muhofazasi tuzilmalari tashkil etiladi. Bunda o ‘quv muassasalarining kasbiy yo‘nalishi e’tiborga olinishi shart. Fuqaro m uhofazasining boshlig'i - maktab, litsey, kollejlarda direktorlar, oliy o ‘quv yurtlarida rektorlar hisoblanadi. Bunda fuqaro muhofazasining shtabi tashkil etilib, uning tarkibida har xil xizm at sohasi bo'yicha guruhlar aniqlanib, guruhlardan otryadlar, komandalar, zvenolar tuziladi. Har bir guruhning boshlig‘i etib o ‘quv muassasasining doimiy xodimlari belgilanadi. Bilimgoh talabalarining barchasi fuqaro m uhofazasi ishiga jalb etiladi. O'quv yurtlarining fuqaro muhofazasi tuzilishi quyidagicha boMishi mumkin. 0 ‘quv yurtlarining ixtisoslashganligiga qarab, fuqaro muhofazasi va tashkiliy guruhlari aniqlanadi. Bularga asosan aloqa va tez ogohlantirish, umumiy tartib intizomini saqlash, yong‘inga qarshi xizmat, tibbiyot xizmati yordamini ko‘rsatish, radiatsion va kimyoviy himoyalash kabi guruhlarning tashkil etilishi shart hisoblanadi. 24 Aloqa va tez ogohlantirish zvenosi - bu guruhga boshliq etib doimiy mutaxassislardan biri tayinlanadi va unga telefon, rabio, markaziy televizion stansiyalari doim iy nazoratga topshiriladi. Bu zvenoning vazifasi favqulodda sodir bo‘lgan hodisani o‘quv yurtining boshlig‘iga o ‘z vaqtida yetkazish, talabalarni, o'qituvchilarni, о ‘quv yurtining xodimlarini zudlik bilan ogohlantirish, shahar fuqaro muhofazasining shtabi bilan uzviy aloqada b o‘lishi shart. Bu zvenodagi guruhning soni, tarkibini fuqaro muhofazasining shtab boshlig‘i aniqlaydi. Jamoa tartibini saqlash komandasi - bu komandaga o ‘quv yurtini qo‘riqlash, jamoa tartibini saqlash ayniqsa, favqulodda yong'in, yer qimirlashi, suv toshqini, bo‘ron va to‘fonlar paytida hamda favqulodda xavfli vaziyat tug‘ilganda tezda elektr manbalarini o'chirish, yorug‘lik, manbalarini qora to'siq bilan berkitish va evakuatsiya ishlariga yordam berish topshiriladi. Yong‘inga qarshi komanda - bu guruhga o ‘quv yurtining javobgar o'qituvchilari tayinlanadi. Komanda a’zolari yongVinga qarshi kurashishda amaliy bilimga ega bo‘lishlari zarur, ular y o n g ‘inga qarshi asbob - uskunalar, kiyim -bosh bilan ta ’minlanmoqlari zarur. Komanda yong‘inga qarshi choratadbirlarni oldin dan ish lab chiqishlari, shay b o ‘lishini ta’minlanmoqlari lozim. Tibbiy xizmat k o‘rsatish drujinasi - bu guruh o ‘quv yurtining tibbiy xizmat ko'rsatish markazida tashkil etiladi. Tibbiy xizmat punktining boshlig‘i bu guruhga boshliq etib tayinlanadi. Guruhning tarkibi fuqaro muhofazasining boshlig‘i tomonidan aniqlanadi. Guruhga sanitariya gigiyenik hamda epidemiyaga qarshi ishlarni bajarishi, shikastlanganlarga va bemorlarga tez tibbiy yordam berib, ularni shahar tashqarisidagi tibbiyot markazlariga, fuqaro muhofazasining tibbiyot etapi bosqichlariga evakuatsiya etish hamda to ‘la va to ‘liqsiz sanitariya tozalash ishlarini bajarish yuklatiladi. Radiatsion va kimyoviy zaharlanishlarga qarshi razvedka bo'limiga ko‘pincha kimyo-fizika fanlari mutaxassislari jalb etilad i. Zveno radioaktiv m oddalarni tez o'lch ayd igan , zaharlovchi moddalarni tez aniqlaydigan komplektlar bilan jihozlanmog‘i kerak. Bu zveno talabalarni o ‘pka-nafas yo‘llarini 25 h im o y a lo v c h i g a z q o p la ri, h im o y a lo v c h i k iy im la r b ila n t a ’m in la y o lish i va u la rn i bu so h a g a o ‘q itm o g ‘i z a ru r. F avqulodda sodir b o ‘lgan yadro yoki kimyo o ‘choqlaridagi oqibatlarni tugatish, degazatsiya, dezaktivatsiya va dezinfeksiya ishlarini o ‘z vaqtida o ‘tkazish zarur. O lquv yurtidagi fuqaro m uhofazasining boshlig'i shahar fuqaro m uhofazasi va yaqin atrofdagi fu q aro m uhofazasi sh tab lari bilan uzviy aloqada bo'lm oqlari ham da viloyat, jum huriyat fuqaro muhofazasidagi texnik vositalarga o'z vaqtida talabnom a yuborishi, ular bilan g u ru h la rn i t o ‘la t a ’m inlashi s h a rt, a y n iq sa , gaz q o p la ri, ra d ia ts iy a va k im yoviy h im o y a ia sh v o s ita la rin in g t o ‘lato ‘kisligini t a ’m inlashi ham da bu vositalarni to ‘g ‘ri ishlata olishlari uchun amaliy. m ashg‘u lo tlar tashkil etm og'i lozim. Fuqarolarni favqulodda hodisalardan, tibbiy ofatlardan yoki t o ‘s a td a n u ru sh b o ‘lg u d ek b o ‘lsa, h im o y a ia s h ish la rin i uyushqoqlik bilan olib borish chora-tadbirlarini talabalarga o ‘rgatish, doimiy tayyorgarlikni saqlash fuqaro muhofazasining vazifasi h iso b la n a d i. H a r bir ta la b a , h a r bir o ‘q itu v ch iprofessorlar, ishchi xodimlar favqulodda hodisa davrida yoki urush xavfi sodir bo‘lganda o ‘z o ‘rnini, vazifasini aniq bilmog‘i lozim. 0 ‘z-o‘rnida himoyalovchi vositalardan to ‘g‘ri foydalana o lis h la ri, sh a x siy him o y a v o s ita la ri, um u m iy h im o y a vositalaridan to ‘g‘ri foydalanishlari shart. H ar kim oddiy himoya vositalarini nafas olish, hatto ustboshlarini him oyaiash qobiliyatiga m oslash tirish lari shart. Radioaktiv, zaharli va biologik m oddalardan o'zini, bolalarini, qariyalarni, oziq-ovqat m ahsulotlarini, suvni asrashlari lozim. K e ra k b o 'lg a n d a q ism a n y oki t o ‘la to z a la s h ish la rin i bajarishlari, radiatsion va kimyo tekshiruv asboblaridan to ‘g‘ri foydalanishlari, radiatsiya - toksik n a z o ra tin i tashkil qila olishlari, fuqaro muhofazasining amaliy norm ativlarini bajara olishlari shart. Favqulodda hodisalarda shikastlanganlarga, y arad o rlarg a, bem orlarga tez tibbiy yordam bera olishlari, ularning hayotini saqlab qolish, evakuatsiya etish, shaxsiy dori q u tis id a n t o ‘g ‘ri fo y d a la n a o lis h la ri s h a rt. F u q a r o la r muhofazasining amaliy ishlarini, tashkiliy tuzilishini, o ‘z o ‘rnini va vazifalarini aniq bilish va bajara olishlari muhim. 26 Fuqarolar muhofazasi tuzilmalarining shaxsiy tarkiblarini fuqaro muhofazasi xizmatiga jalb qilish F uqarolar m uhofazasining tuzilm alari favqulodda vaziyat­ larda qutqarish, turm ush tarzini qayta tiklashga xos b o ‘lgan k o ‘p qirrali ishlarni bajarish uchun tashkil etiladi. 0 ‘zbekiston R e sp u b lik a sin in g b arch a fu q a ro la ri - e rk a k lar 18 dan 60 yoshgacha, ayollar 18 dan 55 yoshgacha jalb qilinishlari qonun asosida belgilangan. Fuqarolar m uhofazasi tuzilmalariga harbiy x izm a tc h ila r, harbiy x izm atn i o ‘ta sh d a v rid ag ilar, h arbiy xizmatga chaqiruv yoshidagilar bundan mustasno, shuningdek, 1 -2-3-guruh n o g iro n la ri, h o m ila d o r, yosh bolali a y o lla r fuqarolar m uhofazasi tuzilm alariga kiritilmaydilar. F u q a r o la r m u h o fa z asin in g tu z ilm a la ri yuqori d a ra ja li tay y o rg arlik d a turishini t a ’m inlash uchun tinchlik davrida doim iy o ‘quv m ashqlari o ‘tk azilish i, o ‘z m utaxassisliklari bo‘yicha tayyorgarlik k o ‘rib borishlari zarur. H ar bir m am lakatning asosiy boyligi uning fuqarolaridir. U larning sog‘-salom atligi, turli tabiiy ofatlardan m uhofazalanganligi bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Shu b o isd a n resp u b lik am iz P re zid e n ti I.A .K arim o v fu q a ro la r m u h o fa z a s in i t a ’m in la sh is h la rig a k a tta e ’tib o r b ila n qaram oqda. «Bizni qurshab turgan olam g ‘oyat m urakkab va muammoli b o iib keldi, shunday bo4ib qolm oqda ham da shunday b o ‘lib qolajak!»1 Binobarin, sayyoramizning tiriklik olami tabiat ne’m atlari b o ‘lgan havo, suv, tuproq va olovsiz yashay olmaydi. Ammo ularning mutanosibligi o'zgarganda turli noxush hodisalar ro ‘y berishi - insonlar, moddiy boyliklar, qishloq xo'jaligi ekinlariga katta zarar yetishi mumkin. Fuqaro m uhofazasi um um davlat himoyalash vazifasi bo‘lib, barcha aholini, ishlab chiqarish korxonalari, jam oa xo‘jaliklari, m u a ssa sa la r, xalq boyligini, o ‘sim lik lar, oziq-ovqat m ah- 11.A.Karimov. « 0 ‘zbekiston XXI asr b o ‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». — Т.: 2003. 27 sulotlarini, m uhim i fuqarolarning hayotini har qanaqa xavfxatardan asrash, hayot tizimini eng og‘ir vaziyatda ham ushlash kabi olijanob vazifalarni bajarishni o'z oldiga m aqsad qilib qo‘yadi. Tabiiy ofatlarda, urushning og‘ir oqibatlarida vujudga kelgan v a z iy a tla rn i y o ‘q otish, eng m uhim i, tez san itariy a yordami, qutqarish ishlarini ommaviy bajarishni tinchlik davrida aniq rejalashtirib, yuzaga kelgan oqibatni tugatish shart, Y uqorida keltirilgan ishlarni to ‘la va to'kis, o ‘z vaqtida, kechikm asdan bajarish uchun fuqarolarni o ‘qitish, o ‘rgatish m uhim aham iyatga ega. Tibbiyot xodimlari fuqaro muhofazasi tarkibida k o ‘rilm agan m uhim vazifalarni bajaradi. II BO B TINCHLIK VA HARBIY HOLATLARDAGI FAVQULODDA VAZIYATLARNI TAKTIK BAHOLASH Favqulodda vaziyatlarni baholashda 0 ‘zbekiston sharoitini nazarda tutib o ‘rganish, ularni oldini olish chora-tadbirlarini davlat m iqyosida bajarish, bu sohada chiqarilgan qonunlar, q o id a la r bilan aholini ta n ish tirish , fav q u lo d d a h o d isa la r oqibatlarini kam aytirishda ishlab chiqarish korxonalari, o ‘quv yurtlari va barcha zavod-fabrikalarda bajarilishi shart bo'lgan vazifalar fuqaro muxofazasi xizmatiga yukiatiladi. Favqulodda vaziyatlar oqibatlarini yo‘qotishda korxonalar, tashkilotlarning asosiy vazifalarini bir-biri bilan uzviy bog‘liqligini, hamjihatlikda b a ja ris h z a ru r b o ‘lgan v a z ifa la rn i a n iq la sh , fa v q u lo d d a v aziy atlard a aholini shoshilinch ogohlantirish tartib i bilan tanishtirish, ogohlikka d a ’vat etish, o ‘rgatish hozirgi kunning dolzarb mavzusidir. Aholi favqulodda vaziyatlar haqidagi m a’lumotni eshitishi bilan h a ra k a tla r tartib in i aniqlashi lozim, T alabalar ishlab chiqarish, ilm-fan sohalarida biologik xavfli, ekologik vaziyatlar bilan tanishishlari, ularni ishlatish jarayonlarida texnik xavfsizlik tadbirlarining qonun asosida bajarilishi bilan tanishishlari kerak. S an itar yo‘qotishlar, yoppasiga qiruvchi qurollar q o ‘llan ish d a g i o q ib a tla rn i b a h o la sh fu q a ro la r m u h o fazasin in g shtablaridan talab etiladi. Favqulodda vaziyatlar tarixida misli ko‘rilmagan fojialarga, yo'qotishlarga ko‘pincha hodisalarning kutilm aganda, qo‘qqisdan sodir bo'lishi, aholining himoyalash chora-tadbirlariga tayyor emasligi, ularni o ‘z vaqtida shoshilinch ogoh eta olmaslik, joylarda him oyalanish, m uhofaza etishga o ‘rgatilm asligi va avariya, katastrofalarning o ‘z vaqtida oldi olinmasligi kabilar sabab bo‘lgan. Shu m aqsadda Chernobil atom elektr stansiyadagi avariya yoki A rm anistonda 1988-yilda yer qimirlashi oqibatida ko‘plab yo‘qotishlarni misol keltirish mumkin. 1987-yili Chernobil atom elektr stansiyasi - AESdagi h alo k at 4 reaktorning buzilishi 29 natijasida sodir bo‘Iib, 30 km lik radiusdagi aholi yer maydoni, hayv o n o t dunyosi radioaktiv zara rla n ish g a duchor b o 'ld i, keyinchalik k o ‘plab qo‘shni davlatlarda - Belorussiya, Polsha, C h ex o slo v ak iy a , V engriya, G e rm a n iy a k a b i d a v la tla rd a radioaktiv ifloslanish kuzatildi. Bu turdagi avariyalar bir qancha kimyoviy zavodlarda sodir b o ig an . M asalan: 2004-yil dekabr oyida bir qator Osiyo m am lakatlari, jum ladan, Hind okeani qirg'ogM bo'ylab yer qimirlashi - sunami, 1985-yii 18-sentabrda M exiko shahridagi 8,1 ballik yer qim irlashda 5526 kishi halok b o ‘ldi, 40 m ing kishi ja ro h a tla n d i. 1995-yil 18-yanvarda Y aponiyaning Kobe, Kioko, Osanna, N ara, Okayama, Xonsko shaharlarida 7,5 ballik yer qimirlashi sunami - suv toshqinini keltirib chiqardi, oqibatda 3160 ta odam halok b o id i, 800 kishi n o m a ’lum y o ‘qoldi. H indiston harbiy zavodining portlashi, A rm an isto n d ag i kuchli yer qim irlashi, T ojikistondagi to g ‘ k o ‘chishi kabilarni misol keltirish m umkin. Bularning barchasi tinchlik davrida ham favqulodda hodisalarga aholini doim o tayyor bo‘lishi, ishlab chiqarish tizimlarmi uzluksiz ishlashini, m am lakatni har qanday xavf-xatardan himoyaga tayyorligini ta ’min etishga d a ’vat etadi. F u q a r o la r m u h o fazasi tizim ig a y u k la tilg a n v a z ifala r fa v q u lo d d a v a z iy a tla rd a u n in g o q ib a tla r in i y o ‘q o tis h m asalalarin i tinchlik davrida tayyorligini o ldindan ta'm in etishdan iborat, Favqulodda holatlar turlari Favqulodda holatlarning turlariga quyidagilar kiradi: 1. T abiiy o fatlar bilan b o g ‘liq b o 'lg a n holatlarga: yer qimirlashlari, xavfli suv toshqinlari, kuchli shamol, bo'ron, qor k o ‘ch ish i, xavfli yom g‘ir, sel b o sish la ri, yer, to g ‘, loyqa b o tq o q larn in g siljishlari, kuchli yom g‘irlar, sunam i, xavfli epidemik holatlar va boshqa kutilm agan xavflar kiradi. 2. Tashqi muhitga o‘ta xavfli zararli chiqindilarning chiqishi bilan b o g ‘liq b o 'lg an xavfli h o la tla r: A E Sning avariyasi, yadroviy fizik m arkazlardagi avariya holatlari bilan bog'liq b o ‘lgan tashqi muhitga radioaktiv chiqindilarning tarqalishi, 30 kuchli ta ’sir etuvchi zaharli m oddalarning tarqalishi (KTEZM ); bakterioiogik xavfli chiqindiiar korxonalarining shikastianishida tashqi m uhitga o ‘ta xavfli biologik m anbalarning tarqalishi. 3. K u tilm ag a n y o n g 'in la r, p o rtla sh la r o q ib atid a sodir b o ‘luvchi ofatlar, im oratlarning vayronagarchiligi, texnologik inshootlarning portlashi, aholi turarjoyidagi kuchli yong‘inlar, gaz-neft m ag istrallarin in g p o rtla sh la ri, tra n sp o rt kom m unikatsiyasidagi avariyalar va hokazolar. 4. 0 ‘zaro kelishm ovchiliklar o q ib atid a sodir b o ‘Iuvchi fa v q u lo d d a v a z iy a tla r: h a rb iy a g re ssiy a lar, e k stre m istik kuchlarning m am lakat boshqaruv tizimiga, harbiy obyektlarga yoki aholiga tajovuzi, q o ‘poruvchilarning chiqishlari. Ushbu holatlar faqat shu turlar bilan cheklanmay, ularning turlari nihoyatda xilma-xil bo'lishi va ayni paytda favqulodda h o d isa la r keltirib chiqarishi m um kin, y a ’ni yer qim irlashi o q ib a tid a kuchli y o n g 'in la r, gaz, neft tizim ining uzilishi natijasida tashqi m uhitga gaz-neft va hokazolarning chiqishi, shu bilan b o g ‘liq k o 'p la b xavfli h o latlarg a sabab bo 'lish i m um kin. Favqulodda sodir bo'lishi ehtimoliy holatlarning oqibatini oqilona baholash, tabiiy yoki sun’iy, to ‘qnashuvlar vaziyatlarini o'rganish, har bir xavfli o ‘choqlar xususiyatini bilish orqali aniq chora-tadbirlar ishlab chiqilishi mumkin. Bu vazifalar fuqarolar m uhofazasi tizimiga yuklatilgan asosiy vazifalardir. Tabiiy ofatlar, avariya (katastrofalar) tafsiloti va ularning oqibatlari T abiiy ofatlarga y e r,to g ‘ siljishlari, qor bosishlari, ja la to sh q in lari, kuchli sham ol t o ‘zo nlari, siklonlar, tayfunlar, vulqonlarning otilishi va boshqa hodisalar kiradi. Bu holatlar favqulodda vaziyatlarni keltirib chiqaradi, ya’ni kundalik ritmik hayot faoliyatini tizimdan chiqarishi, ko'plab insoniy qurbonlar, vayronagarchiliklar ham da m oddiy boyliklarning qirilishiga sabab bo'ladi. Tabiiy ofatlar k o ‘pincha bir-biridan xoli bo'lib, ayni paytda boshqa bir xavflarni keltirib chiqarishi mumkin, ya’ni, ayrim 31 tabiiy holatlar ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘!ib, yer ishlovlari, tog1metallurgiya qazilma ishlari, suv dambalarini qurish, shaxta ishlari, gaz-neft qazib olish ishlari, yer siljishlari, to g ‘ c h o ‘kishlari, qo r va yaxlarning erishiga sabab b o ‘lishi m um kin. Tabiiy ofatlar qaysi faoliyat natijasi yoki turiga qaram asdan ular keng doirali, k o ‘p qirrali, har xil m uddatda davomiyligi, qisqa m uddat m obaynida, daqiqalarda sodir b o ‘lishi mumkin. M asalan: yer qim irlashi qisqa daqiqalar davom ida butun bir sh a h a rla rn i y o ‘q qilishi m um kin va bir necha h a tto k i yil d a v o m id a q a y ta la s h i m u m k in . 1966-yilgi T o s h k e n t yer qimirlashi 1967-yilgacha davom etgan, Arm anistondagi 1987yilgi yer qimirlashi esa, 5-10 daqiqa m obaynida butun o ‘lka, shahar va qishloqlarni xarobaga aylantirgan, yer k o ‘chishi yoki suv toshqinlari esa bir necha kun yoki oylab davom etishi m um kin. Yer qimirlashi - zilzila sabablari bilan odam lar juda qadim zam o n lard an buyon qiziqib kelishgan. G rek olim i D em okritning (mil. av. 460-370-yillar) fikricha, zilzilalarni keltirib chiqarishga asosiy sabab suvlarning ta ’siri bo‘lgan. Y a ’ni zilzila qor, y o m g 'ir, dengiz va k o ‘llardagi su v larn in g yer ostiga shimilishi natijasida ro ‘y beradi, deb hisoblangan. G rek olimi Aristotel (mil.av.384-322-yillar) m a’lumotlariga k o ‘ra, g‘or va boshqa b o 'sh liq lard a yig‘ilib qolgan havoning k a tta bosim ta ’sirida yer ostiga kirishi, oy tutilishi yer qimirlashiga sabab deb k o ‘rsatiladi. O i'ta asrning mashhur qomusiy bilim sohiblari Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va keyinroq Zahiriddin M uham m ad B o b u rlar o ‘z a sa rla rid a zilzilaning sa b a b va oqibatlari haqida qimmatli fikr bildirishgan. U lar zilzila hamm a joyda emas, ayrim joylarda namoyon bo‘lishi ham da vaqti, yil fasllariga, quyosh va oy fazalariga bogiiqligi haqida yozishgan. A yniqsa, « B o b u rn o m a» d a zilzila kuchi yer ustiga qanday tarqalishi haqida qimmatli fikrlar keltirilgan. Bu asarlar zilzila tabiati haqida birinchi va to ‘g‘ri qadam lar edi. S o ‘nggi o ‘n yilliklarda yerning koinotda va quyosh sistemasida tutgan o ‘rni, uning o ‘lchamlari, fizik va kimyoviy hodisalari, tuzilishi, undagi turli jarayonlar to ‘g ‘risida geologiya, geofizika, geokim yo. 32 astronom iya va bir nechta fanlar yordam ida aniq m a ’lum ot olishga rauvaffaq boiin d i. Endi ziizila sabablariga to ‘xtalib o ‘tadigan bo isak , hozirgi kunda asosan ikki xil fikr bor. Birinchisi - yerning chuqur q a tla m la rid a doirao m u ra k k a b kim yoviy, fizik ja ra y o n la r t o ‘xtovsiz davom etadi. B u lard an birinchisi - so lishtirm a o g 'irlik la r, og‘ir jinslarning doim pastga, yengil jinslarning yuqoriga b o ig a n harakati. Ikkinchisi - radioaktivlik hodisasi asosida bir jinsdan ikkinchisi hosil bo'lishi yoki jinslarning bir holatdan ikkinchi holatga o ‘tishi natijasida energiya ajraladi. B u nday re a k siy a la rn in g so d ir b o ‘lishi yerning c h u q u r q a tla m la rid a ju d a k a tta bosim va issiqlik m av ju d lig id ir. Energiyaning saqlanish qonuniga ko‘ra, u yo‘qolib ketmaydi. Demak, hosil b o ig an energiya sarf bo'lishi kerak. Ushbu energiya yerning ostida juda katta hajmdagi jinslarni harakatga keltiradi. Energiyaning qanchalik kattaligini ko‘z oldimizga keltirish uchun Tyan-Shan, Pomir, Kavkaz yoki Himolay togiarini tasavvur qilib ko‘raylik. Masalan, birgina Tyan-Shanning o ‘zi bo‘yi va eni ming km b o ‘lgan m aydonni egallagan ulkan «tog‘ m am lakati»ni tashkil qiladi. Balandligi esa 4-5 km dan ortadi. Ana shu ulkan to g iarn i hosil qiluvchi kuch zilzilaga ham sabab bo‘lishi mumkin. Markaziy Osiyo hududida hozir tog‘ hosil boiish jarayoni davom etmoqda. Ana shu tog‘ hosil qiluvchi tektonik jarayonlar ziizila sodir bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Eng asosiy sabab tog‘ hosil qiluvchi yer osti k uchlarining m aydon b o 'y lab bir tekisda tarqalmasligidir. Tyan-Shan o ‘z navbatida Farg‘ona, Chotqol, T u rk is to n , O loy, Z a ra fsh o n , X isor kabi unga yaqin to g ‘ tizmalaridan tashkil topgan. T o g ‘ tizm alari silsilasi C hu vodiysi, T o sh k en t v o h asi, F a r g ‘ona vodiysi va b o sh q a la rd a joylashgan. O d atd a to g ‘ tizmalari kattaroq tezlik bilan, ular o ‘rtasidagi vohalar kam roq tezlikda harakat qiladi. Tezligi har xil b o ig a n qatlam lardan asta-sekin burilishlar, egilishlar paydo b o ia boshlaydi va oxiroqibat ularning sinishi - parchalanishiga olib keladi. Ana shu jarayon ziizila oqibatlarini keltirib chiqaradi, desak ham b o ia d i. Y ig 'ilg a n m ex an ik e n e rg iy a e la stik seysm ik t o i q i n l a r energiyasiga aylanadi va yer silkinishiga olib keladi. Ikkinchisi - yer shari o ‘ndan ortiq yirik plitalarga bo‘lingan. Ular turli yo'nalishdagi gorizontal harakatga ega, Plitalarning o 'zaro to ‘qnashuvi ulkan to g ‘lar hosil b o ‘lishiga, jum ladan, zilzilalar ro ‘y berishiga olib keladi. Masalan: M arkaziy Osiyodagi Tyan-Shan, Pom ir, H indiqush tog'larining paydo b o ‘lishi va z ilz ila n in g k e lib c h iq ish ig a s a b a b X in d va Y e v ro o siy o plitalarining « to ‘qnashuvi»dir. X u lo sa la rg a ta y a n a d ig a n b o ‘lsak, to g ‘ hosil qiluvchi, zilzilalarga olib keluvchi ja ra y o n la r v ertik al va gorizontal qo'shim cha kuchlar ta ’sirida ro ‘y bergan ekan. Geologiya fanida birinchi tara fd o rla r - «fiksist»lar, ikkinchisi - «m obilistlar» deyiladi. Bu yer qobig'ining kuchli tebranishi bo‘lib, tektonik yoki vulqon otilishi natijasida r o ‘y berishi m um kin. Ushbu holat kuchli vayronagarchiliklar, yong‘inlarga sabab bo‘lib, k o 'p lab kishilarni qurbon qilishi m um kin. Y er qim irlashida asosiy kuch - bu tektonik energiyaning chuqurligi, m agnitud energiyaning jam i kuchi yer q obig‘i yuzasiga chiqishi bilan bog'liq. T ektonik m agnitudaning chuqurligi o d a ld a 10-30 km va ayrim hoiatlarda bundan ham chuqurroqda joylashgan bo‘lishi m um kin. M a g n itu d e yer q im irlash in in g ja m i energiyasini bildiradi. U yer q o b ig 'in in g siljish am p litu d a sin i seysmogram m ada, m ikrom ollarda m agnitude bilan Rixter o'lcham ida ifoda etiladi. Bu o ‘lcham 0 dan 9 ballgacha (eng kuchlisi) o'lchanadi. U shbu o'lcham da har bir ball oldingi kattalikka nisbatan o*n karra kuchli am plitudada yer siljishiga olib keladi. Ayni paytda yer qimirlashi energiyasi 30 karra ortadi. Masalan: yer ustki qatlamining siljishi, yer qimirlashida M-7 M-5 dan 100 b a ro b a r k o ‘p. Ayni p ay td a yer qim irlatuvchi energiya 900 barobar ortadi. Y er q im irla sh in in g kuchi b a lla r b ila n o 'lc h a n a d i. Bu kuchning quvvati energiya m anbayining joylashish chuqurligiga, m agnitudaga, qim irlatuv epidm arkaz orasidagi m asofaga, yer qatlamining geologik tuzilishiga va boshqa omillarga bog'liq. 0 ‘zbekistonda yer qimirlashi quvvatining o'lcham birligi qilib 12 b a llik R ix te r shkalasi k a tta lig i q ab u l q ilin g an . U shbu o'lcham da asosiy kuch bu m agnitude quvvati hisoblanadi. 34 M ag n itu d an in g R ixter b o 'y ic h a dunyoda har yili sodir b o ‘ladigan yer qimirlashi va ularning m agnitudasiga bog‘liqligi, quyidagi jadvalda nam oyon b o ‘ladi. Yer Yer qimirlashi qim irlashining vaqt radiusi Rixter o ‘lchami O 'rtacha 1 yilda sodir m agnituda b o iuvchi yer kuchi qim irlashlar soni k o ‘satkichi 8,0-8,9 7,0-7,9 6,0-6,9 5,0-5,9 4,0-4,9 1 15 140 900 8000 30-90 20-50 10-30 2-15 0-5 km da 80-160 50-120 20-80 5-30 0-15 Bundan k o ‘rinib turibdiki, yer qimirlashi quvvati magnituda kuchiga to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri b o g iiq . Yer qim irlashlar misli k o ‘rilm agan talafotlarga olib keladi, m inglab o d am larni q urbon qiladi. F aqatgina Eron m am lakatining shimolida Gilyan viloyatida 1990-yil iyun oyida Rixter shkalasi boyicha 8 ballik yer qim irlashida 50 m ingdan ortiq aholi haiok b o ig a n , 1 million aholi uy-joysiz qolib, tub-tubidan tekislanib ketgan Arm anistondagi yer qimirlashida 1500 kishilik shahar t o i a vayronagarchilikda qolib, 3 ta shahar tekislanib ketgan. Y er qim irlashi k o 'p in ch a boshqa talafotlarga sabab b o i g a n : qum b o sish i, sel k e lis h i, k u c h li t o ‘fo n la r, suv to s h q in la r i, yer q im irla sh i o q ib a tid a so d ir b o i i b , suv dam b alarin in g k o 'tarilish i kuchli y o n g in la r, kuchli zaharli m o d d a la rn i a tm o s fe ra g a ta r q a tib , za v o d va fa b rik a la r, A E S larin in g p o rtla sh la rin i k eltirib , q u rb o n la r chegarasini ko'paytirgan. H o z irg i z a m o n d a yer q im irla s h in i o ld in d a n a n iq la sh uslublari no m a’lum, ammo ayrim m aium otlarga tayanib, uni fa rq la sh m um kin. Bular: kuchsiz te b ra n ish larn in g tez-tez tak ro rlan ish lari (forshaklar), yer q o b ig in in g deform atsiyalan ish i, kosm ik n a z o ra t o rq a li a n iq la n a d ig a n uzunlik va ko'ndalang toiqinlarning yer kurrasida namoyon boiishlarini 35 yer q im irlash i a ra fa sid a kuzatish m um kin. L azer n u rla ri yordam ida to g ‘ jinslarining elektr qarshilik kuchini o ‘zgartirishlarini yer qimirlashi arafasida kuzatish mumkin. Tekshirishlar natijasida aniqlanishicha, yer qimirlashi oididan suv havzalarining sathi k o ‘tarilishi, suvda radon moddasining k o ‘payishi k u z a tila d i. K u zatish lar shuni k o ‘rsa ta d ik i, yer qim irlashi oididan uy hayvonlari, jonivorlar, qushlar bezovtalanadilar. M ushuklar o ‘zlari turadigan joylarni tark etib, yosh bolalarini uylardan uzoqroq dashtlarga ko'chiradilar. 10-15 daqiqa oldin uy parrandalari bezovtalanib, tez-tez har tomonga ucha boshlaydilar va vahimali harakatlar qiladilar. Ushbu holatni yer qimirlashi oididan elektrom agnit to ‘lqm lari-ning normal h o la tg a k e lish id a n deb tu sh u n tirila d i. Y er q im irla sh id a n himoyalanish chora-tadbirlari uchun m am lakat chegarasidagi tum anlar, viloyatlarni 7-8 ballik seysmik vohalarga rayoniashtiriladi. U shbu yerdan im oratlar, inshootlar qurilishida seysmik talablarning bajarilishini qattiq nazorat ostiga olinadi. Zilzila—tabiatda sodir bo'ladigan eng xavfli hodisalarning biri b o ‘lib, Y U N E S K O (Ю Н ЕС К О ) m a ’lum otiga k o ‘ra, zilzila oqibatida yuzaga keladigan iqtisodiy zarar va insonlar halokati b o‘yicha tabiiy ofatlar ichida birinchi o ‘rinni egallaydi. Haqiqatda zilzila davriyligi bir necha o‘n yillarni qam rab olsa-da, u qisqa (10-15 soniya) m uddat ichida bir necha m inglab aholiga ega b o 'lg a n s h a h a rla rn i v ayron qilish q u d ra tig a ega. Shunga qaram asdan kishilar bunday xavf oldida esankirab qolmasdan, uning oqibatlarini bartaraf etishga kirishib, xarobalar o ‘rnida yanada go‘zalroq m askanlar barpo etadilar. Aksariyat holatlarda zilzila b o iib o ‘tgandan s o iig xavf to ‘g ‘risidagi tasavvurimiz keyingi zilzilagacha so‘nib boradi. Vahoianki, 0 ‘zbekiston zamini yuqori seysmik faollashgan zonada joylashganligi e ’tiborga olingan holda zilzila t o ‘g ‘risida aholiga yetarii m a ’lum ot berishning o ‘zi xavfning oldini olish borasida bajarilishi lozim bo'lgan tadbirlarga katta hissa qo'shishga olib keladi. Zilzila to ‘g‘risidagi ilmiy adabiyotlarda batafsil yozilgan bo‘lsa-da, uning ajralm as qismi bo‘lgan am aliyotda aholi harakatining tartibqoidalari nazarimizda to‘liqyoritilmagan. Umuman, bujarayonni uchta davrga, ya’ni zilziladan oldin, zilzila davrida va zilziladan 36 keyingi davrdagi m a ’lum h a ra k a t, q oidalarni tavsiya etish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Ziizila sodir bo‘lgunga qadar nima qilmoq kerak? Xalq tilida « 0 4 balosi, suv balosi, beraahal falokat-kulfatdan asra» degan chuqur falsafiy m a ’noga ega b o ig a n m ulohaza m avjud. Bu albatta, yaxshi niyat, yaxshi istak. Lekin quruq niyat bilan ish bitm aydi, falokat arim aydi. Shunga yarasha harakat, tayyorgarlik b o iish i zarur. Insoniyat paydo boiibdiki, uning boshiga birorta kulfat tushmaguncha, aksariyat hollarda bu to ‘g'rida o'ylam aydi, hatto xayoliga ham keiiirmaydi. Boz ustiga, atrof-m uhitda, q o ‘shni xaiq, davlatda shunday vaziyat b o is a , uni bir m a iu m o t sifatida qabui qiladi, o ‘zi ham shu vaziyatga tushib qolishi, uning uchun m a’lum chora-tadbirlarni k o ‘rishi lozim ligi t o ‘g ‘risid a ham m ulo h aza yuritm ay d i. Barchamizga m a’lum, tabiiy sharoit, jinslarning fizik-kimyoviy xususiyati, b in o larn in g loyiha chizm alari chuqur o i'g a n ib chiqilgandan so'nggina turarjoy m askanlari qurilishiga ruxsat beriladi. Afsuski, binolar aholiga topshirilgandan so‘ng umumiy yashash qoidalari q o ‘pol ravishda buziladi. Hech kimga sir em aski, uyga ega b o irs h im iz bilanoq o ‘zim izning shaxsiy ehtiyojim izdan kelib chiqqan holda xonalarni o ‘zgartirishga berilib ketamiz, q o ‘shimcha ayvonlar solamiz, go‘yo «ortiqcha» tuyulgan devorlar, burchaklar olib tashlanadi, ikkita xona bittaga aylantiriladi. Bunday holatga q a t’iyan chek qo‘yish lozim. Aks holda bino z a if b o iib qolishiga, uning turli o fatlarga, yer deformatsiyalanishiga bardoshliligi kam ayib ketishiga sababchi b o ia m iz . O q ib ati n im alarg a olib kelishi o ‘zingizga ayon. B uning uch u n u y -jo y la rd a n fo y d a la n ish q o id a ia rin i, uy taqsim otidan oldin har bir yashovchining yoshini va ijtimoiy saviyasini inobatga olgan holda tushuntirish ishlariga jalb qilib, o ‘zbilarm onchilik bilan ish yuritishga y o i qo'ym aslik kerak. K o ‘p qavatli binolarning o ‘ziga yarasha xususiyati, seysmik b e lb o g ia r i, xavfsiz b u rc h a k la ri q a y e rd a jo y lash g an lig i to ‘g ‘risidagi eslatm alarni har bir xonadon sohibiga yetkazish lozim. 37 Zilzila emas, bino va uning predm etlari kishilar o ‘limiga sab ab ch i b o ‘ladi, deydi m uhandis-seysm ologlar. Y u q o rid a k e ltirilg a n ta la b la rg a rio y a q ilg a n h o ld a q u y id a g ila rn i q o ‘shimcha bilish zarur. Uydagi gaz, suv, elektr tarm oqlarining x avfsizlantiradigan jo ylarini bilish, uy tibbiy xaltasi, unda birinchi tibbiy yordam uchun zarur b o ‘lgan dori-darm onlar, n o x u sh v a z iy a t yuz b e rg a n d a birin ch i xizm at k o ‘rsa tish tashkilotlarining telefon raqam larini bilish, uy jihozlaridan kitob jav o n lari, osma asboblarning m ahkam ligini n azo rat qilish, m ak ta b yoshidagi bolalarga zilzila vaqtida qanday h a ra k a t qilishlari tartiblarini o ‘qitish, ish joylarida xavfsizlik qoidalariga rioya qilish va boshqa k o ‘rsatm alardan har bir kishi boxabar b o ‘lishi shart. Buning uchun im koniyatdan to ‘liq foydalanish zarur. A yniqsa, m ahalla guzarlarida, ishxona, m aktablarda, rad io , televideniyada om m abop shaklda suhbatlar tashkillashtirilsa, qisqa metrajli filmlar, fojialar aks ettirilgan lavhalar berib borilsa, m aqsadga muvofiq b o iad i. Zilzila yuz berganda harakatim iz qanday bo‘ladi? Zilzila sodir bo‘lganda biz turgan zamin xuddi «beshik» kabi tebrangandek b o ‘ladi. T ebranish bir necha soniyalar, kuchli z ilzila b o ‘lsa bir necha d a q iq a la r davom etishi m u m k in . Tebranishdan siz q o ‘rqib ketasiz, ammo kutib turishdan boshqa c h o ra n g iz y o ‘q. Siz o s o y is h ta va a q l-z a k o v a t b ila n ish k o 'r s a n g iz , sh ik a s tla n m a s lik d a ra ja n g iz n i a n c h a y u q o ri k o ’targ an b o ’lasiz. Ayniqsa, bu osoyishtalik orqali atrofingizdagilarga yobiy ta ’sir ko'rsatasiz va ularning ham siz kabi sarosim aga berilmasligiga zamin yaratasiz. Avvalo tinchlaning, hech qanday qaltis harakat qilm ang, b aq irm an g va atro fd ag ilarn i koyim ang. B inoda b o ‘lsangiz xavfsiz joylardan - eshik oldilari, devor burchaklari, seysmik belbog1 ostidan birortasini egallang, boshqalarni ham shunday qilishga chaqiring. Deraza va chayqaluvchi og‘ir buyum lardan uzoqroqda turing. Hech vaqt yuqori qavatdagi binodan chiqib ketishni o ‘ylamang. Aksincha, tebranish o ‘tib ketguncha bino ichidan panoh qidiring. K erak bo'lganda tebranish tugagandan 38 so ‘ng binoni tark eting. K o ‘p qavatli uyda tursangiz liftdan foydalanm ang. Z inapoyadan fovdalanishda q o ‘pol h a ra k a t qilmang, boshqalarni ham tinchlantiring. Seysmik bardoshi kam b o ig an , g'ishtli va xavfli binolarda boisangiz, albatta tashqariga zudlik bilan chiqing. Bunda elektr tarm oqlari, buyum lar harakatidan ogoh b o iin g . Ochiq joyda b o is a n g iz b in o la rg a, elektr ta rm o q la rig a y aq in turm ang. T ransportda boisangiz ochiq joyda to ‘xtating, tebranish o ‘tib ketg u n ch a killing. T ebranish q a y ta rilg u d e k b o i s a hayron b o ’lm ang. O d a td a birinchi zarb ad an s o ‘ng q ay ta z arb alar bo iish i m uqarrar, ular hatto bir necha kungacha davom etadi Ayrim holatda qayta tebranishlar ham bino va inshootlarga katta zarar yetkazadi. Zilziladan so‘ng nimalarga e’tibor berish lozim? Tebranish tugagandan so‘ng bino va inshootlarda buzilish, shikastlanish yuzaga kelishi natijasida insonlar ham jiddiy zarar k o 'rad i. Eng m uhim i osoyishtalikni saqlagan holda, avvalo, shikastlanganlarga yordam berish lozim. So‘ngra y o n g in va boshqa noxushlik paydo b o ig a n b o isa , tegishli joylarga xabar berish lozim. Birinchi yordam zarur b o isa , tashkil eting. Tibbiy yordam ga m uhtojlarni aniqlang. Y ong‘in xavfi bor joylarni b artaraf eting. Suv, gaz, elektr tarm oqlarida shikastlanish boryo‘q!igini aniqlang. Zinhor sham va gugurtdan foydalanmang. E lek tr t a r m o g in i asosiy tay a n c h n u q ta d a n uzing. E lektr m anbalariga yaqin yurmang, ularni ushlab ham tekshirmang. Sizning y o rd am in g iz z a ru r b o im a g a n jo y la rg a borm ang. K analizatsiya tarm oqlarini k o ‘zdan kechirm aguningizgacha, undan foydalanm ang. Shikastlangan binoda ehtiyot choralarini ko‘rgan holda harakat qiling. Suv toshqini o‘chog‘i Suv toshqini misli ko‘rilmagan qurbonlar, talafotlarga sabab b o iish i mumkin. Suv toshqinining sabablariga daryolar, k o ila r, suv om borlarida bir necha sabablarga k o 'ra suv sathining qisqa 39 m uddatda ko‘tari!ishikuzatiladi. Buholatga bahorgi qor erishlar, kuchli sel va yom g‘irlar, daryolarda yax dam balarining hosil boiishi, suv omborlari dambalarining qulashi, kuchli to‘zonlar ta ’sirida suv kelishining kuchayishi kabi tabiiy hodisalar sabab b o 'lishi m um kin. Suv toshqini turarjoylar, ishlab chiqarish korxonalari, temir yo‘l, avtom obil y o ila ri, elektr o'tkazgich tarmoqlari, aloqa yo'nalishi, suv melioratsiya inshootlari buzilib, xo‘jalik ekinzorlarini, hayvonlarni talafotga uchratishi hamda yoqilg‘i zaxiralari, oziq-ovqat ombor-xonalaridagi ozuqa, yemish m ahsulotlarini nobud qiladi. 1990-yilning iyul oyida C hita viloyatida kuchli yomg'ir 400 dan ortiq ko‘priklarni qo‘porgan, viloyat favqulodda vaziyatlar komissiyasining m a’lumotiga ko‘ra, m inglab odam lar boshpanasiz qolgan, k u tilm ag an d a qisqa m uddatda sodir boigan. Qizig‘i shundaki, k o ‘pincha suv toshqinlari yong'inlarga ham olib kelgan, chunki bunda elektr tizimida qisqa tutashuvlar, yer osti elektr shoxobchalarida ham da suv toshqini tufayli tuproqning o ‘pirilishi natijasida aholi yashash joylarida, elektr u z a tish ta rm o q la ri. y o q ilg ‘i t o ‘p lash , sa q la sh , ta r q a tis h shoxobchalarida kuchli yong in g a olib kelishi mumkin. Suv toshqini - suv bosishlarning oldini olishda daryolar, a riq la r, k a n a llard a suv oqish m iq d o rin i im k o n iy at q a d a r kam aytirish, buning uchun suv shoxobchalarini ko'paytirish, d a ry o la r yo q asid a o 'r m o n z o r la r b arp o etish, d a ry o la rg a k o ‘ndalang yoiialishda qum tozalovchi maxsus dam balarni qurishni oldindan ko‘zlab bajarish zarur. Suv toshqinini oldini olish ish la rid a d a ry o la r, a riq la r, kanallar va zovurlarni tozalash, aylanm a y o ila rn i to ‘g‘rilash, muz qatlamlarini maydalash, suv oqimlari tekisligini ta ’minlab, nazorat qilib borish shart. Aholi turarjoylarini loyihalashda yer osti suvlari sathi va yerlarning balandligini e ’tiborga olinishi kerak. Yer osti suvi sathi yuqori b o ig a n joylarga im oratlar qurish q a t’iyan m an etiladi. Respublikamiz hududida sel oqimlari ko‘proq Farg‘ona vodiysi, Chirchiq, Angren, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sangzor daryo havzalarida uchrab turadi. Farg'ona vodiysidagi sel oqimlari, 40 ularning eng xatarlisi hisoblanadi. Farg‘ona tog‘ havzasini o‘rab turgan tog‘ yon bag'irlarida 300ga yaqin sel irmoqlari hosil boiadi. Shunga ko'ra, 0 ‘zbekiston sel kelishi ehtimoli boigan eng xatarli hududiardan biridir. Undagi tik yonbagirlar, qiyaliklar va irmoqlar tog‘ relefi, suv tog1 jinslari harakatini, sel oqim lari sur’atini tezlashtiradi. Kuch bilan yoqqan yomg‘ir yoiida uchragan to ‘siqg‘ovlami yuvib ketib, bo‘shashib yotgan tog‘ jinslarini qo'porib tashlaydi va ularni oqizib ketish xavfini tug'diradi. F arg‘ona relefidagi tog‘ jins havzalarining nisbiy balandligi 400 m. dan 3500 m. gacha, ba’zi joylarda ular bundan ham baland joylashgan. Tog‘ning eng past yerlarida, F arg 'o n a vodiysining m arkaziy qismlarida tog‘ning nisbiy balandlik qiyaligi 3,5 m. dan ortadi, bu esa kelajakda eroziyalar avj olib borish ehtimoli katta ekanligidan darak beradi. 0 ‘zbekistonda sel toshqinlari m art oyidan avgust oyigacha b o ig a n davr ichida kuzatiladi. Aprei bilan may oylarida suv to sh q in la ri tez-tez q a y ta r ilib tu ra d i. Sel a so sa n kuchli yom g‘irla rd a n sh a k lla n ib , sh id d atli tus oladi. A m m o suv toshqinlari nafaqat yog‘ingarchilikning jadallashuviga, balki tegishli tuproq tarkibi, o ‘simliklar, havo harorati kabi omillarga ham bo g iiq . Qishki yogingarchilik m e’yoridan ortiq b o ig a n yillarda sel toshqini k o ‘proq kuzatiladi. Aksincha, suv taqchil yillarda esa, toshqin kam yuz beradi. T og‘ga yaqin va to g ii hududlarda sel toshqinlari havo haroratiga ham da yogingarchilik miqdoriga qarab har xil boiishi mumkin. 0 ‘zbekistonning to g iik yerlariga yaqin va adir zonalaridagi kichik-kichik soylarda jala va y o m g ird a n hosil b o ig a n sel toshqinlari o ‘zi bilan k o ‘p m iqdorda m ayda tuproqlarni olib keladi, shiddat bilan o ‘tib, katta yemirish kuchiga ega boiad i. 0 ‘zbekistonning tog‘ etagi, adir zonalari asosan osongina yuvilib k e ta d ig a n tu p ro q la rd a n ta sh k il to p g an aylanm a nishabliklarga ega. M ana shu nishabliklarda jala-yom g‘irlar y ig ilib , o ‘zining yuqori zichiigi va qovushqoqligi bilan suv oqimidan farqlanib turuvchi ioy-suv suspenziyasidan (suvdagi jinslar aralashmasidan) iborat katta-kichik oqimlar hosil boiadi. 0 ‘zbekistonda selga qarshi amalga oshirilayotgan tadbirlarm ikkiga b o iish mumkin. Birinchisi, faol usul b o iib , bunda tog‘ 41 yon bag‘irlarida daraxtzorlar bunyod etiladi, meliorativ ishlar am alga oshiriladi, ikkinchisi sust usul bo‘lib, bunda sei oqimlari boshqarib turiladi, sel om borlari bilan toshqinlar to ‘xtatiladi, suv o ‘tkazish uchun sel o ‘zanlarini vaqti-vaqti bilan tozalab turiladi, qirg‘oqlar m ahkam lanadi, daryo chetlari m anzara bilan ko'tariladi. Tog‘ jinslarining ko‘chishi T og‘ daryolari o ‘zanlarida to'satdan yuzaga keluvchi suv, tog‘ jinslari b o iak la ri aralashm asidan iborat loyqa yoki oqirn sel deb ataladi. Sel baland to g ii joylarda ko‘p m iqdorda yog‘in yog‘ishi, qor va muzlarning jadal erishi, suv havzalaridan suvning urib ketishi natijasida hosil b o ia d i. U to 'sa td a n boshlanib, yuqori tezlikda va qisqa m uddatda davom etishi bilan ajralib turadi. Odatdagi oqim lardan farqli o ia ro q , sel uzluksiz oqim sifatida emas, balki alohida to ‘lqiniar sifatida harakat qiladi. Shuningdek, o ‘zi bilan yuzlab tonna, ayrim hollarda millionlab k u b o m e tr y o p ish q o q m a ssa n i o lib k eladi. A y rim to sh boiak larin in g o ich am i ko‘ndalanlgiga 3-5 m etrgacha yetadi, Sel to 'siq q a uchraganidan so ‘ng uni oshib o ‘tadi va kuchi yanada ortadi. Sel 2-10 m/s va undan katta tezlikda harakat qiladi. 1 kub m etr sel oqimining og‘irligi 2 tonnagacha yetadi. Bitta joyning o ‘zida kuchli sel oqim larining paydo b o iish i ehtim oli k a tta em as. C h u n k i sel hosil b o i i s h i uchun fa q a tg in a y o g ‘ingarchilikning ko‘p bo'lishi yetarli emas. Buning uchun suv oqimi olib ketishi mumkin bo‘lgan tog* massasi ham m avjud b o ‘lishi z a ru r. T o g ‘ m assasi esa o ‘z n a v b a tid a to g 4 jin s la r in in g yemirilishidan hosil b o ia d i. U ning paydo b o iish i uchun 5-6 yildan 20-25 yilgacha vaqt ketadi. Yer yuzasi boiagining yon bag‘ir bo‘ylab gravitatsiya surilishi yer k o ‘chishi deyiladi. Yer k o ‘chishi - respublikamizning tog* va tog* oldi, daryo b o ‘ylari zonalarida yashaydigan aholi m a n z ilg o h la ri va xalq x o ‘ja lig i o b y e k tla rig a k a tta x a v f tu g ‘diradigan tabiiy ofatlardan hisoblanadi. M arkaziy Osiyo hududlarida ro‘y beradigan yer ko‘chishi turli shakllari va k o iam i 42 bilan ajralib turadi. Se! suvi yerning o'tkazm as qatlamiga yetib borgach, yuza bo‘ylab oqadi. Shuningdek, yer ko‘chishi yon bag‘ir qiyaligida tog1 jinsi tarkibiga, atm osfera yog‘iniari miqdoriga bog‘liq holda rivojlanadi. Yon bag'ir qiyaligi qanchalik katta b o isa , k o ‘chkining tezligi ham shunchalik katta b o iadi. K o‘p holatlarda ko'chki ekzogen jarayon b o i i b , jam i c h o ‘kish hodisaiari bilan uyg‘unlashib ketadi. T a rix iy m a n b a la rg a n a z a r tashlaydigan b o isa k , 20-asrning 60-yillari oxirlarida tog1 va tog* oldi v o d iy larid a yer k o ‘chishi keskin ko'payganligi kuzatilgan. Bunga asosan gidro-meteriologik sh a ro itn in g m u rakkablashuvi, atmosfera yoginlarining haddan 1-rasm. Tog‘ k.o‘ chishi ziyod o sh ish i o q ib a tid a yon b a g 'irla r zaifligining kuchayib k e tish i va to g 1 o ld i z o n a la rid a x o ‘ja lik fa o liy a tin in g kengaytirilishi sabab b o ig an . Jum ladan, tog1 oldi adirliklariga ko'ndalang texnik ishlov berish, gidrotexnika inshootlari barpo etish n a tija sid a yon b a g irlik la rn in g tu rg ‘unligi pasaygan. Pirovardida, avvalgi kichik-kichik, so4ng yirik ko'chkilar paydo b o iis h ig a olib keigan. A yniqsa, b u n d ay jo y larn in g aholi yashaydigan m anzilgohlarga yaqin b o iis h i juda katta xavf tug‘diradi. Respublikam izda kutilishi mumkin b o ig a n ko'chki jarayoni k o 'p ro q S urxondaryo, Q ashqadaryo, T oshkent, F a rg 'o n a , Sam arqand va N am angan viloyatlari hududlariga to ‘g‘ri keladi. Keyingi 40 yil ichida k o 'ch k ilarn in g ommaviy tus olishi kuzatilgan. Xususan, raqam lar 1962-yilgacha 2000 dan ortiq, 1991-yildan 2000-yilgacha 3000 dan ortiq ko‘chki hodisasi ro ‘y berganligini ko'rsatm oqda. Bu davrlarda atmosfera yoginlari juda k o ‘p boiganligi ham qayd etilgan. 0 ‘tgan asrning oxirgi o ‘n y illig i k o 'c h k i ja ra y o n in in g ju d a fao llash g a n d av ri hisoblanadi. Hozirgi paytda ko'chkilarning halokatli xususiyati asosan: 43 - qisqa vaqt m obaynida ommaviy tus olishi; - k o ‘chki so d ir b o ‘lgan m ay d o n d a g i ah o li p u n k ti va unum dor yerlarning yo‘q bo‘lishi ; - yon b ag ‘irlarda y o 'llar, kanallar va boshqa insh o o tlar qurilishidagi texnogen ta ’sirining ortib borishi bilan namoyon bo'ladi. Quyida ayrim halokatli ko‘chkilarga misol keltiramiz: M aylisoy k o ‘chkisi — 1960-yil 30-aprel, 30 kishi nobud bo'lgan, umumiy massa 200 ming m 3. X ojikent ko 'ch k isi - 1961 -yil, 12 kishi n o b u d b o 'lg a n , umumiy massa 1000 m 3. Jigariston ko‘chkisi - 1991-yil 4-may, 56 kishi halok bo‘lgan, umumiy massa 176 ming m 3. Oqtosh ko'chkisi - 1993-yil 11-mart, 5 kishi halok bo‘lgan, umumiy massa 80 ming m 3. Q oraqishloq k o ‘chkisi - 1994-yil 29-mart, 3 kishi nobud bo'lgan, umumiy massa 400 ming m 3 ni tashkil etadi. B u n d a n k o 'r in ib tu rib d ik i, k o 'c h k ila r o 't a h a lo k a tli xususiyatga ega. Shu bois, 1958-yilda O 'zbekistonda ularni maxsus kuzatadigan m uhandis-geolog davlat xizmati tashkil etilgan. H ozirgi vaqtda D avlat ko'chkini kuzatish xizm ati vatanimiz hududi bo'yicha 7 ta hududiy kuzatuv stansiyasiga, 21 ta postlarga ega. Ularning kuzatuv maydonlarida 8 m ingdan ortiq tog'-kon sanoati va gidrotexnika inshootlari mavjud. K o 'ch kilarni o'rganishdagi birinchi m uam m o yuz berish v a q tin in g m a v h u m lig id a d ir. S a b a b i k o 'c h k i b e x o sd a n rivojlanadigan xavfli geologik jarayonlarga kiradi. Ikkinchi asosiy muammo - xavfsiz joyni topish. Y a ’ni, xavfli m aydonda joylashgan aholi m anzilgohlari va xo 'jalik larin i nisbatan xavfsiz joyga ko'chirish uchun shu joyni kom pleks tadqiq qilish lozim. Negaki, hozirgi vaqtda insonning tabiatga nisbatan xo'jalik faoliyati kengayib borishi natijasida xavfli zonalar ham ko'payib borm oqda. N avbatdagi muammo m uhofazalanishning m uhandis-texnik ta d b ir la rin i ish la b c h iq is h d a n ib o ra t. M u h o fa z a la n is h tad b irla rid a n x o 'jalik larn i xavfsiz joyga k o 'ch irish hozirgi vaqtda keng tus olgan. Lekin ko'chkining mavsumiy xususiyatga 44 ega ekanligini e ’tiborga olsak, aholini k o ‘chirish va m a’lum m u d d a td a n s o ‘ng y a n a q a y tib k elish i ju d a m a sh a q q a tli tadbirdir. Ay rim holatlarda yon b a g irla r maxsus temir beton sinchlar yordam ida yoki sun’iy o ‘rm onlashtirish ishlari bilan m u s ta h k a m la n a d i. H a r b ir ta d b ir n i o 'tk a z is h c h o g ‘ida tabiatdagi m an b alarn in g buzilishiga olib kelm aslik y o ila ri e ’tiborga olinishi shart. Bunday jarayonlar ro ‘y berishi mumkin b o ‘lgan joylarda istiqom at qiladigan aholi o ‘rtasida m a iu m tushuntirish ishlarini olib borish, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi siyosatini yurgizish m utlaqo yangi g‘oya asosida bo iish i shart. T og‘ jinslarining k o ‘chishi. T og4 vohalarida ko‘pincha tog' jinslari b o ia k la ri quyi qiyshiqlik yo‘nalishida katta bosim va tezlikda og‘ib, yaqin atrofdagi uy-joylarni bosib, ko'plab talafot keltirishi mumkin. Toshkent viloyatining T o ‘ytepa qishlog‘ini 1992-yil, aprel oyida tog* jinslari bosib, 50 dan ortiq uy-joylarni vayron qilgani, qurbonlar b o ig an in i misol keltirish mumkin. T og1 o g ish i 200 m etrdan ortiq balandlikdagi barcha togiarda sodir bo'lishi mumkin. Bu siljish, k o ‘chishlar o ‘ta katta tezlikda, o ‘rtacha tezlikda yoki sekin-asta sodir b o iish i, kutilmaganda yuz berishi m umkin. Bunda sekin, bir necha soatlar mobaynida k o ‘chki sodir b o iis h i m um kin. Tezligi k a tta b o ig a n to g ‘ ogish larid a tog‘ qiyalarinm g ag‘anashi, sel oqim lari ta ’sirida suv yoki qor qatlam lari aralash tosh b o ia k la ri kishilarning ko'plab qurbon boiishiga sabab b o iish i mumkin. Katastrofik vayronagarchiliklar hayvonlar, jonivorlarni tog‘ b oiaklari ostida qolib, halok b o iish i yoki ko'plab m urakkab jarohatlanishlarga olib kelishi mumkin. T og‘ ko‘chuvchi jinslarining umumiy miqdori bir necha yuz tonnadan m illionlab tonnalarga yetishi m um kin. Bu holatlar xalq xo‘jaligi ekinzorlari, qazilma boyliklarini, shaxtalarini yer o sti k o m m u n ik a ts iy a la rin i, gaz, suv q u v u rla rin i, elektr tarm oqlarini suv om borlari to ‘siqlarini vayron qilishi mumkin. Tog* k o 'c h is h la ri k o 'p in c h a vo h a y o i la r in i to 's ib , suv havzalarini barpo etishi, suv toshqinlariga sabab bo iish i va xalq x o ‘jaligiga beqiyos zarar keltirishi m um kin. 1911-yil iyulda Pom irda yer qimirlashi natijasida 2,5 milliard m 3 hajmdagi tog‘ qatlam i og‘ishi natijasida Usoy qishlog‘ini bosgan, 54 nafar 45 qishloq aholisi nobud b o ‘lgan. M u rg ‘ob vohasini tam om an o ‘rab, k a tta k o ‘l paydo qilgan suv toshib, Sazar qishlog‘ini bosgan sun’iy devorning balandligi 300 metrga yetib, 284 m etr chuqurlikdagi 53 km m asofadagi barcha joylar, inshootlar k o ‘l suvi ostida qolib ketgan. T og‘ ko'chishini oldini olishda asosan m axsus texnik vositalar, q o 'p o rish ishlari yordam ida xavfsiz sharoitlarda tekislash ishlarini bajarish, relyeflarni sozlash, yangi s u n ’iy suv o m b o rla rin i q u rib , suv, qor, m uz q a tla m la rin i m aydalash ishlarini bajarish orqali erishish m um kin. Ayrim holatlarda tayanch devorlari qurilish ishlari, aholi turarjoylari x a v fli jo y la r d a n u z o q la s h tirilis h i a h o lin i o 'z v a q tid a og o h lan tirib , ularni k o 'c h irish o rqali talafo tlar oldini olish m um kin. Qor bosishi, ko'chishi ham tog' ko'chishi, bosishi kabi yer siljishlari guruhlariga kiradi. O datda gravitatsion kuchlar kattakatta qor qatlamlarini qiyalik sari siljishiga sabab bo'ladi. Qor siljishi qatlam i tarkibi qor va aralash havo qorishmalaridan iborat bo'lib, 25°-60° qiyalikda yotgan qor qatlamlarida sodir bo'lishi m umkin. Q or siljishi, bosishi yo'lida silliq va yashil o'sim liklarning bo'lishi qor qatlamining siljishiga qulay hisoblanadi va o 'ta xavfli. T og' qiyaliklaridagi o'rm o n zo rlard a qor bosishi kuzatilm aydi. 1990-yil 13-iyul kuni Pom ir to g 'in in g yuqori cho'qqisida yer qimirlab, katta qor qatlami alpinistlar qarorgohini bo sg an , bundai 40 kishi h a lo k b o ig a n . Q or b o sish la rd a n h im o y a la n is h ak tiv va passiv tu rla rg a a jra tila d i. P assiv him oyalanish qor siljishi xavfli joylarda inshootlar qurilishini m oijallam aslik, aholi yashashi, faoliyat olib borishiga chegaralar belgilanishi, m axsus to 's iq la r b a rp o etishlar kiradi. A ktiv him oyalanishga esa, kuchli va qalin qor to'fonlarini m axsus portlatish ishlarini bajarib, qor qatlam larini kam aytira borish ishlari kiradi. Bo‘ronlar va toshqinlar B o'ronlar va toshqinlar - bular o 'ta yuqori konsentratsiyali m ineral bo'laklar, m aydalangan toshlar aralashm alari bosishi, aniqrog'i, yog'ishidir. Bular k o 'p in ch a tog'dagi suv shoxob46 chalari, daryolarda paydo boiadi. Ko'pincha kuchli sel paytida yoki o‘ta tez qisqa muddatda qor erishi natijasida yoki koilar, suv omborlarining toshishidan hosil boiadi. K o‘pincha bu holat suv toshqini va yer qimirlashi holatlarida sodir boiishi mumkin. Biroq, sellarning xavfliligi ularni kutilm agan juda qisqa muddatda sodir boiishidir. 0 ‘rta Osiyo respublikalarining qariyb 60 % yerlari kuchli bo‘ron va sel bosishi mumkin b o ig a n mintaqalarga kiradi. Sellarning tarkibi - qum aralash 5=1,5-2 t/m2, toshli aralash sellar 5=1,5—2 t/m3, suv va tosh aralashmali katta-katta toshlar va suv qorishmasi 5=1,1— 1,5 t/m3, ga ajratiladilar. Bu turlar o ‘sha tog‘ toshlari, tuprogi tarkibiga bogiiq , masalan, suv va tosh qorishmalari seli Karpat togiarida tosh va aralash sellar, Kavkaz togiarida qum va loyqa suv sellari, 0 ‘rta Osiyo yerlarida qum, tosh qorishmalari uchrashi mumkin. Sellar ko‘pincha 2,5— 4 m/s tezlikda b o iib , ayrim holatlarda 8-10 m/s gacha yetishi mumkin. 1921-yil 8-iyul kuni soat 21 da Olma-Ota shahriga tog‘dan o‘ta kuchli sel oqimi 2mln. m3 suv aralash tog‘qorishmasi katta tezlikda oqib, butun shaharni to‘fonga aylantirgan. Uylarni, odamlarni ag‘darib, shaharni sun’iy k o ig a aylantirib, minglab qurbonlar keltirgan. Shunda 200 metr balandlikdagi suv to‘sig‘i paydo b oiib , shaharni to‘sib, kichik alm atin ka k o i in i paydo qilgan . Sel va b o ‘ron, to‘fonlardan himoyalanish asosan, sun’iy to ‘siqlar (platina) qurish, sun’iy suv k o‘chirish shaxobchalari - koilarni barpo etish hamda o ‘z vaqtida aniqlay bilish, ogoh etish, aholini ko‘chirish kabilar hisoblanadi. B o ‘ronlar - bu B oford o ic h a m id a 12 ball, sham olto‘zonlarning tezligi 32,6 m/s dan oshib, 117.3 km/soat ga yetishi mumkin. Kuchli shamol to‘fonlariga siklonlar, tropik siklonlar, afg‘on changlari, tayfunlar kiradi. Siklonda shamolning tezligi 50 m/s dan oshadi va kuchli sel yom girlari bilan birgalikda sodir b o ia d i. Kuchli shamol - to ‘fonlar imoratlarni, elektr tarmoqlarini, transport kommunikatsiyalarini, ko'priklarni, daraxtlarni tomiri bilan q o‘porib tashlashi mumkin. Dengizda shamol to‘foni 10-12m balandlikdagi suv to‘zonlari hosil qilib, kemalarni falokatga olib kelishi mumkin. 47 1970-yil 13-noyabrda Pokistonda kuchli b o io n d a n 500 kishi halok b o ig a n , 10 mln. aholi boshpanasiz qolgan. Bunday tabiiy o f a tla r h o zirg i z a m o n d a k o 'p la b u c h ra m o q d a . T a b iiy ofatlarning oldini olish ishlari meteorologik xizmati tom onidan uzluksiz olib boriladi. Shuning uchun ham tinch aholi doimo ob-havo xataridan himoyalangan bo‘lishi shart. B o 'ro n la r, t o ‘fo n lar, sik lo n lard an him oyalanish uchun m e tro , y e r t o i a l a r , yer o sti y o i a k l a r i , im o r a tla r n in g y erto iala rid a n foydalaniladi. Yonginlar Y o n g in la r id o ra c h e g a ra la rid a n c h iq q a n xavfli h o la t hisoblanadi. K o ‘pincha y o n g in la r oqibati odam larning moddiy boyliklarining kuyishiga olib keladi. K o‘p hollarda olov bilan ehtiyotsiz m unosabatda b o iish d a n yong'in kelib chiqadi. 90% y o n g in la r odam larning loqaydligidan, 7-8% m om aqaldiroq yoki tabiiy ofat oqibatida ro ‘y beradi. Y o n g in lar turiga qarab o 'rm o n la r y o n g in i, yer osti in sh o o tlari y o n g 'in i, yer usti y o n g ‘in la rig a a jra tila d i. S h u la rd a n yer u sti y o n g i n la r i korxonalar, inshootlar, zavod va fabrikalar, uy-joylar yonishi hisoblanadi. Eng o g ir y o n g in la r neft va gaz qazib olish va qayta ishlash korxonalaridagi yong‘inlar hisoblanadi, bularni o'chirish ko'pincha uzoq davom etadi hamda katta kuch talab qiladi. Y onginlarning og‘ir oqibatlaridan biri tananing kuyishi - o ‘ta og‘ir jarohatlar guruhiga kirib, klinik kechishiga qarab 15% gacha teri kuyishini yengil, 15% dan k o ‘p kuyishga esa o g ‘ir k u y ish deb q a b u l q ilin g a n . K u y is h la rn in g k lin ik kechinm alaridan teri qatlam larining kuyishiga qarab yara hosil bo iish i eritema - qizarish, bulloza - kuyish pufagi hosil bo'lishi, total kuyish, teri osti to ‘qimalarining kuyishiga ajratiladi. Odatda 15% dan ortiq kuyishlar kuyish bosqichidan q a t’iy nazar og'ir asoratlarga olib keladi. Y ong‘inlarni oldini olish qoidalari har bir tashkilotda maxsus tashkil qilingan kom andalar tom onidan am alga oshirilishi shartligi nazorat ostiga olinadi. Favqulodda vaziyat yonginlarida ushbu kom anda v a barcha ishchilar, aholi ham jihatlikda shoshilinch qutqarish, y o n g in n i o 'chirish v a uning oqibatlarini yo'qotishga kirishishlari shart. 48 Avariya va katastrofalar Avariya - bu uskunalar, vositalar, ularning mexanizmlarining ishdan chiqishi, k o m m u n ik atsiy a in sh o o tlarn in g vayronagarchiligidir. Ishlab ch iq a rish texnologiyasining buzilishi, loyihalashdagi xatoliklar, ish tartibining buzilishlari, transport tarm o q la rid a loqaydlik o q ib atid a yuz beruvchi yoki tabiiy ofatlar oqibatida sodir bo‘ladigan holatlardir. A variya va k a ta stro fa la rn in g eng o g 'ir turi - bu ishlab chiqarishdagi portlashlar, buning oqibatida tashqi atmosferaga radioaktiv moddalar va kuchli zaharlarning tarqalishi hisoblanadi. 2-rasm. Portlashlar, yong‘inlar K oLpincha portlagichlar ishlab chiqarish inshootlarida kimyoviy zavod va fab rik alard a, kuchli bosim t a ’sirida ishlaydigan korxonalarda sodir boiishi va shu sabab atmosfera havosiga zaharli chiqindilarning tarqalishi, inshootlarning vayronagarchiligi, ishchixizm atchilarning halokati va jarohatlanishiga sabab b o iish i m um kin. K im yoviy va neftni q a y ta ishlash zav o d larid ag i avariyalarda asosan metan, propan, butan, etilen, propilen, butilen ham da uglevodorod chiqindilari havoga tarqaladi. Xuddi shu singari holatlar qog'oz ishlab chiqarish zavodi, go‘sht, sut, oziqovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar, suv quvurlari shaxoblari avariyasida so d ir b o iis h i m um kin. A variya va k a ta s tro fa la rn in g deyarli asosiy sababi ishlab ch iq arish tex n o lo g iy asig a q a t ’iy rioya q ilm aslik , texnik xavfsizlik 49 qoidalarining buzilishi, texnik asboblarning nosozligi kabilar bo'lishi kuzatiladi. Ishlab chiqarish korxona-laridagi avariyalarga ko'pincha uglevodorod chiqindilari sabab bo'ladi.*.^ Ammiak: rangsiz, nashtar hidli, gaz ta’sir etish chegara dozasi 0, 037 mg/1. Asosan muzlatkichlar ishlab chiqarish korxona-larida ishlatiladi. Quruq holatda 4 dan 3 havo aralashmasida portlash xususiyatiga ega, suvda yaxshi eruvchan, organizimga tez so'ruluvchan hisoblanadi. Yuqori dozalarida markaziy nerv hujayralarini uyg‘otish, qo‘zg‘atish xususiyatiga ega. Hattoki o‘pka shishini chaqirib, qisqa muddatda o ‘limga olib kelishi mumkin. Tananing qaysi yeriga tushsa ximik kuyishlarga olib keladi. Ximoya gazqopi K-M K -D - o'ta yuqori konsentratsiyasida izolatsiyalovchi gazqopi. Himoya kiyimlari: sanoat korxonalarida qo‘llaniladigan gazqopi «К» va «М», amiyakdan esa «KD», o'ta yuqori darajada gaz parlari bo‘lsa izolatsiya gazqopi qoilaniladi. Xlor - 2,5 marta havodan og‘ir, nafas olish yo‘Hari va o ‘pka shishini keltirib chiqaradi. 0 4 a yuqori qonsentratsiyada 8,6 mg/s izolatsiyalovchi gazqopidan foydalaniladi. Oltingugurt angidridi - rangsiz, o4kir hidli, o ‘rtacha shirin ta’mli gazsimon zahar. Metall eritish zavodlarida, qazib olish konlaridagi ishlarda, oltingugurt kislotasini tayyorlashda ajratiladigafl zahar, asosan, nafas olish yo‘llari, ko‘z pardasi, k o ‘z yoshi shaxobchalariga ta’sir etadi. Kuchli k o‘z yoshi keltirib, qusish, nafas olishda hansirash, o ‘pka shishi va nihoyat qo'qqisdan yurak faoliyati t o ‘xtab qolishiga olib kelishi mumkin. Yuqori darajali zaharlangan nafas bo‘g‘ilib, o‘limga Olib kelishi mumkin. Oltingugurt oksidi - rangsiz, kuchli hidli, shirin ta’mli gaz, yonm aydi va yong'in jarayonida q o ‘shilm aydi, yong'inni kuchaytirmaydi, oltingugurt qazib olish jarayonida qazilma xom ashyolarini eritish paytlarida, oltingugurt kislotasi olishda hosil bo'lishi mumkin. Oltingugurt oksidi - nafas y o ‘llarini jarohatlaydi, k o‘z qorachig'ini xiralashtiradi, tomoq va ko'krakda kuchli og4iq paydo qiladi. Kuchli darajada nafas tiqilishi, hansirash, qusish, hush darajasining yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. 50 Birinchi yordam: toza havoga chiqarish, tanani qisib turuvchi kiyim lardan b o ‘shatish, nafas y o ila r i o'tkazuvchanligini ta’minlash, toza kislorod berish, suv bilan yuvish, 2% li ishqor suvi bilan og'izni chayish, sutga mineral suv, sariyog4, asal q o‘shib ichish. Himoyalanishda: filtrlovchi gazqopi va izolatsiya etuvchi gazqoplari, sanoatda q o ila n ila d ig a n «V» va «Т» gazqoplari, bolalar gazqoplaridan foydalaniladi. Fosgen va sinil kislotasi zaharlanishlari tasnifi kimyoviy qurollar bilan zaharlanishlar bo‘limida beriladi. Radioaktiv zaharlanishlar A tom energetikasi 20-asrning olam shum ul voqeasi hisoblanadi, chunki 1895-yilda Rentgen tomonidan topilgan. 0 ‘sha paytgacha noma’lum b o ig a n nur tez orada Bekkerel tom on id an , uran R ezerford tom on id an , Julio Kyuri va M.Kyurilar tomonidan neytron nurlarining atom energetikasini boshqarib, xalq x o ‘jaligida, insonlar faoliyatida q o ila s h mumkinligini ko‘rsatdi. 1939-yilda nemis radioximiklari Gan va Shtrassmanlar o ‘sha yili L. Meytner, O. Fridts va Julio Kyuri atom nurlanishidagi elektron va protonlarni, uran yadrosini bom bardim on etib, yangi kim yoviy elem ent paydo etish m u m k in ligin i isb otlab bergandan s o ‘ng Julio-K yuri, Koverskiylar uran atomini neytronlar yordamida parchalashda yangi nur neytronlar ajralib, u boshqa atomni parchalash qobiliyatiga egaligini isbotlab berdi. Y a’ni yadroviy fizikada zanjir reaksiyasi isbotlab berildi. Shuning oqibatida akademik V.I.Vernadskiy bu voqeadan 20 yil oldin, ya’ni 1920-yildayoq odamzot yangi atom erasiga kirib keldi, endi energetika, kimyo, texnika va tibbiyot atom energetikasi rivojlana olmasligini aytib o ‘tganligi isbotlandi. Bugungi kunda insonlar atom energiyasini o ‘z q o ii bilan boshqara olish imkoniga ega boidi. Bu hoi atom energetikasini xalq xo‘jaligining barcha sohasiga kiritgan desak, xato b o im a y d i. Harbiy sohada atom , vodorod bombalari hamda neytron termoyadro qurollari ishlanib, atrofga radioaktiv xavf paydo qilishi yoki oziq-ovqat sanoatida sun’iy nurlatish orqali urug‘chilikda ishlatishda, xomashyo ishlab chiqarishda, 51 sun’iy tolalarni nurlatish orqali chidamli qilib chiqarishda, metallurgiya sohasida gamma-defektoskoplarni q o ila sh d a , suvning ichimlik sifatini qayta tiklashda, gamma nurlarini ishlatishda qishloq xo‘jaligi ekinzorlari zararkunandalarini nur yordamida yo‘qotishda, kartoshka urug‘i gullamasligi uchun uni uzoq muddatda chirimasligini ta’min etishda nurlatish yoki atom elektr energiyasida foydalanishda, tibbiyotda diagnostika, radio davolash kabi sohalar inson hayotini atom energiyasi bilan chambarchas bog‘lagan. Shu sohalarda keyingi paytlarda favqulodda vaziyatlar ham paydo boid i. Shuning uchun yadroviy fizika, radiobiologiya, fizika, radiokimyo kabi fanlar sanitariya - gigiyenik tadbirlar bilan birgalikda radioaktiv zararlanishdan him oya etishga qaratilm og'i zarur. R adioaktiv nurlanishning o g ‘ir turi, AESdagi avariya hisoblanadi. Bunda atmosferaga, tuproqqa, suvga, radionukleidlar qo'shilib, AES atrofidagi tuproq va suvni uzoq muddatda katta-katta maydonlarda zaharlaydi. AESdagi avariyada radioaktiv ifloslanish yadroviy qurollar ishlatilgandagi radioaktiv ifloslanishdan tubdan farq qiladi. Birinchidan, radiatsiya tarqalishi izi kattaligi, RV zararlash darajali, RV parchalash AESdan otilib chiqqan b o ‘laklar parchalarini radioaktiv bo‘linishdan va ob-havo meteriologik sharoitdan AES joylashgan joydagi o'sim lik dunyosi, suv havzalari, tuproq, ekinzorlar barchasi nurlatish qobiliyati bilan ta’sir doirasida farq qiladi. Ikkinchidan, yadroviy qurol portlaganda radioaktiv izining yo‘nalishi chegaralari shamol tezligi va yo‘nalishi bilan bogiiq b o ‘lgan ligi aniq b o i s a , C hernobil A E S d agi radioaktiv ifloslan ish chegara n oan iq ligi ancha o ‘zgaruvchanligini ko'rsatadi. Aniqlanishicha, Chernobil AESdagi radionukleidlar avariya chegarasidan chiqib, uzoq vaqt m obaynida shamol y o ‘nalishi o ‘zgarishi bilan radioaktiv ifloslanish tarqalishi kuchaygan. A variya joyid a esa radioaktiv parchalanish yong‘inlar 5-7 sutkalarda davom etgan. Yadro portlashda radioaktiv ifloslanish joyi elips shaklida bo‘lsa, AES avariyasida esa noto‘g‘risimon b o iib , shamolning o‘zgarishiga bogiiqligi aniqlangan. 52 U c h in c h id a n , AES a v a riy a sid a ra d io a k tiv z a ra rla n ish maydoni chegaralangan Chernobil AES da radioaktiv nurlanish m aydoni 10,3 m/s (lr/s) 10 kv2 ni tashkil qilgan bo‘lsa, yadro quroli p o rtlash id a bu m aydon yuzlab kv km larga borishi m um kin, am m o radiatsion zararlan ish k o ‘rsatkichlari AES m aydonida va atrofga yaqin joylarda besh karra yuqori r/s ni tashkil etgan. Bu holat avariya paytida energoblokdan ajralib chiqqan parchalarni, nukleidlarni parchalovchi xususiyatlarga bog'liq, AES uchun yod-131, tellu r-132, seziy-134 va 137 va ksenon-133, kripton-85 lar xos hisoblanadi. AES avariyasida rad io ak tiv pasayish o ‘ta sekinlik bilan boradi, agar yadro portlashida radioaktiv pasayish 7 k a rra b o ‘lsa, AES da esa rad io ak tiv pasayish 2 k a rrag in a b o 'la d i. AES avariyasida radioaktiv ifloslanish AES atrofida qum tuproq, dolomit, bor q o ‘rg ‘oshin va boshqa jism la r ish la tilish ig a ham b o g ‘liq. C hernobil AESda avariyadan keyin 2 h afta m obaynida 500 tonnadan ortiq qum, tuproq, loy, dolom it, bo‘r va qo‘rg‘oshin tashlangan, bu issiqlik ta ’sirida 0,5 m k hajmli radioaktiv par ta rq a tib , daraxtlar, im o ra tlar devoriga g ‘isht, beton orqali yutingan, bu holat dezaktivatsiyalashni ancha qiyinlashtirgan. AES a v a riy asid a o d a m la rd a ra d io a k tiv z a ra rla n ish nafas y o ‘llarida, o ‘pkada suv va oziq-ovqat bilan oshqozon ichak tizimida nurlanish sodir b o ‘lishi mumkin. T a s h q i n u rla n ish esa a v a riy a m a y d o n i va ra d io a k tiv zararlangan chegara ichida ishlash, uchish holatlarida par-gaz radioaktiv bulutdan bo'lishi m um kin. AES avariyasining 30 km li c h e g ara sid a 2 m ln. ga yer iflo sla n g a n , b u n d a shu h u d u d d a g i b a rc h a q ish lo q x o 'ja lig i jo n iv o rla ri va uy hayvonlarining nurlanishi qayd qilingan, shu sababli 30 km 2 m aydondagi barcha oziq m oddalarni, jonivorlar go'shti, sutini iste’mol qilinishi taqiqlangan. Radioaktiv nurlanishda o'sim lik dunyosi, mevali va mevasiz d a ra x tla r, suv m an b a lari b a rc h a o ziq -o v q at m ah su lo tla ri ifloslanadilar. Bu holat avariya joyidan ancha uzoq bo'lgan yerlarga suv oqimi orqali radioaktiv qorishm alarni tarqatib, suv oqim i irm o g 'id a yashovchi aholi uchun k a tta xavf soladi. C h e rn o b il AES a v a riy a sid a n keyin K iyev sh ah rid ag i suv 53 om borida D nepr daryosi quyi oqim larida 1986-yilning iyul oyidan b o sh la b , 1987-yil m ay oyigacha sezni va stransiy izotoplari taqiqlangan radioaktiv qoldiqlarni ushlab qolish, dezantivatsiya qilish uchun to ‘siqlar qurilgan, natijada Dnepr yoqasi quyi oqim larida nurlanish darajasi pasayishiga erishilgan. Fuqarolar m uhofazasi bu sohada katta natijalarga erishdi. Bu, avvalambor, radio izotoplarni tashqi m uhitga tarqalganligini aniqlash asboblari. H ar bir shaxsni nurlanish darajasini aniqlash, ayni p a y td a ra d io a k tiv z a ra rla n ish d a u la rn in g aktivligini pasaytirish, y a’ni dezaktivatsiyalash ishlarini sanitar yo‘qotishlar o ‘chog‘ida olib borishda fuqarolar m uhofazasi bolimlari katta n a tija la rg a erishdi. E v a k u a tsiy ala sh tirish m an zilgohlariga o ‘tkazish ishlarini aniq reja asosida bajarish kabilar, bundan tashqari nurlanish o ‘chog‘ida va tibbiy yordam bosqichlarida, nurlanishda davolash ishlarini o ‘tkazish fuqaro muhofazasining xizmat ko‘rsatish bo'lim lari orqali joriy etiladi. Harbiy holat o‘choqlariga taktik baho berish «O goh b o 'lin g , odam lar!» degan d a ’v at ham isha bong urayotgandek yangrab turishi kerak»1. Bebaho qadriyatlarimizni, o ‘z m am lakatim izni, tinchligim izni, ja m iy a td a m illatlar va fuqarolar o ‘rtasidagi totuvlikni asrashimiz lozim. O 'z erkimizni q an d ay ta s a rru f etish, uni bugungi m u ra k k a b va b a ’zan shafqatsiz dunyodagi haddan ziyod xavf-xatardan himoya qilish har birimizga bo g iiq d ir. Davlatni aql-idrok bilan boshqarish, m utafakkir A bu N asr Forobiy X asrda saboq berib aytganidek, xalq boshiga tushgan xavf-xatarni k am aytirish va b a rta ra f etishdan iboratdir. 0 ‘zbekiston o ‘zining jug'rofiy-siyosiy holati jihatidan Fors k o ‘rfasi, Kaspiy dengizi va K arib havzasining R ossiya, X itoy va H in d isto n n in g , sh a rq va g ‘arb m am lakatlarining bir-biriga mos kelmaydigan m intaqasida, Turkiya, Pokiston, Eron, Saudiya Arabistoni, A fg‘oniston, Tojikiston, ' I.A .K arim ov, « 0 ‘zbekiston XXI asr b o ‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». — Т.: 2003. 54 Q irg‘iziston, Q ozog‘iston, T urkm aniston kabi m am lakatlar halqasida joylashgan. 0 ‘z b e k isto n n i etn ik , dem o g rafik , iq tiso d iy va b o sh q a m uam m olar yuki ostida qolgan m am lakatlar qurshab turibdi. Buning u stig a yurtim iz m intaqasi diniy ekstrem izm , etnik murosasizlik, narkobiznes va har xil tashqi kuchlar tomonidan r a g ‘b a tla n tir ib k e lin a y o tg a n , ich k i m o ja ro avj o lg an , Afg‘oniston bilan chegaradosh. Bunday terrorizm, zo‘ravonlik, narkobiznes va qurolli to'qnashuvlar davlat chegaralarini tan olmaydi. 0 ‘zbekiston do‘stlik va ham korlik q o ‘lini hammaga cho‘zadi, amm o sovuq urush xavfiga m am lakat xalqini doimo shay turishini, undan himoyalanishni unutm aydi. Shu sababli hozirgi vaziyatni o'rganib, unga to ‘g‘ri baho berish, hushyorlik ramzi bo'lishi kerak. Hozirgi vaziyat m urakkab, k o ‘p qirrali bo‘lib, jarohatlanishlarning turi, shakli o ‘ta og‘irligi bilan ajralib turadi. Bu avvalam bor, tibbiyot xodim lari oldiga m urakkab v a z ifala rn i y u klaydi. A yni p a y td a a h o lig a tibbiy yordam ko 'rsatish harbiy tibbiy yordam tarzida tashkil etilishi talab qilinadi, chunki: - q isq a m u d d a t m o b a y n id a y o p p a sig a ah o li o ra sid a m urakkab jarohatlanishlarning sodir b o ‘lishi, jarohatlarning o ‘ta o ‘girligi; - urush sodir bo'lgan joylarda tibbiy xizmat ko'rsatadigan m uassasalam ing urush oqibatida vayron bo'lishi, ishdan chiqishi, tibbiy yordam k o ‘rsata olmasligi, hattoki tibbiyot xodimlarining o'zlari ham tibbiy yordam ga muhtoj bo'lishlari; - urush xavfi holatida shaharlardan aholini tez olib chiqib, xavfsiz yerlarga ko'chirib, evakuatsiyalash hamda evakuatsiya qilingan joylarda ko'plab aholining tekis joylashishi oqibatida og'ir, m urakkab sanitariya epidemiologiya holatining yuzaga kelishi; - u rush o q ib a tid a ja ro h a tla n g a n a h o lig a tibbiy xizm at k o 'rsa tish m utaxasislarga talabing cheksiz ortishi va tibbiy mutaxassislarning yetishmasligi; - dushm an bosib olgan va urush davom etayotgan yerlarda aloqa kom m unikatsiya tizim ining ishdan chiqishi natijasida 55 tibbiy tashkilotlar bilan boshqaruv aloqaning uzulishi urush oqibatlarini yo‘qotishda sodir b o ‘ladigan qiyinchiliklardir. Shuning uchun ham b o ‘lajak vrachlar m urakkab vaziyatlarda tibbiy yordam ni yoppasiga jarohatlanishlar o ‘chog‘ida to ‘g‘ri tashkil eta olish qobiliyatini tinchlik davrida shakllantira olishlari shart. Texnika taraq q iy o ti rivojlangan hozirgi davrda urushlar to ‘satdan sodir b o iis h i va nihoyatda qisqa m u d d atd a katta m aydonda talafotlar keltirishi m um kin, chunki ilmiy- texnik rivojlanish qurol-aslaha, harbiy texnikani yoppasiga qiruvchi qurollar bilan о 4 a xavfli qilib qo‘ydi. Hozirgi zam onda eng zaif davlatlar ham yoppasiga q irg in la r keltirishga qodir. Shuning uchun ham hozirgi zam onda harbiy tibbiy holatlarni yadro quroli, kimyoviy qurollar va biologik q u ro llar q o ‘llashda sodir b o 'lishi m um kin b o ig a n holatlar o ‘chog‘ini tibbiy taktik baholash orqali o ‘rganiladi. T a b iiy o fa tla rn in g s a b a b la ri, tu rla ri, ish la b c h iq a rish o b y e k tla rid a so d ir b o i i s h i m u m k in b o i g a n a v a riy a va k a tastro falar tartibi, xususiyatlari, ularning oqib atid a sodir b o iish i m umkin b o ig a n sanitar yo‘qotishlar o ‘chog‘ini taktik baholash tartibini o ‘rganish, vrachlik kasbida m uhim omildir. Tabiiy va stixiyali ofatlarda favqulodda vaziyatlarda fuqarolar m uhofazasining kuchi va vositalarining shoshilinch bajarilishi z a ru r b o i g a n v a z ifa la r m u ta x a s sis la r h a r a k a t d o ira s in i boshqarishni o 'tk az ish tibbiy yordam k o ‘rsatish tizim ining asosini tashkil qiladi. Tabiiy ofatlar, avariya va katastrofalarni oldini olish ishlarida tashkilotlarning bajarishi zarur b o ig a n vazifalarini aniqlash, ularni tinchlik davrida fuqarolar m uhofazasining favqulodda vaziyatlar m arkazi tom onidan k o ‘rsatilgan q o ila n m a la r rejasi asosida bajarish hozirgi zam on talabi ekanini har bir mutaxassis, har bir rahbar, xodim aniq bilishiga erishish, uni am alda q o ila y olishga amin b o iis h m am lakatning yakdil tayyorligini ta ’min etishga imkon beradi. Favqulodda vaziyat o ‘choqlarini tibbiy taktik baholash har bir b o ia ja k vrach uchun kasbiy z a ru ra t b o ‘lm o g ‘i kerak. Shuning uchun ham favqulodda hodisalardan himoyalanishda 56 tibbiy himoyalanish yetakchi bo‘lm og‘i zarur. Hozirgi zam onda harbiy to ‘qnashuvlar yoppasiga qirg‘in qurollar ishlatilishi yoki ishlatilm asligini kafolatlay olm aydi. Shuning uchun hozirgi davrda m avjud bo'lgan yoppasiga qirg'in qurollarini o ‘rganish, u lar n a tija sid a sodir b o 'lish i m um kin b o ‘lgan o q ib atla rn i b a rta ra f etish ta rtib bilan b a rc h a aholini, ayniqsa, rah b a r xodim larni, injenerlik xizmatini, tibbiyot xodimlarini o ‘qitish zarur. Y oppasiga qiruvchi qurollarga yadroviy, kimyoviy va biologik qurollar kiradi. Y adrobiy qurolning ta ’siri natijasida jarohatlanish yadroreaksiyasi parchalanish va sintezlanish orqali ajraladigan energiya hisobidan sodir b o ‘ladi. Y adro quroli hozirgi zam onda mavjud bo‘lgan barcha qurollar orasida eng kuchli hisoblanadi. U yoppasiga qirg‘in qurollarning eng kuchli jarohatlovchi turi bo‘lib, k o ‘plab o iim la r ham da inshootlarni vayron qilishga qodir. Y adro qurolini jarohatlovchi omili uning quvvatiga, portlash turiga, dasturiga, yadro portlash joyiga, vaqtiga va boshqa om illarga b o g iiq . IIIBOB A H O LI VA HUDUDLARNI FAVQULODDA HOLATLARDAN HIM O Y A LA N ISH N IN G HU QU Q IY ASOSLARI 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karim ov ta ’kidlab o ‘tganidek: «Shunday qilib, xavfsizlikni ta ’m inlash barqarorlik kafolatlari, davlatni progressiv rivojlanishini nim a hisobidan ta ’minlash mumkin? Bu oddiy samimiy so‘zlar tagida xavfsizlik, barqarorlik, turg‘un tinch hayot kafolatlari yotishini barchamiz ongli tarzda tushunib yetishimiz darkor»'. Xavfsizlik masalasi, xalqning tinchligi, osoyishtaligi bilan barcha davlat tashkilotlari doimo shug‘ullanishlari zarur, aks holda rivojlanish haqida so‘z y u ritish m u m k in em as. E ng a v v a lo , x a lq tin c h lig i, y u rt osoyishtaligi, chegaram iz m ustahkam ligi barcham izga tinch, osoyishta yashashimizga imkon bera oladi. 0 ‘zbekiston davlati bu m asalaga alohida e ’tibor qaratadi. H im o y a la n ish uch u n asosiy k a fo la t b e ru v ch i h u jja t 0 ‘zbekiston R espublikasining «Aholini va hududlarni tabiiy ham da texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish t o ‘g ‘risida»gi q onuni va 0 ‘zbekiston P rezidentining Favqulodda vaziyatlar vazirligini, 0 ‘zbekiston Respublikasi F u q a r o la r m u h o fa z a s i in s titu tin i ta s h k il e tish h a m d a favqulodda vaziyatlarda aholi, korxonalar, hokim iyatlarning harakatlariga taalluqli qarorlari hisoblanadi. Ushbu qonun va qarorlarni o ‘rganishda talabalar quyida keltirilgan talablarni bilishlari kerak. - asosiy h u jja tla rd a k e ltirilg a n ta la b va to p sh iriq la rn i fuqarolar m uhofazasi tizimiga qo‘llay olishlari; - aholini, hududlarni tabiiy, texnogen ham da favqulodda terroristik, q o ‘poruvchilik harakatlaridan himoya etish, amaliy ishlarni shoshilinch ham da ayni p ay td a ishonarli d a ra jad a 11.A.Karimov, « 0 ‘zbekiston XXI asr b o ‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». — Т.: 2003. 58 oqibatlarini b artaraf etish ishlariga rahbarlik qila olishlari talab etiladi; favqulodda vaziyat holatlarida o ‘zlarining kasbi, egallab tu rg a n lavozim iga m os ho ld a q o n u n -q o id a larg a am al qila olishlari zarur. Eng asosiy direktiv hujjat - bu 1999-yil 20-avgustda Oliy M a jlisn in g XV sessiy asid a q a b u l q ilin g an , 0 ‘zb e k isto n R e s p u b lik a s in in g « A h o lin i va h u d u d la rn i ta b iiy h a m d a texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan m uhofaza qilish to ‘g‘risida»gi qonundir. Q onun 5 ta bo‘lim va 27 ta m oddadan iborat. 1-bo‘lim. Um um iy qoidalar 5 ta m oddani o‘z ichiga oladi. Bu qonunning m aqsadi, fu q aro lar m uhofazasi to ‘g ‘risidagi tu sh u n c h a lar, q o id ala r asosiy prin sip lari ham da fu q a ro la r m uhofazasi to ‘g‘risida asosiy m a’lum otlar yoritilgan. 2 -b o ‘lim fa v q u lo d d a v a z iy a tla rd a n m u h o faza q ilish n i ta ’m inlash tizimi haqida b o iib , 9 ta m oddani (6-14-moddalar) o ‘z ichiga oladi. Bo‘lim da favqulodda vaziyatlarda him oya­ lanish tizimlari to ‘g‘risida m a ’lumot berilgan. 3 - b o ‘lim d a fu q a r o la r n in g h u q u q va m a jb u riy a tla ri ifodalangan bo‘lib, 5 ta m oddani (15-19-moddalar) o ‘z ichiga oladi. Bunda fuqarolarning favqulodda vaziyatlarda huquqlari, vazifalari yoritilgan. 4-bo’lim favqulodda vaziyatlarni b artaraf etishga qaratilgan. Bu b o ‘lim 6 ta m oddani (20-26-moddalar) o ‘z ichiga oladi. 5-bo‘limda yakuniy qoidalar yoritilgan bo‘lib, favqulodda vaziyatlardan m uhofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlarini buzganligi uchun jav o b g a rlik ham da m oliyaviy va m oddiy resurslar rezervlari 26-27-m oddalarda keltirilgan. F u q a ro la r m uhofazasi tuzilm alarining tashkiliy, am aliy harakatlarini kafolatlaydigan hujjatlar 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining « 0 ‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish t o ‘g ‘risida»gi 1996-yil 4-m artdagi farm oni ham da 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 1996-yil 11-apreldagi qarori hisoblanadi. Bundan tashqari 59 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 23-dekabr 1998-yilda qabul qilingan «Favqulodda holatlarni oldini olish h a m d a fa v q u lo d d a v a z iy a tla rd a h a ra k a t q ilish tiz im lari to ‘g ‘risida»gi qarori va nihoyat 1998-yil 27-oktabrda qabul qilingan «Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to ‘g ‘risida»gi q aro rid a vaziyatlarning turlari, favqulodda texnogen, tabiiy ham da ekologik xususiyatga ega bo‘lgan holatlarning ta ’riflari yoritilgan. 0 ‘zbekiston R esp u b lik asi P rezid en tin in g « 0 ‘zbekiston R espublikasi F avqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to ‘g‘risida»gi farm onida 0 ‘zbekiston aholisini va hududlarini, ishlab chiqarish korxonalarini tabiiy ham da texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan ishonarli him oya qilish tizim larini tu zish h am d a fav q u lo d d a v aziy atlarn i o ldini olish k o ‘zda tutilgan: 1. 0 ‘zbekiston R espublikasi M udofaa vazirligi tarkibida faoliyat k o ‘rsatib kelayotgan F u q a ro la r m udofaasi o ‘rniga Favqulodda vaziyatlar vazirligi tuzilsin. 2. 0 ‘z b e k isto n R e s p u b lik a s i F a v q u lo d d a v a z iy a tla r vazirligining asosiy vazifalari aniqlansin: - favqulodda vaziyatlarni oldini olish yo‘nalishida davlat siyosatini ishlab chiqish va am alda tatbiq etish; - tinchlik davrida va harbiy holatlarda odam lar hayotini va s o g iig ‘ini saqlash, m oddiy va m adaniy boyliklarni asrash ham da favqulodda holatlar oqibatlarini b artaraf etish; - favqulodda vaziyatlardan himoyalash, ogohlantirish ham da harakat qilish davlat boshqaruv tizimini tuzish; - 0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqarolar m uhofazasi xizmatini boshqarish; - 0 ‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, Q araqalpog'iston R e sp u b lik a si V a z irla r M a h k a m a s i, v ilo y a tla r h o k im lig i faoliyatlarini, aholini avariya va katastrofalar, tabiiy holatlardan himoyalash, ularni oldini olish ham da oqibatlarini b artaraf etish faoliyatlarini m uvofiqlashtirish; - v a z irlik n in g fa o liy a tin i m a m la k a tla ra ro fa v q u lo d d a v a z iy a tla r tu z ilm a la ri b ila n o ‘z y o 'n a lis h la r i b o ‘y icha muj assamlashtirish. 60 / 3. Aholini va xalq xo'jaligi obyektlarini himoyaiash tizimlari ustidan boshqarish: - 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining birinchi o ‘rinbosari Favqulodda vaziyatlar vaziri etib tayinlansin. 4. Q o r a q a lp o g 'is to n R e s p u b lik a s id a , v ilo y a tla rd a , shaharlarda, tum anlarda favqulodda vaziyatlardan himoyaiash vazifasi Vazirlar M ahkam asi raisi zimmasiga yuklatilsin. 5. Favqulodda vaziyatlardan himoya qilish ishlari, vazifalari tashkilotlar, korxonalar rahbarlari zimmasiga yuklatilsin; - fa v q u lo d d a v a z iy a tla r b o s h q a rm a la ri, b o ‘lim la ri Favqulodda vaziyatlar vazirligining tarm oqlari hisoblanadilar. Viloyatlarda esa mahalliy davlat hokimiyatlarining favqulodda holat yo‘nalishi boshqaruv tashkiloti hisoblanadi; - fuqarolar muhofazasi boshqarm asining boshlig‘i lavozimi b o ‘yicha hokim o ‘rinbosarlari hisoblanadi. 6. Favqulodda vaziyatlar vazirligining qarorlarini bajarish barcha vazirliklar, hokim iyatlar, idoralar, tashkilotlar ham da barcha fuqarolar uchun majburiydir; - 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil avgust oyidagi buyrug'i bilan O 'zbekiston aholisi va xalq xo'jaligi obyektlarini favqulodda vaziyatlardan him oyaiash V azirlar M ahkam asi raisiga yuklatilsin. Shunga asoslanib, V azirlar M ahkam asining q aro ri bilan F a v q u lo d d a v a z iy a tla r v azirlig i, uning b o ‘lim lari h a m d a viloyatlar, tum anlar tuzilm alar iqtisodiy ta ’minoti davlat budjeti tom onidan qoplanishi belgilangan. Favqulodda vaziyatlar vazirligi nizomida asosan quyidagilar tasdiqlangan: 1. 0 ‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi 0 ‘zbekiston R espublikasi aholisini him oyaiash, favqulodda sodir b o ‘lishi m um kin b o ‘lgan avariya, katastrofa va tabiiy ofatlarning oldini olish, uning oqibatlarini bartaraf etish borasida olib boriladigan barcha ishlar, tad b irlarn i ishlab chiquvchi ham da boshqaruvchisi hisoblanadi. 2. Favqulodda vaziyatlar vazirligi o ‘z faoliyati davom ida 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, qonunlariga, Oliy M ajlis tom onidan qabul qilinadigan qarorlarga, 0 ‘zbekiston 61 Respublikasi Prezidenti farm onlariga Vazirlar M ahkaraasining q a ro rla rig a t o ‘la am al q ila d i, ayni p a y td a x a lq a ro sh artnom alarda himoyalanish borasida kelishilgan tadbirda faoliyat yuritadi. 3. Favqulodda vaziyatlar vazirligining asosiy vazifalari: - davlat miqyosida aholini va xalq xo'jaligi korxonalarini fa v q u lo d d a ta b iiy , te x n o g e n h a m d a h a rb iy h o la tla r d a himoyalanishga tayyorlash; - barcha korxonalar, tashkilotlar, vazirliklar faoliyatini himoyalanishga doir yo‘nalish bo‘yicha boshqarish, birlashtirish ham jihatligini ta ’minlash; - himoyalanishga sarf bo'ladigan davlat rezerv ta ’m inotini tashkil etish; - fa v q u lo d d a h o la tla r kelib c h iq ish i m u m k in b o ‘lgan h u d u d iy m u a m m o la rn i o ‘rg a n is h , o ld in d a n a n iq la s h , ogohlantirish; - favqulodda holatlar, avariya, katastrofa, tabiiy ofatlarni oldini olish borasida faoliyat yuritish; - x alq aro tash k ilo tlar bilan ham jihatlikda favq u lo d d a vaziyatlarni oldini olish, uning oqibatlarini b arta ra f etishning eng zamonaviy uslublarini qo'llash; - A h o lin in g , ra h b a r x o d im larn in g h im o y alash q o n u n q o id ala rig a am aliy m ala k ala rin i o rttirish , o 'q itis h , m ashq qildirish ishlarini shakllantirish; - 0 ‘zb ek isto n aholisini, h u d u d la rin i, in sh o o tla rin i h ar qanday holatlarda ham himoya etish uchun kuch vositalarini doim o shay holatda tutish, ularning safarbarligini ta ’minlash; - fav q u lo d d a h o la tla rd a tin ch lik dav rid a h im oyalanish resurslarini jam g‘arish uchun zaxiralar yaratish; - a h o lin i o ‘z v a q tid a o g o h la n tirish , u la rn i fav q u lo d d a holatlarda harakatlanish tadbirlarini ishlab chiqish, o'qitish, m ashq qildirish; - tabiiy, texnogen va boshqa xavfli holatlarda qutqaruv va tiklash ishlariga bevosita rahbarlik qilish. 62 Favqulodda vaziyatlarda faoliyat yurituvchi davlat tizimi Favqulodda vaziyatlarda faoliyat yurituvchi davlat tizimi quyidagilardan iborat: 1. F a v q u lo d d a vaziyatlar d av lat tizim i b arch a kuch va vositalarni birlashtiruvchi vazirliklar, viloyatlar hokimiyatlari mahalliy hokimiyatning rahbarlari faoliyatini favqulodda tabiiy, texnogen va boshqa ofatlarni oldini olish va oqibatlarini bartaraf etishga birlashtiruvchi boshqarm a hisoblanadi. 2. F a v q u lo d d a v a z iy a tla rd a h im o y a ia sh d a v la t tizim i hududiy va sohaviy tizimlardan tashkil topib, u respublikaviy, m ahalliy ham da obyektdagi tuzilm alardan iborat. 3. F a v q u lo d d a v a z iy a tla r v a z irlig in in g h u dudiy tizim i Q o r a q a lp o g 'is to n R e s p u b lik a s id a , T o s h k e n t s h a h rid a , v ilo y a tla rd a u la rn in g h u d u d iy tu m a n va s h a h a rla rid a , qishloqlar, joyllarda tashkil etiladilar. 4. D a v la t tizim i ish lab c h iq a rish y o ‘n alish i b o ‘yicha vazirliklar, boshqarm alar, koorporatsiyalar, assotsiatsiyalar, ko m p an iy alard a tuziladi, ularning faoliyatida atrof-m uhit, tab ia t ustidan doimiy kuzatuv o ‘tkazish, ayniqsa, potensial xavfli obyektlar ustidan, shuning bilan favqulodda holatlarni oldini olish, uni bartaraf etish ishlarini barcha ishlab chiqarish korxonalarida nazorat inspeksiyasi xizm atini tuzish, ularning kuchi va vositalari 22 turdan iborat. 5. H ar bir davlat favqulodda vaziyat tizimi tarkibida: - rahbariyat tizimlari; - har kuni doimiy faoliyat yurituvchi tizimlar; - favqulodda vaziyat oqibatini b a rta ra f etuvchi tizim lar, qutqaruvchilar, qayta tiklovchilar; - iqtisodiy, ta ’m inot rezervlarini ta ’m inlash tizimi; - axborot va informatsiya - ASU tizimi; 6. D a v la t tizim lari - bu resp u b lik a v ilo y a tla r m ahalliy hokimiyati, korxona rahbarlari hisoblanib, ularning vazifalari fuqarolarni, ishchi-xizm atchilarni hududiy joylarni himoyalashga asoslanadi. 7. 0 ‘zbekiston Respublikasi darajasidagi vakolatlar: 63 - Favqulodda vaziyatlar vazirligi, barcha soha vazirliklari atrof-m uhit holatini nazorat qilish, ishlab chiqarish sohasida potensial xavfli obyektlar, k o rx o n a la r tark ib id a kim yoviy, portlovchi, yong'inga qarshi xavfli yo'nalishlar faoliyati ustidan qattiq nazorat o'rnatish, xavfli holatni kamaytirish, oldini olish ishlarini tartibga soladi. 8. Q o ra q a lp o g 'isto n R espublikasi, viloyatlar hokim ligi, s h a h a r va tu m a n r a h b a r la r i h u d u d la rn in g x a v fsiz lig in i t a ’m in lash , oldini olish, o q ib a tin i b a rta ra f etish ishlariga rahbarlik qiladilar. 9. K o rx o n alar (obyektlar) rah b a rla ri o ‘z korxonalarida, o ‘quv yurtlarida favqulodda holatlarni oldini olishni b artaraf etish bo‘yicha ishlarni m ukam m al bajarishlari shart. Favqulodda vaziyatlarda aholini, hududlarni him oyalashda doimiy faoliyat yurituvchi boshqaruv tizimlari quyidagicha: - respublika miqyosida har kunlik doimiy rahbarlik qiluvchi tizimi, davlat xavfsizligi boshqarm alari, Favqulodda vaziyatlar vazirligi; - Q oraqalpogiston Respublikasi, viloyatlar ham da Toshkent s h a h ri fa v q u lo d d a v a z iy a tla r b o s h q a rm a la ri fa o liy a tin i boshqarish, bo‘limlar, maxsus tayinlangan rahbarlar, vazirliklar faoliyatini favqulodda vaziyatlar yo‘nalishida boshqarish; - davlat nazorat tizimlari, vazirliklar, tashkilotlar boshliqlari faoliyatini tuzish; - krizis holatda boshqaruv m arkazlari (KHBM); - zaxiraviy bazalar boshqarm alari (ZBB); - tezkor-navbatchilik xizm atlari. Favqulodda vaziyatlar davlat tizimi uch holatda faoliyat yuritadi; 1. H ar kunlik doimiy faoliyat. ' 2. Yuqori darajali xavfli holat. 3. Favqulodda holat. V azirlar M ahkam asining 1998-yil 27-oktabrdagi qaroriga asosan favqulodda holatlarning turlari - texnogen, tabiiy va ekologik xususiyatli vaziyatlar tahlil qilinadi. B unda favqulodda vaziyatlarga jabrlangan aholi sonidan kelib chiqib, vayron b o ig a n joyning hajmi, iqtisodiy yo‘qotishlar 64 m iq d o rig a q a ra b b e lg ila n a d i, h u dudiy, resp u b lik a v iy va d a v la tla ra ro ch eg arad an o ‘tuvchi keng darajali h o latlarg a ajratiladi. B u n d ay ta q sim la sh fa v q u lo d d a so d ir b o 'lg a n h o la tn i d arajalash, oqibatini y o ‘qotish, ishlarni qay m iqdordaligini baholaydi, ammo har bir holat bo‘yicha ular alohida baholanadi: I. Texnogen xususiyatli favqulodda holatlar: 1. Transport tarm og‘idagi avariya va katastrofalar: 2. Kimyoviy xavfli obyektlardagi avariyalar. 3. Y ong‘in xavfli obyektlar avariyasi. 4. Energetik-kom m unikatsiya tizimi avariyasi. 5. Im oratlarning birdaniga qulashi. 6. R a d io ak tiv xavfli ekologik m oddalarni saqlash bilan bog'liq avariyalar. II. Tabiiy favqulodda vaziyatlar: 1. Xavfli geologik holatlar. 2. Gidrometereologik xavfli holatlar. 3. Xavfli epidemiologik, epizootik vaziyatlar. III. Ekologik xavfli vaziyatlar: 1. Tuproq, yer qoplam i holatining buzilishi. 2. Atm osfera qoplam ining xavfli buzilishi. 3. Suv sathi (gidrosfera) holati xavfi. 4. Chegaralangan, mahalliy, respublika miqyosida va chegara tashqarisi bilan bog'liq holatlar. B u n d a fa v q u lo d d a v a z iy a t 0 ‘z b e k is to n h u d u d id a n tashqarida ro ‘y bergan, am m o 0 ‘zbekiston territoriyasiga xavf solishi m umkin holat. D em ak, 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farm oni va V azirlar M ahkam asining qarorlari aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan himoya etishning tashkiliy ishlarini am alda bajarish uchun huquqiy q o ‘llanma hisoblanadi. 0 ‘zbekiston R espublikasining aholini va rahbar xodimlarni fav q u lo d d a vaziyat h o la tla rid a n him oyalanishga o ‘qitish, tayyorlash borasidagi asosiy hujjatlari - O 'zbekiston aholisini, ra h b a rla r tarkibini, favqulodda vaziyatlar shaxsiy tarkibini ham da harbiylashtirilm agan tuzilm alarni favqulodda vaziyatda ta b iiy , tex n o g en x u su siy a tli h o la tla rd a n h im o y a la n ish in i 65 t a ’m in la s h t o ‘g ‘ris id a V a z irla r M a h k a m a s in in g h a m d a F a v q u lo d d a v a z iy a tla r vazirligining bir necha b u y ru q lari h a m d a V a z irla r M a h k a m a s in in g 1998-yil 7 -o k ta b rd a g i « 0 ‘zbekiston Respublikasi aholisini favqulodda vaziyatlardan him oyalanishga tayyorlash tartibi to ‘g‘risida»gi qarori qabul qilingan. A holini favqulodda vaziyatlardan him oyalash tizim larini takom illashtirish, texnogen, tabiiy xususiyatli holatlarni oldini olish, b artaraf etish ishlarini muvofiqlashtirish b o ‘yicha quyidagi qaror qabul qilingan: 1. 0 ‘zbekiston Respublikasi aholini favqulodda vaziyatdan himoyalash tartibi ilovaga muvofiq tasdiqlanishi. 2. 0 ‘z b e k is to n fu q a ro la rin i fa v q u lo d d a v a z iy a td a n him oyalanishga o ‘qitish, mashq qildirish, barcha aholini jalb qilish, ularning ishlab chiqarish, ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishi o ‘quv yurtlari ham da yashash joylarini e’tiborga olib, qaysi ta rm o q y o ‘n a lis h ig a q a ra s h id a n q a t ’iy n a z a r b a rc h a tarm oqlarda o ‘tkazilishi shart. 3. 0 ‘zbekiston Respublikasi oliy va o ‘rta m axsus ta ’lim vazirligi, S o g iiq n i saqlash vazirligi F av q u lo d d a vaziyatlar vazirligi dasturi asosida davlat ta iim standartiga favqulodda v a z iy a tla rd a n a h o li h u d u d la rin i va m illiy b o y lik la rn i h im o y a la s h o ‘q u v d a s tu r la r in i k i r i ti b , h im o y a la n is h borasidagi bilim va am aliyot shartlarini o 'rg atish m ajburiy qilib kiritilsin. 4. 0 ‘z b e k isto n D a v la t m a tb u o t q o ‘m ita si, te le ra d io kom paniyasi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Qizil yarim oy jam iy a ti, d a v la t ta sh k ilo tla ri h am d a m ah alliy o ‘z -o ‘zini b o s h q a ris h h o k im lik la ri va b o sh q a b a rc h a v a z irlik la r, korxonalar, tashkilotlar zimmalariga aholini himoyalanishga bag‘ishlangan oilaviy ta ’lim-targ‘ibot ishlarinijum ladan, barcha inform atik imkoniyatlarni qo ilash lari topshirilsin. 5. F a v q u lo d d a v a z iy a t h o la tla r id a n h im o y a la n is h d a tayyorlanishga quyidagi tabaqalar m ajburdirlar: - ishlab chiqarish tarm oqlari ishchi-xizmatchilari; - um um ta’lim yoshlar tizimi - o'quvchi yoshlar; - o ‘rta va oliy ta ’lim, kasb-hunar kolleji o ‘quvchilari kasbiy 66 y o ‘n alishidan q a t ’iy n a z ar o ‘qish, m ashq qilish, m alaka oshirishga majburlar; - Q o r a q a lp o g ‘isto n R e s p u b lik a s i, v ilo y a tla r, d a v la t hokimiyati mutaxassislari, vazirliklar boshqaruv tartibidan q at’iy n a z ar fav q u lo d d a v a z iy a tla rd a n him o y alan ish ta rtib la rin i o ‘rganishlari, amal qilishlari m ajburiy etib tayinlansin; - ishlab chiqarish tarm oqlariga qatnashm ayotgan xizmat sohasi - kom m u n al m aishiy xizm ati, ishdan ozod etilgan sh a x sla r, y a sh a sh jo y la r id a n q a t ’iy n a z a r fa v q u lo d d a vaziyatlardan him oyalanishga o ‘qitilishlari, tayyor turishlari shart. 6. Favqulodda vaziyatlardan himoyalanish tartibining asosiy vazifalari: - barcha aholini favqulodda v aziyatlarda harakatlanish, himoyalanish qoidalariga, shoshilinch birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishga, jam oa va shaxsiy himoyalanish vositalaridan to ‘g‘ri foydalanishga o'qitish. 7. Ishlab chiqarish k o rx o n alari ishchi-xizm atchilari o ‘z korx o n alarid a o 'q u v m ashqlariga ja lb qilinishlari va olgan bilimlarini amaliy m ashqlarda takom illashtirishlari va bu ishni doim iy o ‘tkazishni rejalashtirish o rqali am alga oshirishlari lozim. 8. R a h b a r xodim larni, boshqaruv tizim lari rahbarlarini o ‘qitishga tayyorlash quyidagicha amalga oshiriladi: - dav lat tash k ilo tla ri ra h b a riy a tla ri, Q o ra q a lp o g ‘iston Respublikasi, viloyatlar, shaharlar va Toshkent shahar hokimligi h ar yili o ‘quv y ig ‘ilish, se m in a rlarid a q a tn a sh ib , m alaka oshirishlari shart. - davlat rahbar xodimlariga seminar kengashlar Respublika Favqulodda vaziyatlar boshlig‘i - Vazirlar M ahkam asining raisi boshchiligida o ‘tkaziladi: h a rb iy lash m ag a n tu zilm a la r b o sh liq lari, k o rx o n ala r favqulodda vaziyat m uhandislari, avariya-qutqaruv guruhlari, doim iy ja n g o v a r h o la td a g i tu z ilm a la r r a h b a rla ri viloyat F a v q u lo d d a v a z iy a tla r b o s h q a rm a si ix tiy o rid a g i o ‘quv m ark azlarid a ham da o ‘quv m ashq ja ra y o n la rid a o ‘qitilib, m alaka oshiradilar; 67 - k o rx o n a la r ish c h i-x iz m a tch ila ri, o ‘quv m u a ssa sa la ri tarkibidagi harbiylashm agan tuzilm alar o ‘z ish joylari, o‘quv yurtlarida o ‘qitiladilar. 9. F a v q u lo d d a v a z iy a tla rd a n him oyalanishga aholining tayyorligini, o ‘qitilishini, m alaka darajasini, bilimini baholash m a q s a d id a do im iy ra v is h d a o ‘quv m a sh q la ri o ‘tk a z ilib turiladi. Vazirlar M ahkam asining « 0 ‘zbekiston Respublikasi aholisini favqulodda vaziyatlardan m uhofaza qilishga tayyorlash tartibi to ‘g‘risida»gi qaroriga asosan 0 ‘zbekistonda yagona davlat tasarru fid ag i o ‘quv tayyorlov tizim i barpo etishdan asosiy m aqsad: - aholining bilimi, m alakasi himoyalanish darajasini doim shay, jangovar turishi. - ah o lin in g va r a h b a r x o d im larn in g , h a rb iy la sh m a g a n tuzilm alar rahbarlarining favqulodda vaziyatlarda, texnogen xususiyatli avariy a-k atastro falard a m am lakat hududida har q a n d a y s h a ro itd a h a m d o im o x a v fn i o ld in i o lis h g a , o q ib atlarin i b a rta ra f etishga tayyor tu rishlarini t a ’m inlash zarur. Bu borada Vazirlar M ahkam asining «Favqulodda vaziyat­ larda ularning oldini olish va harakat qilish to ‘g‘risida»gi qarori ham qabul qilingan. Bu h u jja tla rd a b o sh v a z ifa etib - b a rc h a v a z irlik la r, hokim iyat rah b arlarin in g asosiy vazifasi favqulodda tabiiy, texnogen, avariya-katastrofalarda aholini o ‘qitish, tayyorlash ishlarini hozirgi zam on texnikaviy ta ’m inoti bilan tayyorlash yuklatilgan: - ah o lin i fav q u lo d d a v a z iy a t h o la tla rid a h im o y a la n ish tartibini bilish, jarohat olgan aholiga shoshilinch tibbiy yordam k o ‘rsata olish, qidiruv-qutqaruv ishlarini m alakali bajara olish shaxsiy va jam o a him oya v o sita la rid a n oqilona fo y d alan a olishga o ‘qitish; - ra h b a r x o d im larn i ta y y o rla s h va ah o lin i fa v q u lo d d a vaziyatlarda harakatlanishga o'rgatish; - korxonalar rahbarlarini qidiruv-qutqaruv va boshqa qayta tiklash kuchlari vositalarini m aqsadli ishlata olish, o ‘rgatish, 68 ularni m alakaviy m ahoratiga ishonchli darajada mavqelarini shakllantirish; fav q u lo d d a v a z iy a tla rd a vazifaviy m a h o ra tn i b arch a zvenolarda shakllantirish. 10. U m um ta’lim o ‘quv yurtlarida «H ayot xavfsizligi asoslari» d a s tu rid a o ‘q itila d i. K o lle jla r, a k a d em ik litse y la rd a esa «Fuqarolar m uhofazasi va favqulodda vaziyatlar» dasturi 5 soat hajm ida o ‘qitiladi. 11. R ah b ar xodim lar, m utaxassislar va davlat rahbarlari, vazirliklar, boshqarm alar, tashkilotlar Favqulodda vaziyatlar institutida va Favqulodda vaziyatlar vazirligida ishlab chiqib tasdiqlangan maxsus dastur asosida o'qitiladilar. 12. Joriy o'qish rahbar xodimlar uchun mahalliy Favqulodda vaziyatlar boshqarm asi o ‘quv m arkazida 150 soatlik dastur asosida o'qitiladi. 13. Ishchi-xizmatchilar ish joyida ishdan ajralm agan tartibda 15 soatlik o ‘quv m ashg‘ulotlarida o‘qitilishi kerak. 14. Ishlam aydigan fuqarolarni o ‘qitish, o 'rg atish d a asosan, fa v q u lo d d a h o la tla r d a v a h im a g a tu sh m a s lik , e k stre m a l h o latla rd a shu hudu d larg a xos b o 'lg an h o latla r to ‘g ‘risida m a ’lum otga ega b o 'lish i shaxsiy ja v o b g a rlik k a , fu qarolik burchiga, odam iylikka o 'rgatish alohida m ohiyatga ega. F u q a r o la r h im o y a sig a ta a llu q li q o 's h im c h a d ire k tiv h u jjatlard a V azirlar M ahkam asining F avqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etilgungacha b o 'lg an d av rd a qabul qilgan qarorlari, buyruqlari, m etodik norm ativlar ham da Favqulodda vaziyatlar institutida ishlab chiqilgan k o 'rg azm alar, yo'riqnom alar kiradi. U shbu hujjatlarda O 'zbekiston Respublikasi hududlaridagi xavfli holatlarda ayrim xizm atlar vakillarining m unosabatlari tahlil qilinib, har bir sohaga aloqador bo'lgan vazifalarga aniqlik kiritiladi. Masalan: O 'z b e k is to n n in g b ir q a n c h a h u d u d la rid a b o 'r o n la r , to'fonlar, suv bosishi, qor ko'chishi, yer ko'chishi, tog' toshlari ko'chishi kabi xalq xo'jaligiga katta talafot yetkazuvchi omillar mavjud. Shunga qaram ay tegishli vazirliklar, idoralar faoliyatida aniq rejali vazifalar ishlab chiqilmagan, ayrim chora-tadbirlar vaqtinchalik xususiyatga ega bo'lib, aholi xavfsizligini ta ’minlay 69 o lm a y d i.V a z irla r M a h k a m a si to m o n id a 11 q a b u l qilii^an qarorlarga am al qilinmaydi. Uy-joy, i n s h o o t l ^ r qurilishida x ^ j joylar holati hisobga olinm aydi. Hozirgi k u n d a respublill(ja 400 dan ortiq aholi yashaydigan qishloqlar, 300 dan ortiq ^ xo'jaligi inshootlari xavfli darajasi y u q o ri b o ‘lgan joylirga qurilgan. U shbu holatlarni chuqur tahlil etib, V 3z *rlar M a bkailas^ yom g‘ir, to ‘fon, suv toshqinini oldini olish, oqibatlarini bart rajetish borasida qaror qabul qilgan, unda quyidagilar belgilar,^. 1. Favqulodda vaziyatlarda aholini qutqarish, bu holat]im j oldini olish, oqibatlarini b a rta ra f etish b orasida hokimlil|ar id o ra lar, vazirliklar rah b a riy a tla rin in g fa^H yati q o n iq ^ sjz ekanligi. 2. M ahalliy h o k im iyatlar, viloyat, tu fo a n hokim lika r^ vazirliklar, b oshqarm alar, tash k ilo tla r ra h b a rla ri zimmaijga fa v q u lo d d a h o la tla rn i o ld in i o lish , o q i b a t l a r i n i b a r t|r a f e tis h , a h o lin in g t o ‘la x a v fs iz lig in i t a ,t n *n l a s h v a z ^asi y u k la tila d i. 3. Vazirliklarda, ayniqsa, Suv xo‘jaligi va Sog'liqni s a q ^ ^ vazirligida suv toshqini, tog‘ k o ‘chishi xavflfli oldini olish u«^un doimiy nazoratni ta ’minlash. 4. D avlat qazilma boyliklari, gidrogeologiya >metereolo^ se y sm o lo g iy a b o s h q a rm a la ri f a o liy a tid a h o zirg i zai!lon texnologik vositalari yordam ida tabiiy texo°gen joylarni ^ pasportlashtirish, seysmologik, suv toshqioli* yong‘in X|v^jo y la r an iq lan ib , favqulodda v aziy atlar oldini olish isl]ja r j yuklatiladi. 5. F a v q u lo d d a v a z iy a tla rn i o ld in i o lish , q u t q a i ^ oqibatlarini b artaraf etish m aqsadida tegishli vazirliklam i d^,jat budjeti hisobidan ta ’m inlanishi yuklatiladi. 6. M udofaa vazirligi zimmasiga: - m a m la k a t ah o lisin i ta sh q i p o te n sia l xavfli ekzOgen harakatlardan himoyalash, favqulodda vaziYat holatini olishning huquqiy harbiy himoyasini t a y i n l a s h ; - favqulodda vaziyatlar vazirligining tegishli texnik v°sit^jarj — aviatransport, vertolotlarini doim iy nazorat qilish, togijar 70 / sel ko'chishi xavfli joylarga geologik, gidrologik xavfsizlikni ta ’minlash m aqsadida ajratish; - ekologik, gidrogeologik xavfli jo y la rd a doim iy nazorat postlarini ajratib, ularni barcha vositalar bilan ta ’minlash; - qisqa m uddatda xavfli joylarda yashayotgan aholini xavfsiz joylarga ko'chirishni bosqichma-bosqich am alga oshirish; - hokim iyatlar zim m asiga respublika shoshilinch harakat qilish otryadini barcha texnik vositalar bilan to 'la ta ’minlash, u larni fav q u lo d d a h o latla rd a q u tq aru v , tez yordam , qayta tiklash ishlarini o 'tk aza olishga sharoit yaratish yuklatiladi. 7. F avqulodda vaziyatlar vazirligi, V azirlar M ahkam asi, Favqulodda vaziyatlar komissiyasi zimmasiga Birlashgan Millatlar T a sh k ilo tin in g b e g 'a ra z yordam b o 'lim i b ilan favqulodda vaziyatlar xavflarini kamaytirish, oqibatlarini yo'qotish borasida xalqaro kelishuv doirasida eng zam onaviy texnik vositalarni respublikaga keltirish, ulardan m aqsadli foydalanish ishlari va bir qancha vazifalar aniq etib yuklatiladi. Favqulodda vaziyatlar turlari (klassifikatsiyasi) ta'rifi. F a v q u lo d d a vaziy atlar kelib chiqishi ja b rla n g a n aholi soni m oddiy-m aishiy boyliklarning yo'qotilishi va vayron bo'lgan joylarning hajmiga qarab guruhlanadi. Texnogen xususiyatlifavqulodda vaziyatlar. Transport avariyasi va halo k atlar, aviahalokatlar oqibatida sam olyot ekipaji va yo'lovchilarining o'lim iga olib keluvchi havo transportining to 'la yoki qism an shikastlanishiga sabab bo'luvchi, qidiruvqutqaruv ishlarini shoshilinch talab qiluvchi holatlar. Temir y o 'l transportida avariya-halokatlar. Kuchli yong'in, portlash, h arak at qism larining shikastlanishi oqibatida temir yo'lchilar, yoiovchilar va atrofdagilarning o'lim iga olib keluvchi ham da tem ir yo'l, bekatlari, im oratlari vayron bo'lishi bilan b o g 'liq h o la tla r . T em ir y o 'l tra n s p o rtid a ku ch li zah arli m oddalarni tashishdagi avariya holati, tem ir yo'l atrofida sodir bo'lishi m um kin xavfli holatlar. Avtotransport halokati - yo 'l harakati avariyasi. Portlash, y o n g 'in , tra n s p o rt v o sitasi s h ik a s tla n is h i, kuchli zah arli m oddalarni tashishdagi avariyalar oqibatida odamlarning o'limi, shikastlanishi. 71 3-rasm. Avia va avtohalokatlar Metropoliten yo'lidagi avariya katastrofalar. O qibatda odam lar o ‘limi, shikastlanishi, zaharlanishlari, metropoliten transportining shikastlanishi. Boshgazlrubao'tkazgich tizimidagi avariya. Qo'qqisdan katta hajmdagi gaz, neft, mahsulotlarining atrofga chiqishi, ochiq neft quvurlari, m anbalarining yonishi oqibatida favqulodda yong'in paydo bo'lishi, odamlar o'limi, kuyishi inshootlarning vayron bo'lishi. Kim yo zavodi o b yek tid a g i avariya. K im y o v iy xavfli obyektdagi avariya, y o n g 'in , p o rtla sh la r o q ib a tid a atrof72 muhitga kuchli t a ’sir etuvchi zaharli moddalarning tarqalishi. U shbu holat s a n ita r him oya chegarasi doirasi va undan tashqarida tarqalib, yuqori darajada odamlar, hayvonlar oziqovqat, o ‘simliklarning zaharlanishlari. Yong'in xavfli obyektlar avariyasi. Texnologik jarayonda y o n g 'in g a n xavfli, p o r tlo v c h i m o d d a l a r is h la tila d ig a n obyektlardagi avariyalar. Bu holatlar ushbu moddalarni saqlash, ko'chirish va boshqa faoliyatda ishlash jarayonida sodir bo'lishi mumkin. Oqibatda mexanik, termik travmalar, zaharlanishlar, odamlar oiim i, ishlab chiqarish binolarining vayron bo'lishi, favqulodda vaziyatlar sodir bo'ladi. Energetik kommunal tizimlar avariyasi. GES, GRES, ТЕК, tuman elektr tarqatish markazi, yoqilg'i qozoni, kompressor gaz taqsimlash tizimlarida avariyalar sodir bo'lishi mumkin. Oqibatda elektr energiya tarmoqlaridan o'tib, xalq xo'jaligini kommunal tizimlarida avariyali holatlar ro'y berib, vodoprovod, kanalizatsiya va boshqa kommunikatsiya tizimlaridagi avariyalar yashash sharoitlarini izdan chiqarib, odamlarning sog'lig'iga x a v f solishi m um kin. G az to za lash , b iologik va bo sh q a obyektlardagi avariyalar natijasida atmosfera havosi ifloslanishi, tuproq, suv manbalarining zaharlanishi, odamlarning sog'lig'iga ta'sir etishi mumkin. Imoratlar, inshootlarning qulashi. M a k ta b , k asalx o n a, kinoteatr, aholi turarjoylari, binolarning yong'in, portlash oqibatida qulashi odamlar o'limiga sabab bo'lib, shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatishni talab qiladi. Radioaktiv va boshqa ekologik xavfli moddalarni saqlash oqibatida kelib chiquvchi avariyali holatlar. R a d io a k tiv m oddalarni ishlab chiqarish, saqlash transportirovka qilish jarayonida sodir bo'lishi m umkin bo'lgan avariyali holatlar oqibatida radioinshootlar atrof-m uhitga tarqalib, odam lar sog'lig'iga xavf tug'diradi: - biologik xavfli shtamplarni saqlash, transportirovka qilish oqibatida sodir bo'lishi mumkin bo'lgan avariyalar oqibatida epidemiologik xavfli holat sodir bo'lib, odamlar hayotiga xavf soladi. - mahalliy favqulodda holat oqibatida 100 va undan ortiq odamlarning yashashiga xavf tug'ilsa, favqulodda vaziyat aholi turarjoyi chegarasidan chiqmasa. 73 - respublika miqyosidagi favqulodda vaziyat oqibatida 500 dan ortiq aholi jab r tortsa, favqulodda holat viloyat chegarasidan o ‘tib boshqa hududlarga xavf tug'dirsa. - davlat chegarasidan o ‘tuvchi transchegaraviy favqulodda v a z iy a t d a v la t c h e g a ra s id a n o ‘tib , h o la t 0 ‘z b e k isto n davlatchiligi chegarasi tashqarisida sodir bo‘lsa. F a v q u lo d d a v a z iy a tla r h o la tla rin in g b o sh q a tu rla rin i vazirliklar, tashkilotlar rahbarlari sodir b o ig a n holat miqdori sonidan kelib chiqib, dav lat tizim i F av q u lo d d a vaziyatlar vazirligi bilan kelishilgan tartibda baholashlari zarur. / IV BOB FAVQULODDA VAZIYATLARDA AH OLINI HIM O Y A LA SH Favqulodda vaziyatlar o ‘chog‘ining xususiyatlaridan kelib chiqib, aholini qutqarishni shoshilinch tarzda amalga oshirish alohida aham iyatga ega. Yer qimirlashlari, yonginlar, avariya va halokatlar kutilmaganda sodir b o ‘lib, minglab odamlarning hayotiga xavf solib, vayronagarchilikka olib kelishi, ayniqsa, harbiy holatlarda yoppasiga qirg ‘in qurollari q o ila n ilg a n d a s o d ir b o i u v c h i q irg ‘in o ‘c h o q la rid a bu h o la tn in g o ‘ta m u ra k k a b lig i a h o lin i h im o y a ia sh , q u tq a ris h ish la rin i m ukam m al bajarish shartligini taqozo etadi. Y oppasiga q irg 'in o'ch o q larin in g har xilligi, zararlanish o ‘c h o g ‘ining z a ra r yetkazishi m um kin b o ‘lgan h o la tla r va y o ‘q o tis h la r , sh u ju m la d a n , tib b iy y o rd am k o ‘rsa tis h tizimlarining ham jarohatlanishlar ehtimolligiga, o'choqda qisqa m uddat ichida zaharli m oddalarning izm idan chiqishi, tabiiy ofatlarning ta ’sir doirasini yanada oshirishi m uqarrar. N atijada yoppasiga qirg‘in o‘choq aholisining, jonivorlarning, oziq-ovqat m ah su lotlarining zaharlanishlari, im oratlar, inshootlarning vayron b oiishi, ayni paytda yonginlar, avariyalarning ustmaust sodir b o iis h i k o ‘plab odam larning o iim ig a olib kelishi m um kin. Y uqoridagi h o latla rn i old in d an k o ‘ra bilish, har q a n d a y v a z iy a tla rd a ham a h o lin i o ‘z in i-o ‘zi q u tq a ris h tartiblariga o ‘rgatish, jarohatlarning oldini olishga qaratilgan vazifalarni bajarishni talab qiladi. Yoppasiga qirg‘in o ‘choqlaridagi holatning asosiy sabablari shundaki: - to'satdan, kutilm aganda sodir boiishi; - qisqa m uddatda k o ‘plab halokatlanishlar; - zahar chiqarish omillarining xilma-xilligi; - z a ra rla n is h o ‘c h o g ‘ida tib b iy y o rd am k o 'rs a ta d ig a n m uassasa va vositalarning izmidan chiqishi; 75 - aholining boshqaruv, aloqa tizimlarining buzilishi; - aholining q o ‘qqisdan psixologik vahim aga tushishi kabilar. N atijada yo‘qotishlar bir paytning o ‘zida ham favqulodda holatdan, ham uning oqibatidan keiib chiqib, umumiy yo'qotish holatini oshiradi. Favqulodda holatlarda aholini qutqarish ishlarining asosiy m ajm uasi ham shu h o latlarning oq ib atlarin i kam aytirishga qaratilg an . U shbu vazifalar oldindan aniqlanishi, rejalashtirilgan ta rtib asosida b ajarilish in i t a ’m in lash favqulodda v aziy atlar xizm atining vazifalari h iso b lan ad i. F av q u lo d d a h o la tla rd a b a ja rila d ig a n ish larn in g ta rtib la ri F av q u lo d d a vaziyatlar vazirligining viloyat bo‘limlari tom onidan ham da har bir korxona favqulodda m uhofazalanish shtablari tom onidan ishlab chiqilib, himoya etish rejasiga kiritilishi shart. M avzuda shu vazifalarning asosiylari keltiriladi va bu tadbirlar majmualari asos qilib olinishi tavsiya etiladi. Aholini favqulodda holatlarda himoyalash tartibi A holini fav q u lo d d a v a z iy a tla rd a h im o y alash vazifalari m a jm u a s id a a h o lin i o ‘z v a q tid a o g o h la n tir is h a lo h id a a h a m iy a tg a ega. F a v q u lo d d a h o la t t o 'g 'r i s i d a a h o lin i shoshilinch ogoh etish favqulodda vaziyatlar xizmati tomonidan joriy etiladi. Aholini ogoh etish radio, televideniya va barcha aloqa tizim lari orqali bajariladi. A holi ush b u vositalardan tegishli m a’lum otlarni qabul qilishlari uchun shahar yoki aholi yashash joylari, aholi gavjum joylarda dastlab barcha transport vositalarining va korxonalarning signal vositalari ishlatiladi. Barcha tovush m anbalari - sirenalar, signallar aholi uchun ogohlantiruvchi m a’lumot hisoblanadi. R adio, televizorlardan «Diqqat-diqqat», «ham m a-ham m a uchun» tovushlari eshitilishi b ilan sh o sh ilin c h x a b a rla rn i esh itish yoki k o ‘rish kerak. M ahalliy hokim iyat favqulodda vaziyat m arkazi tom onidan favqulodda holat to ‘g ‘risida m a ’lum ot berilishi kerak. Ayni xabar bilan aholining bajaradigan ishlariga t a ’rif ham berib b o rila d i. Y er q im irla sh i e h tim o lid a q u y id a g ic h a m a ’lum qilinadi: « D iq q a t-d iq q at, favq u lo d d a v a z iy a tla r shtabidan 76 / gapiramiz. Hurmatli shahar aholisi, fuqarolat, yer qimirlashi xavfi payd o b o ‘ldi, shu m unosabat b ilan him oyalanish tadbirlariga tayyorlaning, gaz tarm og'ini o ‘chiring, suv jo'm rak larin i berkiting, elektr ch iroq larin i o'ch irin g. Q o ‘shnilaringizni ogohlantiring. K erakli kiyim laringizni, hujjatlaringizni, oziq-ovqat, suvni ehtiyoj darajasida olib, ko'chaga chiqing, bemorlarga, qariyalarga yordam bering, im oratlardan, elektr o ‘tkazgich tarm oqlaridan uzoqroq masofada bo'ling. Yer qimirlashini sezishingiz bilan eshik yoki oyna to ‘siqlari orasiga o ‘zingizni tuting, vahimaga tushmay o 'zin g izn i h im oyalang. F avq u lod d a v a ziy a t shtabin ing axborotiga e ’tiborli bo'iing!» Ishlab chiqarish korxonalarida avariya holatida quyidagicha xabar berilishi mumkin. «Diqqat-diqqat, favqulodda vaziyat kombinatida avariya yuz berdi. Natijada havoga o ‘tkir zaharli gaz - ammiak tarqaldi. Zaharlangan havo shamol orqali Chorminor, G ‘ijduvon, Qutisoz ko'chalariga qarab tarqalmoqda, shu sababdan ushbu yo‘nalishda yashovchi aholini o ‘z uylarida qolib, xonalarni germetik berkitishlarini so'raymiz. Eski shahar aholisini o'z uylaridan chiqib, shahar avtobus stansiyasi tomon borish larin i, shu yerdan favq u lod d a v aziyat axborotini kutishlarini iltimos qilamiz, qariyalar va bemorlarga yordam berishni unutmang!» Ayrim vaziyatlarda avariya turiga qarab maxsus ko‘rsatmalar berilishi mumkin. Dushman tomonidan urush xavfi holatlarida mahalliy hokimiyat va favqulodda vaziyat shtabi tomonidan barcha tizimlar orqali hokimiyatning qarori yoki ko‘rsatmasi e ’lon qilinadi. Shu muddatdan boshlab radio-televizorlar o'chirilm asligi, doim o ishlab turishi va barcha aholi yangi axborotlarni kutishlari kerak. Barcha aholi qisqa muddat ichida shaxsiy va om m aviy him oyalanish ishlarini bajarishlari, favqulodda holat shtabining k o‘rsatmasiga tayyor turishlari, ularni bekamu k o‘st bajarishlari shart. Keyinchalik dushman tomonidan hujum sodir bo'Isa, havo hujumidan himoyalanish uchun «D iqqat-diq qat, havo trevogasi», xabari beriladi. \ Masalan: «Diqqat-diqqat, fuqarolar, havo trevogasi, chiroqlar o'chirilsin, gaz, suv, yonish m anbalari o ‘chirilsin, shaxsiy 77 him oya vositalari, hujjatlaringizni, yetarlicha ozuqa m ahsulotlarini va ichimlik suvini olib, iloji boricha tezroq yer osti pistirm alariga boringlar, qariyalar, nog‘ironlar va bemorlarga yordam beringlar! Tinchlaninglar, osoyishtalikni saqlanglar, favqulodda holat shtabining axborotini eshitib boring!» K eyinchalik og o h lik x a b a ri a n iq ro q b o 'lis h i m um kin, m asalan, radioaktiv zah arlan ish lar yoki bakteriologik xavf tu g 'd irs a , bu h o latla rd a ah o lig a qisqacha tarz d a u larning harakat tartiblari berib borilishi mumkin. Radioaktiv zaharlanish va kimyoviy laharlanishdan himoya­ lanish ta rtib i. R a d io a k tiv v a k u c h li z a h a rla n is h la rd a n himoyalanish favqulodda vaziyat shtabining bajarishi muhim b o ‘lgan bir qancha ishlari m ajm uasi b o iib , asosan, radioaktiv m oddalar va kuchli zaharlovchi zaharlar ta ’sirini pasaytirishga qaratilgan. Bu vazifalar quyidagilar: - ra d ia tsio n z a ra rla n is h g a q a rsh i b a ja rila d ig a n asosiy vazifalarni ishlab chiqish va unga aholini o'rgatish, hayotga tatbiq etish; - dozimetrik nazoratni tashkil qilish; - kimyoviy zaharlanish m anbalarini aniqlash; - rad io ak tiv va kim yoviy z a h arla n ish d an him oyalanish tartiblarini ishlab chiqish va joriy etish. A holini va fav q u lo d d a v aziy at b o iim la rin i ra d io a k tiv m oddalar va kimyoviy him oya vositalari bilan t a ’m in etish (gazq o p lari teri him oya v o sita la ri va b o sh q a la r), him oya vositalari zaxiralarini yaratish, ularni saqlash, aholiga tarqatish, radioaktiv zaharlanish va kim yoviy zaharlanishlar oqibatini yo'qotish, (maxsus sanitar tozalash, sanitar yuvishlar, ifloslangan joylarni, uskunalarni maxsus tozalash va hokazolar). Radioaktiv zararlanishga qarshi bajariladigan ishlarga aholini radioaktiv nurlanishlariga qarshi bajariladigan ishlar kiradi. Bu vazifalarga aholining va favqulodda vaziyat bo'lim larining ham da ishlab chiqarish korxonalari ishchilarining zaharlangan joylarda ishlash tartiblarini belgilash va himoyalash tartiblari kirib, asosan odamlarni radioaktiv nurlanishlarining, gigiyenik ru x sa t etish m um kin b o i g a n d a ra jasid a n y uqori b o ig a n 78 / n u rla n ish la rn i o ldini olishga q a ra tila d i. A yni h o la tla rd a radioaktiv zararlangan o ‘choqda ishlashda vaqtlari davomiylikni aniqlab beradi. Ushbu tartib har bir inshootning imoratlari, radiatsiyaga qarshi himoyalash quvvatlarini ham belgilab beradi. Hozirgi paytda b arch a aholi, ularning tu rarjo y lari, ishlash s h a ro itin i e ’tib o rg a o lib ,8 tu rg a m o sla n g a n ra d io a k tiv himoyalanish guruhlari ishlab chiqilgan. Bu tartibga ko‘ra: 1-3-tartibga uy bekalari, keksalar hamda qishloq aholisi kiritilgan; 4-7-guruhga xalq xo'jaligining turli ta rm o q la rid a fa o liy a t k o ‘rsa tib k e la y o tg a n ish c h ila r va xizm atchilar guruhi kiritiladi; 8-guruh favqulodda vaziyat b o ‘lim larining harbiylashm agan guruhlari - shaxsiy tarkibi kiritilgan. Ishlab chiqilgan himoyalanish tartiblarining asosi aholini zararlangan o ‘choqdan olib chiqish, evakuatsiyalash va im k o n d a ra ja s id a ta r q a tis h , b ir-b irid a n u z o q ro q jo y g a jo y la sh tirish h iso b la n a d i. Y uq o rid a k e ltirilg a n rad iatsiy a him o y alash ch egaraviy ishlari o ‘z o 'r n id a uch bosqichda bajarilishi belgilangan. Shunga k o ‘ra: - h im o y a b o sq ic h i - a h o lin i ra d ia ts io n h im o yalovchi m oslam alar (y ertoialar)da turish m uddati; - himoyalash m oslam alarida va im oratlarida kutish vaqtini, almashinuv m uddatini belgilash; - im oratlarda, yashash joylarida va ochiq havoda qancha vaqt turishlari mumkinligini va o ‘rin almashtirish tartibi kiradi. U shbu bosqichlarda qancha vaqt turishi va o ‘rin almashish m uddati avvalambor, radioaktiv zararlanish darajasiga, uning vaqt birligida pasayish darajasiga ham da im oratlarning nurlarni pasaytira olish quvvatiga bo g iiq . H ar bir guruh aholisi uchun im oratlarning nurlar quvvatini pasaytira olish koeffitsientiga qarab belgilanadi, m asalan: radiatsiyaga qarshi himoyalash inshooti uchun koeffitsienti 1-guruhga 50 bo'lsa, 7-guruh uchun 1000 ga teng va hokazo. B ulardan tashqari qutqaruvchilar guruhi uchun zararlangan o ‘choqni A-kuchsiz, B-kuchli, Dq a ttiq kuchli, E -o ‘ta kuchli m aydonlari e ’tiborga olingan. Bularni maxsus jadvallar orqali hisoblab chiqiladi. Bujadvallar bilan guruh rah b arlari, favqulodda vaziyat shtabi, korxona rahbarlari ishlaydji. R adiatsiya him oyalash tartibida har bir 79 m aydon uchun ishlash aniqlanadi. Shu muddat m e’yorida qutqaruv ishlari, sanitar tozalash, maxsus tozalash, radiatsion yuvishlar tartibi ishlab chiqiladi. Bu vazifalar radiatsiyadan himoyalanish tartibiga kiradi. Dozimetrik nazorat tartibi R ad iatsiya va kim yoviy h im oyalan ish in in g m uhim y o‘nalishi - bu dozimetrik nazorat hisoblanadi. Dozimetrik nazorat bilan zaharlanish nazorati ayni paytda bir mutaxassis tom on id an bajariladi. D ozim etrik va kim yoviy nazorat a h o lin in g , ish ch i-xizm atch ilarn in g, favq u lod d a vaziyat b o ‘lim larining, shaxsiy tarkibning nurlanish darajasini, zaharlanishlarini oldini olish maqsadida o4kaziladi. Bu vazifa ayni paytda tibbiy yordam xodim ini ham baholash uchun ishlatiladi. Dozimetrik va kimyoviy o ‘lchashlar natijasiga ko‘ra sanitar tozalashlar me’yori ham aniqlanadi. Turarjoylar, kiyimkechaklar, oziq-ovqat m ahsulotlari, himoya vositalari va boshqalarni degazatsiyalash, dezaktivatsiyalash, dezinfeksiyalash tartiblari ham dozimetrik va kimyoviy nazorat natijalariga a soslan ib o 'tk a zila d i. D ozim etrik va kim yoviy nazorat favqulodda vaziyat shtabi tom onidan tashkil etiladi va korxonalarda tashkil qilingan maxsus dozimetrik va kimyo him oyasi b o ‘lim i m u taxassislari tom onidan bajariladi. Dozimetrik va kimyoviy nazorat odamlar, kiyim-kechaklar, texnik vositalar, oziq-ovqat m ahsulotlari, suv va yer usti nazoratini o ‘z ichiga oladi. Dozimetrik va kimyoviy nazorat d ozim etristlar, dozim etrik asboblar, kim yoviy tekshiruv apparatlari yordamida bajariladi. Bunda odamlarni, jonivorlarn i, vositalarni zararlangan o ‘choqda b o ‘lish davridagi zararlanish dozalari va zaharlangan zaharning turi, og'irligi aniqlanadi. Guruhda o ‘tkazilganda radioaktiv zararlanish darajasi boMimda, sexda, brigadada o'tkaziladi. Shaxsiy dozim etr tarqatilib, zararlangan joy ishlash vaqtida olgan dozasi o ‘lchanib, shu k o‘rsatkich guruhning har bir a ’zosin in g dozim etrik nazorat kitobchasiga yozib boriladi. Guruhda 80 / o'tkaziladigan ommaviy dozimetrik nazorat bir xil sharoitda, bir xil vaqt davomiyligida qutqaruv yoki zararlanish oqibatlarini y o 'q o tish d a q atn ash ad ig an o d am larda o 'tk az ila d i. Shaxsiy dozim etr har bir odam da alohida o ic h a n a d i bunda shaxsiy dozim etrik oichagichlardan foydalaniladi. Dozimetrik apparatlarga hozirgi kunda m avjud b o ig a n ID1, DKP-50A, ID -1 1, DP-5, DP-5B, В П Х Р - П Х Р-М В , МПХР, П Х Л lar yordam ida o ‘tkaziladi. Bu o ic h a m asboblarining ishlash tartib lari, tuzilishlari bilan am aliy m ashg‘ulotlarida ta n is h tirila d i. R a d io a k tiv z a ra rla n g a n o 'c h o q d a ah o lin i nurlanishdan himoyalashga e’tibor qaratiladi. Eng avval, aholini radioaktiv zararlanishi haqida shoshilinch ogohlantirish, barcha aholini radiatsiyaga qarshi himoyalovchi y e rto ialarg a, yopiq im oratlarga k o ‘chirish, deraza, yeshiklarni germetik berkitish; shaxsiy him oya vositalarini q o ‘llash (gazqoplari, respirator, d o k a, p a x ta li b o g ia g ic h la r) zaru r. A P-2 dagi p ro fila k tik tabletkalar - sistamin, sistein, sistenallam i ichish, ifloslangan suv, ovqatlam i iste’mol qilmaslik, imkon darajasida zudlik bilan aholini o ‘choqdan tashqariga evakuatsiyalash lozim; Fuqarolar shaxsiy himoya vositalari bilan yashash joylaridagi k o m m u n a l t a ’m in o t, h o k im iy a t, f u q a r o la r m u h o fa z asi to m o n id a n t a ’m in la n a d ila r, ish c h ila rg a esa, ish jo y la ri, favqulodda vaziyatlar shtabi tom onidan, о ‘quv m uassasalari ta la b a la ri, o 'q itu v c h i x odim lar shu o ‘quv yu rti fu q aro lar m uhofazasi shtabi tom onidan ta ’m inlanadilar. A holining rad io a k tiv z a ra rla n g a n o 'c h o q d a b o iis h la ri, fao liy atlari, m u d d ati rad iatsio n h o latg a q a ra b belgilanadi. U ncha kuchli b o ‘lm agan nurlanishli o 'ch o q d a radiatsiyadan him oyalovchi inshootlarda 24 soatgacha b o iish la ri, so‘ngra vaziyatga qarab ishlarni 24 soatgacha davom ettirishlariga ruxsat beriladi. Kuchli zararlangan o'choqda esa 3 sutkagacha himoya inshootlarida turishlari m umkin. Ishxonalar, m uassasalar bu holatda maxsus holat rejasi asosida faoliyat ko'rsatadilar. 0 4 a xavfli zararlangan o ‘choqda aholining u yerda b o iis h vaqti radiatsion vaziyatga qarab belgilanadi. Bunda ovqatlanish, suv t a ’m inoti, sanitar-gigiyenik eh tiy o jlar m axsus holat rejasi asosida bajariladi: 81 - kimyoviy zaharlanish o ‘chog‘ida aholini himoyaiash; - o 'z vaqtida ogohlantirish, xabardor qilish; - himoyalovchi inshootlarga aholini joylashtirish; - shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash; - shaxsiy kimyoviy to'plam lar orqali kimyoviy tozalashlarni bajarish; - z a h a rla n g a n m a y d o n la rd a h a ra k a tla n is h ta rtib la rig a og'ishm ay amal qilish; - zaharlangan o ‘choqda aholini evakuatsiyalash; - sanitar yuvish, tozalash, dezaktivlashtirish ishlarini bajarish (transport, kiyim-kechak, oziq-ovqat va texnik vositalarni); - kimyoviy aniqlash (razvedka) ishlarini bajarish; - o ‘choqni kimyoviy himoyaiash. Favqulodda holat o‘chog‘idan aholini evakuatsiyalash tartibi Aholini evakuatsiyalash tartibi - shahardan olib chiqish, jo y la s h tiris h d a b ir- b ir id a n u z o q ro q m a s o fa g a g u ru h la r t o ‘p lam in i ta rq a tis h . E v a k u a ts iy a la s h -ta rq a tis h d eg an d a favqulodda holatlarda xavfli hisoblanuvchi shaharlardan aholini olib chiqish, maxsus ajratilgan, zaxirada rejalashtirilgan joylarga ko'chirish tartibi tushuniladi. E v a k u a tsiy ala sh -ta rq a tish favqulodda v a z iy a tla r shtabi tom onidan ishlab chiqilgan favqulodda ho latlard a evakuat­ siyalash rejasiga asoslanib bajariladi. Aholini tarqoq holatda k o 'c h irish - fav q u lo d d a h o latd a sh a h a rla rd a n ishchilarni, aholini tran sp o rt yoki piyoda holatida xavfli hisoblanuvchi joylardan shahar tashqarisiga - xavfsiz tum anlarga ko'chirish tartibi tushiniladi. Bunda ko'chiriladigan kishilar favqulodda holatda faoliyatlarini ish smenalarida bajarishlari shart bo'lgan guruhlarga taalluqli bo'lishi kerak. Evakuatsiyalash - shahar aholisini, ishchilarni shahardan ta s h q a rid a jo y la s h g a n z a x ira d a g i jo y la rg a k o 'c h ir ilis h i tushuniladi. S hahardan tashqariga k o 'ch irish d a favqulodda h o latd a sh ik a stla n ish ehtim oli b o 'lg a n v ay ro n ag arch ilik , zararlanish va zaharlanish doirasidan tashqarida joylashgan va 82 / kategoriyalashtirilgan davrda aholi uchun tinchlik davridagi ishlab chiqarish va yashash joylariga qarab bajariladi. Y a’ni s h a h a rd a n ta s h q a rig a k o 'c h ir is h - b a rc h a ish c h ila rn i, xizmatchilarni, ularning oila a ’zolarini, studentlar, o'quvchilarni, barcha aholini, tashkilotlar, о ‘quv yurtlari, kommunal xizmati tizilm alari tom onidan am alga oshiriladi. A holini ko'chirish ishlarini tartibga solish m aqsadida shahar, tum an va ishlab chiqarish obyektlarida evakuatsiyalash komissiyalari tuziladi, ularning vazifalariga ko'chirilishi shart bo'lgan aholini, ishchixizmatchilarni, ularning oila a ’zolarini ro'yxati bo'lishi, piyoda yoki aralash tartibda evakuatsiya etiladigan transport ta ’minoti tartibi, ko'chirish yo‘nalishidagi oraliq evakuatsiya punktlari, evakuatsiyalanishi va joylashtirilishi, ko'zlan g an joylarning x aritalari, transport yuklash jo y lari, h a ra k a t yo'llari, aloqa vositalari, tibbiy yordam tartiblari aniq bo'lishi kerak. K o 'c h irib keltirilgan aholini tu m a n la rg a joylashtiriladi, ularga vaqtinchalik hayotiy talab va ehtiyojlarini qoniqtirish m aqsadida evako qabul kom issiyalari tuziladi. Evako qabul p u n k tla ri k o ‘ch irilad ig an q ish lo q yoki aholi yashaydigan joylarga yaqin tuziladi. E vakuatsiyalashning turlari har xil b o iis h i m um kin - k o ‘pincha tra n sp o rtd a , piyoda, aralash tartibda. Bunda favqulodda holatlarda ham uzluksiz ishlovchilar korxonalar avtotransportida, qariyalar, 10 yoshgacha b o ig a n b o lalar va kasalm and o d am lar, n o g iro n la r tran sp o rt bilan ta ’m inlanadilar, qolgan so g io m aholi piyoda harakat qiladilar. Evakuatsiya davomida har 500-1000 kishiga alohida kolonna tuzilib, ularga rahbar tayinlanadi, ular aloqa vositalari bilan ta ’m inlanadilar. Evakuatsiya y o iin in g har 4-6 km m asofada kichik dam olish (10-15 daqiqaga), 6-10 soatda 1-2 soatlik katta dam olish tartibi qoilaniladi. K o ‘chirilgan aholi yangi jo y g a kelishi bilan ro 'y x atd a n o 'tk a z ila d i. S o 'n g q ish lo q larg a taq sim la n ad ilar. M ahalliy hokim iyatning favqulodda vaziyatlar shtablari aholini qabul qilish, joylashtirish vazifalarini bajaradilar. Evakuatsiyalangan aholini vaqtinchalik joy lashtirishda dam olish uylari, sanatoriya, turistik va sport bazalari, bolalar lageri va mahalliy aholining u y -jo y la ri, m a k ta b la r, tz>og‘ h o v lila ri va b o s h q a la rd a n 83 fo y d a la n ila d i. E vak uatsiyalash joylarid a vaq tin ch alik yashovchilar uchun savdo va maishiy xizmat shoxobchalari, suv ta’minoti, oshxonalarning oldindan qurilishi rejasi bajarilishi zarur. Shaharda doimiy smenalarda ishlashi zarur ishchilarni k o‘chirishda ish joylarigacha masofa shunday bo'lishi kerakki, transportda bosib o'tiladigan yo‘l 4-5 soatdan oshmasligi kerak. Shahar aholisining evakuatsiyasi tugatilgandan so‘ng, 10-15 foiz aholi shaharda qolib, qutqaruv, qayta tiklash ishlarini maxsus hisoblangan holda davom ettiradilar. Favqulodda holatlarda ah olin i him oyalash m aqsadida tinchlik davrida turli xil moslamalar, qurilmalar, yer osti pistirmalari kabi himoyalanish vositalari, aholi zich yashash joylarida, avtostansiyalarda, aeroport, evakuatsiya punktlari yaqinlarida qurilib, jihozlanishi kerak. Aholini himoyalashda tabiiy uskuna va moslamalardan ham foydalaniladi.Turarjoylarni, k o‘p qavatli imoratlarni, yerto'lalarni ham vaqtinchalik himoyalanishga moslashtirish zarur. Favqulodda vaziyatlar shtabi mutaxassislari tomonidan oddiy him oyalash uskunalari qurilib, ularga yerto'lalarga sig‘magan aholi joylashtiriladi. Favqulodda vaziyat holatlarida ah oliga transport xizm ati k o 'rsa tish tartibi m ahalliy hokimiyatning fuqaro muhofazasi shtabi boshchiligida joriy etiladi. Bu vazifalarga aholini doimiy yashash joylaridan, ish joylari va o'quv maskanlaridan tashkiliy evakuatsiyalash, xomashyo, oziq-ovqat mahsuiotlarini shahardan tashqariga olib chiqish, shahar korxonalarida uzluksiz smenalar rejasi bo'yicha ishlovchilami shahar tashqarisidagi manziliga olib chiqish, ishga qaytarib keltirish kiradi. Moddiy maishiy ta’minot xizmatiga transport, yoqilg'i va xizmat ko'rsatish anjomlar ta’minoti, oziq-ovqat, suv, kiyim-bosh, himoya vositalari bilan birlamchi zarur ehtiyoj vositalari ta ’m inoti m ahalliy hokim iyat va korxonalardagi ta ’m inot xizm ati b o ‘lim lari tom onidan bajarilishi kerak. Bu vazifaga shahardagi savdo maishiy xizmat korxonalari ham safarbar etilib, evakuatsiya etiluvchi aholi zaruratlari m e’yorida ta’min etiladilar. Aholini evakuatsiyalash, tarqatish jarayonida tibbiy xizmat k o 'rsa tish , favqulodda vaziyatlar h olatid a aholin i ofat o ‘chog‘idan olib chiqish, shahar tashqarisiga tarqatish, ularning 84 vaqtinchalik yashash joylarida, evakuatsiya etilgan manzillarda, barcha bosqichlarda tibbiy xizmat ko'rsatish tashkil qilinadi va bu ishlar o ‘ta muhim vazifalar hisoblanadi. E v akuatsiyalash va ta rq a tish ja ra y o n id a aholiga tibbiy x izm atn i fav q u lo d d a v a z iy a tla r tib b iy xizm ati b o iim la r i tom onidan k o ‘rsatiiladi. Tibbiy xizm atlar majmuyi davolash, sanitariya gigiyenik va epidem iyaga qarshi ishlar b o ‘lib, bu vazifalar o ‘choqdan-o‘choqqa evakuatsiya etish bosqichlarida ham da evakuatsiya qilingan m anzillarda bajariladigan tibbiy xizm at m azm unini o ‘z ichiga oladi. Bu vazifalar evakuatsiya qilinuvchi aholining sog‘lig‘ini himoyaiash, evakuatsiyalanish ja r a y o n id a a h o lig a tib b iy y o rd a m k o 'r s a tis h a y n iq sa , shikastlanganlar va o 'tk ir xastalarga sanitar-gigiyenik holatni barcha bosqichlarda to ‘la-to‘kis bajarishdan iborat; Aholi orasida yuqumli kasalliklar tarqalishini oldini olish, evakuatsiyalash jaray o n id a k o ‘chirilayotgan aholiga tibbiy xizm at k o 'rsa tis h ishlab ch iqarish k o rx o n alari va yashash joylaridagi tibbiy m askanlar tom onidan bajariladi. Tibbiy xizmat tarm oqlarining tashkiliy faoliyati m ahalliy favqulodda tibbiy xizm at bo 'lim i boshliqlari tom o n id an y o ‘lga q o 'y ilib , ular tom onidan umumiy rahbarlik qilinadi. F a v q u lo d d a vaziyat ho lati t a ’m in qilinishi bilan tibbiy yordam bosqichlari tashkil etiladi. Evakuatsiyalash manzilidan to evakuatsiyalash joylarigacha barcha bosqichlarda tez yordam xizm atining bosqichma-bosqich manzillari tashkil qilinib, ular m u ta x a s sis la r, tra n s p o rt, tib b iy x izm at a n jo m la ri, d o ridarm onlar bilan ta ’min etiladilar. Evakuatsiya etish yo‘lidagi bosqichlarda va evakuatsiyalanish manzillarida sanitar-gigiyenik nazorat o ‘rnatiladi, ayniqsa, fuqarolarni transport vositalariga y u k la sh , q a b u l qilish m a n z illa rid a v a q tin c h a lik fa o liy a t y u ritu v c h i tib b iy m a s k a n la r tu z ilib , u la rn in g fa o liy a ti fav q u lo d d a vaziy atlar sh tab i to m o n id a n ham da m ahalliy sogMiqni saqlash bo sh -q arm alari tom onidan boshqariladi. Shahar, tum an favqulodda vaziyatlar tibbiy xizmati boshlig‘i o'zining ish rejasida saralash, evakuatsiyalash, og‘ir holatdagi b e m o rla rn i k o ‘c h irish g a , tib b iy h o la ti b o ‘yicha im k o n i b o ‘lmagan bemorlarni, shikastlanganlarni vaqtinchalik yotqizib 85 davolash, tibbiy yordam ga m uhtoj bolalarga tibbiy xizm at k o'rsatish tartiblarini ishlab chiqishi kerak. Tibbiy davolashp ro fila k tik a xizm ati k o ‘rsa tish m u assa sala rin i sh a h a rd a n k o 'ch irish , ularni tra n sp o rt va tibbiy asbob-anjom lar bilan ta ’m inlash zarur. E vakuatsiya qilish, tibbiy davolash m uolajalarini davom e ttirish g a , k o ‘rsa tm a si b o r b e m o rla rn i e v a k u atsiy a lash , yotqizish, davolash tartiblari bosqichm a-bosqich rejalashtirilishi kerak. D avolash-profilaktika m uassasalarining tibbiy sanitar x o ‘ja lik , sanitar-gigiyenik t a ’m in o ti t o ‘la m ustaqil ishlash im koniyatini berish doirasida ta ’minlanishi FM TX boshlig‘ining tibbiy t a ’m inot rejasiga kiritiladi. Aholini shahardan ko'chirish jarayonida tibbiy yordam asosan o ‘ta maxsus tibbiy xodimlar to m o n id a n bajarilad i. U la r ah o lig a o d a td a birinchi tibbiy y o rd am k o ‘rsa tib , ehtiyoj tu g ‘ilg a n d a bem o rlar, ja ro h a tlanganlarni kasalxonalarga olib boradilar. A v to b e k a t, tem ir y o ‘l, a e ro p o rtd a evakuatsiyalanuvchi a h o lig a tib b iy x iz m a t sh u ta r m o q la rn in g tib b iy x izm a t m askanlarining tibbiy mutaxassislari tom onidan bajariladi, bu m askanlarda vrachlar am bulator punktlari tashkil etiladi. U lar bogiagich xonalari, izolator kam ida ikkita yuqumli xastalikka m o 'lja llab tashkil etilishi kerak. T ibbiy xizm at m ajm uyida bem orlarga, jaro h at olganlarga shoshilinch vrachlik yordamini ko'rsatish, zarurati bor bem orlarni kasalxonalarga yotqizish, d a v o la sh m ask a n larig a j o ‘n a tish , b e m o rla rd a n sta tsio n a r davolanishga ko'rsatm asi b o ‘lganlarini shahardan tashqarida tashkil etilgan kasalxonalarga j o ‘natiladi. Bem orlarni k o ‘chirish, kasalxonalarga yetkazish vazifalari tez yordam xizmati orqali bajariladi. Shaharlardan temir y o i orqali evakuatsiya etiladigan aholiga tibbiy xizmat ko'rsatish uchun har bir temir yo‘l poyezdlari tizimiga 1-2 ta o ‘rta tibbiy xodim, 1 ta vrach ajratiladi. U lar shoshilinch tibbiy yordam vositalari bilan ta ’m inlanadilar. A v to tran sp o rt tarm o g ‘i orqali evakuatsiyalashda har bir av to u lo v lar guruhi - avtosafga bir g uruh sanitar drujinasi ajratiladi. Evakuatsiya etiladigan aholiga shahardan chiqqandan keyin tibbiy yordam sh a h ard a n tash q a rid a g i tum an tibbiy xizmati tom onidan ko'rsatiladi. Bular evakuatsiyalash yo‘Uarida evako qabul punktlari, tibbiy shoxobchalarini tashkil qiladilar. U larni tibbiy, texnikaviy, sanitar-xo‘jalik, dori-darm on bilan tum an sog'liqni saqlash tizimlari hisobidan jihozlanib, taqdim etiladilar. Piyoda evakuatsiya qilinadigan aholiga yo‘lda va evakuatsiyalanish bosqichlarida tibbiy yordam ko'rsatish uchun barcha imkoniyatlar shay qilinishi mahalliy tibbiy xizmat tizimlari tomonidan bajariladi. Odatda har bir evakuatsiya safi uchun vrach, 2-3 ta o ‘rta tibbiy xodim, zarur tibbiy vosita, dori-darmonlar bilan evakuatsiyalanuvchilar birgalikda h arak at qiladilar. Evakuat­ siyalash yoilarida odatda vaqtinchalik vrachlik ambulatoriyasi yoki tibbiy b o ‘lim tashkil qilinib, yo‘lda og'irlashib qolgan bem orlarga shoshilinch vrachlik yordam ini k o ‘rsatadi. Y o‘l yoqasida tuzilgan vrachlik m askanlarini qorong‘ida ko'rinishi uchun Qizil yarim oy belgisi qo‘yilib, kechasi yoritib turilishi kerak. Harakatdagi avto-sanitar transportida vrach, ikkita o ‘rta tibbiy mutaxassis kuzatuvchi bo'lib borishlari va zarurat tug'ilganda shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatishlari kerak. Ayrim joylarda piyoda yo‘l bosuvchilar uchun vaqtinchalik tibbiy bosqich tuziladi, ayniqsa, transport yura olmaydigan yo‘nalishda harakatlanuvchi tibbiy yordam brigadasi tuzilib, odatda u tez yordam mashinasi bilan ta ’minlanadi. Bu brigada mahalliy tibbiy xizmatga bo‘ysunib, u la r ra d io -a lo q a v o sitasi bilan t a ’m in la n a d ila r. E vakuatsiy alan u v ch i a h o lig a sa n ita r-g ig iy e n ik xizm ati sa n ita riy a epidemiologiya bo'lim lari tom onidan ko'rsatiladi. Bu xizmat shaharda, shahardan tashqaridagi y o ‘l bekatlarida evakuatsiyalanadigan m anzilgacha uzluksiz davom etishi kerak. Bu xizmatning vazifalari - epidemiologik nazorat va epid holatni o 'rg an ish , nazo ratd a tutish, yuqum li xastaliklarni aniqlash, izolatsiya etish maqsadida statsionar yotqizish, aholiga transport vositalari, temiryo‘1, aeroport va evakuatsiya punktlarida sanitargigiyenik epidem iyaga q arsh i xizm at k o ‘rsatish , evakuatsiyalanuvchi aholini ijtimoiy, kommunal ta ’minot, suv, oziq-ovqat bilan ta ’minlashda gigiyenik qoidalarga rioya qilishni nazorat qilish, vaqtinchalik dam olish bosqichlarida dezinfeksiyalash ishlarini bajarish, evakuatsiyalangan m askanlarda sanitariya gigiyena va epidemiologik holatni idora etishdan iborat. 87 Aholini qish paytida shahardan evakuatsiyalash holatlarida shamollash, sovuq qotishdan himoyalanish tadbirlari inobatga olinishi zarur, ayniqsa, tibbiy yordam k o ‘rsatish m askanlari isitgich asboblari bilan ta ’minlanishlari kerak. Bu bosqichlarda issiq to'shaklar, issiq suv, choy kabilar tayyor boiish i kerak. Issiq kunlarda esa qizish, kuyish holatlarini oldini olish choratadbirlariga am al qilish zarur. Issiqlik urishi og‘ir kechinma, k o'proq suv iste’mol qilishni talab qiladi, shu sababli issiq va o 'rta issiq kunlarda evakuatsiyalanish y o ilarid a, bosqichlarida va evako m anzillarida ichimlik suvi ta ’m inoti alohida va aniq himoyalash tartibida bajarilishini ta ’m inlash kerak. F a v q u lo d d a h o la tla r d a a h o lin i s h a h a rd a n ta sh q a rig a k o ‘chirishning p iy o d a ta rtib id a tibbiy yordam k o ‘chirish yo'nalishidagi yo‘1 yoqalarida joylashgan tibbiy m askanlarda k o ‘rsatilishi kerak. K o ‘chirish y o ‘nalishida bunday tibbiy m askanlar b o im a g a n taqdirda evakuatsiyalash komissiyasi boshlig‘ining to p sh irig ‘i bilan vrachlik brigadasi va sanitar transporti ajratilishi kerak. Shahardan tashqariga ko'chirilib, jo y la sh tirilg an a h o lig a tib b iy xizm at m ah alliy hokim iyat tizimidagi tibbiy m askanlar tom onidan tashkil etiladi. Ularga s h a h a rd a n k o ‘c h irib k e lin g a n tib b iy q ism la r h a m k o rlik ko‘rsatadi. Evakuatsiya qilinganda injener-texnik, muhandislik xizmatlariga aholining yangi ko'chirilgan joylarini ta ’mirlash, y o ila r, ko‘priklar sozligini tekshirish, y o ilard ag i vaqtincha dam olish joylarida kom m unal xizmatlarning faoliyatini tuzilgan reja asosida olib borish muhim aham iyatga ega. Aholini ko‘chirish m arshrutlarida shahardan tashqarida joylashishi, manzillarni radiatsiyadan him oyalash, kim yoviy xavfsizlikni ta ’m inlash m aqsadida radiatsiya va himoya razvedka-qidiruv ishlari o ‘ta m uhim , ayniqsa, aholi t o ‘planishi k erak b o ig a n jo ylarda. Evakuatsiyalash y o ila rid a va shahardan tashqaridagi joylashish m askanlarida radiologik va kimyoviy tekshirishlar, dozimetrik va toksikologik nazoratning o ‘rnatilishi ham da radiologik va kimyoviy himoya vositalari bilan aholini ta ’minlash, fuqarolar m uhofazasi xizm ati rejasiga q a t’iyan rioya etgan holda olib boriladi. Aholini shaharlardan xavfsiz m askanlarga k o ‘chirganda ularga tran sp o rt ham da texnik xizm atlar k o ‘rsatish, tra n sp o rt vositalarini sozlash, ularning ehtiyot qism lari va yoqilg‘i ta ’minotini yo‘lga q o ‘yish uchun fuqarolar muhofazasi xizmati tom onidan ushbu vazifalarni tinchlik davrida bajarishga jalb qilinadilar. U lar t a ’m irlash, q a y ta sozlash kabi texnik xizm atlarni evakuatsiya qilingan aholiga k o ‘rsatadilar. Shu m aq sa d d a texnik z ax iralar ham tashkil etiladi. A holining tinchligini, osoyishtaligini va xavfsizligini ta ’minlash evakuatsiya etish jarayonida va doimiy yashash m askanlarida o 'ta muhim. F u q a r o la r m u h o fa z a si bu m a q s a d d a h a rb iy la s h g a n va harbiylashtirilm agan, jam o a tartibini saqlovchi k o ‘ngillilarni, k o m an d a , guruh, p o stla r, xalq dru jin ach ilarin i tayinlaydi. Favqulodda vaziyatlarda aholini shoshilinch ko‘chirishning bir necha xususiyatlari m avjud. B unda F av qulodda vaziyatlar boshqarm asi dastlab radioaktiv zararlanish xavfi yuqori bo'lgan joylar aholisini shoshilinch ogoh etib, ularni evakuatsiyalaydilar. Keyingi navbatda qolgan aholini x abardor etib, ularni ham ko 'c h irish tartiblarini nav b atm a-n av b at am alga oshirishlari zarur. Barcha aholi favqulodda vaziyatlar tomonidan beriladigan xabarlarni aniq va ikkilanm ay bajarishlari shart. Bu borada radiatsiyadan him oyalanish chora-tadbirlarini to 'la bajarib, evakuatsiya qilish uchun kom issiya tom onidan beriladigan to p s h ir iq la r n i b e k a m u k o 's t b a ja ris h la ri ta la b e tila d i. Favqulodda radioaktiv xavfi paydo bo'lganda fuqarolar o'zlari yashaydigan, ishlaydigan xonalarning eshik, derazalarini zich berkitishlari, yorug' joylarni m ustahkam lashlari kerak. Barcha aholi bunday vaziyatlarda tarkibi aniq bo'lm agan oziq-ovqat m ahsulotlarini, suvni tekshirilmay qabul qilishlari xavflidir. F avqulodda aholini k o 'ch irish tartib i respublika, viloyat F avqulodda v aziyatlar boshqarm asi b uyrug'i bilan amalga oshiriladi, eng avvalo, radiatsiyadan yoki zaharlanishdan h im o y a la n ish g a m o sla sh m a g a n a h o li k o 'c h irilish i k erak . Evakuatsiya tartibi bilan aholi oldindan xabardor etilishi kerak. Aholini evakuatsiya etishda yashash joylari, uylariningyaqinida, hattoki, eshigigacha yopiq transportlar keltirib, odamlarni qisqa m u d d a td a tezlik bilan tra n s p o rt v o sita la rig a chiqishi va radiatsiya nurlanishi xavfsizligini imkon qadar ta ’minlash uchun transport harakati radiatsiya zararlangan chegaraga yetgandan 89 keyin ular boshqa zararlanmagan transportda, doimiy yashash joylariga transp ortirovk a etiladilar. Bu jarayon doim o dozimetrik nazorat, razvedka-qidiruv ishlari bilan birgalikda boshqarilishi kerak. Aholini shahardan tashqariga, xavfsiz joylarga ko‘chirilgandan so‘ng, radiatsiya nurlanish nazoratini o ‘tkazish zarur, shu jumladan, evakuatsiyaga qatnashgan transport vositalari ham dozimetrik tekshiruvdan o'tkaziladi. Dozimetrik tekshiruvdan o ‘tgandan keyin radioaktiv ifloslanish ko‘rsatkichlariga qarab odamlarning kiyimlari, transportlar maxsus sanitar tozalash - degazatsiya etilishi zarur. Radioaktiv ifloslangan maskanlar, uylar, ko'chalar, chegaralar aniqlanib, maxsus ishlov berilishi kerak va bunda chang k o‘tarilishini oldini olish hamda radioaktiv zararlangan joylami himoyalash, q o ‘riqlash, chegaralash ishlarini F avqu lodd a vaziyatlar boshqarmalari tomonidan amalga oshirish kerak. Q ishloq x o ‘ja lik m ollari, ozuqa zaxiralari nazorati harbiylashtirilgan tarzda qo‘riqlanishi va ularni iste’mol etilishi faqat sanitariya tekshiruvidan keyin m axsus ruxsatnoma, buyruqnomalar asosida joriy etiladi. Ishlab chiqarish korxonalarida favqulodda vaziyatlarda ritmik ishlarni tashkil etish Fuqarolar muhofazasi xizmatining muhim ahamiyatga ega boigan vazifalariga xalq xo‘jaligi, ishlab chiqarish korxonalarining ritmik ishlashlari orqali aholini oziq-ovqat, kiyim-kechak, yoqilgi mahsulotlari, kundalik ehtiyoj xizmatlari bilan favqulodda vaziyatlarda ham bekam-u ko‘st ta’min etilishini tashkil etish vazifalari kiradi. Bu vazifa nihoyatda dolzarb hisoblanadi. Ishlab chiqarish korxonalarining har qanday sharoitda ham o ‘z ish rejasini bajara olish qobiliyatini yoki avariya-katastrofa holatlarida zudlik bilan qayta ta’mirlay olish imkoniyati korxonaning turg‘unligi yoki shayligi deb tushuniladi. Korxonaning doimiy turg‘un ishlay olish qobiliyati har qanday sharoitda ham korxonaning maxsus ishlab chiqilgan rejaga amal qila olish qobiliyati bilan baholanadi. Korxona va ishchilaming ish faoliyatida ularning himoyalanish darajasi, avariya yoki katastrofa oqibatlarini bartaraf eta olish ko'rsatkichlari, 90 / favqulodda tabiiy yoki harbiy holatlarda radiatsiya va o'ta kuchli toksik zaharlanish hamda biologik qurol ta’siridan himoyalanganligi, korxona ishi davom etishi uchun xomashyo, energiya ta’minotlari, shu qatorda korxonaning favqulodda vaziyatlarda boshqaruv tizimining fuqarolar muhofazasi xizmatiga jalb etilgan qidiruv-qutqaruv va tez tibbiy yordam tizimi harakatlarini yo‘lga qo'yilishiga to‘g‘ridan-to‘g ‘ri bog‘liq sanab o'tilgan omillar korxonaning favqulodda vaziyatlarda turg‘unligini bildiruvchi amahy omil hisoblanadi. Korxonalarni har qanday jarayonda ham ishlay olish imkonini dastlab korxonaning injener-texnik loyihasiga kiritilishi kerak, bu loyihada favqulodda vaziyatlarda injener-texnik normativlari yoritiladi, ayniqsa, atom elektr stansiyasi (AES) va gazni qayta ishlash zovurlari, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta tayyorlash, zavod va fabrikalar uchun bu o'ta dolzarb bo'lishi kerak. Korxonalarning jarohatlanish omillariga chidamliligini baholash mezonlari har bir korxonaning favqulodda holatlar sharoitida ishlash tartiblari tinchlik davrida hamda harbiy holatlarda zavod va fabrikalaming xususiyatidan kelib chiqqan holda ishlab chiqiladi. Bunda iqtisodiy nuqtayi nazardan har tomonlama hisoblanib, fuqaro m uhofazasi tomonidan tavsiya etilgan chora-tadbirlarning qoilanilishi asosida ishlab chiqilishi kerak. Korxonaning har qanday zararlovchi omillardan himoyasi maxsus uslublami qo'llash orqali o ‘rnatiladi. Asosiy ko'rsatkich va xalq xo'jaligining bardoshlilik darajasini baholovchi omillar shu korxonaning ishlab chiqarish yo‘nalishidan kelib chiqib baholanadi. Korxonalarningjarohatlanish turlari fuqarolar muhofazasi shtablari tomonidan ishlab chiqiladi, bunday yo'riqnomalar boimagan taqdirda korxonaning injenertexnik xizmati ishlab chiqarish turlarini e’tiborga olgan holda ishlash tartibi turg‘unligini ta’minlovchi chora-tadbirlarni ishlab chiqishlari zarur. Korxona imoratlarining yer qimirlashi quwatiga chidamliligi ballar bilan yoki oshiqcha bosim, yadro quroli portlashida qo‘llaniladigan zarb toiqini ta’sirida kuchsiz, o‘rta va kuchli ta’sir etishidagi shikastlanishi e’tiborga olinib, hisoblab chiqiladi. Korxonalarning asosiy joylarini, imoratlarini yer qimirlashi yoki yadro quroli portlashida seysmik chidamliligi aniqlanishi maxsus 91 hisoblab chiqilgan jadvallar yordamida imoratlar qurilishi loyihasida ko'rsatilgan chidam darajalarini qollash orqali hisoblab chiqiladi. Har bir bino, sex yoki qurilma inshootining seysmik chidamliligini aniqlash injener-texnik mutaxassislar tomonidan favqulodda vaziyatlar shtabi xodimlari bilan birgalikda aniqlanib, binolardan topilgan kamchiliklarni bartaraf etib borish korxona rahbari vazifasiga kiradi. Korxonaning ishlab chiqarish sexlari imoratlarini zarb to‘lqini yoki yer qimirlashdagi seysmik turg‘unlik holatini baholab, vayron boiish darajasini aniqlab, qisqa muddatda qayta ta’mirlay olishni iqtisodiy kam xarajat bilan bajarilishi zarur. Imoratlarning yadro qurolidan himoya darajasi (1,2,3,4 va 5) yong'in darajasi bilan baholanishi kerak, bunda shu joylar imoratlardagi yong'in xavfiga chidamliligi va yorug‘lik impulsiga, yong'in sodir b o‘lishi mumkinligiga hamda ishlab chiqarish korxonalarining sinuvchi radiatsiyaga chidamliligi, eng yuqori dozaga chidamliligini hisoblab chiqish bilan baholanadi. Zarb to‘lqini ta’sir masofasi imoratlarining turg'un doirasida bo‘Isa, unda (30-50 kPa) da radiatsiya zararlanish 5-20 radga teng, radiatsiya jarohatlanish doirasi esa 500-1000 kt, trotil ekvivalenti - 1-3 berilgan, 100-300 kt doirasida radiatsiya zararlanish pastroq bo‘lib, asosan odamlarga, ishchilarga xavfsiz hisoblanadi. Ishlab chiqarish korxon alarin in g ish ch i-xod im larin i radioaktiv zararlanishdan himoyalanishni korxona tomonidan tinchlik davrida ish lab ch iq ilish i kerak. Bunda ishchixizmatchilarning smenadagi hisoblari b o ‘yicha yashirinish joylari, yerto'lalar, radiatsiyaga qarshi pana joylar qurilib, maxsus jihozlanishlari kerak. Tinchlik davrida ishchilarni ko‘chirish, evakuatsiya qilish, tarqatish, shahardan olib chiqish, ishchilar va ularning oila a ’zolari uchun shaxsiy himoya vositalari ta’minoti favqulodda vaziyatlarda qidiruv-qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarni bajarishga o ‘qitib, mashq qildirilishi kerak. K orxonalar ixtiyoridagi om borxonalar, sexlarni yong‘in xavfsizligini ta’minlagan holda ularni birbiridan imkon qadar xavfsizroq m asofada qurish, yong‘in paytida im oratdan im oratga y o n g ‘in o 'tish i im konini kamaytirib, moddiy boyliklarni yoppasiga qirg'in qurollaridan, 92 Im oratlar bir qavatli eshikdan qurilgan, cho'psiz, temir betonli, yopish uskunali yong'inga chidamlilik tomi Is, devorlari 2,5 s. Sexda gi jihozlar tasnifi Y ong'in ta ’sirida xavflilik darajasi a Y ong'inga chidamlilik d ara­ jasi (imorat) Eshiklar, oynalar I q ora rangga bo'yalgan tomi to'l va ch o'p d an yasalgan Y ong'in ta ’sirida xavfli jihozlar Y orug'lik impulsi yong'inga olib kelishi KDM /M 2 ! 300 Im o rat­ ni yorug'lik impulsiga chidamliligi KDJ/M 2 inik sexning yorug‘Iik nuriga chidamliligi О m я <N °f S so 93 Im oratni sham olga qarshi darajasi D R+M AX Y ong'in doirasi to 'la yong'in joyiga to 'g 'ri keladi Sexni yong'in bo'lganda yonish chegarasi favqulodda yer qimirlashi yoki avariya-katastrofalardan himoya etilishini t a ’m inlash h ar bir ishlab chiqarish korxonasining xususiyatlaridan kelib chiqib bajarilishi kerak. Gaz, suv, elektr energiya t a ’m inotini q u rg an d a ikki tom onlam a doim iy va a v ariy a h o latid a q o ‘shim cha ta rm o q la r o 'rn atilish i kerak. A lo q a tizim i F a v q u lo d d a v a z iy a tla r b o sh q a rm a si b ila n kelishilgan bo'lib, favqulodda hodisalarda korxonani doimiy aloqa tizimi bilan ta ’minlay olishi darkor. H ar bir korxonada ish la b c h iq a rish n in g to 'x ta tm a s lig in i t a ’m in lash im koni, xom ashyo zaxiralari tinchlik davrida yaratilib, ularni xavfsiz asrashga erishish korxonani him oyalashning asosini tashkil etadi. H ar bir obyektni favqulodda vaziyatlarda ishlash tartibi re ja s i ik k i n u sx a d a ta y y o rla n ib , b ir n u sx a ish re ja sin i korxonaning shahardan tashqarida tashkil etilgan qo'shim cha joyiga q o ‘yilishi kerak. F a v q u lo d d a v a z iy a t h o la tla r i o 't a se rq irra , q isq a va kutilm aganda ro'y berib, shahar aholisining, talafot ko'rishiga, o'lim larga, m inglab jarohatlanishga sabab bo'lishi m umkin. Shu holatning ta ’sir doirasini kamaytirish, aholini xavf darajasi yuqori b o 'lg an sh ah arlard an shoshilinch olib chiqib, ularni sh ah ar tashqarisiga favqulodda holat b a rta ra f etilgungacha ko'chirishni talab qiladi. F avqulodda tabiiy o fatlar ja ra y o n id a favqulodda urush m aydoni bo'lishi m um kin. S haharlardan aholini ko'chirish, ularni evakuatsiyalash, shahardan yiraqda aholini bir-biridan uzoqroq joylarga tarqatib, ularni talafot m arkazidan uzoqroq jo y la s h tiris h m u ra k k a b ja ra y o n b o iis h ig a q a ra m a s d a n , q u tq a rish tad b irla rin in g y agona aniq va ish o n arli tad b iri hisoblanadi. Bu vazifalar k o 'p qirrali b o 'lib xizm atlar tarm oqlarining, jum ladan, tibbiyot xizmati tizimlarining aniq, puxta ishlashlarini ta la b qiladi. U shbu vazifa oldindan ishlab chiqilib, barcha xizmat sohalarini o'qitish, m ashq qildirib, doimiy tayyorgarlikni ta ’minlash zarur. Favqulodda holatlarda har bir fuqaroni o'zini o'zi himoyalashga o'rgatish ishlarini tadbirlar, rejalar asosida t a ’m in etilishiga erishish, ah o lin i ofat z a ra rla rid a n im kon darajasida himoyaiash lozim. 94 Favqulodda vaziyatlarda qutqarish va boshqa shoshilinch ishlarni bajarishni tashkil etish Q u tq a rish va b o sh q a sh o sh ilin c h ish la r - fav q u lo d d a vaziyatlar o ‘chog‘ida yoppasiga jarohatlanganlarni qutqarish, ularga har tom onlam a yordam k o ‘rsatish fuqarolar muhofazasi xizmatining tinchlik davrida va harbiy holatlarda bajarish shart bo'lgan vazifalarining asosini tashkil etadi. Qutqarish va boshqa shoshilinch yordam ning asosiy maqsadi yoppasiga jarohatlanish o ‘choqlarida aholini qutqarish, ularga tibbiy yordam k o ‘rsatish, avariya va k atastro falar doirasini chegaralab, qutqaruv ishlarini yo'lga q o ‘yish va qayta tiklash ishlarini o ‘tkazishga imkoniyat yaratishdir. Y oppasiga q irg ‘in qurollari q o ‘llanilganda bajariladigan qutqaruv ishlari quyidagilardir: - fuqarolar muhofazasi tuzilmalari harakatlanish yo‘nalishi, y o ila rn i tekshirishi (razvedka-qidiruv); - y o n g ‘inlarni chegaralash va o ‘chirishni h a ra k a t qilish yo‘nalishida, obyektlarda bajarish; - ja r o h a t o lg an ah o lin i y o n g 'in jo y la rid a n , gazlangan xonalardan izlab topish, olib chiqish, qutqarish; - vayron bo'lgan im oratlar, bosib qolgan tom lar ostida qolib ketgan o dam larni izlab topib, ularn in g ja ro h a tin i aniqlab, yordam ko'rsatish; - im oratlar ostida, yerto'lalarda siqilib qolgan odam larga filtr ventilatsiya orqali havo berish; -ja ro h a t olgan odamlarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatib, ularni davolash bosqichlariga evakuatsiya etish; - barcha aholini xavfli joylardan xavfsiz joylarga evakuatsiya etish; - zarar ko'rg an lar, toksik m oddalar, radioaktiv m oddalar bilan zararlangan va bakteriologik ifloslangan odamlarni sanitar tozalashdan o'tkazish; - qishloq xo'jaligi jonivorlarini sanitar tozalash; - d e z ak tiv a tsiy a lash , d e g a za tsiy a la sh , dezinfeksiyalash ishlarini, kiyim -kechaklar, himoya kiyim larida va oziq-ovqat m ahsulotlarida ham da texnik vositalarda o'tkazish. 95 Shoshilinch bajariladigan ishlar: - favqulodda h o d isad a im o ratlarn in g va k o ‘p rik la rn in g buzilishi, yo‘llarning ko'm ilib, texnik vositalar harakatiga xalal beruvchi to ‘siqlarni tozalash, y o 'l ochish ishlarini z a ra r ko'rgan joylarda o'tkazish; - buzilgan, portlagan avariya natijasida gaz, elektr, suv hamda to zalash q u v u rla rid a , tex n o lo g ik tizim larda s o d ir b o 'lg a n buzilishlarni q ay ta sozlash va shu orqali q u tq arish ishlarini o 'tk az ish g a im koniyat y a ra tish , tra n sp o rt h a ra k a tig a yoki odam larga xavfli bo'lgan im oratlarni m ustahkam lash, xavfsiz holatga keltirish, aloqa tizimlaridagi avariyalarni q ay ta tiklash, aloqa o'rnatish, energetika, kom m unal tizimidagi buzilishlarni sozlash orqali jarohatlanganlarga yordam ko'rsatishga imkon yaratish; - s h ik a s tla n is h o 'c h o g 'id a p o rtla m a y q o lg a n h a rb iy snaryadlarni zararsizlantirish; - q u tq arish va b o sh q a shoshilinch ish larn i h a r q anday sh aro itd a - kunduzi va kechasi to 'x ta m ay uzluksiz davom ettirish zarur. Q u tq a rish va b o sh q a sh o sh ilin ch ish la rn i fa v q u lo d d a vaziy atlard a bajarish uchun favqulodda v a z iy a tla r xizm ati to m o n id a n m a x su s g u ru h , tu z ilm a la r tin c h lik d a v rid a tu z ila d ila r. Bu ish la rg a o b y e k tla r, h u d u d la r v a s h a h a r, qishloqlarda tashkil etilgan tuzilm alar va harbiy xizm atdagi kuch va vositalar jalb qilinadilar. Bular fuqarolar m uhofazasi shtabi tom onidan birinchi va ikkinchi ish eshelon safi etib tayinlanadilar. Birinchi eshelon safiga o d atd a harbiy xizmat va fu q aro lar m uhofazasi tuzilm alari, o b y e k tla rd a ishlarini davom ettirib tu rgan tuzilm alar qutq arish va q a y ta tiklash ishlarini uzluksiz davom ettirish m aqsadida kiritiladi. F uqarolar m uhofazasining kuchi va vositalari to 'p la n ish o tryadi yoki b ir-ik k i to 'p la m k o m an d a si, q u tq a ru v c h ila r o try a d i yoki q u tq a ru v c h ila r k o m a n d a la ri xizm ati sh a k lid a tu z ila d ila r. F uqarolar m uhofazasining kuchlari va vositalari shay holatga o 'tish paytida bu tuzilm alar to'planib, fuqarolar m uhofazasi xizm atining shaharlardan tashqarida belgilab olingan maxsus 96 joylariga operativ yig'ilib, ular barcha asbob-anjomlar bilan ta’rain etiladilar. Ularga maxsus topshiriq berishgunga qadar ish joyida joylashish, dam olish, kerak bo‘lsa, ovqatlanishlari mumkin. Radiatsiya va boshqa yoppasiga qirg‘in qurollaridan him oya etish uchun radiatsiya va kim yo nazorat postlari q o ‘yiladi. F u q arolar m u h o fa za sin in g tu zilm alari fa vq u lod d a vaziyatlar yuzaga keigan o ‘choqqa tez yetib kelishlari, qisqa vaqtda qutqarish va boshqa ishlam i o'tkazish imkoniga ega b o‘lishlari zarur. Buning uchun ular o ‘z xizmati yo'nalishi bo‘yicha zarur bo‘lgan texnik vositalar, anjomlar, asboblar bilan to‘la ta’min etiiishlari zarur. Jarohatlanganlarni imoratlar ostidan izlab topish, ularni qutqarish ishlarini malakali va tezlik bilan bajarishlari, kerak bo‘lsa, ish yo‘nalishlarini har doim o'zgartirib, kuchaytirib bora olishlari darkor. Qutqarish va boshqa shoshilinch ishlarni bajarishda hozirgi zamon talabiga javob bera olad igan texnik vositalarsiz am alga oshirish m um kin em as. Bu vazifalarn i bajarish m aqsadida xalq x o'jaligid a m avjud b o ‘lgan barcha texnik vositalar jalb etiladilar. Bular quyidagilar: a) ekskovatorlar, traktorlar, buldozerlar, kranlar, samosvallar, pritseplar, tross xalqalari, domkratlar - bu texnik vositalar k o‘milib ketgan yerto‘lalardan, imoratlar siniqlari ostidan odamlarni olib chiqish, yordam ko‘rsatishga yo‘l ochishi uchun foydalaniladi; b) pnevmatik asboblar ta’m irlovchi, qazuvchi, devorlar, beton plitalar ostida qolgan ishchilarga havo berish yoki yo‘l ochib, ularni chiqarib olish uchun ishlatiladi; d) metall to ‘siqlarni kesish uchun benzinli, avtogenli, elektr payvandlash asboblari; e) suvlarni s o ‘rib oluvchi texnik vositalar - nasoslar, matopompalar, sug'orishga ishlatiladigan mashinalar, yong‘in o'chiruvchi mashinalar va avtosuv tashuvchi moslamalar; f) suv t o ‘lqinlari hamda daryolardan texnik vositalarni o ‘tkazish m oslam alari, parom lar, pantonlar, tegachlar, pritseplar; 97 h) ta ’minlash tizimi asboblari - ustaxonalar, texnik-xizmat ustaxonalari, benzin va suv to'ldirish shoxobchalari, yorugiik ta ’min etish stansiyalari. Y u q o rid a keltirilgan u sk u n alarn i m aqsadli ishlatish o ‘z vaqtida qidiru v -q u tq aru v va boshqa shoshilinch bajarilishi kerak b o ‘lgan ishlarni yoppasiga jaro h a tla n ish lar o ‘chog‘ida am alga oshirishda im kon beradi. Q idiruv-qutqaruv ishlarini b a ja rish d a texnik xavfsizlikni p rio rite t q o ‘yish z a ru r, aks ho ld a q u tq a ru v c h ila r ham ja ro h a t olib, u larn in g o 'z la rin i qutqarishga to ‘g ‘ri keladi. Favqulodda vaziyatlar o ‘chog‘ida q id iru v -q u tq aru v ishlarini yuqori d a ra ja d a bajarilishi shu ishlarga jalb etiladigan tuzilm alarning tinchlik davrida o ‘quv m ash q larin i fu q aro m uhofazasi tu zilm alari b ilan o 'tk a z ib turishlari tala b qilinadi. Q idiruv, q utqaruv ishlarida boshqa s h o s h ilin c h b a ja r ilis h i k e ra k b o ‘lg a n is h la r f u q a r o la r m uhofazasi shtabi tom onidan rejalashtiriladi va favqulodda vaziyat yuz berganda fuqaro m uhofazasi xizm ati tom onidan boshqarib boriladi. Qidiruv-qutqaruv va boshqa shoshilinch bajariladigan ishlarni jarohatlanish o‘chog‘ida amalga oshirish tartibi Q idiruv-qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarning ketm ak e tlik b ila n b a ja rilis h i so d ir b o ‘lg an o 'c h o q n in g tu rig a , ah v o lig a b o g 'liq . B unda o ‘c h o q d o ira s id a im o ra tla rn in g qulashi, elektr ta rm o g ‘i shikastaligi, y o n g 'in la r, radioaktiv chiqindilarning atrof-m uhitga tarqalish d a ra ja la ri e ’tiborga o lin is h i k e r a k . C h u n k i b u h o l a t la r q id ir u v - q u tq a r u v tu z ilm a la r in in g ish la sh t a r tib la r in i a n iq la y d i. B irin c h i n a v b a td a q u la b tu sh g a n im o ra tla rd a y o ‘l o ch ish k e ra k , chunki bu binolarda odam lar qolib ketgan b o 'lish i m um kin, q u tq a r u v is h la rig a x a la q it b e ra d ig a n b a rc h a y o 'la k la r to zalan ib , ochilishi kerak, bu y o 'la k la r h a r xil kenglikda o c h ilis h i sh u jo y d a g i in s h o o tla r n in g h a jm ig a b o g 'liq . Y o 'la k la r bir tom onlam a harak atlan ish g a m o 'lja llan g a n d a kam ida 3-3,5 m etr kenglikda, ikki taraflam a harakatlanishda 6-6,6 m etrdan kam bo'lm asligi kerak. Y o 'la k la rn in g har 150200 m etrid a 15-20 m etrli to 'x ta s h u ch u n k e n g a y tirilg a n / m aydonchalar ajratilishi kerak. Bu ishlarni bajarish uchun m e x a n iz a ts iy a la s h tir ilg a n tu z ilm a la r j a l b q ilin a d ila r . Shoshilinch bajarilishi shart b o ‘lgan vazifalarga yong‘inni c h e g ara la sh , o ‘t o 'c h irish va y o n g 'in jo y la rid a n ja ro h a tlanganlarni qutq arish ishlari kiradi. Hozirgi paytda im oratlar ostida bosilib, siqilib qolganlarni izlab topish, ularga yo‘l ochish va qutqarish m asalalari to 'la yechim ini to p m a g a n m u a m m o la rg a k ira d i. A m m o ayrim vaziyatlarda faqat siqilib qolgan, jaro h a t olmagan odam ikkiuch xavflargacha tirik qolishi kuzatilgan. M asalan: Armanistonning Leninakan shahrida yer qim irlagandan besh sutka keyin ham 5398 ta tirik qolgan odam lar im oratlar bo‘laklari ostidan topilib, qutqarilgan. Statistik m a ’lum otlarga qaraganda yer qim irlashida ko'm ilib qolgan odam larni har mingtasining 50 tasi h ar so atd a nobud b o 'lad ilar, shuning uchun qidiruv va qutqaruv ishlarida har bir daqiqalar g‘anim at hisoblanadi. Yer qim irlagan joylarda jaro h at olgan odam larni qidirish-qutqarish ishlarida qancha ko‘p kuch va texnik vositalar jalb etilsa, natijasi ijobiy b o ia d i. A rm anistondagi yer qim irlashida qidiruv va qutqaruv ishlarida Fransiya, Angliya, Shvetsariya, AQSh va o ‘nlab q o 'sh n i davlatlar ishtirok etganlar. Bu qutqaruvchilar oldin qutqarish ishlarini yer yuzining k o 'p lab joylarida bajarib, m a la k a o sh irg a n la r, u la r a lo q a v o s ita la ri, tem ir b e to n lar kesuvchi asboblarni, kuchli q o ‘l chiroqlari va boshqa asboblar bilan ta ’min etilgan. A rm anistondagi yer q im irlashda o ‘t o'chiruvchilar ham m ard o n av o r kurashganlar, yer qim irlagandan keyin birinchi s o a tla rid a n o q L eninakan, S p itak , K iro v o k an sh ah arlarid a s o d ir b o ‘lg an y o n g 'in la r b a r t a r a f e tilg a n . A rm a n is to n favqulodda vaziyatlar shtabi boshlig‘ining aytishicha, agarda zarur b o 'lg an texnika m avjud b o 'lg a n d a edi, yer qim irlashda halo k b o 'lg a n o d a m la rn in g y a rm isin i q u tq a rish m um kin b o ‘lar edi. Yer qim irlashi va boshqa texnogen xususiyatli a v a riy a la rd a e le k tr ta r m o g 'i, n e ft-g a z ta rm o q la ri xavfli hisoblanib, shuning uchun un d an oldin energiya t a ’m inoti m a rk a z i o 'c h ir ilib , keng q u tq a r is h , y o rd a m k o ‘rsa tis h ishlarini o 'tk azish tavsiya etiladi. 99 Yer qimirlash o‘chog‘ida inshootlarning jadvali yer qimirlatuvchi ________________ kuchga chidamlilik___________________ Imoratlar Vayron etuvchi ballar К uch siz va inshootlar o'rta kuchli To'la tasnifi Katta hajmdagi ishlab 7-8 8-9 9-10 10-12 chiqarish inshootlari, metall tomli 25-501 yuk ko'tarish darajasidagi imoratlar. Tomi yengil metall bilan 6-7 7-8 8-9 9-12 berkitilgan. 1 utashtmlgan moslama 8-9 6-7 щ т г ... 7-8 imorat. Umumiy maydoni 30% 6-7 7-8 8-9 9-10 shisha ovnali tom. 8-11 6-7 7-8 8-9 Metall. devorlar 9-11 6-7 8-9 Betondan boigan inshoot 7-8 imorati 9-11 Ishlab chiqarish binosi 6-7 6-7 7-8 metall tom bilan Biriktirilgan devorlari 6-7 7-8 8 dan 6-7 pishiq beton bilan yuqori to'Idirilgan Yig'ma temir betondan 7-8 8-9 9-10 qurilgan imoratlar Bir qavatlr va ko‘p 10-11 6-7 6-7 7-8 qavatli g'ishtli imoratlar tomi Temir beton qoplamali 6-7 6-7 8-9 7-8 8-9 8-9 Bir va ko‘p qavatli g'isht­ 5-6 6-8 li imoratlar tomi uchun cho‘p bilan yopilgan Temir yoki temir betonli 7-8 8-9 9-10 ishlab chiqarish boshqaruv imoratlari Bir-ikki qavatli g'ishtli imoratlar G'ishtli uch va undan • * ortiq qavatli imoratlar G'ishtdan qurilgan 7-8 9-10 8-12 8-9 omborxonalar 100 Radioaktiv va kimyoviy o‘choqlar Radioaktiv zararlanish joylari AES yoki boshqa yadroni qayta ishlash zavodlarida avariya holatlarida ro‘y berishi mumkin. R adioaktiv zararlanish va vayronagarchiliklar, jarohatlanishlar yadro quroli portlashida sodir bo'lishi mumkin boigan o ‘choqqa o ‘xshab ketadi. Shuning uchun radioaktiv o ‘choqni baholash yadro quroli o ‘chog‘ini baholash bo‘limida keltirilgan. Kimyoviy zararlanish toksik moddalarni ishlab chiqaruvchi zavodlarda, ayniqsa, kuchli ta’sir etuvchi zaharlarni qayta ishlovchi kimyoviy zavodlarda avariya halokatlarida sodir bo‘lib, kimyoviy qurol ishlatil-ganda sodir boiuvchi kimyoviy o'choqqa o ‘xshaydi. Portlash xavfli va yong ‘inga xavfli obyektlarda sodir bo ‘luvchi o'choqlar. Portlovchi xususiyatga ega b o ig a n texnologik jarayonlarda portlatuvchi va yuqori bosim bilan ishlovchi vodorod mahsulotlari havo oqimi bilan aralashib, portlashga olib kelishi mumkin. Propilen, meton, propan, butan, etilen, butilen va boshqa shunga o ‘xshash gazlar portlaganida imoratlarni, inshootlarni, texnologik qurilmalarni, moslamalarni q o‘porib, katta-katta jabrlanishlarga olib kelishi mumkin. Bunda zarb to iq in i yadro quroli portlashidek talafotlarga sabab b oiad i. H avo gaz qorishm asi portlashini im orat va inshootlarga t a ’s ir in i a n iq la sh fu q a r o m u h o fa z a s i x izm a ti tom onidan korxonalarda h isoblab ch iq ilish i kerak. T e x n o lo g ik ja r a y o n d a p o r tla s h x u s u s iy a tig a ega b o i g a n barcha k o rx o n a la rd a p o r tla sh la r d a g i yuqori b o sim g a c h id a m lilik , h im o y a la n ish c h o r a -ta d b ir la r i ishlab ch iq ilish i, texnik xavfsizlik tadbirlari belgilanishi kerak. Yadro o ‘chog‘ida portlash natijasida turarjoylar, imoratlar, inshootlarning zarb toiqini ta’sirida shikastlanish darajasi yadro portlashida sodir b o iu v c h i kuchli bosim tufayli inshoot, imoratlarga uriluvchi old chiziq quvvatiga qarab yadro o ‘chog‘i to‘rtta maydonga ajratiladi. 101 T o 'la shikastlanish m aydoni G chegarasida bosim 0,5 kg/sm2 (50 к Po) b o 'lib , aholini yoppasiga qirilishi kuzatiladi. Bu m aydonda uy-joylar, kom m unal inshootlar batam om buziladi, h a ttd fuqaro m uhofazasi y e rto 'lala ri ham b atam om ishdan chiqadi. Yadro jarohatlanish maydonining umumiy qiym ati 15 gacha G m aydoniga to 'g 'ri keladi. K uchli zaharlanish m aydoni B. (R2-R1) zarb to 'lq in in in g jism lar bilan urilish quvvati 0,5 dan 0,3 kt/sm 2 (50 dan to 30 kPa) him oyalanm agan va ochiq joylarda b o 'lg an aholining 90% o 'lis h i m u m k in . I m o r a tla r , in s h o o tla r, k o m m u n a l, energetik, texnologik u sk u n a la r, k a tta tala fo t k o 'rish i, bu m a y d o n d a r a d ia ts iy a d a n h im o y a la n is h m a x su s y e r to 'la la rig in a sa q la n ib , q ism an buzilishi k u z a tila d i, um um iy v ay ro n m ayd o n n in g 10 % ini tashkil etadi, sh ik a stla n ish m ay lo n in in g o 'r ta c h a q u v v a ti B(R 3-R 2) jism la rg a urilish b o sim i 0,3 d a n 0,2 k t/s m 2 (30 d a n 20 k P a ) g a c h a . H im oyalanm agan aholining 20 % dan o rtig 'id a ja ro h a t yoki o 'lim holati k u zatilad i. Im o ra tlar, insh o o tlarn in g o 'rta c h a v a k u c h li s h ik a s tla n is h i, tr a n s p o r t, suv, gaz, e n e rg e tik in sh o o tla rn in g b u zilish i, y o n g 'in la r k u z a tilish i m u m k in . Y e r to 'la la r , m axsus ra d ia ts iy a d a n him oya in s h o o tla rid a him oyalanish yuqori darajan i tashkil etadi. B -m aydonining urriumiy m aydopidagi m iqdori 15 % ni tashkil etadi. K uchsiz ja ro h a tla n ish m aydoni. A (R 4-R 3) zarb to 'lq i­ nining ta ’sir kuchi 0,2 dan 0,1 kt/sm 2ni (20 dan to 10 kPa) quvvatni tashkil etadi. Bu yadro quroli portlash epidsentridan eng uzoq m asofa A m aydoniga to 'g 'ri keladi, bu m aydonda im oratlar va inshootlar o 'rta c h a yoki kuchsiz zarar ko'radi. Aholini oddiy him oya vositalarida ham zarb to 'lq in id an asrash m um kin, m asalan; ariqlar, qum to'plam i ortida chuqurliklarda va hokazolarda. 0,03 kt/sm 2 yoki 0,01 kt/sm 2 1 kP a, kuch, xavfsiz. Y adro quroli qo'llanilgan o'choqda yoppasiga yong'inlar p a y d o b o 'la d i. X iro sim a va N a g a sa k i s h a h a rla rid a 75% inshootlar, joylardagi yoppasiga yong'inlar ko 'p lab talafotlarga sabab bo'lgan. Y adro o'chog'ida yong'inlar m asshtabiga qarab uch darajali yong'in turlariga ajratiladi: 102 1. Vayronagarchilik joylaridagi y o ru g iik nuri ta ’siri quvvati 2400-4000 kD j/m 2, bu joylardagi yong‘inlar uzoq vaqt davom e ta d i, k u c h li tu m a n o d a m la rg a x a v f tu g 'd ir ib , u la rg a ikkilam chi ja ro h a tla r taktik zaharlanishlarga sabab b o ‘lishi m um kin. 2. Kuchli y ong'inlar to ‘la talafot olgan va kuchli ham da o ‘rta jaro h atlan g an G В V zonalarini egallashi mumkin. Bu yerlarda yorug‘lik quvvati 400-600 kD j/m 2 ga yetadi, barcha m ay d o n n in g 50% kuchli y o n g ‘in la r m ay d o n ig a teng, bu jo y la rd a ham kuchli tu tu n la r t a ’sirid a to k sik zaharlanish m um kin. 3. H a r y e rd a u c h ra y d ig a n c h e g a ra la n g a n y o n g ‘in la r o ‘rtacha jaro h atlan ish m aydonining ayrim qism ini va kuchsiz jarohatlanishlar m aydonini o ‘z ichiga oladi (В-A larni). Bu y o n g 'in la r n i o 'c h ir is h d a q iy in c h ilik ta la b e tilm a y d i, radioaktiv zararlanish kuzatilm asa, bu yong‘inlar katta xavf tu g ‘dirm aydi. Y a d ro o ‘c h o g ‘id a r a d io a k tiv z a r a r la n is h k o 'p in c h a ikk ilam ch i ja r o h a tla n is h la r b ila n k e c h a d i, c h u n k i singib kiruvchi radioaktiv nurlanishlar, yong'in ta ’sirida kuyishlar, zarb to ‘lqini ta ’sirida k o ‘plab lat yeyishlar, suyaklar sinishi, miya chayqalishi, qon ketishlar jarohatlar to'plam ini (kombinatsiya) hosil qilib, jarohatlanganlar ahvolini og'irlashtiradi. Shuning uch u n ja r o h a tlo v c h i o m illa r b ir- b ir in i k u c h a y tiru v c h i hisoblanadi. Kimyoviy jarohatlar o‘chog‘ida aholini himoyalash Kuchli ta ’sir etuvchi zaharlarni ishlab chiqarish, tashish yoki saqlashlardagi avariya va katastrofalar bilan birga harbiy kimyoviy qurollar q o ‘llanilganda kimyoviy jarohatlanish o ‘chog‘i sodir bo‘ladi. Bunda zaharlovchi m oddalar atrof-m uhitga sochilib, joylarni zaharlashi, aholini, texnik vositalar, oziq-ovqat, suv manbalarini xavfli qilib qo‘yishi mumkin. Ayni paytda kimyoviy zaharli moddalar qollanilgan joylarda zaharli moddalarning yuqori darajali tarqalishi bilan shu yer havosi tutunlari shamol orqali ancha uzoq masofalarga tarqalib, ikkilamchi zaharlanish maydonlarini 103 hosil qiladi. Y a’ni kimyoviy o ‘choqda birlamchi va ikkilamchi maydonlar paydo bo'ladi. Aynan odamlarni, texnik vositalar, oziqovqat mahsulotlarini birlamchi yoki ikkilamchi zaharlaydi. Shunday qilib, kimyoviy o'choqda zaharli moddalar qo'llanilgan birlamchi va zaharli chang-tutunlar tarqalgan ikkilamchi zaharlanish maydonlariga ajratiladi. Kimyoviy zaharlangan joylar uzunligi va kengUgi B, zararlangan maydonlar S 3 raqamlari bilan belgilanadi. Kimyoviy o'choqning murakkabligi zaharlovchi kimyoviy moddalaming xususiyatiga, tashqi muhitda turg'un yoki turg'un emashgiga, zaharlovchi dozasi LD 50, LD 100 ga bog'liq. Kimyoviy o'choqda zaharlar tarqalgan joylaming tabiati, o'simlik qoplami, ob-havo sharoiti kabi ko'rsatkichlar e ’tiborga olinishi kerak. Shuning uchun kimyoviy o'choq deb - ma’lum joylarda kimyoviy qurol yoki kuchli ta’sir etuvchi zaharlar ta’sirida odamlar, hayvonlar, xalq xo'jaligi jonivorlarining zaharlanishiga aytiladi. Kimyoviy o'choqni baholashda birlamchi maydon - S, zaharli tutun tarqalgan ikkilamchi maydon - Sn lar aniqlanishi orqali jarohatlanish darajalariga aniqlik kiritilishi kerak, chunki S, birlamchi maydonda yuqori darajali zaharlanish uchraydi. S„ maydonda esa, meteorologik holatga qarab, ayrim joylarda quyuq zaharlanish, ayrim joylarda esa, zaharlanish past darajada yoki umuman uchramasligi mumkin. Shuni e’tiborga olib, favqulodda vaziyatlarda kimyoviy o'choq maxsus kimyoviy qidiruv (razvedka) ma’lumotlariga asoslanib yoki tavakkal faktori (prognoz) orqali kimyoviy o'choqni baholashda maxsus jadvallar yordamida aniqlanishi kerak, tibbiy xizmat boshqaruv ishlarida kimyoviy o'choqni baholay olish har bir shifokor, vrach uchun zarurdir. Kim yoviy zaharlanish o'chog'ida imoratlar, inshootlarning qulashi, shikastlanishlari kuzatilmaydi. Ammo kimyoviy o'choqda kuchli ta’sir etuvchi zaharlar oqibatida odamlar, jonivorlar oziqovqat mahsulotlarining zaharlanishi yuz beradi. Imoratlar va inshootlarni esa, vaqtinchalik xavfli qilib qo'yishi kuzatiladi. Shuning uchun kimyoviy qurollar yoki avariya oqibatida zararlangan korxonalarda ish tartibi har bir ishlab chiqarish tarmog'ining faoliyatidan kelib chiqib, ishlash yoki ishning to'xtatilishi to'g'risida korxona rahbari tomonidan mahalliy hokimiyat, fuqaro muhofazasi yo'riqnomalari asosida faoliyat 104 tartibi belgilanadi. Korxonada ishlab chiqarish muhimligi, harbiy rejaga taalluqliligi bo‘lmasa, korxona vaqtincha yopiladi. T o ia dezinfeksiya, degazatsiya etilib, keyin ishni yoiga qo‘yish mumkin. A gar ishlab chiqarish yo‘nalishi m uhim b o iib , har qanday sharoitda ham to'x tatilish i m um kin b o im a s a , unda ishchixodimlar himoya vositalarida ishni davom ettiradilar, aks holda barcha ishchi-xodim lar fuqaro m uhofazasining himoyalanish y e rto iala rig a vaqtinchalik joylashtiriladilar, ishlab chiqarish faoliyati to ia sanitar tozalanish o ‘tkazilmaguncha to‘xtatiladi. Kimyoviy o ‘choqning chegaralarini aniqlovchi, kuchli ta ’sir etuvchi zaham i atrof-muhitga ta ’sir darajasini nazorat qiluvchi kimyoviy dozimetrik postlar tashkil etiladi. Sanitar yuvish, texnik vositalar, kiyim-kechaklarni zaharli moddalardan to ia tozalash degazatsiyalash punktlari ham tashkil etiladi. Bakteriologik (biologik) o‘choqda aholini himoyalash B a k te rio lo g ik o 'c h o q - h a rb iy h o la td a yoki diversion terroristik oqim lar tom onidan yuqumli kasalliklar chaqiruvchi m ikroorganizm lar q o ilan g an d a yoki ilmiy tekshirish ishlari olib boruvchi m arkazda avariyalar yoki epidemiologik xavf tugilsa p a y d o b o i a d i . B io lo g ik q u ro l q o ila n ilg a n d a b io lo g ik retsepturalar, mikroblar, hasharotlar, yuqumli kasallik tarqalishi hosil b o ig a n joylarga biologik zararlangan m aydonlar deyiladi. Biologik o 'c h o q d a odam larning, xalq xo'jaligi jonivorlarining yoppasiga zararlanishi tushuniladi, chunki bunday o'choqlarda yoppasiga yuqumli kasallikning odam lar orasida ta rq a lis h i k u z a tila d i. B iologik o ‘ch o q n in g m u ra k k a b lig i k o ‘pgina o d am larg a b o g iiq , avvalo, yuqum li xastalikning yashirin d avri m avjudligi, o 'c h o q n i aniqlashda kech qolib, e p id e m io lo g ik h o la tn i c h u q u rla s h tirib , x a sta lik n i keng tarqalishiga sabab b o iish i, ikkinchidan, biologik qurolning tu rig a q a ra b o ‘ta xavfli y uqum li x a sta lik la rn in g a tro fg a tarqalishi, turg‘unligi yoki ko'payib, boshqa yangi o ‘choqlarga aylanishi va boshqa kasallikni aniqlash, davolash, profilaktik tadbirlarni o ‘tkazishda yadroviy va kimyoviy o'choqdan farq qiladi. Eng avvalo, biologik o'choqning chegarasini aniqlash, 105 yuqumli kasallik chaqiruvchi m anbani chegaralash, o'choqda karantin abservatsiya tadbirlarini joriy qilish, yuqumli xastalikka c h a lin g a n la rn i izo la tsiy a etib , tibbiy y o rd am k o 'r s a tis h , o 'c h o q d an hech kimni evakuatsiya etm asdan shu o'choning ichida davolash m askanlarini tashkil qilish kabi m u rak k ab m asalalar m ahalliy hokim iyat, fuqaro m uhofazasi xizm atiga kiradi. Biologik qurol singari im oratlar, inshootlarni buzmaydi, am m o biologik xavf ishlab chiqarish ja ra y o n ig a o d a m la r hayotiga, sog'lig'iga kuchli ta ’sir o'tkazadi. Vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayoni va ishchi-xizmatchilar kasallangani tufayli ish to'xtaydi. Biologik o'choqda kasallikning keng tarqalishini o ld in i o lish m a q s a d id a k a tta h a jm d a g i is h la r k o 'la m i o'tkazilishi, karantin va observatsiya rejasi o'rnatiladi. Karantin-epidem iyaga qarshi o'tkaziladigan q a t’iy choratadbirlarda yuqumli kasalliklar tarqalishini o'choqda to'xtatish m a q s a d id a k o m e n d a n tlik x izm a ti o 'r n a tilis h i, b io lo g ik o 'c h o q n in g c h e g ara sin i a n iq la b , shu c h e g a ra d a h a rb iy lashtirilgan qo'riqlash ishlarini bajarish zarur. Biologik o'choqda k a ra n tin o 'rn a tilg a n d a n so 'n g , barch a k o rx o n a la r, ishlab chiqarish inshootlari, zavod, fabrikalar, o 'quv m uassasalari, kasalx o n alar alohida epidem iologik xavfli vaziyat tartibiga o 'tk azilad i. K orxonalar, tashkilotlar q a ttiq grafik rejasiga o 'tk az ila d i. Barcha p rofilaktik, sanitar-gigiyenik tad b irlar, dezinfeksiyalash, dezaktivatsiyalash ishlari, biologik o'choq doirasidagi barcha korxonalar uchun majburiy, aholini, ishchix iz m a tc h ila rn i s a n ita r to z a la s h , s a n ita r yuv ish m ax su s punktlarini tashkil qilish, barcha joylarda q a t’iy tibbiy nazorat o'rnatish zarur. Karantin muddatini aniqlash fuqaro muhofazasi xizmati (viloyat, hu d u d yoki respublika) to m o n id an belgilanadi. H a r qaysi o'choqning biologik xususiyati, yuqumli kasallik qo'zg'atuvchi manbaning yashirin davri, yuqumli kasallikka qarshi kurash tadbirlari V azirlar M ahkam asining qarori bilan eng so'nggi kasalning ro'yxatdan o'tgan muhlatidan hisoblanib, dezinfeksiyalash ishlari hajmi to'la o'tkazilishi nazoratiga qat’iy amal qilinishi talab etiladi. Observatsiya-chegaralashga epidem iologik tibbiy nazorat va epidemiologik tarqalish xususiyatli vazifalaming chegaraviy ishlari 106 kiradi. Bu chegaralashlar doirasida aholi o‘rtasida yuqumli kasallik belgilari namoyon boiishi bilan ularni boshqalardan izolatsiya etish, har kuni o ‘choqda yashovchi, ishlovchi barcha aholini tibbiy nazoratdan o'tkazish, kerak boisa, maxsus laborator tekshirish orqali yuqumli kasallikni organizmda erta davrida aniqlash, yuqumli kasallikni tarqalishi oldini olish maqsadida o‘choqqa kirish-chiqish tartibini o‘matish muhim. Aholining ovqatlanish, suv ta’minotini epidem iologik m uddatini ham favqulodda vaziyatlar shtabi aniqlaydi. Ko‘p jarohatlanishlar yig‘indisi o‘chog‘ida aholini himoyalash (kombinatsiya) K o‘p jarohatlovchi o ‘choq (K JO ‘) tabiiy ofatlar, avariya va katastrofalar yoki yoppasiga qiruvchi qurol q o ‘llanilganda jarohatlovchi faktorlarni bir necha turi bilan aholining birin-ketin jarohatlanishlariga aytiladi. Jarohatlar yig‘indisi (kombinatsiyasi) yoki u n d an o rtiq o m illarning b irg a lik d a t a ’siri, m asalan, radioaktiv ifloslanish, kimyoviy radioaktiv ifloslanish, kimyoviy zaharlanish, biologik yuqumli kasalliklarning birgalikda uchrashi hozirgi davrda yoppasiga qiruvchi qurollar qollanilgan o‘choq uchun xos b o ig an muhit, ammo tabiiy ofatlar, yer qimirlashi, suv to sh q in i, h a tto k a tta a v a riy a -k a ta s tro fa la rd a ham jarohatlovchi omillar birgalikda ta ’sir etishi mumkin. Shuning uchun ja ro h a t olgan od am lard a bir necha shikastlanishlar birgalikda uchrashi kuzatiladi. Masalan: yer qimirlashida sinish, chiqish, qon ketishlar bilan shu odam da yana kuyish, har xil darajali zaharlanish kuzatilib, bunday o ‘choqda epidemiologik xavfli vaziyat ham o ‘z ta ’sirini ko‘rsatadi, jarohatlar darajasini o g 'irla s h tirib , u larg a tib b iy y o rd am k o ‘rsa tish n i m urakkablashtiradi, davolash, evakuatsiyalash ishlarini qiyinlashtiradi. Jarohatlanishlar yigindisi qidiruv-qutqaruv va tibbiy yordam berish bilan ularni davolash m asalalarini ham qiyinlashtirishi kuzatiladi. Shuning uchun odamlarning turli darajadagi shikastlanishlari oqibatida favqulodda vaziyatlar o ‘chog‘ida jabrlanganlar sonini 107 ko‘paytiradi, o'lim lar k o ‘rsatkichi ham jarohatlovchi om illar kombinatsiyasiga bog‘liq. Jarohatlanganlarni izlab topish, ularning hayotini saqlab qolish ishlarini favqulodda vaziyatlar o ‘chog‘ida jarohatlovchi omillarning birgalikda ta ’sirini nazarda tutib, shoshilinch tibbiy yordam berish, qidiruv ishlarini hamjihatlikda o ‘tkazish talab etiladi. M asalan: ja ro h a tla n g a n o ‘choqqa tibbiy y o rd am , qutqaruvchilar, o‘t o‘chiruvchilar xizmati xodimlari, m utaxassislarini safarbar etm oq kerak. Tinchlik va harbiy holatlardagi favqulodda vaziyatlarda aholini himoyalash Favqulodda vaziyatlar tarixida misli k o ‘rilm agan fojialar yo'qotishlarning sabablari k o ‘pincha hodisalarning kutilm aganda qo'qqisidan sodir b o‘lishi, aholining himoyalanish choratadbirlariga tayyor emasligi, ularni o ‘z vaqtida tez, shoshilinch ogoh eta olinmaslik, joylarda himoyalanish, muhofaza etishga o 'rg atilm aslig i va av a riy a-k a ta stro fa la rn i o ‘z vaqtida oldi olinmasligi sabab b o ‘lgan. C h e rn o b il a to m e le k tr sta n siy a sid a g i a v a riy a y o k i Arm anistondagi yer qimirlashi oqibatida k o ‘plab yo‘qotishlarni misol keltirish mumkin. Chernobil atom elektr stansiyasida 1987yili 4 reaktorning buzilishi natijasida portlash sodir bo‘lib, 30 km lik rad iu sd a g i aholi yer m ay d o n i, h ay v o n o t d u nyosi radioaktiv zararlanishga duchor b o ‘ldi, keyinchalik k o ‘plab q o ‘shni - Belorussiya, P olsha, Chexoslovakiya, V engriya, G e rm an iy a k ab i d a v la tla rd a rad io a k tiv kuzatild i. U sh b u h o latla r tem ir y o ‘l tra n sp o rti m agistralida kuchli z a h a rla r tashishda zaharli chiqindilar oqibatida aholining zaharlanishi, Ashgabat yaqinida xlor kislotasidan 180 ga yaqin odam larning o ‘pka shishiga sabab b o ‘ldi. Bir qancha kimyoviy zavodlarda sodir bo‘lgan, masalan, 2004-yil dekabr oyida bir qator Osiyo m am lakatlari, Hind okeani qirg‘og‘i bo‘ylab sodir bo‘lgan yer qimirlashi va sunami, 1985-yil 18-sentabrda Mexiko shahrida 81 ball yer qimirlab, 5526 kishi halok bo‘lgan, 40 ming kishi jaro h a tla n g an , 1995-yil 18-yanvarda Y aponiyaning K obe, 108 K ioto, Osako, N ara, Okayam a, X onsyu shaharlarida 7,5 ball yer qimirlab, sunami suv toshqinini keltirib, suv bosishi natijasida 3160 odam halok bo‘lib, 800 kishi bedarak yo'qolgan. Hindiston harbiy zavodining portlashi, Arm anistonda kuchli yer qimirlashi, Tojikistonda tog‘ ko'chishi kabilarni misol keltirish mumkin. Bularning barchasi tinchlik davrida ham favqulodda hodisalarga aholini doimo tayyor bo'lishi, ishlab chiqarish tizim larining uzluksiz ishlashini ta ’min etish, m am lakatni har qanday xavfx atard an him oyaga tayyorligini t a ’m in etishga d a ’vat etadi. Fuqarolar himoyasi tizimiga yuklatilgan vazifalar favqulodda vaziyatlarda uning oqibatlarini yo'qotish masalalarini tinchlik davrida tayyor turishini, m am lakat aholisi, barcha idoralar, k o rx o n a la r tinchlik d av rid a h am , h arb iy h o la tla rd a ham tayyorligini oldindan ta ’min etishdan iborat. Favqulodda holatlar va ulardan himoyalanish. Tabiiy ofatlar bilan bog'liq bo'lgan favqulodda hodisalarga yer qimirlashlari, xavfli suv toshqinlari, kuchli shamol (uragan), q o r k o 'c h is h i, xavfli y o m g 'ir y o g 'is h i, yer, to g ', lo y q a b o tq o q larn in g siljishlari, kuchli y o n g 'in la r, sunam i, xavfli epidemik holatlar va boshqa kutilm agan xavflar kiradi. Tashqi muhitga o 'ta xavfli, zararli chiqindilarning chiqishi bilan b o g 'liq b o 'lg an xavfli h o la tla r - AESning avariyasi, yadroviy flzik m arkazlardagi avariya holatlari bilan bog'liq bo'lgan tashqi m uhitga radioaktiv chiqindilarning tarqalishi, k u c h li t a ’sir etu v ch i z a h a rli m o d d a la rn in g ta rq a lis h i bakteriologik xavfli chiqindilar korxonalarm ing shikastlanishi, tashqi muhitga o 'ta xavfli biologik m anbalarning tarqalishidir. K utilm agan kuchli yong'inlar, portlashlar oqibatida sodir ho'luvchi o fa tla r- im oratlarning vayronagarchiligi, texnologik inshootlarning portlashi, aholi turarjoyidagi kuchli yong'inlar, gaz-neft m agistrallarining p o rtla sh la ri, tra n sp o rt kom m unikatsiyasidagi avariya va hokazolar. O 'z a r o k e lish m o v c h ilik la r o q ib a tid a so d ir b o 'lu v c h i fav q u lo d d a v aziy atlar - h arbiy agressiyalar. ekstrem istik kuehlarning m am lakat boshqaruv tizimiga, harbiy obyektlarga 109 yoki aholiga nisbatan qo'poruvchilarning chiqishlari, yoppasiga qiruvchi qurollarning harbiy holatda qo'llanishlari kabilardir. U shbu holatlar faq at shu turlar bilan cheklanm ay, ularning turlari nihoyatda xilma-xil va ayni bir favqulodda hodisa bir yoki bir necha xavfli holatlarning birgalikda kombinatsiyasiga ham sabab b o ‘lishi m um kin. Y a ’ni yer qim irlashi oqibatida kuchli yong‘inlar, gaz, neft o'tkazgich tizimining uzilishi, tashqi m uhitga gaz-neft va hokazolarning chiqishi va shu bilan bog‘liq k o ‘plab xavfli holatlarga sabab bo'lishi mumkin. Favqulodda sodir bo'lishi ehtim olli holatlar oqibatini oqilona yo'qotish ishlarini, tabiiy yoki su n ’iy harbiy to'qnashuvlar vaziyatlarini o'rganish, har bir xavfli o'choqlar xususiyatlarini bilish orqali aniq ch o ra-tad b irlar ishlab chiqilishi m um kin. Bu vazifalar fuqarolar m uhofazasi tizimiga yuklatilgan asosiy vazifalardir. Tabiiy ofatlar, avariya (katastrofalar) dan aholini himoyalash Tabiiy ofatlarga: yer, tog' siljishlari, jala toshqinlari, kuchli sham ol to 'z o n la ri, siklonlar, tayfunlar y o n g 'in la r, vulqonla rn in g o tilish i va b o sh q a h o d isa la r k ira d i. Bu h o la tla r favqulodda v aziy atlarn i keltirib chiqaradi, y a ’ni kundalik ritm ik hayot faoliyatini tizimidan chiqarishi, k o 'p lab insoniy qurbonlar, vayronagarchiliklar ham da m oddiy boyliklarning qirilishi sabab b o 'lad i. Tabiiy ofatlar k o 'p in ch a bir-biridan holi b o 'lib , ayni p a y td a b o sh q a tu r x a v fla rn i c h iq a rish i m um kin, ayrim h o la tla r ishlab chiqarish ja ra y o n la ri bilan bog'liq bo'lib, yer ishlovlari, tog' metallurgiya qazilm a ishlari, suv dam balarini qurish, shaxta qurilish ishlari, gaz-neft qazib olish ishlari yer siljishlari, tog' og'ishlari, qor va yaxlarning ag'anashiga sabab bo'lishi mumkin. Tabiiy ofatlar qaysi faoliyat natijasi yoki turiga qaram asdan ular keng doirali, k o 'p qirrali har xil m uddatda davomiyligi, qisqa m uddat m obaynida butun bir shaharlarni y o'q qilishi va bir necha kun, hattoki yil davomida cho'zilishi mumkin. 1966yilgi T osh k en t yer qim irlashi 1967-yilgacha davom etgan, A rm an isto n d a g i 1987-yilgi yer q im irlash esa 5 -10 m inut m obaynida b u tu n o 'lk a , sh ah ar va qish lo q larn i h arobaga 110 aylantirgan, yer ko'chishi yoki suv toshqinlari esa bir necha kun yoki oylab davom etishi mumkin. Yer qimirlashi: Bu yer qobig'ining kuchli tebranishi bo'lib, tektonik yoki vulqon otilishi natijasida bo'lishi m umkin. Bu holat kuchli vayronagarchiliklar, yong'inlarga sabab bo'lishi, k o 'p lab kishilarni q urbon qilishi m umkin. Yer qim irlashida asosiy kuch bu tektonik energiyaning chuqurligi, m agnitud energiyaning kuchi yer qobig'i yuzasiga chiqishi bilan bog'liq. Tektonik m agnitude odatda 10-30 km chuqurlikda va ayrim h o la tla rd a b u n d a n ham c h u q u rro q d a jo y lash g an b o 'lish i m um kin. M ag n itu d a yer q im irlashining jam i energiyasini bildiradi. U yer (m) bilan Rixter o'lcham ida ifoda etiladi. Bu o 'lc h a m 0 dan 9 b a llg a ch a (eng kuchlisi) o 'lc h a n a d i. Bu o'lcham da har bir ball oldingi kattalikka nisbatan o 'n karra kuchli am plitudada yer siljishiga olib keladi. Ayni paytda yer qimirlashi energiyasini 30 karra orttiradi. M asalan: yerning ustki qatlam ining siljishi, yer qimirlashida SM-7M-5dan 100 karra k o 'p , ayni paytda yer qimirlatuvchi energiya 900 karra ortadi. Yer qim irlashi kuchining quvvati energiya m anbayining joylashish chuqurligiga, m agnituda qim irlatuv epidm arkazi orasidagi m asofaga, yer qatlam ining geologik tuzilishiga va boshqa omillarga bog'liq. O 'zbekistonda yer qimirlashi quvvatining o'lcham birligi qilib 12 ballik Rixter kattaligi qabul qilingan. U shbu o 'lcham da asosiy kuch bu m agnituda quvvati hisoblanadi. Yer qimirlashlar kutilm agan talafotlarga olib keladi, minglab od am larn i q urbon qiladi. F a q a tg in a E ron m am lak atin in g shimolidagi Gilyan viloyatida 1990-yilning iyun oyida Rixter shkalasida 8 ballik yer qimirlashida 50 mingdan ortiq aholi halok bo'lgan, 1 million aholi uy-joysiz qolib, o'nlab qishloqlar tubtubidan tekislanib ketgan. Arm anistondagi yer qimirlashida 12 shahar to 'la vayronagarchilikda qolib, 3 ta shahar butunlay tekislanib ketgan. Yer qimirlashi ko'pincha boshqa ta la fo tla rqum bosishi, sel kelishi, kuchli to'fonlar, suv toshqinlari, suv d a m b a la rin in g k o 'ta r ilis h i, k u c h li y o n g 'in la r , z a h a rli m o d d ala rn i a tm o sferag a ta rq a tib , zavod, fab rik a, A E Sda portlashlarga sabab bo'lib, qurbonlar chegarasini kengaytiradi. Ill Hozirgi zam onda yer qimirlashini oldindan aniqlash uslublari nom a’lum, ammo ayrim m a’lumotlarga tayanib uni farq qilish mumkin. Bular - kuchsiz tebranishlarning tez-tez takrorlanishi (forshaklar), yer qobig'ining defernatsiyalanishi, kosmik nazorat orqali aniqlanadigan uzunlik va ko'ndalang to'lqinlarning yer k u rra s id a n a m o y o n b o 'lish la rin i yer qim irlash i a rafasid a kuzatish m um kin. Lazer nurlari yordam ida tog1 jinslarining elektr qarshilik kuchi o'zgarishlarini yer qimirlashi arafasida kuzatish mumkin. Tekshirishlar natijasida aniqlanishicha, yer qimirlashi oididan suv h a v z a la rin in g sa th i k o 'ta r ilis h i, u n d a suvda ra d o n m o d d a s in n g k o 'p a y is h i k u z a tila d i. K u z a tis h la r sh u n i k o ‘rsatadiki, yer qimirlashi oididan uy hayvonlari, jonivorlar, qushlar bezovtalanadilar. M ushuklar o‘zlari turadigan joylarni tark etib, bolalarini uylardan uzoqroq dashtga ko'chiradilar. 10-15 daqiqa oldin uy parrandalari bezovtalanib, qichqirib, teztez har tom onga ucha boshlaydilar. Uy hayvonlari bezovtalanib, vahim ali h a ra k a t qiladilar. U shbu holatni qimirlash oididan elektrom agnit to ‘lqinlarining anom al holatga kelishidan deb tushuntiriladi. Yer qimirlashidan himoyalanish chora-tadbirlari uchun m am lakat chegarasidagi tum anlar, viloyatlar aholisini 7-8 ballik seysmik vohalarga rayonlashtiriladi. Ushbu yerlarda im oratlar inshootlarlar qurilishida seysmik talablar bajarilishini qattiq nazorat ostiga olinadi. V BOB FAVQULODDA VAZIYAT 0 ‘C H 0G ‘IDA TIBBIY YORDAM TIZIMINING DAVOLASH EVAKUATSIYALASH ISHLARINI JAROHATLANGAN AHOLIGA TASHKIL ETISH Davolash - evakuatsiyalash tushunchasi Davolash-evakuatsiyalash xizmatining tashkil topishi tarixiy asoslarga tayangan holda, zamon talablariga moslashtirilib qabul q ilin g a n h u jja tla r b ila n s h a k lla n tirilg a n . D a v o la sh evakuatsiyalash m a’nosi bir m aqsadni ko‘zlagan holda falokat yuz bergan o'choqdagi sanitar yo‘qotishlarni kam aytirishga, jarohatlanganlarning hayotini saqlab qolishga, og'ir asoratlarni yoqotishga qaratilgan. U shbu tizim oddiy kundalik davolash-profilaktika ishlaridan tu b d an fa rq qiladi, chu n k i fav q u lo d d a vaziyatlarda qisqa m u d d a td a yu zlab , h a tto k i m in g la b o d a m la rn in g q u rb o n b o ‘lishi, k o ‘plab aholi tu rli k o ‘rin ish d a shikastlanishlari m um kin. Bunday sharoitda tibbiy xizm at ko'rsatish b o iim farining o ‘z vazifalarini aniq, chaqqon, m alakali bajarishlari og‘ir asoratlarni oldini olish, ularning hayotini saqlab qolishga erishish mumkin. D av o lash -ev ak u atsiy alash ta rtib i, avvalam bor, hozirgi zam onga xos tabiiy ofatlar, ishlab chiqarishda sodir bo'lishi m umkin bo'lgan avariya-katastrofalarning shakllanishi, to ‘g‘ri m asshtabi ham da qo‘qqisdan paydo b o iish i bilan izohlanadi. Bu ta rtib ishlab chiqilgan h am d a tinchlik davrida am aliy m ashqlarda sinalib, tan olingan. U sh b u davolash-evakuatsiyalashni ta ’min etish tizimi yuqorida qo'yilgan talablarni to la to ‘kis bajarishi uchun, avvalam bor, tibbiy xizmat ko‘rsatish bolim larining mutaxassislariga, ularni zam on talabiga yarasha tib b iy te x n ik t a ’m in la n is h ig a b o g i i q . Y a ’ni d a v o la sh evakuatsiyalash tajrib alari o ‘rg an ilg an d a m a ’lum b o id ik i, 113 ushbu tizim har bir davlatning sotsial iqtisodiy holati bilan uzviy bog'lanib kelgan, u doimo o'zgartirib kelingan, rivojlantirilgan. Davolash-evakuatsiyalash ta ’m inotining turlari, darajalari insoniyat rivojlanishi bilan yangi shakllarda o'zgarib kelgan. Ayniqsa, X X asrda yuzaga kelgan yoppasiga qirg'in qurollari davolash-evakuatsiyalash, ta ’m inlash tartibida o'z aksini ko'rsatib, bu tizimga birmuncha o'zgartirishlar kiritdi. Ikkinchi jahon urushi yillarida tinch aholi o'rtasida harbiy havo hujumlari oqibatida minglab jarohatlanishlar sodir bo'ldi, bunda tibbiy yordam sodir bo'lgan yong'inlar, vayronagarchilik o'choqlarida ko'rsatilib, ularni davolash ishlari shahardan tashqarida tashkil qilingan, davolash-profllaktika bo'limlarida to tuzalguniga qadar davolanganlar. Bunda imkoni boricha kasalxonalarni evakuatsiyalash yo'nalishi bo'yicha o'choqqa yaqinroq masofaga joylashtirishga harakat qilingan. Natijada tibbiy yordam k o ‘rsatish bosqichlarining joylashishi va harakatlanishi, jarohat olish joyidagi oraliq masofa qisqartirilib, birinchi tibbiy yordamni 0,5-1 soat mobaynida, birinchi vrachlik yordami, ya’ni o ‘rta tibbiy mutaxassislik yordami 1-1,5 soat orasida, birinchi vrachlik yordamini 5 soatdan kechiktirmagan h olatd a, m alak ali tibb iy yordam 8 soatgach a hamda ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam 12-24 soat mobaynida olish imkoni yaratilgan. Ushbu tizimning samarasi shunday bo'ldiki, II-Jahon urushida sobiq ittifoq armiyasining barcha jarohat olgan yaradorlarining 72,3 % to'la davolanib, o'z qismlariga, jangovarlik qobiliyati tiklanib qaytarilgan. Barcha kasallar to'la davoianib, 93% o ‘z qismlariga qaytarilgan. Shuni ham qayd qilish kerakki, tarix sohasida, urushlar tarixida hanuzgacha bunday yutuqqa erishilganicha yo'q. Shu sababli ham fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish tizimida eng samarali natijalarga erishilgan harbiylarga tibbiy yordam ko'rsatish tizimining tartibi qabul qilingan. U shbu tartibning asosiy maqsadi va yo'nalishi asosida yarador va bemorlarga tibbiy yordam ko'rsatish yagona bosqichlar yo'nalishi bo'yicha jarohatlanishlarning tizimiga qarab davolash va evakuatsiya etish tartibi yotadi. Favqulodda vaziyatlar o'chog'ida ham sanitar yo'qotishlarda birinchi tibbiy, birinchi vrachlik yordami 114 / ko‘rsatib, o ‘choqdan tashqarida evakuatsiyalanish yo‘nalishi bosqichlarida m alakali ham da ixtisoslash tirilgan tibbiy yordamning maqsadli yo‘nalishi orqali ta’min etishni ko'zda tutgan tizim qabul qilingan. Har bir vayronaga uchragan shaharda ham, aholi yashaydigan turarjoylarda ham ushbu tartibning q o‘ilanilishini favqulodda vaziyatlarda qutqarish, tibbiy yordam ko‘rsatish hamda qayta tiklash ishlarini aniq ishlab chiqilgan reja asosida o ‘tkazish tartibi qabul qilingan. Aholini davolash-evakuatsiyalash ta’minotining tub m a’nosi har qanday vaziyatda ham aholiga o ‘z vaqtida tibbiy yordam ko'rsatish uchun yetarli darajadagi xizmatlar k oia m in in g majmuasini o ‘z ichiga oluvchi, tibbiy yordam k o‘rsatishda, evakuatsiyalash jarayonida hamda tibbiy yordam k o‘rsatish b osqichlarida yagon a m aqsadni k o 'z lo v c h i y a ’ni jaroh atlan gan larn i, bem orlarni tezroq d avolash , o g ‘ir asoratlarini oldini olishni maqsad qilib qo‘yuvchi tizim tartibini - «Davolash-evakuatsiyalash ta’minoti» deb tushunish kerak. Fuqarolar m uhofazasining tibbiy xizmat k o‘rsatish b o‘limlarining eng asosiy muhim vazifalaridan biri - favqulodda vaziyatlarda aholiga tibbiy yordam ni o ‘z vaqtida, yetarli darajada, to‘la-to‘kis ko‘rsatishga qaratilgan. Fuqarolar muhofazasining oldiga qo'yiladigan asosiy qattiq talab: - zarar ko‘rganlarga tibbiy yordam k o‘rsatish va ularni davolash; - jarohatlanganlar va bem orlarni o ‘choqdan evakuat­ siyalanish bosqichlariga ko'chirish-evakuatsiyalash. H ozirgi zam onda ish lab ch iq ilgan tibbiy ta ’m inlash, davolash tizimlari shu maqsadga moslashtirib tuzilgan bo‘lib, bunda favqulodda hodisalar oqibatida jarohat olganlarni bocqichma-bosqich (1-bocqich o ‘choqda, 2-bocqich o‘choqdan tashqarida) davolash rejalashtirilgan. Bu tizim uzluksiz olib borilishini ta’min etishni yagona tartib deb qabul qilinishi zarur. Chunki tibbiy yordam k o‘rsatishda albatta jarohatlanganlarni, evakuatsiya etilgan jarohatlanganlarni davolash yagona maqsadni ko‘zlaydi. Jarohatlanganlarni o'choqdan kasalxona bazasiga evakuatsiya etish, har qaysi jarohat yoki xastalikning 115 turini nazarga olgan holda shu xastalik yoki jarohatlarni davolashga m o'ljallangan ixtisoslashmagan kasalxonalarga evakuatsiyalash deb tushuniladi. Bosqichm a-bosqich davolash, tibbiy yordam to ‘plami, me’yorida davolash, evakuatsiyalash tartibining asosiy ma’nosi shundan ib oratki, har bir bosqichda davom ettirilish i, favqulodda vaziyat oqibatida olingan jarohat turiga qarab bajarilishini ko'zda tutadi. Chunki bosqichlar bir-birining bajargan ishini, tibbiy yordam ko'rsatishni uzluksiz davom ettirishlari shart, shundagina davolash evakuatsiyalash jarayoni bir maqsadni ko'zlab, jarohatlar yoki patalogiya holatlarini tezroq, maqsadli y o ‘nalish bosqichlarida evakuatsiya etish imkonini beradi. Davolash-evakuatsiyalash tizimining bosqichlari jarohat­ lanish o ‘choqlaridan to bosh kasalxonalar kollektorlari hamda kasalxonalar bazalarigacha bosqichma-bosqich o'tkazilishi shart bo'lgan hajmda bajarilishi kerak. Faqat shu tartibdagina jarohatlanishlar va bem orlarni to 'g 'r i, tez va m aqsadli davolashga erishish mumkin. Favqulodda vaziyat holatlarida tibbiy yordam ko'rsatishning asosiy k o'rsatk ich i b o'lgan ushbu tartibni o 'z vaqtida ko'rsatiladigan hamda bir bosqichning ishlarini ikkinchi bosqich davom ettirishi va to'ldirilishini bosqichma-bosqich maqsadli hamda o'z vaqtida ko'rsatiladigan tibbiy yordam tizimi deb qabul qilingan. Favqulodda vaziyat oqibatida jarohatlangan aholiga tibbiy yordam va davolash-profilaktika ishlarini tashkil qilish Favqulodda vaziyat holatida jarohatlangan va xastalikka uchragan aholiga tibbiy yordam ni to'g'ri tashkil qilish maqsadida hozirgi paytda tibbiy yordam bosqichlarini fuqarolar m uhofazasi tizim ida bir necha bosqichlarda joylashtirish (etalonlashtirish) ko'zda tutiladi. Y a’ni davolash ishlari bir necha bosqichda bajariladi. Odatda tinchlik davrida davolash ishlari bir tibbiy bosqichda bajarilsa, favqulodda vaziyatlar holatida davolash, qayta tiklash ishlari bir necha bosqichlarda tashkil 116 qilingan kasalxonalarda bajariladi. Ushbu tartibda jarohatlanganlarga va bemorlarga o'choqdan tashqarida evakuat­ siyalash yo'nalishida joylashtirilgan kasalxonalar kollektorlari, kasalxonalar bazalarida ko'rsatilishi nazarda tutiladi. Bunda davolash - profilaktika ishlarining to'plami bosqichma-bosqich bir necha vaqt m obaynida ko'rsatilishi belgilanadi. Y a ’ni boshqacha qilib ta’riflanganda, favqulodda vaziyatlar paytida uning oqibatlarini yo'qotish jarayonlarida aholiga tibbiy yordam ko'rsatish bir necha bosqichlarda, har xil vaqt mobaynida ko'rsatilishi rejalashtiriladi. Tibbiy yordam va davolash-profilaktika ishlar tizimi tartibida fuqarolar m uhofazasining tashkil etilgan bosqichlariga quyidagilar kiradi: BTYO - birinchi tibbiy yordam otryadlari, SEG - saqlash evakuatsiyalash gospitallari, BK - bosh k asalxon alar, KK - k asalxon alar kollek torlari, KB kasalxonalar bazalari, IK - ixtisoslashtirilgan kasalxonalar. Bu davolash-profilaktika muassasalari evakuatsiya etish yo'nalishidagi yo‘l bo'ylab har xil masofalarda tashkil etiladi. Ayni paytda ularni davolash va tibbiy yordam ko'rsatish etaplari yoki evakuatsiyalash bosqichlari deb ham yuritiladi. Evakuatsiyalash bosqichlari deb tibbiy xizmat ko'rsatish muassasalarining kuchi va vositalarini evakuatsiyalash yo'lida joylashishlari tushuniladi. Ularning asosiy vazifalariga: jarohatlanganlarni qabul qilish, tibbiy saralash, jarohatlanganlarga tibbiy yordam ko'rsatish va o'zining imkoniyati doirasida davolash hamda kelgusi bosqichda joylashtirilgan tibbiyot muassasalariga evakuatsiya etishga tayyorlash kabilar kiradi. Fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish bo'limlarining harbiylar tibbiy bo'limlari tizimidan ayrim farqlari ham bor, masalan, harbiy tibbiy yordam tashkilotlari 5 va undan ortiq bosqichlarda - batalon tibbiy qismi, polk tibbiy markazi, deviziya, armiya tibbiy qismida hamda front tibbiyot bazasida, mamlakatning ichki bazalarida joylashtirilgan harbiy gospitallarni va bir qancha bosqichlarni o'z ichiga oladi. Fuqarolar m uhofazasining tibbiy xizmat bo'limlari esa ikki tibbiy yordam otryadlari - o'choqda va o'choq yaqinida, ikkinchi bosqich kasalxonalar bazalarida joylashtiriladilar. Ushbu tartib fuqarolar muhofazasining tibbiy 117 xizm at k o 'rsa tis h tizim ining ikki etapda joylashishi ham da jarohatlanganlarga davolash-profilaktika ishlarini mana shu ikki bosqichda k o 'rsa tilish in i t a ’m inlaydi. Y a ’ni tibbiy xizm at ko'rsatishda ko'zlangan barcha vazifalarni, tibbiy m uolajalarni to 'la-to 'k is davolagunga qadar o'z ichiga oladi. Ushbu tartib fu q a ro la r m u h o fa z asi tizim id a ikki e ta p lik tibbiy xizm at k o'rsatishni ko'zlaydi ham da etaplarda jaro h atlan g an lar va bemorlarni m aqsadli evakuatsiya etishni amalga joriy qiladi. 5-rasm. Favqulodda vaziyat o ‘ch o g ‘ida qidiruv va qutqaruv tibbiy yordami U s h b u tiz im d a h a r b ir b o sq ic h d a m a ’lum d a ra ja d a b e lg ila n g a n d a v o la s h - p ro f ila k tik a v a z ifa la rin i b a ja ris h belgilanadi. D avolash-profilaktika vazifalari har bosqich uchun, h a r q a y si k a s a lx o n a , k a s a lx o n a k o lle k to ri u ch u n bosh m utaxassislar tom onidan ishlab chiqiladi. Ishlab chiqilgan tibbiy x izm at b o s q ic h in in g tib b iy y o rd a m k o 'r s a tis h d a ra ja s i hisoblanadi. Tibbiy yordam ko'rsatish darajasi, hajmi doimiy bo'lm ay, u vaziyatga qarab o'zgarishi mumkin. Kengaytirilgan yoki qisqartirilgan variantlarda ko'rsatilishi, favqulodda vaziyat holatiga qarab, tibbiy yordam vazifalar doirasi, chegarasi, hajmi, bosh m utaxassislar ham da fuqarolar m uhofazasi tibbiy xizmat ko'rsatish shtabi boshlig'i tom onidan belgilanadi. T ibbiy xizm at k o 'rsa tis h b o sq ich larid a tashkil etilgan kasalxonalarning har qaysisi m a ’lum d a rajad a belgilangan 118 vazifalarni bajaradi. U larga yuklatilgan vazifalar davolashp ro fila k tik a ishlari hajm i o ‘sha bosqichda tashkil etilgan kasalxonalarning ixtisoslashtirilgan yo‘nalishi, imkoniyatidan kelib chiqishi k o ‘zda tutilishi kerak. H ar bir kasalxona bajarishi shart bo'lgan vazifalar vaziyatga qarab o ‘zgartirilishi mumkin. E vakuatsiyalanish bosqichlarida tashkil qilingan kasal­ xonalar tashkiliy jihatdan favqulodda vaziyat o ‘chog‘ida turi, hajmi jarohatlanishlar darajasiga qarab o ‘zgartirilishi mumkin. Ammo har qanaqa vaziyatlarda ham, har bir bosqichga o ‘ziga xos b o ig a n faoliyatlar yo‘nalishida vazifalar berilishi kerak. Y a’ni tibbiy yordam ko'rsatish bosqichlarida tashkil qilingan har bir davolash- p ro filaktika m uassasalari uchun m a ’lum m utaxassislar y o ‘nalishiga asoslangan holda tibbiy yordam ko'rsatish prinsipi yotadi. Ana shu prinsiplarga asosan tibbiy yordam ko 'rsatish bo'lim lariga quyidagi vazifalarni bajarish yuklatiladi: - jarohatlanganlarni qabul qilish; - ularni tibbiy ro'yxatdan o'tkazish; - tibbiy saralash; - s a n ita r to z a la sh , d eg azatsiy a, d e z a k tiv a tsiy a ham da dezinfeksiyalash, jarohatlanganlarga, ularning kiyim-boshlariga himoya vositalari bilan tozalash ishlarini o'tkazish; - jarohatlanganlar va bemorlarga tibbiy yordam ko'rsatish, jarrohlik bog'lagich ishlari, terapevt tibbiy tekshiruv muolajalari va hokazolar; -jarohatlanishlar va kasallik holatlariga qarab, ularni kerak bo'lsa, yotqizib davolash; - tibbiy yordam ko'rsatilgandan so'ng keyingi bosqichlarda davolanishga ehtiyoji bo'lganlarni evakuatsiyalashga tayyorlash; - yuqumli xastaliklarni vaqtinchalik izolatsiyalash. U shbu vazifalar tibbiy xizm at k o 'rsatish bosqichlarining ham m asi uch u n b elg ila n g a n v a z ifa la rd ir. A m m o h a r bir kasalxonalarning ixtisoslashishiga qarab ularga belgilanadigan vazifalarga y u q o rid ag ilar ham q o 'sh ilib belgilanishi kerak. Tibbiy xizm at k o 'rsatish bosqichlarining barchasi tashkiliy tuzilishi bilan ko'pincha o'xshashlikka egalar, masalan, tibbiy yordam ko'rsatish bosqichi uchun boshqaruv bo'limi, apteka, 119 laboratoriya, oshxona, zaxiraxonalar va boshqa yordamchi bo'lim lar bo'lishi ko'zda tutilgan. Har bir kasalxonaning ishlashini ta’min etuvchi ushbu bo'limlarning katta-kichikligi o'sha kasalxonaning quvvatiga, yordam ko'rsatish yo'nalishiga bog'liq. Tibbiy xizmat ko'rsatish bosqichlarining davolashp rofilak tik a ishlarini bajarish darajasi, hajmi shunday belgilanadiki, har qaysi bosqichdan yuqorida turgan davolash bosqichi oldingi bosqichdan to'laroq, m alakaliroq tibbiy yordam ko'rsatish imkoniyatiga ega. Hozirgi paytda fuqarolar muhofazasi tizimida tibbiy yordam ko'rsatish, davolash va profllaktika xizmati ko'rsatish tizimida quyidagi tibbiy yordam xizmatlari mavjud: - birinchi tibbiy yordam asosan talafotlar o'chog'ida o'zo'ziga, bir-biriga yordam tarzida hamda sanitarlar, sanitar drujinachilar tomonidan ko'rsatiladi; - birinchi vrachlik yordami asosan BTYOlarda ko'rsatiladi; - ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam, asosan K K bazasida m alak ali m utaxassislar tom onidan k o'rsatiladi. Ix tiso s­ lashtirilgan kasalxonalar sanitar yo'qotishlar o'chog'ining tashqarisida, evakuatsiyalash bosqichlarida tashkil qilinadilar. Shuni qayd qilish kerakki, harakatdagi harbiy tibbiy xizmat tizimida hozirgi paytda besh turdagi yordam ko'rsatish qabul qilingan. Birinchi tibbiy yordam, vrachgacha bo'lgan tibbiy yordam, birinchi vrachlik yordami, malakali tibbiy yordam va ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam turlari joriy qilingan, amalda jarohatlanganlarga qancha tez ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko'rsatish bosqichiga yetkazilsa, shuncha natijalar yaxshi boiadi, jarohat olganlar hamda kasallarning tuzalib ketishi shuncha tez amalga oshadi. Ammo hozirgi paytda davolash-evakuatsiyalash bosqichlarida tashkil qilingan kasalxonalarning favqulodda vaziyatlar o'chog'idan ancha olis masofalarga yoyilib ketishi ixtisoslashgan kasalxonalarning o'choq bilan oralarini ancha uzoqiashtirishi mumkin. Shuni nazarga olgan holda jarohatlanganlarga tez shoshilinch hamda o'z vaqtidan kechiktirilm agan m uddatda tibbiy yordam k o'rsa tish m aqsadida jaroh atlanganlar, m axsus ix tisoslash tirilgan kasalxonalarga yetkazilishi muhim hisoblanadi. Buning uchun 120 / evakuatsiyalashga ajratilgan transport vositalarining harakatchanligini oshirish yoki tibbiy yordam ko'rsatish bosqichlari orasidagi m asofani joriy etish talab etiladi. Bundan oldingi davrlarda harbiy urushlar, favqulodda tabiiy ofatlarda tibbiy y o rd am tiz im la rin in g fa o liy a tla ri sh u n i k o 'r s a ta d ik i, ja r o h a tla n g a n la rn i d a v o la sh d a u la rg a s a rf b o 'lg a n vaqt sog'ayishiga to 'g 'rid a n -to 'g 'ri bog'liq ekan. Bunda: - birinchi tibbiy yordamni 0,5 - 1 soatda; - birinchi vrachgacha yordam 1,5 soatda; - birinchi vrachlik yordami 5 soatgacha; - m alakali tibbiy yordam 8 soatgacha; - ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam 12-24 soatdan oshmasligi kerak, aks holda davolanish natijalari o g 'ir asoratlarga olib keladi. U shbu h olatni to 'g 'ri tahlil qilish uchun ham tibbiy y o rd a m k o 'r s a tis h b o sq ic h la rin i jo y la s h tiris h d a v a q t ko'rsatkicnini nazarda lutm oq maqsadga muvofiq deb topilgan. H a r b ir tib b iy y o rd a m k o 'r s a tis h b o sq ic h id a d av o lash profilaktika ishlari shunday bajarilishini t a ’min etish zarurki, k o 'r s a tilg a n tib b iy y o rd a m ja r o h a tla n g a n la r n i keyingi bosqichdagi d a v o lash -p ro filak tik a bosqichigacha evakuatsiyalashni beozor t a ’minlay olishi ham da kechiktirilishi mumkin b o 'lm a g a n tibbiy yordam ni a lb a tta ushbu bosqichda joriy etilishini t a ’m inlay olishi lozim. Ik k in c h i ja h o n u ru sh id a tibbiy y o rd am k o 'rsa tish n in g n a tija la ri shuni k o 'rsa td ik i, tibbiy y ordam k o 'rsa tish n in g natijalari birinchi tibbiy yordam ni qay darajada o 'z vaqtida ko'rsatilishi bilan bog'liq bo'lgan. Jarohatlanganlardan birinchi tibbiy yordam o'z vaqtida ko'rsatilganlarining 80 % tez asoratsiz tuzalib, o 'z qism lariga qaytarilganlar. Shuni e ’tiborga olgan holda, birinchi tibbiy yordam qay darajada bajarilishi alohida m ohiyatga ega. Y er qim irlash lar, suv to shqinlari, av a riy a-k a ta stro fa la r o q ib ati shuni k o 'rsa td ik i, favqulodda vaziy atlard a talafot k o 'r g a n o 'c h o q d a tra n s p o rt y o 'lla ri, k o m m u n ik atsiy a la r buziladi, bunda tibbiy yordam k o 'rsatish g a rejalashtirilgan bo'linm alarning o'zlari ham favqulodda hodisa ta ’siridan zarar k o'radilar va ularning o'zlari har tom onlam a, shu jum ladan, 121 tibbiy yordamga muhtoj bo‘ladilar. Jarohatlangan aholiga tibbiy yordam ko'rsatish uchun esa, bunday sharoitda tashqaridan, ya’ni s a n ita r y o ‘q o tish la r o ‘c h o g ‘id an b o sh q a sh a h ar, v ilo y at, tum anlardan tibbiy m utaxassislar, sanitar transportlari, doridarm onlar safarbar qilishga to ‘g‘ri keladi. Bu esa o ‘z navbatida m a’lum bir vaqtni talab etadi. N atijada to chetdan tibbiy yordam ko'rsatuvchi mutaxassislar yetib kelguncha birinchi tibbiy yordam ko'rsatish kechikadi. Natijada kechikib tibbiy yordam ko'rsatish oqibatlari asoratsiz tugamaydi. Shusababli favqulodda vaziyatda sanitar yo'qotishlar o 'chog'ida birinchi tibbiy yordam ni, shu o'choqdagi aholi o'z-o'ziga va bir-biriga ko'rsatishi kerak. Buning uchun esa, tinchlik davrida barcha aholini birinchi tibbiy yordam ko'rsatishga o'qitish, o'rgatish alohida ahamiyatga ega bo'ladi. Fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmat ko‘rsatish bo‘limlari, ularning tashkiliy tuzilishi FM TX tashkilotlari m ahalliy hokim iyatning qarori bilan sh a h ar, tu m a n fu q aro lar m uhofazasi b o sh lig 'i to m o n id an tum an, shahar, aholi punktlari, korxonalar, jam oa xo'jaliklari, o'quv yurtlari va boshqa obyektlarda tashkil etiladilar. FM TX boiim lariga: SP, SD, SDO, BTYO, ITYO, DH EQO , IEQB, KK, KB, АР, AB lar kiradi: - SP-sanitar postlari. - SD -sanitar drujanachilar. - SD O-sanitar drujinachilar otryadi. - BTYO-birinchi tibbiy yordam otryadlari. - ITYO-ixtisoslashgan tibbiy yordam otryadlari. - D H EQ O -dalada harakatchan epidemiyaga qarshi otryad. - IEQB-ixtisoslashgan epidemiyaga qarshi brigada. - K K -kasalxonalar kollektori. - KB-kasalxonalar bazasi, bosh kasalxonalar. - AP-aptekalar. - AB-apteka bazalari. U sh b u tash k ilo tlarg a fav q u lo d d a v a ziy atlard a barcha fuqarolar - erkaklar 60 yoshgacha, ayollar 55 yoshgacha safarbar etilishlari shart. Favqulodda vaziyatda tibbiy xizmat ko'rsatish m / bo‘limlari (obyektlar) va maxsus b o ‘limlar shaklida bo‘ladilar. Obyektlar bo'linm alariga sanitar drujinachilar (SD) va sanitar postlar (SP) va sanitar drujinachilar otryadlari (SDO) kiradilar. Bu b o ‘lim lar ayni p a y td a y o p p a sig a b a rc h a k o rx o n a la r, tashkilotlarda tashkil etilishi shart. Tibbiy xizmatning maxsus b o 'lim la ri d a v o la s h -p ro fila k tik a m u assa sala rid a , sa n ita r epidemiologik stansiyalar, ilmiy-tekshirish tibbiyot institutlari ham da sog‘liqni saqlash tizimiga qarashli tashkilotlar tarkibida tuziladilar. Bularga; BTYO-birinchi tibbiy yordam otryadi; ITYB-ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam brigadalari; ITYO-ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam otryadlari; HEQO- harakatchan epidemiyaga qarshi otryadlar; MEQO-maxsus epidemiyaga qarshi otryadlar; AA -apteka avtolavkalar; AB-apteka bazalari; QTP-qon tayyorlash punktlari kiradilar. Bu boiim larning barchasining tarkibiy, tashkiliy tuzilishlari, shtatlari tartibi favqulodda vaziyatlar shtabi tom onidan ishlab chiqilgan va sog'liqni saqlash vaziri tom onidan tasdiqlangan. B o 'lim la rn in g tib b iy , tex n ik , s a n ita r x o 'ja lik va b o sh q a t a ’m inotlari, jihozlanishi xalq xo'jaligining qaysi tarm og'ida tashkil etilsa, o ‘sha tash k ilo t hisobidan bajarilishi kerak. T ra n sp o rt v o sita la ri va p a la tk a la r b ilan esa, fav q u lo d d a v a z iy a tla r sh ta b i to m o n id a n m o b iliz a tsiy a la sh ta rtib id a belgilangan guruhlar hisobidan ta ’min etiladi. F a v q u lo d d a vaziyat tizim ining tibbiy xizm at k o 'rsa tish bo 'lim ilarin in g har qaysi tuzilm asining vazifalari sog'liqni saqlash vaziri tom onidan ishlab chiqilgan maxsus qo'llanm a asosida sodir bo'lgan favqulodda vaziyat o'chog'ining to 'g 'ri xususiyati, hajmiga qarab fuqarolar m uhofazasi shtabi bilan kelishilgan holda belgilanadi. Bu yo'llanm ada tashkil etilish joylari, tibbiy yordam ko'rsatish hajmi va ishlash tartiblari aniq ko'rsatiladi. Favqulodda vaziyatda tibbiy xizmat ko'rsatish tizimining h a ra k a tc h a n ( k o 'c h ib y u ru v c h i, h a r y erd a ish lay olish imkoniyatiga ega) bo'lim lari - SD, SDO, BTYO asosan birinchi 123 tibbiy va vrachlik yordamini o'choq yaqinida ko'rsatish uchun tuziladilar. Bular o'z avtotexnikalariga ega bo'lib, favqulodda vaziyat holatida qachon, qayerda ularga ehtiyoj paydo bo'lsa, o'sha yerda ishlash imkoniga egadirlar va ulardan shu tartibda foydalaniladi ham. SP-sanitar posti har 200 ishchiga 1 ta shu tashkilot tarkibidagi ishchilar hisobidan tuziladilar. U lar har kungi ish jaray o n id a o 'z kasblari yo'nalishida vazifalarini bajarad ilar, lekin ularga sanitarlik ishlari yuklatiladi. U lar a so sa n b irin c h i tib b iy y o rd a m p a y tid a o lin g a n s h ik a stlanishlarda, ishchilar bemor bo'lib qolganda yordam ko'rsatib boradilar. Buning uchun ular tibbiy vositalar to'plam i bilan ta ’min etiladilar. U lar ayni paytda sanitar oqartuv-profilaktik ta d b irla rg a ham q a tn a sh a d ila r. F a v q u lo d d a vaziyat sodir b o 'lg a n d a u la r fu q a ro la r m u h o fa z a sin in g tib b iy xizm at ko'rsatish bo'lim larining umumiy tuzilm alari hisoblanadilar. U lar birinchi tibbiy yordam ko'rsatish, jarohatlanganlarni izlab to p is h , u la rn i q u tq a ris h , ja r o h a tla n g a n la r n i tra n s p o rt vositalariga yuklash yerigacha olib borish, evakuatsiyalash kabi ishlar bilan sanitar-gigiyenik epidemiyaga qarshi oddiy ishlarni ularga ajratilgan o'choq qismida bajarishlari kerak. H ar bir SP tarkibiga 4 ta sanitar kiradi. U larning bittasini boshliq qilib tayinlanadi. U larning ixtiyorida quyidagi tabel jihozlari bor: - sanitar xaltasi jihozi bilan; - sanitar narvonchasi 2 ta tashuv tasm alari bilan; - shaxsiy himoyalanish kiyim va vositalari; - sanitarlik belgilari (qo'lga bog'laydigan); - kechqurun qorong'ida ishlash uchun elekrt chirog'i. Bunda ular sanitar zvenovoy deb yuritiladilar. U larning ish vaqti 5 s o a td a n b e lg ila n a d i. Shu v a q t m o b a y n id a u la r 50 ta jarohatlanganlarni 1 km 2 m aydonda izlab topishlari va birinchi tibbiy yordam ko'rsatishlari mumkin. Sanitar drujinachilar SD tibbiy xizmat ko'rsatish tizimining yoppasiga tuzilishi turlari bo'lib, tibbiy yordam bo'linm alarining asosini tashkil qiladi. Ular xalq xo'jaligining tarm oqlarida, korxonalar, tashkilotlar, m ak tab lar, o 'rta va oliy o 'q u v yu rtlarid a, ishlab chiqarish tarm oqlarining ishlab chiqarish yo'nalishini e ’tiborga olib 124 / tuziladilar. SDning asosiy vazifalari - jarohatlanganlarni izlab topish, kerak bo'lsa qutqarish, birinchi tibbiy yordam ko'rsatish, jarohatlanganlarni olib chiqish, tashish ishlariga qatnashish, transport vositalariga yuklash ishlaridan iborat. SD dan tashqari BTYO, K K , KB sanepidstansiyalar tarkiblarida ham tashkil q ilin a d ila r. U la r o 'c h o q d a n ta s h q a r id a ta sh k il e tilg a n favqulodda vaziyat xizmati tizimining tibbiy xizmat ko'rsatish etaplarida xizmat qiladilar. U lar sanitar-gigiyenik epidemiyaga qarshi ishlarni tibbiy mutaxassislar raxnamoligida bajaradilar. lta sanitar drujina 24 sanitardan iborat bo'lib, uning tarkibida 5ta SP zvenosi, boshlig', boshliq yordam chisi, aloqachi va shofyor kiradi. H ar bir zvenoda 4 ta sanitar bo'lib, zvenovoylar sanitar-drujinachilar 10-12 soat m obaynida ishlashi natijasida 500-700 ta jaro h at olganlarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatib, ularni lkm gacha, y a’ni transport vositasiga yuklash joyigacha olib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish korxonalarining ishchi - xizmatchilari sonini hisobga olib, sanitar drujinachilar sonini ko'paytirish mumkin. B unda bir nechta SD b o 'lg a n tash k ilo td a SDO - san itar drujinachilar otryadi tuziladi. H ar 1000-2000 ishchiga lta SDO tuzilishi kerak. Bunda h ar bir SD O ga 4-5 SD va boshliq, y o rd am ch i, alo q ach i, jam i S D O da 120-125 tagacha kishi b o 'la d i, SD O 10-12 soat ish davom ida 2500-2700 ja ro h a tlanganlarga birinchi tibbiy yordam k o 'rsata oladi. SD-SDO lar tibbiy va boshqa jihozlar bilan ta ’minlanadilar, t a ’m inlanish ro'yxati od atd a tabelda belgilanadi. R o'yxatda gazqoplari, o'ziga va jarohatlanganlar uchun himoya kiyimlari, shahsiy himoya kiyimi - (SH H K ) rezina etiklar, himoyalanish qo'lqoplari va shaxsiy kimyo paketi, shaxsiy aptechka, sanitar xalta, sanitar narvonchalari, tasm alari, elektr chirog'i kabilar bilan t a ’m inlanadilar. S anitar xaltasida bog'lagich m atolar, sterillangan bintlar, bog'lagich paketlari, paxta, qon ketishini to'xtatish uchun rezina tasm a 0 g u t)> yod eritm asi, shprits, tyubik aptidodlar bilan qaychi, term ometr qalam va yon daftarcha boiadi. Birinchi tibbiy yordam otryadi - BTYO. FM TX tizimining h a ra k a tc h a n b o 'lim la rin in g asosini tashkil etadi. S an itar 125 yo'qotish o'choqlarida uning oqibatini yo'qotish jarayonida jarohatlanganlarga birinchi vrachlik yordamini k o ‘rsatish uchun tashkil etiladi. BTYO mahalliy hokimiyatning so g iiqni saqlash b o 'lim in in g d a v o la sh -p ro fila k tik a m u assasalari h isobidan shahar, qishloqlarda joylashganligidan q a t’iy nazar tuziladi. BTYOni tuzish, jihozlash, k ad rlar bilan t a ’m in etish o ‘sha kasalxonaning bosh hakim i zimmasiga yuklatiladi. BTYOlar odatda bir yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan davolash-profilaktika muassasalari hisobidan to ‘ldiriladi. Bu tartib bosh hakim ning favqulodda hodisaga tayyorlash jarayonida o 'q itish , m ashq ish la rin i o 'tk a z is h n i tash k il q ilish d a, u la rn i sh o sh ilin ch c h a q iris h , t o ‘p la sh , b e lg ila n g a n ra y o n g a o lib c h iq ish jarayonlarini bajarishida q o ‘1 keladi. BTYOning asosiy vazifalari: BTYOga keltirilgan ja ro h a t­ langanlarni qabul qilish, ro 'y x atd an o'tkazish, ularni tibbiy saralashdan o'tkazish, dozim etrik nazorat olib borish, to 'liq bo'lm agan, lekin vaziyat imkon berganda to iiq sanitar tozalash ishlarini bajarish, jarohatlanganlarga birinchi vrachlik yordamini ko'rsatish, shoshilinch jarrohlik, terapevtik yordam ko'rsatish, shoshilinch ja rro h lik , terap ev tik yordam k o 'rsa tis h , transportirovkalash, m um kin b o 'lg an jaro h a tla n g an la rn i vaq tin ­ chalik gospitalizatsiyalash yuqum li xastalik va nerv-psixik holatidagilarni vaqtinchalik izolatsiyalash, jarohatlanganlarni shahar tashqarisidagi kasalxonalarga evakuatsiyaga tayyorlash, sanitar drujinachilar ishi ustidan rahbarlik qilish, ularni tibbiy texnik ta ’minlash, birlamchi tibbiy hisoblashlar va hisobot berish ishlarini bajarish yuklatilgan. BTYOning tarkibi: boshqaruv, qabul qilish va saralash, ja rro h lik va b o g 'lag ich , gospital, e v a k u a ts iy a , tib b iy t a ’m in o t, la b o r a to r iy a va x o 'ja lik boiim laridan iborat. O tryadda jam i 146-194 ta odam bo'lib, ikki guruh SD, shulardan 8 ta vrach, 4 tasi jarrohlardir. B T Y O da d o ri-d a rm o n la r, a n tib io tik la r , p r o fila k tik z a rd o b la r, b o y lash m a to la ri, tib b iy u s k u n a la r, v ra c h lik a p p a ra tla ri, b e m o rla rg a q a ra s h u s k u n a la ri, a p te k a va laboratoriya anjomlari, dezinfeksiyalovchi m oddalar apparat­ lari, shaxsiy himoyalanish kiyimlari, shaxsiy kimyoviy paketlar radiom etrik va kislorod apparatlari, sanitar xo'jalik buyumlari, 126 / dala elektr tarm o g ‘i uskunasi ham da k o ‘chma radiostansiya b o iish i kerak. BTYOning har qaysisi berkitilgan transport va palatka fondi bilan ta ’minlanishi shart. BTYO 1 ish kunida (10 soat) 1000— 1500 kishiga saralashni, 40 ta m urakkab jarro h lik operatsiyalarini, 120 ta sanitar yuvishlarni, 200 ta kishini ambulator davolashni, 200 kishini shahar tashqarisiga evakuatsiya qila olish ham da 400 o'rinlik yuqumli xastaliklarni gospitalizatsiya etish quvvatiga ega. Jarohatlangan bemorlarni tibbiy saralash tartiblari Sanitar yo‘qotishlar o ‘chog‘ida va davolash-evakuatsiyalash bosqichlarida talafot k o ‘rgan aholiga yetarli darajada tibbiy yordam ko‘rsatishni taqsimlash jarayonining muhim yo‘nalishi - bu tibbiy saralash hisoblanadi. Tibbiy saralashni ishlab chiqqan va h a y o tg a ta tb iq q ilg a n u n in g a so sc h isi N .I.P iro g o v h iso b la n a d i. U lu g ‘ ja r r o h olim birin ch i bu ja ro h a tla n ish epidemiyasini faqat jangovar harbiylar orasidagina emas, balki tinch aholi orasida yuzlab, minglab odam larning boshiga ofat deb qaragan. 0 ‘tg an u ru sh la rd a oddiy q u ro lla r q o lla n ilg a n d a ham m uhim aham iyatga ega b o ig a n tibbiy saralash hozirgi zamon ilmiy-texnika rivojlanishi sharoitida yoppasiga qirg'in qurollar ishlab chiqarilishi ularni q o lla n is h xavfi tinch aholi orasida misli ko'rilm agan darajada shikastlanishlar sodir bolishiga olib kelish i m u m k in . T a b iiy o f a tla r , yer q im irla s h la ri, to g ‘ ko'chkilari, sel va bo'ronlar, suv toshqinlari yoppasiga qirg‘in qurollarining oqibatlaridan kam emas. Buni Arm anistondagi yer qimirlashi, Chernobil atom elektr stansiyasidagi portlash, yer yuzasidagi k o 'p la b tabiiy o fatlarn in g isbotida k o ‘rish mumkin. Yer kurrasining ayrim joyida shahar va qishloqlarda k u tilm a g a n d a so d ir b o iis h i m um kin b o i g a n tabiiy yoki hay o tiy n o x u sh h o d isa la r ju d a q isq a m u d d a td a m inglab kishilarning yostig'ini quritishi, qurbonlar keltirishi mumkin. Tibbiyot xizmati xodimlarining har qanday sharoitda ham zararlangan aholiga o ‘z vaqtida imkon darajasida yetarli tibbiy 127 yordam ko‘rsatishlari talab etiladi. Fuqarolar m uhofazasining tibbiy yordam ko'rsatish tizimining asoslari hisoblangan tibbiy saralashni har bir tibbiy mutaxassis bilishi, uni aniq bajara olishi m uhim dir. Tibbiy saralash deb jarohatlangan bemorlarning jarohatlarini davolash-evakuatsiyalashga m uhtojligiga qarab guruhlarga ajratilishiga aytiladi. Y a ’ni jarohatlanishlar yoki xastaliklar patologik kelib chiqishi, organizmdagi siljishlari ham da ularni kuzatish, tibbiy yordam ko'rsatish davolash-evakuatsiyalashda bir xil d o ri-d a rm o n la rg a, p ro fila k tik v azifalarn in g bir xil bajarilishi talab etilgan guruhlarni aniqlash tushuniladi. Bunday guruhlarni aniqlab, alohida guruhlarga ajratish avvalam bor, tib b iy k o 'rs a tk ic h la rg a q a ra b b a ja rila d i. T ib b iy y o rd am k o 'r s a tk ic h la r i d a v o la s h ish la rin in g b a ja rilis h ig a q a ra b aniqlanadi. Tibbiy saralash barcha bosqichlarda bajariladi. Tibbiy saralash natijasida tibbiy evakuatsiyalash bosqichida quyidagi guruhlar aniqlanishi kerak: - a tro fd a g i o d a m la rg a xavfli ja ro h a tla n g a n b e m o rla r (yuqumli kasalliklar); - rad io ak tiv m o d d alar bilan xavfli dozada zararlan g an , tu rg an z ah arlar bilan zah arlan g an lar, b akteriologik zararlanganlar va atrofdagi kishilar uchun xavfli ruhiy xastaliklar; - ayni shu bosqichda tibbiy yordam ko'rsatilishiga muhtoj bo'lgan jarohatlanish va kasalliklar; - u sh b u b o sq ic h d a tib b iy y o rd am k o 'r s a tilm a s a ham m umkin bo'lgan jarohatlanganlar va kasalliklar; - ushbu tibbiy yordam ko'rsatish bosqichida to 'la davolanib, tuzalgunga qadar evakuatsiya etilmaydilar; - transportirovka qilish mumkin bo'lm aganlar vaqtinchalik y o tq iz ib d a v o la n ish i k e ra k b o 'lg a n ja r o h a tla n g a n la r va bemorlar; - keyingi bosqichga ev akuatsiya etilishi kerak b o 'lg a n jarohatlanganlar va kasallar; - bu guruh o'z navbatida qayerga, qaysi transport yordamida, qachon jo'natilishi kabi guruhlarga saralashishlari zarur. Tibbiy saralashning ikki turi qo'llaniladi: a) ushbu bosqich punkt ichidagi saralash; b) evakotransport saralashlari. 128 / T ibbiy saralash o ‘tkazilganda asosan saralash belgilari q o ‘yilgan m oslam alardan foydalaniladi. Bu m oslamalar odatda rangli yoki har xil shaklda tayyorlanadi. Tibbiy saralash asosan tibbiy yordam k o 'rsa tish uchun tashkil qilingan bosqichning qabul qilish va saralash bo'lim larida yoki vaqtinchalik tashkil qilingan tibbiy taqsimlash punktlarida bajariladi. Tibbiy saralash uchun saralash brigadalari - vrach, 2 ta ham shira va 3-4 ta sanitar drujinachilar tarkibida joriy etiladi. Tibbiy saralashning ushbu ikki turining har qaysisi o‘zining maqsadi, vazifalari bilan muhim aham iyatga ega. Masalan, har bir bosqichda keltirilgan jarohatlanganlarga yoki bemorlarga, avvalo, davolash-profilaktika muassasasining kirish yerida qabul qilish va saralash b o ‘lim ida sa n ita r drujinachi dozim etrist tom onidan saralanadi. Transport vositasini, jarohatlanganlarni dozimetrik asbob - DP-5 A, DP-5 V, DP-5 B, hamda kimyoviy tekshiruv asbobi PX RM V, V PX R lar yordam ida radioaktiv m o d d a la r y o k i z a h a rli m o d d a la r b ila n iflo slik d a ra ja si o ‘lchanadi, natijada barcha keigan jarohatlanganlar va kasallar ikki guruhga ajratiladi: 1. A tro fd a g ila r uchun x avflilari, u la r m axsus tozalash joylariga j o ‘natiladilar va ularga sanitar tozalash degazatsiya, dezaktivatsiya ham da dezinfeksiyalash o'tkazilgandan so‘ng saralash xonalariga yoki m aydonlariga tibbiy saralash uchun yuboriladilar: 2. Bu guruh atrofdagilar uchun xavfli b o ‘lmagan jaro h at­ langanlar va bemorlar, ular to ‘g‘ridan-to‘g‘ri saralash joylariga jo ‘natiladilar. Birinchi guruh tarkibida yuqumli xastalik belgilari bo‘lganlar ham maxsus izolatorlarga yuboriladilar, ularni shu joyning o‘zida m axsus tozalash, tibbiy yordam k o ‘rsatish ishlari bajarilib, y u q u m li k a s a llik la r k a s a lx o n a s ig a e v a k u a ts iy a etish g a tayyorlaydilar. Saralash m aydoni yoki xonalarida odatda 2 ta saralash brigadalari ishlaydi. Am m o k o 'p la b jarohatlangan kelganda tibbiy saralashni tezroq o 'tk az ish ham da ja ro h a t­ langanlarga shoshilinch tibbiy yordam k o'rsatish m aqsadida saralash brigadalar sonini ko'paytirish m umkin. Tibbiy saralash joylari o d atd a 3 b o ‘limga bo'linishi m aqsadga muvofiq deb topilgan: 129 1. Y engil ja ro h a tla n g a n la r yoki o 'z la ri y u ra o luvchi, o ‘zlariga-o‘zlari yordam k o'rsatish qobiliyatiga ega ja ro h a t­ langanlar uchun. 2. 0 ‘rta og‘irlikdagi jarohatlanganlar uchun bu yerda sanitar narvonchalar, tibbiy dori-darm onlar, hattoki bog‘lagich m atolar bo'lishi ta ’m inlanadi. 3. O g‘ir jaro h atlan g an lar uchun ajratilgan joy. Bu yerda shoshilinch saralash o'tkazilishi, kerak bo'lsa, hayotini saqlab qolish uchun tibbiy yordam k o 'rsa tish g a q a ratilg an tibbiy t a ’m inot bo'lishi kerak. Saralash m aydonida barcha jarohatlanganlar ikki guruhga s a ra la n a d ila r , y a ’ni ay n i sh u b o s q ic h d a tib b iy y o rd a m ko'rsatilishi shart bo'lgan jarohatlanganlar guruhi va keyingi bosqichga evakuatsiya etilishi zarur bo'lgan jarohatlanganlar guruhi. Ayrim vaziyatlarda 3-chi, y a ’ni so g io m lar guruhi, ular tibbiy yordam lar olib, keyin davolash ishlariga m uhtoj bo'lm agan guruhlar, bular favqulodda vaziyat shtabi ko'rsatm asiga asosan qutqarish ishlariga, favqulodda vaziyat o 'c h o g 'i oqibatlarini yo'qotish ishlariga jalb qilinishlari mumkin. Tibbiy saralashda ayni bosqichda qoldirilganlarni punkt ichi saralashidan o'tkaziladilar, bunda kimni qaysi bo'lim ga, qaysi navbatda, qay holatda jo'natilishi aniqlanadi ham da saralash belgilari yordam ida belgilangan talablar bajariladi. Xuddi shu tarzda evakuatsiyalash yo'nalishiga jo 'n atila d ig a n ja ro h a t­ la n g a n la r e v a k u a tsiy a b o 'lim ig a v a q tin c h a lik tra n s p o rt vositalarini kutish uchun yoki evakuatsiya navbati kelguncha joylashtiriladilar. Shuni ham qayd qilish kerakki, evakuatsiya uchun ajratilgan guruhlar orasida ham navbatlar aniqlanishi shart: bunda kimni qachon, qaysi navbatda, qaysi kasalxonaga, q a n a q a tra n sp o rtd a jo 'n a tilish i evakuatsiyalash x aritasid a ko'rsatilishi zarur. Ushbu tartibdagi tibbiy saralash BTYOda, SEG, BK, BB da o'tkaziladi. Ixtisoslashtirilgan kasalxonalarda esa, faqat punkt ichida tibbiy saralash o 'tk azilad i, chunki bu yerda ja ro h a t­ la n g a n la r va bem orlar tam o m a n tu za lib ketguniga q a d a r davolanadilar va boshqa kasalxonalarga ko'chirilm aydilar. 130 / Tibbiy evakuatsiyalashning tashkiliy masalalari, vazifalari, turlari Favqulodda vaziyatlarda tibbiy yordam ko'rsatish tizimining muhim bo'lgan vazifalari orasida tibbiy evakuatsiyalash alohida muhim aham iyatga ega. Tibbiy evakuatsiyalash deb sanitar yo'qotishlar o'chog'idan b irin c h i tib b iy y o rd a m o try a d la rig a c h a va k a s a lx o n a la r b a z a la rin in g d a v o la s h - p ro f ila k tik a m u a s s a s a la rig a c h a yetkazilishi tushuniladi. Tibbiy evakuatsiyalashning m aqsadi: jarohatlanganlar va kasallarni im koniyati boricha tezroq davolash-profilaktika b o sq ic h la rig a y e tk a z ish , c h u n k i tez d a v o la sh bosqichiga y e tk a z ilsa , s h u n c h a d a v o la s h n a tija la ri y u q o ri b o 'la d i. Evakuatsiyalash jara y o n i davolash profilaktika ishlari bilan barobar olib borilishi shart, chunki tibbiy yordam ko'rsatishning asosiy tarkibi bo'lm ish davolash va evakuatsiyalash bir m aqsad y o 'n alish id a ja ro h a tla n g a n la rn i tezroq sog'lom lashtirishga qaratilgan. V.A.Oppel - dunyoda tanilgan harbiy jarro h , у etapli davolashni shunday ta ’riflaydi: «D avolash va ev ak u atsiy a bir-birini to 'ld irib boruvchi yotqizish - davolash, ko'chirish davomida davolashni davom ettirish, umumiy davolash ishlarining bosqichlari bir-biridan ajralm as davri deb qabul qilinishi kerak». Tibbiy evakuatsiyalash umumiy davolash jarayoni bo'lib, u o'zida jarohatlanganlar va kasallarni transportirovkalash, tibbiy d a v o la s h , p r o fila k tik a b o s q ic h la rid a h a m d a d a v o la sh evakuatsiyalash yo'lida tashkil etilgan tibbiyot muassasalarida k o 'rsa tila d ig a n davolash ishlarini, tibbiy saralashni m ujassamlashtiradi. Tibbiy evakuatsiyalash favqulodda vaziyatlarda noiloj m ajbur b o 'lg a n hoi, chunki davolash ishlarini uzoq m asofa bosm asdan o 'tk az ilsa , uning oqibati ijobiy b o 'ladi, am m o tabiiy ofatlarda vayron bo'lgan shaharning davolashprofilaktika muassasalari ham shikastlanadi. Masalan: Xirosima va Nagasaki shaharlarida (Yaponiya) atom portlashi oqibatida tib b iy y o rd am k o 'r s a t is h im k o n in i s a q la g a n atig i 20% kasalxonalar butun qolgan xolos. Shuning uchun favqulodda vaziyatlar holatlarida m avjud bo'lgan kasalxonalarga tayanib, 131 u la rn i d a v o la s h -p ro fila k tik a ish la rin i t o ‘la b a ja ra d i deb bo'lm aydi. Tibbiy evakuatsiyalashni albatta bajarilishi shart bo'lgan qutqarish, davolash jarayoni deb tushunishimiz kerak. Ja ro h a tla n g a n la rn i olib chiqish, tibbiy saralash, tra n sp o rt vositalarida ularni keyingi tibbiy yordam ko'rsatish bosqichlarigacha olib borish, bosib o ‘tilgan yo‘lni tibbiy evakuatsiya y o'li deb yuritiladi. Bir necha bosqichlarni o ‘z ichiga olgan evakuatsiyalash yo'llarining yig‘indisini ham da sanitar transport vositalarining bunda bosib o 'tg an yoki o'tishi zarur bo'lgan m asofalar yig'indisini evakuatsiyalash yo'nalishi deb yuritiladi. Sanitar yo'qotishlar o'chog'ida jarohatlangan, zaharlangan va kasallarga nisbatan tibbiy evakuatsiya o 'z ichida quyidagi vazifalarni mujassamlashtiradi: - tibbiy saralash; - jarohatlanganlarni evakuatsiyaga tayyorlash; - jarohatlanganlarni transport vositalariga yuklash tartibini joriy qilish va tashkil qilish; - evakuatsiyalovchi hujjatlarni rasmiylashtirish; -ja ro h a tla n g a n la rg a e v a k u atsiy a lash ja ra y o n id a tibbiy t a ’m inotni joriy qilish; -maqsadli evakuatsiyani barcha bosqichlari ustida nazorat olib borish: Hozirgi paytda jarohatlanganlar va bem orlarni evakuatsiya qilish uchun bir qancha tra n sp o rtla r turidan foydalaniladi. Evakuatsiyalash, ayniqsa, sanitar yo'qotishlar o'chog'idan olib chiqish jarayoni birm uncha o g 'ir va m urakkab hisoblanadi. C hunki vayronagarchiliklarda eng avval jaro h atlan g an larn i izlab to p ish , u la rn i q u tq a rish ja ra y o n i m u ra k k a b tex n ik vositalarni, izlagichlarni talab qiladi. H ozirgacha sodir bo'lgan tabiiy o fatlar bunga misol b o 'la oladi. M asalan: A rm anistondagi yer qimirlashida jarohatlanganlarni izlab topish, ularni u y la r o s tid a n o lib c h iq ish b ir n e c h a k u n la r d a v o m id a cho'zilgan. Bunda eng zam onaviy iskagich va qutqaruv texnik vositalari ham ojizlik qildi. D ushanbeda tog' siljishi va loyqa qum o s tid a q o lg an b u tu n q ish lo q n i q u tq a ris h n in g iloji bo'lm adi, chunki 50 m etr qalinlikdagi loyqa massa butun bir qishloqni bosgan edi. Bunda aholining biro rtasi ham tirik 132 qolgan emas. Shu sababli tabiiy ofat o ‘chog‘ini butunligicha m ozorisiton deb ataldi. S an itar y o ‘qo tish lar o ‘c h o g ‘ida jaro h a tla n g an la rn i tom bosgan joydan, yong‘inlardan, botib qolish holatlaridan izlab topish, q u tq arish , kerak b o ‘lsa shoshilinch tibbiy yordam k o 'rsa tish ishlarini sanitar zvenolar, qutqaruvchilar guruhi, shoshilinch tashkil qilingan qutqaruvchi brigadalar bajaradilar. Bular bilan bir vaqtning o'zida sanitar drujinachilar otryadlari ham birinchi tibbiy yordam ko'rsatadilar. Jarohatlanganlarni 200 m etrgacha yakka yoki guruh tarkibida olib chiqiladi. 200 m etrdan ochiqroq m asofada esa estafeta uslubi qo'llanishi kerak. Buning m azm uni shundaki, har 200 m etr m asofada sanitar tashuvchi zvenolar tashkil qilinishi talab etiladi. S hunday qilib, ja ro h a tla n g a n la rn i evakuatsiya etuvchi transportlarga yuklash joylari ham da jarohatlangan yer orasidagi m a s o fa n in g h a r 200 m e tri b o sq ic h m a -b o sq ic h s a n ita r tashuvchilar bilan ta ’minlanishi kerak. Bunda har bir sanitar tashuvchi zveno jarohatlanganlarni kelgusi bosqichdagi sanitar zv e n o g a c h a o lib b o rib , u la rg a to p s h irib , b o 's h s a n ita r n a rv o n c h a n i o lib , o 'z ta sh ish d o ira s ig a q a y tish i k e ra k . Jarohatlanganlarni tashishda sanitar narvonchadan boshqasiga o'tqazilm aydi, o'sha sanitar narvonchadan to davolash yotqizish bosqichigacha olib boriladi, narvonchalar esa, bosqichm a bosqich boshqa bo'shi bilan alm ashinib boraveradi. Xuddi shu tartibda BTYOgacha olib borish, ularga topshirib, bo'sh sanitar narvonchani olib, o'z tashish doirasiga qaytishi kerak. BTYO va butun qolgan shahardagi kasalxonalarda birinchi vrachlik yordam i k o 'rsa tilg a n d an so 'n g , ja ro h a tla n g an la rn i keyingi bosqich shahardan tashqarida tashkil etilgan K K -kasalxona k o lle k to rig ac h a e v a k u a tsiy a la sh d a fu q a ro la r m uhofazasi shtabining kuchi va vositalaridan foydalaniladi. Buning uchun transportirovka ehtiyoji belgilanib, shtab boshlig'iga talabnom a beriladi. Ayrim h o llard a ev a k u atsiy a lash tem ir y o 'li, suv tra n s p o rti yoki s a m o ly o tla rd a uzoq m aso fa la rg a ham ko'chirishga to 'g 'ri kelishi mumkin. Bunday hollarda temir yo'l vokzalida, aeroportda yoki suv portlari yaqinida evakopriyomniklar - EP tashkil qilinishi kerak. EPlar ham evakuatsiyalash bosqichi hisoblanib, ular jarohatlanishlar hajm m asshtabiga qarab 1000-5000 o‘ringacha m o'ljallanib tashkil qilinadilar. Evakopriyom niklar kasalxonalar hisobidan kasalxona kollektori yoki saralash, evakuatsiyalash kasalxonalari tartibida tashkil etiladilar, ularning tarkibida qabul qilish va saralash b o ‘limi, jarrohlik va bogiagich, 1- va 2 - jarrohlik-terapevtik b o ‘limlari ham da evakuatsiyalash boiim lari tashkil etilishi kerak. E v a k o p riy o m n ik la rn in g v azifalari ja r o h a tla n g a n la r va kasallarni B T Y O lardan qabul qilish, tibbiy r o ‘yxatga olish, tib b iy sa ra lash , z a ru r b o 'lg a n d a m alak ali tib b iy y ordam k o 'rs a tis h , v a q tin c h a lik e v a k u atsiy a g a ta y y o rla s h uchun yotqizish, davolash ham da evakuatsiyaga tayyorlash. U lar evakuatsiya etiluvchi transport vositalari - avtobuslar, vagonlar, s a n ita r a v ia ts iy a s a m o ly o tla ri va h o k a z o la rg a y u k la sh , joylashtirish, evakuatsiya jarayonida davolash ishlarini davom e ttir a d ila r. J a ro h a tla n g a n la r n i u n ch a u z o q b o 'lm a g a n m asofalarda joylashgan kasalxona kollektoriga esa aksariyat avtotransport yordam ida evakuatsiya etiladi. Favqulodda hodisa paytida ko 'p lab jarohatlanganlarning bo'lishi ham da evakuatsiyalash joylarida yuzlab, hatto minglab kishilarning kelishini uzoq m u ddatda kutib qolm asliklarini n azarga olib, fu q a ro la r m uhofazasining sh tab i tom o n id an tra n sp o rt vo sitalarin i evakuatsiyalashga ja lb qilish, ayrim holatlarda avtobuslar, yuk tashuvchi transportlarni moslashtirib, barcha turdagi av to tran sp o rtlarn i jalb qilish kerak. S anitar tr a n s p o rtla r in i esa a s o sa n ja r o h a tla n is h o 'c h o g 'id a va kasalxonalr orasiga ko'chirish, tashish ishlariga rejalashtirishlari lozim. Jarohatlanganlarni BTYOdan shahar tashqarisiga KK kasalxonalar kollektori, kasalxonalar bazalariga ko'chirishga ja lb q ilin g a n a v to tr a n s p o r tla r , a v to s a fla r o try a d la r ig a taqsimlanib ishlatiladilar. H ar bir aftosaflar otryadi bir yo'la (reys) 600-1000 jarohatlangarlarni tashish quvvatiga ega bo'lishi kerak va jarohatlanish o'chog'idan to ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko'rsatish bosqichlarigacha ajratiladi. Birinchi bosqich BTYO va VTT (vaqtinchalik tibbiy taqsimlash) guruhlarigacha, ikkinchi bosqich B T Y O dan SEG (saralash evakuatsiyalash gospitali) kasalxonasigacha va uchinchi bosqich KB va K K 134 / (k asa lx o n a bazasi va k a salx o n a k o lle k to rijg a c h a , chunki b irin c h i, ikkinchi b o sq ich d a b a rc h a ja ro h a tla n g a n la r bir yo‘nalishda evako transport orqali evakuatsiyalanish yo'nalishi bo‘yicha borsa, uchinchi bosqichda maqsadli evakuatsiya etiladi. Evakuatsiyalanish yo‘nalishi b o ‘yicha maqsadli evakuatsiyada evakuatsiyalash b o ‘limi, san tran sp o rtig a ortish joylari, SD BTYOgacha evakuatsiyalash sanitar avtotransporti, BTYO-BYO - birinchi tibbiy yordam otryadi, evakuatsiya yo'nalishi, saralash ev ak u atsiy a lash , K K -k a sa lx o n a k o lle k to rla ri ta rm o q la ri, ixtisoslashtirilgan kasalxonalar, TT - toksik terapevtik, AGa k u s h e r g in ek o lo g ik , T G -te ra p e v tik g o s p ita lla r, P N psixonevrologik kasalxona, YKG-yuqum li kasalliklar gospitali, O X Y K - o ‘ta xavfli yuqumli kasalliklar gospitali. TTG - tibbiy taqsim ot guruhi, evakuatsiyalanish tashkil etilishi BTYOdan b o sh la b a v to m o b il tra n s p o rtid a , s a n ita r n a rv o n c h a la rd a jarohatlanishlarning turiga q arab evakuatsiya etilishini joriy qilish, keyingi bosqichda ularni qabul qilish, tibbiy yordam ko'rsatish ishlari bajarilishini yengillatadi. Ayniqsa, m aqsadli e v a k u a ts iy a la s h ja ra y o n id a q u la y lik y a ra ta d i. M a q sa d li evakuatsiyalashda sanitar transporti yoki shu ishga jalb etilgan transport haydovchilariga yo'nalish m arshruti xaritasi beriladi, u la r tibbiy taqsim lash p o stla rid a kasalxona kollektorining ixtisoslashtirilgan kasalxonalariga yo‘llaydilar. TTG - tibbiy taqsimlash guruhlari birinchi va ikkinchi bosqichlar oralig‘ida q o ‘yilishi shart, chunki yoppasiga jarohatlanish yuzlab transport v o sitalarin i qaysi y o 'n a lish d a yuborish m u rakkablashadi. B u n d a k a sa lx o n a k o lle k to ri ta rk ib id a g i ix tis o sla s h g a n k a sa lx o n a la rn i ja ro h a tla n g a n la r b ilan to id ir is h d a ra jasi, k o ‘rsatkichi haqidagi m a ’lum otlar bosh mutaxassisga ham da tibbiy taqsimlash guruhiga uzluksiz yetkazib turilishi shart. T T G - tibbiy taqsimot guruhining vazifalari: e v a k u a ts iy a e tilu v c h i y o ‘n a lis h d a g i tra n s p o rtla r n i jarohatlanganlar bilan kasalxona kollektorining ixtisoslashgan kasalxonalariga to ‘g‘ri taqsim lab yo'naltirish; evakuatsiyalash jarayonida yo‘lda og‘irlashib qolgan va shoshilinch tibbiy yordamga m uhtoj boiganlarni SEG - saralash evakuatsiya gospitaliga yoki bosh kasalxonalarga yuborish; 135 - ayrim kasalxonalarda tartibsiz k o ‘plab jarohatlanganlar yig‘ilib qolishini oldini olish; - kasalxona kollektorini jaro h atlan g an lar bilan to ‘ldirish darajasi haqidagi m a’lumot bilan bosh mutaxassislarni hamda SEG va BB larni ogohlantirib turish kabilar kiradi. Tibbiy taqsimlash guruhi evakuatsiyalanish yo'lida maqsadli taqsimlashni o ‘tkazadi. Evakuatsiyalash to ‘g‘ridan - to ‘g‘ri evakuatsiya varag‘iga yoziladi. SEG va KB larda ev ak u atsiy alash y o ‘nalishini, k a s a lx o n a la rn i k a sa lla r b ilan t o ‘ld irish n i e ’tib o rg a olib, evakuatsiya yo'nalishini o ‘zgartirilishi mumkin. Buning uchun TTG ning boshlig'i transport haydovchilarining yo'l varag‘iga belgilab berishi zarur. Bunda kasalxonalar manzili, masofa va yo‘nalishi aniq ko'rsatilishi kerak. T T G - tib b iy ta q s im la sh g u ru h id a n o 'tg a n s a n ita r transportlari hisobidan evakyatsiya olib borilishi kerak. H ar bir kasalxonani jaro h atlan g an lar bilan to'ldirilishi haqidagi m a ’lumot bilan kasalxona bazasi boshliqlarini doimiy ta ’minlab borish shart. T T G n in g b e rg a n m a ’lu m o tla rig a a s o sa n k a sa lx o n a b azasin in g b o s h lig 'i ja ro h a tla n g a n la rn i e v a k u atsiy a lash , k a s a lx o n a la rg a y o tq izish , d a v o la sh , tez tib b iy yordam ni maqsadli ixtisoslashtirishni boshqarib boradi. Boshqacha qilib aytganda TTG - operativ m a’lumot m arkazi hisoblanadi. / VI BOB FUQAROLAR M UHOFAZASI TIBBIY XIZMATI BO‘LIMLARINING BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO‘RSATISHNI JAROHATLANISH 0 ‘C H 0G ‘IDA TASHKIL ETISH TARTIBI Jarohatlanish o ‘choqlarida tibbiy yordamni o'z vaqtida va to 'g 'ri tashkil etish uchun avvalam bor, tibbiy holatini tahlil etmoq zarur. Tibbiy holatni baholashda sanitar yo'qotishlarning turi, soni, jaro h at olganlarning qayerdaligi, qaysi y o 'l bilan u larn i evakuatsiya etishni, b uning uchun q ancha kuch va vositalar talab qilinishi aniqlanadi. Sanitar yo'qotishlarning turi, soni aniqlangandan so 'n g fu q aro lar m uxofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish bo'lim ining boshlig'i qutqaruvchilar guruhida yuborilishi kerak bo'lgan tibbiy bo'lim lar - SD, SDOning soni, transport vositalari ham da birinchi tibbiy yordam otryadlarining sonlarini aniqlashi shart. Bunda har bir b o iim larning tibbiy y o rd a m k o 'r s a ta o lish im k o n iy a tla r id a n kelib c h iq ib , favqulodda vaziyat o'ch o q larig a yetarlicha tibbiy bo'lim lar, ularga tibbiy asbob-anjomlar, dori-darm onlar, sanitar xo'jalik anjom lari va maxsus transportlar ajratilishi zarur. Barcha tashkiliy hisoblashlar jarojatlanish o'chog'ining turiga, sanitar yo'qotishlarning tartibiga qarab davolashevakuatsiyalash jarayonlarini to 'liq bajarish m aqsadida qilinadi. Jarohatlanish o'choqlarida tibbiy yordam ko'rsatish tartiblari va birinchi vrachlik ko'rsatish turlari aniqlanadi. Favqulodda hodisada birinchi tibbiy yordam ko'rsatish u ch u n a jra tilg a n b o 'lin m a la r k o 'p in c h a q u tq a ru v c h ila r otryadlari tartibida ishlaydilar. Aholining tibbiy himoyasiga qaratilgan, jarohatlanishlarni oldini olish, salomatligini himoya e tish , ja r o h a tla n g a n la r n i s o g 'a y tirib , u la rn in g m eh n a t q o b iliy atin i tik lash k a b i v a z ifa la r m azm unini tibbiy t a ’m inlanish deb hisoblanadi. U shbu vazifalar qo'qqisdan 137 YQQ - yoppasiga qiruvchi qurollar q o ‘llanganda yoki tibbiy ofatlar natijasida sodir bo‘lgan favqulodda hodisalarda tibbiy ta ’m inot ishlari bajariladi. Tibbiy yordam k o ‘rsatish tizimida birinchi tibbiy yordam alohida ah a m iy atg a ega, chunki tibbiy yordam ni tibbiyot m utaxassislarigina emas, balki ham m a bir-biriga, o ‘z-o‘ziga k o ‘rsata olishi shart. Birinchi tibbiy yordam ni qanchalik tez va aniq bajarilishi jarohatlanganlar hayotini saqlab, jarohatlar oqibatini belgilaydi. Birinchi tibbiy yordamning asosiy vazifalari: -jaro h atlan g an lar hayotini saqlab qolish; -ja ro h a tla r asoratlarini oldini olish; - jarohatlanganlarni tezroq tuzalishini ta ’minlash. Birinchi tibbiy yordamning samaradorligi avvalambor, tibbiy yordam k o 'rsatish n in g m uddatiga va tibbiy yordam k o'rsatuvchining bajarish qobiliyatiga bog'liq. Birinchi tibbiy yordam ko'rsatish jarayonida maxsus tibbiy anjom lardan foydalaniladi. Ularning soni, m iqdori, turlari sodir bo'lgan o'choqning turiga bog'liq bo'ladi. Birinchi tibbiy yordam ko'rsatish uchun maxsus tibbiy asboblar, dori-darm onlar, boylama m atolar, qon ketishini to'xtatuvchi elastik tasma (jgut), suyaklar singanda yumshoq to'qim alar, lat yeganda ularni qim irlam aydigan qilib qo'yish uchun shinalar jarohatlanganlarga qarash uchun zarur anjomlar, tibbiy, texnik vositalar, o'z-o'ziga yordam jarayonida ishlatilishi m um kin b o 'lg a n b arch a v o sita la r tib b iy -te x n ik zavod va fabrikalarda chiqarilishi m um kin bo 'lg an larg a tabelli tibbiy anjom lar deb yuritiladi. Q o ig a duch kelishi mumkin bo'lgan anjom larga bir necha d o ri-d a rm o n la r, kiyim lar, b o g 'lag ic h m a to la ri, tasm alar, ro'm ollar, har xil taxtalar bo'laklari va hokazolarni tabeldan tashqari q o 'l ostidagi anjomlar deb yuritiladi. Q u tq a ru v ish lari b arch a x izm a tla rn in g h a m jih a tlig id a o'tkaziladi, bunda jarohatlanganlar hayotini saqlab qolish eng asosiy vazifa hisoblanadi, ko'rsatiladigan yordam qancha tez, qisqa v a q td a o 'tk a z ilish i k o 'p in c h a ja ro h a tla n g a n la rn in g hayotini saqlab qolishi mumkin. Y adroviy o'choqqa yoki yer qim irlash o 'ch og'iga sanitar drujinachilar qutqaruvchi guruhlar bilan bir paytda birgalikda 138 / kiritiladilar. Sanitar yo'qotishlar o 'ch og'ida har bir SDlarga alohida-alohida vazifalar yuklatiladi. SDning har bir a ’zosiga sodir bo'lgan vaziyat aniq va to'liq tushuntirilishi kerak, ayniqsa, vayrona bo'lgan obyektning holati, yong'inlarning joylashish, s a b a b la ri. R a d io a k tiv z a ra rla n g a n yer d a ra ja s i k a b i m a ’lum otlarni sanitar drujinachilari bilishlari shart. Bundan tashqari sanitarlar jarohatlanganlarni qayerga to'plash, transport vositalariga ortish joylarini aniq bilishlari zarur. Ja ro h a tla r o'chog'ida, eng avvalo, yong'in joyi, suv bosgan joylar, yiqilgan im oratlarda tibbiy yordam , izlash, qutqarish ishlari boshlanishi kerak. K eyinchalik butun qolgan im oratlar, q o 'riq x o n a lar, pistirm alarda qolgan aholiga qutqaruvchilar bilan hamjihatlikda tibbiy yordam ko'rsatiladi. O 'q u v m a s h q la rid a o 'tk a z ilg a n te k s h iru v la r shuni ko'rsatadiki, bir guruh SD bir soatda 50-60ta jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko 'rsata oladi. U lar sanitar xaltalar bilan t a ’m in etiladilar. S anitar x altalard a 15-20 ta ja ro h a t olgan kishilarga birinchi tibbiy xizm at k o 'rsatish g a yarasha doridarm onlar tibbiyot anjom lari bor. Bir SD tarkibida 24 dona sanitar sumkasi m avjud, shundan kelib chiqib 24x20=840-1000, y a ’ni 800-1000 jaro h atlan g an larg a b itta SD guruhi birinchi tibbiy yordam ko'rsatishi mumkin. Sanitar postlari, sanitar drujinachilari va sanitar drujinachilar otryadlari SP, SD, SDO - birinchi tibbiy yordam ko'rsatib, ayni paytda jarohatlanganlarni olib chiqish, ularni transport vositalariga yuklash va evakuatsiyalash ishlarini ham bajaradilar. Birinchi tibbiy yordam ja ra y o n id a yengil ja ro h a tla n g a n la r transport vositasiga chiqish joylariga o'zlari borishlari mumkin. O 'rta va og'ir jarohatlanganlar sanitar narvonchalarida sanitar yoki q u tq a ru v c h ila r g u ru h id a n tu zilg an s a n ita r zv en o lar yordam ida transportga chiqarish yerigacha olib boriladilar. U larning m ashqlarida aniqlangan holatlar shuni ko'rsatadiki, bir sanitar narvoncha zvenosi ikki kishidan iborat bo'lib 1 soat m obaynida ikkita shikastlangan yoki jarohatlangan kishini 200300 m etr masofaga olib chiqishi mumkin. Shuning uchun sanitar zvenolar soni h iso b lan g an d a ushbu k o 'rsa tk ic h asos qilib olingan. A gar vaziyat jarohatlanganlarni uzoqroq yerga olib 139 c h iq ilis h in i ta q o z o q ilsa , u n d a e sta fe ta p o y g asi u slu b i qo'llaniladi, y a’ni bir zveno 150-200 m etr m asofagacha olib chiqib, keyingi zvenoga topshiradi. Yadroviy o ‘choqda sanitar d ru jin a c h ila rn in g ishlash ta rtib i shaxsiy h im o y a la n ish g a q aratilish i zarur. A yniqsa, birinchi tibbiy yordam k o 'rsa tilgandan so'ng shaxsiy himoya vositalari kiyimini qattiq nazoratga olmoq kerak. SDning rahbari (qo’mondoni) tibbiy yordam ko'rsatish va evakuatsiyalash jarayonida doimo qancha kishiga tibbiy yordam ko'rsatilganligi, shulardan qanchasi BTYOga qadar evakuatsiya qilinganligini, yana qancha jarohatlanganlarga tibbiy yordam ko'rsatilishi ehtiyojini, evakuatsiyalash zarur bo'lgan m iqdorini aniq m a ’lum otlar asosida bilishi shart. Bu m a ’lum otlarni SD qo'm ondoni sanzvenolar boshlig'idan oladi va z a ru ra t tu g 'ilg a n d a S P lar S D larning ishlash jo y la rin i o 'z g a r tir a o la d i. H a r b ir s a n ita r zven o g a 2-3 s a n ita r n a rv o n c h a la rn i tash u v c h i z v e n o la r b irik tirila d i. S a n ita r z v e n o la rn in g q u tq a ru v c h ila r g u ru h i b ilan h a m jih a tlik d a ishlashlari sanitar y o 'q o tish o 'c h o q la rid a qutq arish ishlari sam aradorligini oshiradi. S huning uchun ham fav q u lo d d a vaziy atlard a fu q aro lar m uhofazasining barcha tuzilm alari yagona rahbarlikda, yagona reja asosida faoliyat yuritishi tavsiya etiladi. Sanitar drujinachilar, SD qo'm ondonlari bajarilgan ishlar, k o 'rsa tilg a n tibbiy yordam ning hajm i, jarohatlanganlarning yutingan radioaktiv dozalarini evakuatsiyalanish jarayonlarida fu q a ro m u h o fa z asin in g tib b iy xizm at k o 'r s a tis h b o 'lim i boshlig'iga yetkazib turishi shart. SD guruhining almashtirilishi sa n ita r d rujinachilarning q o ’m ondoni tom onidan am alga oshiriladi, Sanitar drujinachilar qutqarish, tibbiy yordam va evakuatsiyalash ishlarini tugatgandan so'ng, vaziyatga qarab to 'liq yoki qisman sanitar yuvishlarga o'tishlari zarur. Ularning ustki kiyim-boshlari, oyoq kiyimlari dezaktivatsiyalanishi shart. S a n ita rla r tibbiy yordam k o 'rs a tis h ja ra y o n id a birlam chi nurlanish darajasi ruxsat etish m umkin bo'lgan ko'rsatkichdan yuqori bo'lsa, ular keyinchalik nurlanish maydoni bo im ag an joylarda ishlatiladi. 140 / SD - sanitar drujinachilaming kimyoviy o'choqda ishlash tartiblari yuqoridagidan birmuncha farq qiladi. U asosan qo'llanilgan zaharli moddalaming turiga qarab belgilanadi. Kimyoviy o'choqqa kirishdan oldin SDchilarga qanday zaharli moddalar qo'llanilganligi, qanaqa o‘tkir zaharlovchi o'choq hosil bo'lganligi, uning maydoni, chegarasi, zaharga qarshi qanaqa ziddi-zaharni qo'llash zarurligi hamda zaharlanganlami qayerga olib chiqish, evakuatsiyalash tartiblari sanitar drujinachilarga m a’lum qilinm og'i shart. Sanitarlar kimyoviy o'choqda shaxsiy himoyalanish vositalari, ya’ni teri himoya vositasi, nafas olish yo'llari himoya vositalari, zaharlanganlarga shaxsiy aptechkalardan ziddi-zaharlar qo'llaniladi. Kimyoga qarshi individual paketlar (ipp) yordamida (ipp-8, ipp-9,ipp-10) terming ochiq joylariga tushgan zaharlovchi moddalarni degazatsiya qilish va terining ochiq joyiga tegib turadigan (bo'yin,yuz, qo'llar) kiyim-kechak yengi, yoqasi hamda himoya vositalar, gazqoplarining yuz qismini degazatsiya qilish shart. Sanitar drujinachilar himoya o'chog'ida shaxsiy himoya kiyimlari va gazqoplarida ishlaydilar. Zaharlangan, jarohatlanganlarga tibbiy yordam ko'rsatishda ziddi-zaharlami o'zlari qabul qiladilar va zaharlanganlarga ham qo'llaydilar. Tibbiy yordam ko'rsatib, ulami o'choqdan tez shoshilinch olib chiqish uchun barcha tezkor choratadbirlami qo'llaydilar. Jarohatlanish o‘choqlarida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish tartibi Jarohatlanish o'choqlarida birinchi tibbiy yordam ko'rsatish tartiblari quyidagicha: - yadroviy o 'c h o q d a birinchi tibbiy yordam m ajmuasi; - tashqi ochiq qon ketishlarni to'xtatish; - aseptik boylamlarni bajarish; - ochiq p n evm atorans h o la tid a oklyuzion bog'lagichni qo'yish; - singan, lat yegan qo'l-o y o q larg a imm obilizatsiyalovchi shinalarni bog'lash, ularni harakatsizlantirish; - shokka qarshi oddiy m uhim chora-tadbirlarni qo'llash. S hokka sab ab bo 'lg an om illarni b a rta ra f etish y o 'li bilan yordamlashish; 141 - s u n ’iy n a fa s b e rish n i bajarish; - yurakni k o ‘krak qafasi ustidan yopiq massaj qilish; - radiatsion zararlanishni oldini olish. Kimyoviy zaharli m odda­ lar bilan zararlangan aholiga birinchi tibbiy yordam tarkibi б-rasm. Okklyuzion b o g ia m quyidagicha; qo'yish - z a ra rla n g a n k ish ig a g a z q o p in i k iy d irish yoki y irtilg a n , b u z ilg a n g a z q o p in i almashtirish; 7-rasm. Tokka qarshi davolash. 8-rasm. Ximiyaviy kuyish Kislorod berish 9-rasm. Sun’iy nafas berish - ziddi-zaharni shoshilinch qo'llash; - shaxsiy kimyoga qarshi idishdagi su y u q lik yord am id a q ism an s a n ita r yuvishlarni degazatsiyalash ishlarini q o ‘llash; - o ‘pka-nafas him oya vositalarini yechmasdan sun’iy nafas berish; - zararlanganlarni o'choqdan shoshi­ linch ravishda evakuatsiya qilish. Biologik o 'ch o q d a tibbiy yordam ko'rsatish tartibi: - aholi orasida shohilinch term om etriya o'tkazish; 142 / - aholi yashash joyida doim iy epidem iologik so 'ro v la r, sog‘lig‘i haqida m a’lum otlar olib borish; - har bir xonadon a ’zolarining h a ro ra t k o ‘rsatkichlarini uyning eshigida nazorat uchun ilib qo'yish; - y a sh o v ch ilarn ig barch asi to m o n id a n shaxsiy gigiena qoidalariga amal qilish; - shoshilinch profilaktik antibiotiklarni qabul qilish va uni barcha yashovchilar tom onidan bajarilishini nazorat qilish; - uchastka vrachiga aniqlangan bem orlar haqida m a’lumot berish; - karantin va abservatsiya qoidalariga q a t’iy rioya qilishni joriy etish. B irin c h i tib b iy y o rd a m k o ‘rs a tis h d a b a rc h a tib b iy ko‘rgazm alarni qabul qilish tartibiga rioya etish, qisqa m uddat m obaynida bajarilishi shart b o ig a n vazifalarni aniq bajarilishi muhim o ‘rinni egallaydi. \ 10-rasm. Nafas y o ‘llarini ochish Favqulodda hodisalar о ‘chog ‘ida birinchi vrachlik yordamining tashkiliy tuzilishi. Favqulodda vaziyatlar sodir b o ig an sanitar y o‘qotishlar o ‘chog‘ida birinchi vrachlik yordam ini tashkil qilish m aqsadida shahar, viloyat so g iiq n i saqlash b o iim lari tom onidan birinchi tibbiy yordam berish otryadlari yubori­ ladilar. B uning uchun s o g iiq n i saqlash tizim i ixtiyoridagi davolash-profilaktika m uassasalari tarkibida tashkil etilgan birinchi tibbiy yordam ko‘rsatuvchi otryadlar jangovar holatga bosh hakim tom onidan keltiriladi. Bosh hakim (shahar, yoki 143 kasalxona bosh hakimi) birinchi tibbiy yordam otryadi (BTYO) boshlig‘iga aniq vazifalar q o ‘yadi. Tayyorgarlik vaqti, tabel anjom lari bilan t a ’m inlanish a v to tra n sp o rt, chiqish vaqti, h a ra k a t y o 'n a lish i ham da fuqaro m uhofazasi favqulodda vaziyat shtabi tarkibidagi o ‘rni kabi amaliy savollarni aniqlab beradi. Bu jarayonda BTYO tarkibi mutaxassislar bilan to'ldiriladi. Tibbiy sanitar xo'jalik anjomlari bo'lim larga tarqatiladi. BTYO ta rk ib ig a k iruvchi b arch a x o dim larni y o p p asig a qiruvchi qurollardan himoyalanish tartiblari bilan tanishtirib, mashq va darslar oHkaziiadi. Barcha tayyorgarlik ishlari belgilangan vaqt m obaynida to 'la bajarilishini nazorat qilish BTYO boshlig'i vazifasiga kiradi. Shu tariqa shahar, viloyat sog'liqni saqlash tizim lari ix tiy o rid a b arch a B T Y O lar ja n g o v a rlik holatiga keltiriladilar, BTYOlarning favqulodda vaziyatlarda o'choqda yoki o 'c h o q d a n tash q a rid a g i ishlari, o 'r n i, v aqti, tartib i, fu q a ro la r m u h o fa z asin in g sh tab i to m o n id a n belgilanadi. F uqarolar m uhofazasi shtabi ko'rsatm asiga asosan belgilangan vaqtda BTYO shahardan tashqaridagi joyga chaqiriladi. Bu yerda B T Y O ning barcha b o 'lim la ri xodim lari bilan maxsus tayyorgarlik ishlari yakuniga yetkaziladi. O 'quv mashq ishlari, shaxsiy ta rtib bilan davom e ttirila v e ra d i. H a r bir m u tax assis o 'z vazifasin i aniq b a ja rish i u ch u n v a z ifala r aniqlanadi. U shbu shaylik jarayonida BTYO rahbari maxsus izlovchi guruhini tuzadi. Izlovchilar tarkibiga 1 ta vrach, 1 ta feldsher, razvedkachi-dozim etrist va shofyor kirishi kerak. BTYO boshlig'i ushbu razvedka guruhining vazifasini belgilaydi. U larning vazifasi tibbiy razvedka o'tkazish hisoblanadi. Ular favqulodda sodir bo'lgan yoki bo'lishi m um kin o'choqni tibbiy taktik baholashadi. Bunda o'choqning turi, doirasi, geografik o'rn i, transport y o 'lla ri, B T Y O ning jo y lashishi, yerning him oyaliligi, suv m anbalari va boshqa hayotiy m ajmualarni aniqlashlari, qisqasi, B T Y O ni s a n ita r y o 'q o tis h la r o 'c h o g 'id a ish la sh ish in i t a ’minlovchi om illarni aniqlab, BTYO boshlig'iga m a’lumot tayyorlashlari talab qilinadi. Favqulodda vaziyatlar turlariga qarab BTYOning ishlash tartibi ham m a’lum farqlar bilan bir144 / b irid a n o ‘z g a ru v c h a n b o 'lis h i m u m k in . M a i a la n , y ad ro o ‘chog‘i yoki yer qimirlashi, suv toshqini, yer ko'chishi, avariya va katastrofalar sodir bo'lgan o'choqda fuqarolar m uhofaza­ sining tibbiy xizmat bo'lim ining boshlig'i BTYOning boshlig'iga bajarishi kerak bo'lgan vazifasini belgilaydi. Bunda BTYOning harakat yo'nalishi qachon, qaysi tartibda qayerga jo'nashi aniq k o 'rsatilad i. BTY O ning o'choqdagi o 'rn in in g to 'liq ishlash v aq ti, qaysi y erla rd a n ja ro h a tla n g a n la rn i q a b u l qilishi va birinchi vrachlik yordam i ko'rsatish tartibi, har bir bo'lim ning o 'z y o 'n a lis h i b o 'y ic h a b a ja ra d ig a n v a z ifa la r m ajm u asi aniqlanishi kerak. F u q aro m uhofazasining tibbiy xizm at k o 'rsa tish tum an, shahar bo'lim i boshlig'i BTYOga yaradorlar, jarohatlanganlarni qaysi kasalxonalar kollektori yoki bazasiga evakuatsiya etilishini aniqlab berishlari kerak. BTYOni sanitar yo'qotishlar o'chog'iga berish yo'llari, BTYO bo'lim lariga ajratilgan joy, tibbiy yordam tartibi o'choqdagi konkret vaziyatga bog'liq. U shbu vaziyatni BTYO b oshlig'i aniqlashi zarur. B unda fuqaro m uhofazasi s h ta b in in g k o 'r g a z m a s ig a rio y a e tm o q lik ta la b e tila d i. BTYOning o'ch o q tom on ko'chish yo'nalishi (marshruti) da y o 'llarn in g sozligi, sodir b o 'lg an vayronagarchilik holatiga q arab, yo'lning atrofi radioaktiv ifloslanganligi, favqulodda vaziyat o q ib atid a jaro h a tla n g a n aholining soni, turi, uning vazm inlik d a ra ja si k o 'rsa tk ic h la ri h am d a BTY O ni am aliy ishlashi uchun sharoitlarning mavjudligi e’tiborga olinishi kerak. H ar qaysi BTYOning ishlash tartibi fuqaro muhofazasining tum an, shahar bo'lim i boshlig'i tom onidan berilgan ko'rsatm a asosida konkret vaziyatdan kelib chiqib bajarilishi namunaviy nizom asosida olib borilishi shart. BTYO ishlash yeriga (o 'ch o q q a) yetib kelishi bilan, eng avvalo, saralash, evakuatsiyalash b o 'lim i, sa n ita r tozalash b o 'lim i b irin c h i n a v b a td a ishga ta y y o rla n is h i, j a r o h a t ­ langanlarni qabul qilishlari kerak, buning uchun ularga 40-60 daqiqa to 'la tayyorgarlik vaqti beriladi. U shbu v aq td a ja rro h lik , gospital, yordam chi xizm atlar, ren tg en , a p te k a , la b o ra to riy a h a m d a y o rd am ch i x o 'ja lik bo'lim lari ham o'zlariga belgilangan vazifalardan kelib chiqib, 145 barcha asbob-uskunalarni, texnik vositalarni ishga shay qilib borishlari kerak. BTYOni sanitar yo'qotish o ‘chog‘idagi yerga (obyektlarga), qism larga berkitilishi, qutqaruv ishlari, tibbiy yordam ko'rsatib, jarohatlanganlarni izlab topish, olib chiqish BTYOgacha evakuatsiyalash, jarohatlanganlarni vayron b o ig a n joylardan evakuatsiyalashni tashkiliy ravishda o'tkazilishini ta ’min etish, BTYOning barcha b o iim larig a imkon doirasida jarohatlanganlarni joylashtirish orqali tibbiy yordam ning yuqori m as’ulligini t a ’min etadi. BTYOning ishlash yeri tanlanganda asosan butun qolgan im oratlar, radioaktiv, zaharli m oddalar bilan ifloslanmagan yoki im koni boricha k am ro q ifloslangan jo y tan la n ad i, b arch a boiim larning ishlashini ta ’m inlash talablari asos qilib olinishi kerak. BTYOni boshlig‘i vazifani aniqlab olgandan keyin yuqorida keltirilgan talab larn i asos qilib, b arch a tark ib , b o iim la rn i san itar y o 'q o tish o ‘chog‘iga k o ‘chirishga kirishadi. Viloyat so g iiq n i saqlash b o iim i boshlig'i, shahar, tum anlar b o iim b o sh liq lari shu ta riq a d a v o la sh -p ro fila k tik a m u assa sala ri hisobidan bir necha BTYOlarni tuzib, ularni vayronagarchilik o ‘chog‘iga, obyektlarga berkitadilar.B u berkitishdan asosiy m aqsad favqulodda sodir b o ig a n o ‘choqdan jarohatlanganlarni g u ru h m a-g u ru h olib chiqib, ev ak u atsiy alash y o 'n a lish id a jo y lashtirishdir. B T Y O larni im koni boricha teng d a ra ja d a bemorlar, jarohatlanganlar bilan to id irish , ulardagi ahvolning n a z o ra ti viloyat, shahar, tu m a n la r bosh hakim i va fuqaro m uhofazasi shtablari tom onidan va ularning bevosita rahbarligi ostida olib boriladi. K o ‘pincha jarohatlanish o ‘chog‘ida sog‘ qolgan binolar, kasalxona, b o g ‘ch alar, m ak ta b la r b inolari BTYO b o iim la ri uchun q u lay ro q b o iib , ularga tra n sp o rt vositalarining kelib ketishi, jaro h a tla n g an la rn i qabul qilish, sanitar yuvishlar o 'tk az ish va vaqtinchalik davolash ishlari uchun qulayligi sababli joy tanlashda e ’tiborga olinishi kerak. BTYOni o'choqda ishlashini ta ’m inlash uchun uni zaxiradagi joydan o'choqqa jo 'n ash id an boshlanadi. Bunda BTYOning boshlig'i topshiriqni olgandan so 'n g m axsus qidiruv izlovchi (razvedka) tarkibida ishlash uchun tibbiy razvedka b o 'lin 146 / malarini yuboradi. Bu guruh tibbiy razvedka ishlarini bajarishi kerak. Eng avvalo, tibbiy razvedka BTYOning joylashadigan yerni, jarohat-langanlarni BTYOgacha evakuatsiyalash yoilarini tekshiruvdan o'tkazadi. BTYO o ‘choqqa kelishi bilan razvedkachilar aniqlagan va olgan m a’lum otlarini BTYOning boshlig'iga yetkazadi. Ushbu m a ’lu m o tla r B T Y O rning ishlashini t a ’m in etish, ja ro h a tlanganlarga o ‘z vaq tid a tibbiy yordam ko 'rsatish , ev ak u at­ siyalash, tibbiy saralash ishlarida asqotadi. BTYOning to ‘liq tarkibi bilan uning boshlig'i birgalikda talafotlar o'ch o g 'ig a kelishi, joy tanlashi va bo'lim lar uchun taqsimlashi kerak. Im oratning tuzilishi, unda joylashtiriladigan bo'lim larga joy tanlash ishlarida BTYOni joylashish sxemasiga asoslangan holda am al qilinishi talab etiladi. Bunda asosan yadroviy о ‘choqda joylashish sxemasi ko 'p ro q m a q s a d li deb to p ilg a n , jo y ta q s im o ti g u ru h i ta r k ib id a B T Y O ning b o sh lig 'i o 'z i bilan b o 'lim b o 's h liq la rin i ham qo'shishi shart. Saralash, evakuatsiyalash, jarrohlik va bog'lagich bo'lim i, gospital bo'lim i, xo'jalik bo'lim i va yoppasiga tashkiliy ish la r b o 'y ic h a y o rd a m c h in i b u la r o 'z b o 'lim la ri u ch u n ajratilgan yer, im orat jo y larn i k o 'rib , bo'lim ni jihozlash va xonalarni to 'g 'ri m oslashtirib joylashtirishga imkon beradi. BTYOning joylashish tartibi ko'pincha ajratilgan im orat­ larning turiga bog'liq, am m o har qanaqa sharoitda ham yengil ja r o h a tla n g a n la r ( o 'z i h a r a k a td a y u ru v c h ila r) va o g 'ir ja r o h a tla n g a n la r ( s a n ita r n a rv o n c h a la rd a k o 'c h ir is h g a ehtiyojli)lar uchun im orat yoki xonalar ajratilishi m aqsadga m uvofiq hisoblanadi. Bundan tashqari yuqum li xastaliklar uchun alohida yo'lakli, ikki xil yuqumli xastaliklar uchun xonalar (izolatorlar)ga joy tanlash kerak. BTYO uchun im oratning 1-qavatida ko'pincha saralash va evakuatsiyalash bo'lim i uchun yetarli darajada joy ajratilishi talab etiladi. Bu jarohatlanganlarni ortiqcha har yerga k o 'c h iris h la rid a n , o rtiq c h a o zo r c h e k ish la rid a n a sra y d i. Im oratning ikkinchi qavatida gospital bo'limi, apteka, m uolaja xonalari uchun joy ajratilishi m aqsadga m uvofiq. Jarrohlik b o 'lim i uchun qulay yer birinchi q av atd a, ju d a b o 'lm a sa , ikkinchi qavatdan yuqori bo'lm asligi kerak. 147 BTYO boshlig'i joy taqsim lash jaray o n id a vaziyatni ham baholaydi. V aziyatni baholash tu sh u n ch asi, ehtim ol qilish m um kin bo 'lg an sanitar yo'qotishlar soni, ularning BTYOga kelib ketish vaqti, jarohatlanganlarni obyeklardan BTYOgacha e v a k u a ts iy a la s h y o 'lla r i va m a s o fa si, v a y ro n a g a rc h ilik hajm larini aniq tasavvurlash, ja ro h a tla n g an la rn i BTY O dan k a s a lx o n a la r b a z asig ac h a e v a k u a ts iy a la s h im k o n iy a tla ri tushuniladi. BTYO uchun tanlangan im o ratlarn in g tartibiy tuzilishini o'rganish, uning funksional bo'lim larining ratsional ishlashini t a ’m inlash, b o 'lim lararo b o g 'liq lik la rn i inobatga olish, jarohatlanganlarni qabul qilish, tibbiy yordam ko'rsatish va evakuatsiyaga tayyorlash ishlarini nazarda tutm oqlik lozim. BTYO b o sh lig 'i barcha m a ’lu m o tla rn i o 'rg a n ib , vaziyatni aniqlab, bo'lim boshliqlari oldiga aniq topshiriqlarni qo'yadi. Bunda, avvalo, jarohatlanganlarni qabul qilish, tibbiy saralashni m alakali o 'tk azish va ularni kasalxonalar bazasiga evakuatsiyalashga tayyorlash m asalalari b o 'y ich a k o 'rsa tm a beradi. V azifalar a n iq la sh d a sodir b o 'lg a n v a z iy a tn i tu sh u n tirib , fu n k sio n a l b o 'lim la r n i ta y y o rla s h v a q ti k o 'r s a tila d i. Jarohatlanganlarni evakuatsiyalash tartibi uchun ajratiladigan transport vositalari, yaradorlarni yo'naltiruvchi guruhlar, tibbiy taqsim lash guruhining saralash m aydonchalaridagi ish tartibi aniqlanadi. BTYOga keluvchi jaro h atlan g an larn i dozim etrik n az o ra td a n o 'tk az ish to 'la b o 'lm ag an y a ’ni qism an sanitar to z a la sh d e g a za tsiy a , d ez ak tiv a tsiy a e tish n i, sh u n ingdek, bo'lim larni tibbiy sanitar-xo'jalik buyum lari, dori-darm onlar bilan ta ’m anlanish tartibini belgilaydi. Shuningdek, BTYOning boshlig'i shaxsiy tarkib uchun shoshilinch signallar tartibini ham yetkazadi. H ar bir bo'lim boshlig'i topshiriqni olgandan keyin o'z bo'lim larini ish holatiga keltirishga rahbarlik qiladi. B T Y O b o s h lig 'in in g um um iy ta r tib y o rd am c h isi b a rc h a b o 'lim la r shaxsiy tarkibi orasida siyosiy, tarbiyaviy ham da b e m o rla r, ja r o h a tla n g a n la rg a g 'a m x o 'r lik , m e h r-o q ib a t ko'rsatish, ularni qo'rquv, vahima, shoshqaloqlik vaziyatlaridan asrash chora-tadbirlarini ko'radi. BTYO boshlig'ining umumiy tashkiliy bo'lim i bo'yicha yordamchisi BTYO va sanitariya drujinachilari o'rtasida aloqa 148 tizim ini tuzadi. S D -S D O larga B T Y O ning jo y lash ish joyi, evakuatsiyalanish yo‘nalishlarini aniqlaydi jarohatlanganlarni o ‘choqdan BTYOgacha evakuatsiyalanish yo‘llarini belgilaydi. Shaxsan jarohatlanganlarni o'choqdan BTYOgacha evakuatsiyalanishini b o sh q a ra d i. SD ning t a ’m in o tin i ham doim o tashkil qilib borishi kerak. X o‘jalik ishlari b o ‘yicha yordamchi x o 'ja lik b o 'lim ini s a n ita r-x o ‘jalik in v en tar anjom lari bilan t a ’min etilishini tashkil etadi. BTYOning yorug‘lik manbayi, isitish, suv, oziq-ovqat mahsuloti, kiyim -kechaklar ta ’minotiga javob beradi, yuqori tashkilot bilan ta ’m inot sohasida uzviy aloqa o'rnatadi. X o‘jalik ta ’minoti boshlig'i BTYOda o ‘liklarni saqlash, dafn etish ishlarini ham tashkil etishi kerak. Uning v a z ifasig a B T Y O ga k e lib -k e tish y o 'lla r in i izlash , kerak b o ‘lganda, BTYO boshlig‘ining topshirig'iga asosan BTYOni boshqa yerga k o ‘chirish ishlarini, tashkiliy ishlarini bajarishi k e ra k . X o ‘ja lik ish la rin in g b a rc h a y o 'n a lis h la ri ja r o h a t­ langanlarni ovqatlantirish, BTYOda ishlovchilarga dam olish, o v q a tla n ish m a sa la la rin i tashkil etish, texnik v o sitalarni t a ’mirlash, yoqilg‘i-moy mahsulotlari ta ’m inoti, maxsus himoya v o s ita la ri t a ’m in o ti h a m d a B T Y O ni y o p p a sig a q iruvchi qurollardan himoya etish uning vazifasiga kiradi. BTYOni ishga shay qilish, avvalam bor, uning qabul qilish, saralash, evakuatsiyalash boiim ining ishini yo‘lga qo‘yishdan boshlanadi. C hunki yoppasiga keluvchi jaro h a tla n g an la rn i q a b u l qilish, tib b iy s a ra la s h o 'tk a z is h , b irin c h i vrach lik yordam ini ko'rsatish, jarohatlanganlarni BTYOning bo'limlariga taqsimlash, lozim topganda ularni ikkinchi bosqich bo'lim i - kasalxonalar kollektorlariga jo 'n a tish birinchi navbatdagi vazifalar hisoblanadi. B irlam chi b o sq ich , y a ’ni q a b u l qilish, sa ra la sh ishlari yakunidan so'ng ikkinchi bosqichni, y a ’ni jarro h lik bo'lim i, b o g 'lag ich lar, shokka qarshi kurashish b o 'lim la ri ishlarini shoshilinch bajarilishiga tushuniladi. Shuningdek, gospital bo'lim ining ham rentgen, laboratoriya ishlari uzluksiz ishlashini tashkil etish uchun B T Y O ning b o sh lig 'i vrachlar, ham shiralarning smenali ish tartib in i joriy qiladi. B unda vrachlar brigadasi ham shiralar brigadasining 12-16 soatlik ish grafigi 34 soatlik dam olish vaqtini belgilaydi. 149 Saralash, evakuatsiyalash boiim ining ishini tashkil etishda sanitar transportlarning, jarohatlanganlarning yig‘ilib qolishiga yo‘l qo'ym aslik kerak. Ayniqsa, tibbiy taqsimlash va saralash maydonchalarida bu ishni tez muqobil bajarilishini ta ’min etish zarur, bunda BTYOga keltirilgan va kelganlarni shoshilinch ravishda qabul qilish va saralash xonalariga joylashtirish zarur. Shu m u n o sa b a t bilan b o ‘lim da yetarlich a m ay donchalar, xonalar, palatk alar b o ‘limi k o ‘zda tutilm og‘i lozim. Buning uchun og'ir jarohat olganlarga 250-300, yengil jarohatlanganlar uchun 80-1 OOta joy tayyorlanishi m aqsadga muvofiq bo'ladi. S aralash m ay donchasida k o ‘pincha o ‘rta tibbiy xodim (feldsher) yoki hamshira ajratiladi. U larga 1-2 ta dozimetrist, 1-2 ta sanitar posti ajratiladi. Bu yerda BTYOga keltirilgan ja r o h a tla n g a n la r d o z im e trik , kim y o v iy , to k sik o lo g ik , bakteriologik nazoratdan o ‘tkazilib, o ‘xshash yo‘nalishlarga taqsimlanadilar. Bu postga BTYOni tez ogohlantirish, chaqirish vazifasi ham yuklatiladi. Ob-havo qulay paytida qabul qilish, saralash m aydonchasi ajratilib u yer qisqa m uddatga k o ‘plab jarohatlanganlarni saralash va BTYOning boshqa bo'lim lariga yuborish uchun sh a ro it y a ra tila d i. S aralash m aydonchasi yaqinida sanitar tozalash maydonchasi tashkil qilinadi. Bu yerda sanitar transportlarini, kiyim-bosh, himoya vositalarini sanitar to za lash , d egazatsiya, d e z ak tiv a tsiy a va dezinfeksiyalash m aydonchasi ham da y arad o rlar, bem orlarni sanitar yuvish uchun alohida m aydonchalar jihozlanadi. Bu maydoncha yoz kunlari ochiq havoda, qish paytida esa himoyalangan joyda, ayvonda yoki palatkalarda jihozlanishi kerak. Sanitar tozalash maydonchasi dezaktivatsiya, degazatsiya va dezinfeksiyalovchi a p p a ra tla rd a n D K -4 -av to m ak s, D D A avtomashinasi, DDP-pritsepi ham da kimyo yuvish komplektlari bilan jihozlanishi kerak. Sanitar yuvish, tozalash maydonchasida barcha ishlarni feldsher yoki sanitar instruktor boshqaradi, unga amaliy ishlash uchun sanitar drujina brigadasidan sanitarlar ajratiladi va maxsus ta ’minot bilan jihozlanadilar. Bular: 1. Zararlangan degan belgilar. 2. DK-4 to‘pi ami. 3. Maxsus ishlov eritm alari. 4. L a tta la r uchun yashik. 5. A vtom obil. 6. Quduq. 7. Zararlanmagan zambillar. 8. Ishlov berilgan zambil 150 va gazqoplar. 9. Gazqoplarga ishlov o'tkazish joyi. 10. Cho'tkalar va supurgilar, boshqa jihozlar. 11. Ishlatilgan lattalar uchun idish. 12. Avtomaks. 13. Degazatsiya vositalari uchun stol. 14. Suv uchun idish. 15. Yuz - qo‘l yuvgich. 16. Ishlov o'tkazilgan idish uchun stol. 17. Zararlangan kiyim uchun qoplar. 18. Kiyimlarni osish harisi. 19. Etiklarni qo'yish tagligi. 20. Ishlov o'tkazilgan kiyim lar uchun qoplar. 21. Zam billarni qo'yish uchun taglik. 22. Qurollarni qo'yish uchun taglik. 23. Zararlangan kiyimlarni ro'yxatga olish. 24. Kursilar. 25. Toza suv uchun chelak. 26. Dush. 27. Teshik zambillar. 28. Dush setkasi. 29. Tibbiyot vositalari stoli. 30. Kiyimlarni almashuv fondi. 31. DDA-66. 32. Suv saqlash rezervlari. 33. Avtosisterna. 34. Gazqop yashigi. 35. Individual himoyalar. 36. Zapas zambillar. S a rala sh m a y d o n c h a sid a z a m b ild a ta sh ilu v c h ila r jo y i jarrohlik, bog'lagich va shokka qarshi xonalarga ko'chirishga oso n b o 'lg a n y o 'n a lis h d a jo y la s h tirila d ila r . Bu y e rd a joylashtirilishi shart bo'lgan buyumlar: - jarohatlanganlarni ro'yxatga olish; - dori-darm on saqlanadigan stol; - xo'jalik buyum lari burchagi. Y engil, o 'z la ri y u rad ig an ja ro h a tla n g a n la rg a ajratilg an m aydonchada qo'yidagi jihozlar qo'yiladi: - zararlanganlarga o'tirishi uchun o'tirgichlar; - bog'lagich va m uolaja qilish uchun joy; - xo'jalik buyum lari va m uolaja qilish uchun joy; - xo'jalik buyum lari burchagi. Saralash-evakuatsiyalash b o 'lim id a asosan punkt ichi va transportlash saralashlari o'tkaziladi. Bunda saralash natijasiga qarab quyidagi guruhlar bo'yicha jarohatlar ajratiladilar; - birinchi vrachlik yordam i k o 'rsa tila d ig a n , shoshilinch ja rro h lik yo rd am i k o 'rs a tila d ig a n , tra n sp o rtla sh m um kin bo'lm aganlar; - ushbu etapda tibbiy yordam ga m uhtojlar va maxsus tibbiy yordam ga m uhtojlar; - yuqumli va ruhiy xastaligi borlar. Shu tariqa saralash natijalariga k o 'ra jarohatlanganlarning har bir guruhi og'ir-yengilligiga qarab, navbat bilan tibbiy yordam 151 ko'rsatish uchun belgilangan bo‘limlarga yuboriladilar. Ushbu ishni bajarish asosan saralash brigadalari zimmasiga yuklatiladi. Saralash brigadalari ixtiyoriga birlamchi tibbiy kartalar, saralash m arkalari, tibbiy shoshilinch dori-darm onlarni ro ‘yxatga olish daftarlari beriladi. Saralovchi brigada vrach, jarroh, hamshira, terapevt, hamshira va ularga ajratilgan sanitar tashuvchilar guruhi bilan saralash m aydonlarida barcha kelgan jarohatlanganlarni ehtiyojiga qarab yo‘nalishlarga jo ‘natiladilar. Jarrohlik va bog'lagich bo'limi. B o iim d a bog‘lagich oldi va bog'lagich xonasi, jarrohlik oldi va jarro h lik xonasi, shokka qarshi xonalar mavjud. U lar ikkita alohida xonalardan iborat bo‘lib, birinchi shokka qarshi xona travm atik shokka qarshi, ikkinchi xona kuyish oqibatida sodir b o ‘lgan shokka qarshi m o ijallan ad i. Shuningdek, bu bo'lim tarkibida, sterilizatsiya xonalari ham da qon preparatlarini saqlash xonalari bo'lishi kerak. B og'lagich xonasi ko'pincha 4-6 bog'lagich stollariga m oslashtiriladi. Jarrohlik xonasi esa kam ida ikkita jarrohlik stoliga moslab tayyorlanadi. Bo'lim da ishni tashkiliy va amaliy yo'nalishini muvofiqlashtirish uchun jarrohlik va shokka qarshi brigadalar tuziladi. Bulami ishlash jarayonida quyidagi variantlarda amalga oshirish mumkin: jarrohlik xonasi, bitta jarrohlik vrachi brigadasi, bitta ham shiralar brigadasi. S hokka qarsh i x o nada b itta vrachlik, 2 ta h am sh iralar brigadasi b o 'lad i. B og'lagich xonasi esa 2 ta vrach va 4 ta ham shiralar brigadasiga m o'ljallanishi mumkin. Ushbu bo'limda favqulodda vaziyatlar sharoitida maxsus tibbiy yordam ko'rsatish uchun ham sharoit yaratilishi zarur. Chunki ayrim holatlarda, ayniqsa, jarohatlam ing og'ir-yengil darajasida jarohatlanganlarni transportirovka qilishda, hayotiy va terminal holatlarda maxsus tibbiy yordam zarur, ya’ni ko'z quloq, burun, tomoq mutaxassislari, neyroxirurglar va hokazolar. Shu bo'limda tegishli yordam olishlariga ehtiyoj tug'ilishi mumkin, yoki ayrim vaziyatlarda jarohatlam ing aksariyati bir turdagi yaralanishlarni olishi mumkin. Bu holatlarda fuqaro muhofazasi tibbiy xizmat ko'rsatish tizimining ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam bo'limi ITYB asbob-uskunalar bilan ta ’min etiladilar. 152 Transport vositalarida ularni harakatchan holatda qayerga yuborilsa, o ‘sha davolash-profilaktika tizim ida o 'z m utaxassislik lari y o 'n a lis h id a m axsus tib b iy y o rd am k o 'rs a tis h im koniyatini beradi. Ammo ushbu b o 'lim d a ko'rsatiladigan tibbiy yordam ning asosini birinchi vrachlik yordam i tashkil qilishi kerak. G ospital bo'lim i. Bu b o'lim vaqtinchalik transportirovka qilish mumkin bo'lm agan jarohatlanganlarga birinchi vrachlik y o rd a m i k o 'r s a tib , u la rn i e v a k u a ts iy a g a ta y y o rla sh g a yetkazadilar. Bo'lim da vaqtinchalik evakuatsiyalanm aydiganlar uchun: - tuqqan ayollar va tug'ish arafasidagilar uchun tug'ruqxona; - yosh bolalarni yetkazish uchun; - agoniya holatidagi jarohatlanganlar uchun; - yuqumli va ruhiy xastaliklarni vaqtinchalik izolatsiya qilish uchun xonalarni jihozlash ko'zda tutiladi. Bo'lim da har 50 ta jarohatlanganlarga bitta ham shiralik posti tayinlanadi. E vakuatsiyalash bo'lim i. B T Y O dan kasalxona bazalariga evakuatsiyalash uchun, vaqtinchalik kutib turuvchilar uchun va ularga sh aro it yaratish k erak b o 'lg a n d a tibbiy yordam berishni davom ettirish m aqsadida ham da jarohatlanganlarni evakuatsiyaga tayyorlash ishlariga sh aro it yaratiladi, yengil ja ro h a tla n g a n la r sa ra la sh m a y d o n id a n to 'g 'r i d a n - t o 'g 'r i kasalxona bazalariga jo'natilishi m um kin. Laboratoriya bo'lim i BTYO bo'lim idagi bemorlar, jarohat­ langanlarni oddiy klinik va qon, siydik tekshirishlarini bajaradilar. Bu bo'lim da dozimetristlar hamda tibbiy taqsimlovchi guruhlar posti, sanitar-tozalash bo'limiga ajratiladilar, chunki dozimetrik nazorat va sanitar saralash bemorlaming radioaktiv zararlanishlarini o 'lc h a b , dozaviy k o 'rsa tk ic h la rig a q a ra b alo h id a-alo h id a joylashtirilishi talab qilinadi. Dorixona. BTYOni, drujinachilar otryadlarini zarur tibbiy sanitar buyum lar, dori-darm onlar, bog'lagich m atolar bilan ta ’min etadi. Aptekalar asosan tayyor holatdagi dori-darmonlar, bog'lagich m atolar va preparatlar bilan t a ’minlanadilar. Xo ja lik bo 'limi. Bo'lim kiyim -kechaklar, xo'jalik buyumlari, o z iq -o v q a t, tex n ik va b o sh q a h a y o tiy , za ru riy a n jo m la r 153 ta’minotini bajarishi kerak. BTYOning boiim lari ishlashi uchun tayyorlanish jarayonida BTYO boshliqlaridan vaqti bilan kerakli m a’lumotlarni olib, xulosa chiqarish mumkin. Btmda asosan: - BTYOga kelib tushgan jarohatlaming soni; - birinchi vrachlik yordamiga muhtojlar soni; - shok holatiga tushganlar ahvoli; - BTYOga vaqtinchalik gospitalizatsiyalashga ehtiyoji borlar soni; - kasalxona bazasida evakuatsiya etilishi zarur bo'lganlar soni, yuqumli xastaliklarni aniqlash va ularni izolatsiyalanishi, evakuatsiyalanishi; - jarrohatlanish oqibatida halok bo‘lganlar soni. Bu barcha m a’lumotlar BTYO boshlig'i tashkiliy ishlarni to'g'ri uyushtirishi uchun, o'z vaqtida chora-tadbirlarni q o'llashi hamda fuqarolar m uhofazasining tibbiy yordam ko'rsatish shtabiga m a’lumot berishi uchun tartibli yo'lga q o 'y ilish i talab qilinadi. Jarohatlanganlarni o'z vaqtida evakuatsiyalanishini ta’min etish maqsadida BTYO boshilig'i tum an, shahar FM TX shtabiga transport vositasi uchun talabnoma berishi kerak. BTYO boshlig'i jarohatlanganlarni vaqtida, yetarli darajada, evakuatsiya qilishini, ularni burting uchun tayyorlash, transport vositalariga yuklash hamda yaqinroq joylashgan kasalxona kollektoriga evakuatsiya qilishni ta’minlashi kerak. BTYO jarohatlanganlarni to'g'ridan-to'g'ri o'choqdan birmuncha uzoq masofada joylash, davolash tarmoqlariga evakuatsiya etishni ham bajarishi mumkin. Bunda temir yo'l transporti, suv transportlaridan foydalanishga to'g'ri kelishi mumkin. Jarohatlanganlar BTYOdan evako qabul xonalariga, ya’ni aeroport, temir yo'l vokzali, portlarda tashkil etilgan evakopriyom niklarga jo 'n a tila d ila r. Barcha holatlarda BTYOdan evakuatsiyalashtirish tartibini shahar yoki tuman fuqaro muhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish shtabi belgilaydi. BTYOning boshlig'i evakuatsiyalanish jarayonida yuzaga kelgan barcha vaziyatlar haqida FMTX shtabi boshlig'iga ma’lumot berishi shart. Shuningdek, jarohatlanganlarni evako qabul 154 punktiga j o ‘natilish vaqti, soni va buning uchun kerakli avtotransport vositalarining soni haqida ma’lumotnoma ham fuqarolar muhofazasi tibbiy xizmati shtabiga yetkazib turilishi talab qijinadi. Birinchi vrachlik yordami ko‘rsatish tartiblari Birinchi vrachlik yordami ko'rsatilishi favqulodda hodisa o ‘chog‘ining turiga bog'liq. Yer qimirlashlari, suv toshqinlari, avariya va katastrofaiar, yong'inlar hamda yer ko'chishlari, sel, to'fonlar, yadro o ‘chog‘idagi vaziyatni takrorlashi mumkin bo'lgan yong'inlar, kimyoviy zaharli moddalar tashishdagi avariya holatlari kim yoviy o'ch oq d agi vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin, shu sababli birinchi vrachlik yordamining tashkiliy tuzilishi tartibi bir oz bo‘lsa-da, ma’lum bir farqlarga ega bo'lishi mumkin. Yadroviy o'choqda birinchi vrachlik yordami jarohatlangan aholiga bir sutkadan oshirilgan vaqt orasida tashkil etilishi talab etiladi. Birinchi vrachlik yordami chegarasi har xil vaziyatlarga qarab belgilanishi kerak. Bunda avvalo BTYOga keltirilgan jarohatlanishlarning soni, turi, og'iryengilligi, BTYOdagi m utaxassislarning yetarli yoki etarli emasligi, jarrohlarning malaka darajasi kabi ko'rsatkichlarga e ’tibor berilishi kerak. Birinchi vrachlik yordamiga quyidagilvar kiradi: - qon ketishlarni vaqtin ch alik to 'x ta tish , im koniyati bo'lganda esa uni doimiy to'xtatish, jarrohlik usullarini qo'llash; - yurak-qon tomiri yetishmovchiligi holatlarida ularning faoliyatini yaxshilash, tiklash; - shokka qarshi tibbiy harakatlar, davolash, shoshilinch chora-tadbirlarini qo'llash; - siydik chiqarish buzilishida uni qayta tiklash, ayniqsa shoshilinch urologik muolajalar; - qon va qon o'rnini bosuvchi preparatlar quyish, gemorogen shok bilan kurashish. Gipovolemiya holatini shoshilinch tiklash, hayotiy ko'rgazmalar, shok holatlari, o'lim bilan kurashish vaziyatlarid a, term inal h olatlard a shoshilinch jarrohlik yordamini ko'rsatish. 155 Jarohatlanishlarda ikkilam chi yiringlashlarni oldini olish, davolash, vaziyat talab qilsa, jarohatlanganlarni qayta bog‘lash, immobilizatsiya qilish, transport vositalarida ularni kasalxona bazasigacha evakuatsiyalanishni ta ’minlovchi barcha ishlarni bajarish kabilardir. Tashqi va ichki qon ketishlarni doimiy to'xtatish bog'lagich yoki jarrohlik xonasida bajarilishi m umkin. Y o ‘g‘on arterial tom irlam ing uzilishi yoki ochiq fontansim on qon ketishlarida, qon tomiri jarohatlangan yerda bog‘lanadi. Y a ’ni tom ir izlab topilib, uzil-kesil b o g ‘lanadi. Qon ketishlar t o ‘xtatilgandan so'ng, stolbnyak anatoksini o ‘tkazilib, transport immobilizatsiyalash bog‘lagichlari q o ‘yilib, kasalxona bazasiga j o ‘natiladi. N a fa s o lish in in g iz m id a n ch iqishi n ih o y a td a o g ‘ir h o lat hisoblanadi. Bunda tilni tanglayda yopishib qolishi, pastki jag* suyagi sh ik a stla n ish i, n a fa s olish y o ‘lla ri ja ro h a tla n is h i, pnevm otorakslar va hokazolar yuz berishi m um kin. Bunday holatlarda jarohatlanganlarning tili til ushlagich bilan ushlab, og‘zidan tortib chiqarilishi va pastki ja g ‘ to ‘qim alaridan tiyilishi va uni fiksatsiyalanishi talab qilinadi. Yuqori nafas yo‘llarining m exanik tiq ilib q o lish h o la tla rid a o g ‘iz b o ‘sh lig ‘i im koni boricha t o ia r o q to z a la n g a n d a n keyin s u n ’iy n afas berish elementlari shoshilinch bajarilishi kerak. Zaruriyat tug‘ilganda og‘izdan-og‘izga nafas berish, kislorod berish ishlari bajariladi. K o ‘krak qafasi siqilishi, nafas yo'llari va k o ‘k ra k q a fa s i m u s h a k la rin in g la t y e y ish i, k o ‘k ra k qafasining jarohatlanishi, ochiq va yopiq pnevm atorakslarda nafas olish ritmi, tizimi buziladi. Bu holatlarda nafas olishni qayta tiklash uchun okklyuziv bog‘lovlar yaxshi natijalar beradi. Y u z, b o ‘y in la rn in g o g ‘ir ja r o h a tla n is h i o ‘tk ir m ex a n ik akfiksiyaga olib kelishi m um kin. Bu h o latlard a shoshilinch tra x e o to m iy a n i b a ja ris h z a ru r. A yrim te rm in a l h o la tla r, jarohatlanganlarni bosh m iya shikastlanishi yoki hushdan ketish holatlarida o ‘tkir nafas yetishmovchiligi sodir b o ‘ladi. Bunda nafas olishni qayta tiklash reanim atsiyasi o 'tk azilish i talab e tila d i. Bu h o la tla r d a h ech ik k ila n m a s d a n s h o sh ilin c h traxeostom a q o ‘yish traxeostom iya orqali doim iy aspiratsion moslamani o'rnatish va u orqali bronxlar va traxeyadan qon 156 / kotishmalari, balg‘am, suyuqliklarni surib olish ham da kislorod berishni jaro h a tla n g an la rn i hushiga kelishiga q a d a r ham da mustaqil ravishda o ‘zi nafas olish imkoniyatiga ega bo‘lguncha davom ettirish tavsiya etiladi. Jarohatlanganlarni sun’iy nafas o lish g a o 'tk a z is h , k o 'k r a k q a fa s i, q o v u r g 'a la rn in g bir n e c h ta sin in g sinishi, sh o k h o la tla ri, k o 'k r a k q a fasin in g majaqlanishi kabi holatlarda hech ikkilanm ay o'tkazilishi zarur. Shokka qarshi kurashish tartibi. Travm atik shokda eng avvalo shoshilinch ishlar bajarilish kerak. Eng avvalo og'riq manbasi, y a ’ni shikastlangan, kesilgan, yaralangan, kuygan yuzalarni og'riqsizlantirish, im m obilizatsiyalash, novokain blokadasini qo'llash, jaro h at yuzalarini anesteziyalashni bajarish ayniqsa, plevropulmonal shokda vagosimpatik blokadani bajarish tavsiya e tila d i. S h u n in g d e k , k o 'k r a k , q a fa s i, q o rin b o 's h lig 'i jarohatlanishlarida paranefral blokada etish, morfin, omnopon, p antapon, prom edol kabi og'riqsizlantiruvchi analgetiklarni qo'llash, shokka qarshi suyuqliklarni vena tomiri yoki arterial tom irlarga yuborish tad birlarini bajarish BTYO tom onidan hayotiy ehtiyoj tug'ilgandagina bajarilishi kerak, evakuatsiyaga tayyorlash maqsadida. Chunki BTYOda jarohatlanganlar imkon boricha qisqa m uddat saqlanishi kerak, jarohatlanganlar qancha tez kasalxona kollektoriga yoki kasalxona bazasiga yetib kelsa, shuncha tez maxsus tibbiy yordam oladilar. S iy d ik chiqarish h o la ti to'xtagan da. Siydik chiqishining to 'x ta s h i siydik c h iq a ris h y o 'lla r in i, siydik q o v u g 'in in g jarohatlanishida sodir bo'luvchi holat. O datda bu holatlarda, avvalo, siydik pufagi katetir yordam ida bo'shatiladi, ammo siydik chiqarish yo'li jaro h atlan ish id a siydik pufagi chanoq tepasidan maxsus nina yordam ida punksiya etilishi kerak. Qon va qonni almashtiruvchi suyuqliklarni quyish tartibi. Qon va qon mahsulotlari suyuqliklari hamda shokka qarshi doridarm onlar BTYOda m a ’lum holatlardagina bajariladi. Shok, o 'tk ir qon yo'qotishlar, uzoq infeksiya, nur xastaligi, radiatsion ja ro h a tla n is h la rn in g k o m b in a tsiy a h o la tla ri qon va qon mahsulotlari suyuqliklari qo'llanishiga ko'rsatm a bo'lishi kerak. Favqulodda vaziyatlarda ushbu davolash dori-darm onlariga ehtiyoj keskin o'sishi boshqa BTYOlarda, kasalxona bazalarida ham qon va qon p rep aratlarig a ehtiyoj, zaruriyat oshishini 157 e ’tiborga olib, ayni holatlarda shokka qarshi suyuqliklarni kengroq q o ila s h tavsiya etiladi. Hayotiy zarurat ko'rgazmalarida shoshilinch jarrohlik ishlari, asosan to‘xtatilmagan va davom etayotgan qon ketishlar, nafas olish n in g o g ‘ir jarohatlanishi va uzim suyaklarning ochiq sinishi holatlarida shoshilinch jarrohlik ishlarini bajarish zarur: - iapaporotomiya qorin bo‘shlig‘ida davomli qon ketish va sababi noaniq travmalar, qorin bo'shligining jarohatlanishi; - torakotomiya, plevra b o ‘shlig‘ida qon ketishlarni profuz davom etish holatlarida klapanli pnevmatoraksda; - anaerob yuqumli xastaligi infeksiyasiga, q o‘l - oyoqlarning jarohatlanishi oqibatida, faqat teri loskutidagina osilib qolganda uni amputatsiya etish shartligi. - bosh miyaning dekompressiyalash operatsiyalari. Bu holatlar shoshilinch vrachlik yordamiga kirsa-da, har qanday vaziyatda ham im koni boricha BT Y O ga kelgan aksariyat jarohatlanganlarga yordam berilishini nazarda tutilmog‘i lozim. Kimyoviy о ‘choqda zaharlanganlarga birinchi vrachlik yordami ko'rsatish tartibi. BTYO kimyoviy o ‘choqning tashqi doirasi ch izig‘idan sham ol gulini nazarga olgan holda 1,5-2 km. masofada zaharlanmagan yerda tashkil etiladi. BTYOning boshlig'i yuqori tashkilot boshlig‘idan vazifani aniqlaganidan keyin BTYO bo‘limi boshliqlari oldiga bajariladigan vazifalarni aniq q o ‘yadi. Bunda asosan qanaqa zahar qoilan ilgan ligi, qayerda, qachon BTYOni tayyorlash kerakligi aniqlab olinadi. Zaharlanganlarni evakuatsiyalash vositalari turli, zaharlanganlarni to‘liq sanitar tozalash tartiblari BTYOda ishlovchi vrachlar, hamshiralar, sanitarlarning zaharli m oddalardan himoyalanish tartiblari kabi masalalar aniqlanishi shart. Kimyoviy zaharli moddalar qoilanilganda yoki favqulodda avariya va katastrofa holatlari zaharli moddalar bilan b o g iiq b oigan taqdirda BTYO fuqaro muhofazasi kuchining birinchi etaloni o ‘choqqa jo ‘natiladi. Zaharlanganlarga tibbiy yordam ko‘isatilishida zaharlanish belgilari namoyon b o iish i vaqtida alohida e ’tibor qaratish lozim , chunki tez ta ’sir etuvchi zaharlar qisqa m uddatda BTYOga ko‘plab zaharlanganlarning kelishi ularning to'planib 158 / q o lish ig a s a b a b b o ‘la d i. Z a h a rla n g a n la rn in g a k s a riy a ti transporlash m um kin b o im a y d ig a n d a ra ja d a aynan BTYO etapida shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatilishi talab qilinadi. Shu sababli BTY O ekstrem al h o la tla rd a shoshilinch tibbiy yordam k o ‘rsatishga doim o tayyor b o 'lishi va uning uchun kerak bo'lgan barcha ziddi-zaharlarga ega bo'lishi kerak. BTYO - kimyoviy o 'choqda quyidagi tarkibda tuziladi: - qabul qilish va saralash bo'lim i; - s a n ita r to z a la s h , k iy im -k e c h a k va tr a n s p o rtla r n i degazatsiyalash bo'lim i; - jarrohlik va bog'lagich bo'lim i; - psixonevrologik bo'lim ; - yuqumli xastaliklar bo'lim i va izolator; - apteka, xo'jalik bo'lim i va laboratoriya. - BTY O ning jarro h lik , gospital, shokka qarshi bo'lim lari q is q a rtirilg a n v a ria n tla rd a fa o liy a t k o 'r s a ta d i. U la rn in g mutaxassislari saralash, evakuatsiyalash, izolator, sanitar-tozalash bo'lim lariga yordam ga yuboriladilar. Chunki bu bo'lim larda tibbiy yordam ga m uhtojlar soni birm uncha yuqori bo'ladi. Kimyoviy о ‘choqda birinchi yordam ко ‘rsatish tartibi. Tibbiy taqsimlash bo'lim i mutaxassislari gazqopi, himoya kiyimi, rezina e tik la r , q o 'lq o p la r d a ish la y d ila r. T a q sim la sh p o s tid a zaharlanganlar ikki yo'nalish bo'yicha taqsimlanadilar. 1. O g 'ir z a h a rla n g a n la r, in to k s ik a ts iy a belg ilari a n iq nam oyon bo'lganlar. 2. Yengil zaharlarganlar, o'zi yura oluvchilar. S anitar tozalash bo'lim i alohida tashkil etiladi, bo'lim da k iy im -b o s h la r, o y o q k iy im la ri, tr a n s p o r t v o s ita la rin i degazatsiyalash, dezinfeksiyalash va sanitar tozalash joyi yoki x o n a s id a t o 'l a y u v ish is h la ri b a ja r ila d i. B u nda yengil z a h a rla n g a n la r o g 'ir z a h a rla n g a n la rd a n a lo h id a -a lo h id a to zalan ad ilar. B o 'lim d a alohida jih o z la n g a n kutish uchun, yuvinadigan va qiyinadigan m aydonchalar yoki palatkalardan joy ta y y o rla n a d i. B o 'lim d a ishlovchi sa n ita r, ham sh iralar him oya kiyim ida ishlaydilar. K u tish m aydonida ham shira, sanitar ishlashi kerak bo'lsa, bu yerga vrach ham chaqirilishi mumkin. Toza kiyim va ishlatilgan kiyim lar uchun alohida joy 159 jihozlangan bo iadi. Bu yerda zaharlanganlardan ustki kiyimlari, him o y a v o s ita la ri, o y o q k iy im la ri to ichki k iy im g ac h a yechintirilib, a lo h id a q o p larg a solinib, degazatsiyalashga yuboriladi. Zaharlanganlar esa sanitar narvonchalarida yuvinish xonasiga k iritilad i. Y uvinish xonasi degazatsiya etiluvchi eritm alar yordam ida teri qoplam i IPP - 10-15% monoxloramin, 10-15% am m iak eritmasi yordam ida degazatsiya etilib, keyin suv va sovun bilan yuviladi. Og‘ir jarohatlanganlarni yuvinish xonasidan sanitar narvonchalarida kiyinish xonasiga ko'chirilib, u yerda kiyim-boshlari tozalangan holda kiyintiriladilar. Keyin esa saralash maydoniga yoki xonasiga tibbiy saralash o'tkazish uchun yuboriladilar. Yengil, o ‘zlari yuradiganlar ham shu tariqa sanitar yuvilishdan so'ng saralash m aydoniga kelib, bu yerda ularni jarohatlanish darajasida tibbiy saralash o ‘tkazadilar. Qabul qilish va saralash bo ‘limi. BTYOga keltirilgan bemorga tibbiy yordam ko'rsatish uchun tibbiy saralash o'tkaziladi. Bu xil saralashni punkt ichidagi saralash deyiladi, y a’ni BTYO b o iim la rig a taqsim lanadi. Bunda ko'pchilik zaharlanganlar gospital bo'lim iga yuboriladilar. Bir qism zaharlanganlarda zah arlan ish bilan bir p a y td a ja ro h a tla n ish kom binatsiyasi bo'lishi mumkin. U lar asosan jarrohlik va bog'lagich bo'lim iga y u b o rila d ila r. U sh b u b o iim la r d a shoshilinch te ra p e v tik jarrohlik yordam i k o 'rsatilad i. B o'lim shoshilinch jarro h lik ko'rsatishga m o'ljallangan bo'lib, odatda 2-3 bog'lagich stollari ishlashi uchun jihozlanadi. Gospital bo ‘limi. Asosan barcha og'irlikdagi zaharlanganlar gospital bo'lim iga yuboriladi. Bu yer birinchi vrachlik yordami ko'rsatish uchun palatalar, m uolaja xonasi hamshiralar postlari, dori - darm onlar, ziddi - zaharlar shkafi kabilar bilan jihozlanadi. B o'lim da reanimatsiyalash xonalari ham jihozlanadi, chunki bir qism zah arlan g an lar reanim atsion yordam ga m uhtojlik sezadilar, ularga avtonom boshqaruv, sun’iy nafas apparatlari ish latilad i. Bir qism ja ro h a tla n g a n la r b o 'lim d a 3-5 su tk a qolishlari va davolanishlari mumkin, evakuatsiyaga tayyorlanish uchun sharoit yaratilishi zarur. Jarohatlanganlar soni k o 'p b o ig an lig i sababli BTYOning boshqa bo iim larid an gospital bo'lim iga yordamga tibbiy mutaxassislar, sanitarlar, hamshiralar yuboriladilar. 160 Evakuatsiyalash bo'limi. Asosan o ‘zi yuradiganlar va sanitar n a rv o n c h a la r y o rd a m id a y u r a d ig a n la r u c h u n x o n a la r jihozlanadi. Bu yerda zaharlanganlarning umumiy ahvoli doimo n a z o ra td a b o 'la d i. U larni kiy in tirish , h u jja tla rin i rasm iylashtirish, evakuatsiyaga tayyorlash kabi ishlar bajariladi. Psixonevrologik izolator. B o'lim aso san ruhiy ho latlari atrofidagilar va ularning o'zlari uchun ham xavfli kishilarni vaqtinchalik izolatsiyalash va shu jara y o n d a ularga vrachlik y o rd a m in i k o 'r s a tis h , e v a k u a ts iy a g a ta y y o rla s h u ch u n jihozlanadi. Bu yerda asosan psixonom etrik yoki fosfororganik birikm alar bilan zaharlanganlar yotqiziladilar. Yuqumli xastaliklar izolatori. A sosan zah arlan g an lar va jaro h a tla n g an la r orasida yuqum li xastaliklarni vaqtinchalik kasalxona bazasi tarkibiga, yuqumli xastaliklar kasalxonasiga k o 'ch irish g ach a izolatsiyalab, vrachlik y ordam i ko 'rsatish , evakuatsiyaga tayyorlash kabi ishlar bajarilishi uchun tashkil etiladi. Laboratoriya bo'limi. BTYO tarkibida laboratoriya tashkil etiladi. Bo'lim mutaxassislari yordamida BTYO joylashgan manzilgoh havosini doimiy nazorat qilib turadilar. Bo'lim da gemoglobin ko'rsatkichi xoliesteraza aktivligi qonda aniqlanadi. Shunday qilib kimyoviy o'choq yer qimirlashlardagi o'choqdan birmuncha farqlar bilan ajralib turadi. Zaharlanganda jarohatlar og'ir kechadi va ularni davolash uchun maxsus tadbirlar talab etiladi. Tibbiy xodim himoya vositasini kiyishi va zaharlanganlarga kiygizib, tibbiy yordam k o 'rsa tish i kerak. B archa ja ro h a t­ la n g a n la r a tro fd a g ila r uchun xavfli b o 'lish i m um kin. Shu sababli ularni sanitar yuvishdan o'tkazish talab etiladi. Tibbiy yordam ko'rsatishda m alakali saralash o'tkazish, o 'z vaqtida ziddi-aharlardan to 'g 'ri foydalanish ularning hayotini saqlab qolishi mumkin. BTYOda birinchi vrachlik yordami ko'rsatishni t o 'g 'r i tash k il etish uchun, avvalo, h a r qaysi zaharlovchi m oddalarga qarshi shoshilinch qo'llaniladigan ziddi-zaharlar y etarlicha b o 'lish in i t a ’min etishga erishilishi zaru r, dorid a rm o n la r a so sa n tez t a ’sir e tu v c h i, qisq a m u d d a tg a zaharlanganlarni terminal holatidan chiqara oladigan tartibini ishlab chiqish va qo'llash talab etiladi. 161 Kimyoviy o 'choqd a birinchi vrachlik yordam ining asosiy tarkibi: Zaharning turi Farfor organik moddalar (FOM) IPRIT SINIL KISLOTASI Tibbiy vordam - 0,1% Na ,C 0 3(ishqor) - xolinesteraza reaktivatori - diperoksim, izonitrozin - 8,4% natriy gidrokarbonati vena orqali yuboriladi -0,5% strofantin sekinlik bilan venaga quyiladi - doimiy oksigenatsiya - 12% eufillin vena orqali quyiladi - antibiotiklar - barbamil geksenal - 30% natriy giposulfidi 30-50,0 vena ichiga yuboriladi - 40% glukoza 20-40,0 vena ichiga yuboriladi - 10% kalsiy xloridi vena ichiga yuboriladi - 2% natriy gidrokorbonati 500,0 vena ichiga yuboriladi - yurak-qon tomir faoliyatini tetiklovchilar - oksigenatsiyalash - shokka qarshi kurashish - mahalliv iarohatlarni davolash - 40-50 ml xromosimon eritmasi vena ichiga yuboriladi - amilnitrit sindirib burunga hidlatish - natriy giposulfidi - EDTA - etilendiamin - terauksus kislotasi - 500 ml 1% glukoza eritmasi bilan asta-sekin vena ichiga yuboriladi - vitamin Vp mushak ichiga yuboriladi - oksigenatsiyalash 162 / V aqtinchalik zaharlovchi m oddalar bilan zaharlanganlar k o ‘pincha BTYOga keltirilmaydilar, agar keltirilgan taqdirda ham, ular tibbiy yordam ko‘rsatishning ikkinchi etapiga, y a’ni kasalxonalar kollektorlariga jo ‘natilishlari kerak. Y uqorida keltirilgan birinchi vrachlik yordam i k o ‘rsatish tartibi sxematik har xil variantlarda bo iish i mumkin. Fuqarolar m uhofazasining tibbiy xizm at k o 'rsa tish tizim ining barcha etaplarini tibbiy yordam ko‘rsatishda bir m aqsadni k o ‘zlab ishni tashkil qilishlari, ya’ni jarohatlanganlar hayotini saqlash, qisqa m uddatda ularni davolash, o ‘z holiga q aytarib, favqulodda h o d isa la r o q ib a tin i tezro q b a r ta r a f e tish g a q a ra tilm o g 'i qo'qqisdan paydo boiadigan vaziyatlar talab etiladi. Barcha ko'rsatilg an m uam m olarni tinchlik, osoyishtalik davrida vaqti-vaqti bilan fuqaro m uhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish tizimi bilan m ashqlar o'tk azish o rqali aholini va tibbiyot mutaxassislarini doimo shay holatda saqlash mumkin. Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmat ko‘rsatishda ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko‘rsatish tartibi va tashkiliy tuzilishi FM TX so g iiq n i saqlash tizim idagi tibbiyot m uassasalari ta r k ib id a n ta s h k il e tila d i. B u n d a y u q o r id a n p a s tk i tiz im la rn in g b a rc h a s i y a k k a y o 'n a lis h b o 'y ic h a , y a ’ni s o g i i q n i s a q la s h v a z iri O 'z b e k is to n d a v la ti fu q a r o m uhofazasi tibbiy xizm atining boshlig'i hisoblanadi. H ar bir viloyatda so g iiq n i saqlash boshqarm asi boshlig'i FM TX ning boshlig'i hisoblanadi. Ayni paytda o 'sh a viloyat FM TX ning b o s h lig 'i b o 'l ib , v ilo y a t ta r k ib ig a k iru v c h i t u m a n la r s h a h a rla rn in g s o g iiq n i sa q la sh b o s h liq la ri o 'z tu m a n i, sh a h rin in g FM T X b o iim in in g b o s h lig 'i uning m ark aziy shtab boshlig'i hisoblanadilar. K orxonalar ixtiyoridagi tibbiy m a s k a n la r b o sh h a k im la ri sh u k o r x o n a n in g F M T X b o iim in in g b o sh lig 'i va s h a h a r fu q a ro m u h o fa z a sin in g ixtiyorida bo'ladi. F uqarolar m uhofazasining tibbiy xizm at k o'rsatish tizimi ikki taraflama idora etiladi, fuqaro muhofazasi tibbiy xizmati !63 boshlig'i tibbiy m asalalar bo'yicha tuman, shahar, viloyat va nihoyat sog'liqni saqlash vazirining qaram og'i hisoblanadilar va ayni p a y td a o 'z i y ash ab tu rg a n tum an, viloyat fuqaro m uhofazasi shtabi tarkibiga kiradi. Y a ’ni kasbiy m asalalarni S og'liqni saqlash vazirligi orqali, m axsus m asalalarni esa, fuqarolar m uhofazasining m ahalliy shtabi orqali hal qiladi. FM TX tashkilotlarining viloyat, tum anlarda va ishlab chiqarish korxonalarida (obyektlarda) tibbiy xizmat boshliqlari rahbarlari hisoblanadilar, ular o 'z ixtiyorlarida b o 'lg an viloyat, tum an yoki korxonada FM T X ni tashkil etadilar. U lar favqulodda vaziyatni e’tiborga olgan holda dori-darm on, sanitar xo'jalik va b o sh q a an jo m va m a h s u lo tla r, tex n ik v o s ita la r bilan t a ’m in lan ish n i ta la b e ta d i. U la r k o rx o n a F M n in g sh tab i boshlig'idirlar. FM T X shtabining tarkibiga sog'liqni saqlash tizimi boshliqlari, bosh mutaxassislar, Qizil yarim oy jam iyati vakillari, transport yo'nalishlari bosh hakim lari (tem ir yo'l, aeroport, portlar va hokazo) kiradi. Umumiy tayyorlanish tinchlik davrida FM TX shtabi kadrlar bilan doim o jangovar tayyor bo'lish uchun harbiy m ashqlar o 'tq a z ib , u la rn i fav q u lo d d a v a z iy a tla rd a b ajarilish i zarur bo 'lg an ishlarga o 'rg a tib boradi. Jangovarlik, tayyorgarlik favqulodda tabiiy ofatlar, avariya va katastrofalar sharoitida fuqarolar m uhofazasining shoshilinch chaqiruv signallarida qanday h arak at qilishlikni, qutqarish, qayta tiklash ishlarini o 'c h o q d a re ja g a a s o sa n b a ja ris h lik n i h a r k im n i o 'z ig a belg ilan g an m eb ilizatsiy a y o 'n a lis h i b o 'y ic h a o 'rg a ta d i. F u q a ro la r m u h o fa z a si s h ta b in in g tib b iy x izm ati b o 'lim i boshlig'ining bajaradigan vazifalari: - bo'lim mutaxassisliklarini maxsus tayyorlash; - har doim vaziyatlarni o'rganish, tayyor turish; - o'z ixtiyorida bo'lgan tibbiy xizmat bo'lim lariga vaziyatni yetkazish, vazifalarini aniqlash; - m uhim a lo q a o 'r n a tis h , sh o sh ilin c h -c h a q iru v tizim i signallarini ta ’min etish; - o'z ixtiyorida bo'lgan xodimlarga amaliy, m oddiy yordam berish; 164 - SD, SDO, BTYO. ITYBlarni ishlash rejalarini tuzish va ularni tegishli mutaxassislarga o'z vaqtida yetkazish, vaziyatni aniqlash kabi vazifalar. F avqulodda hodisa xavfi tu g 'ilg a n d a fuqaro m uhofazasi barcha xizm atlarni, shu jum ladan, tibbiy xizmat bo'lim larini jangovar shay holatga keltiradi: - h a r bir h u d u d F M T X b o s h lig ‘i o ‘z h u d u d id a uning ixtiyorida bo'lgan tibbiy sanitar m uassasalarning faoliyatini o'z hududi bo'yicha shoshilinch chaqiradi; - aholini evakuatsiyalash ja ra y o n id a o 'ch o q d a ev ak u at­ siyalash y o 'lid a va ev ak u atsiy alan g an yerda tibbiy xizm at ko'rsatishni tashkil etadi; - tibbiy xizmat bo'lim larini kadrlar bilan, tibbiy anjomlar, dori-darm onlar bilan, shtat birliklari darajasida to'ldirib boradi; - shoshilinch chaqiruv orqali yetib keigan mutaxassislar bilan jangovar hozirlik chora-tadbirlariga tayyorlikni o'rgatib boradi; - tibbiy saralash, qabul qilish, tibbiy yordam ko'rsatish, shahardan tashqariga evakuatsiyalash ishlariga boshchilik qiladi; - davolash-diagnostik bo'lim lar ishini nazorat qiladi; - FM TX bo'lim larini ko'chirish, ish bilan to 'g 'ri taqsimotini ta ’min etadi; - yuqori tashkilot tibbiy xizmati shtabiga zarur m a’lumotlarni o 'z vaqtida yetkazib turadi; - o 'z h im o y asid a b o 'lg a n b o 'lim la rg a h ar tom o n lam a yordam ko'rsatadi; - yon q o 'sh n i tibbiy xizm at b o 'lim la ri bilan uzviy aloqa o 'rn a tib , ham korlik ishlarini birgalikda bajarilishini ta ’min etadi; - viloyat sog'liqni saqlash bo'lim i m udiri shu viloyat fuqaro m uhofazasi tibbiy xizmati bo'lim ining boshlig'i hisoblanadi. Uning ixtiyorida viloyat fuqaro m uhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish shtabi bo'lib, shtabning tarkibiga shtab boshlig'ining: - davolash-profilaktika ishi bo'yicha yordamchi; - sanitar epidemiologik xizmat bo'yicha yordamchi; - evakuatsiyalash bo'yicha yordamchi; - tibbiy t a ’m inot bo'yicha yordamchi; - yoppasiga bo'lim larni tashkil qilish bo'yicha yordamchi; 165 - qon tayyorlash, tashish, quyish xizmati bo'yicha yordamchi; - sh tab tark ib ig a bosh m utaxassislar - ja rro h , terapevt, radiolog, epidemiolog va boshqa mutaxissisliklar kiradi. B osh m u ta x a ssisla r in te ra k tiv -m e to d ik k o 'r g a z m a la r, qo'llanm alarni tahlil qilish, davolash - profilaktik choralarini favqulodda holatlar sharoitida qo'llash, ko'rgazm alarni ishlab chiqadi, ularning bajarilishini nazorat qiladi. Bosh m utaxassislar davolash-profilaktika evakuatsiyalashning barcha bosqichlarida tibbiy yordam ko'rsatishni sifatini nazorat qiladi. U shbu tartib tum an, shahar, qishloqda bir xil tartibda joriy etiladi, y a’ni tum an sogiiqni saqlash bo'lim i mudiri ixtiyorida tum an fuqaro m uhofazasi tibbiy xizm at b o iim la ri b o ‘lib, u larning ishini viloyat s o g iiq n i saqlash b o 'lim i m udiri singari o 'z tum ani chegarasida tashkil qiladi. T um an FM TX boshlig'i umumiy savollar bo'yicha tum an fu q aro lar m uhofazasi boshlig'iga, tum an hokim iga, m axsus mas&lalar bo'yicha esa, viloyat so g iiq n i saqlash boshlig'iga bo'ysunadi. Shu tarzda shahar sog'liqni saqlash boshlig'i tum an s o g iiq n i saqlash b o 'lim i bo sh lig 'ig a, q ish lo q lard a qishloq h a k im lik m ark azi b o s h lig 'i tu m a n tib b iy xizm at b o 'lim i boshlig'iga bo'ysunadi. Ishlash tartiblari ham bir-biridan farq qilm aydi. Q ishloq F M T X boshlig'i ixtiyorida shtab b o 'lib , uning tarkibiga: - shtab boshlig'i, shtab boshlig'ining davolash-profilaktika bo'yicha yordamchisi; - sanitar-epidemiologik xizmat bo'yicha yordamchisi; - tibbiy ta ’m inot bo'yicha shtab boshlig'i yordamchisi; - yoppasiga tibbiy tuzilm alar bo'yicha yordamchisi; - qishloq, tuman tibbiy xizmat ko'rsatish bo'lim ining bosh vazifalaridan biri qishloqqa evakuatsiya qilinadigan aholini tibbiy xizmat bilan ta ’min etish kiradi. O datda har bir tum anda bitta kasalxona kollektorini tashkil qilish rejalashtiriladi. Bunda markaziy tum an kasalxonasi bosh kasalxonaga, qishloq m arkaziy kasalxonalari, ixtisoslashgan kasalxonaga m o'ljallab tashkil qilinishi mumkin. Tum andagi harakatlanish qobiliyatiga ega bo'lgan davolash-profilaktika tashkilotlari K K yoki KBlari tarkibiga kirm agan, rezerv kuchlar 166 h iso b la n a d ilar. F a v q u lo d d a v a z iy a tla rd a ular o 'c h o q n in g oqibatini yo'qotish ishlariga jalb qilinishlari mumkin. Bundan tashqari, fuqarolar m uhofazasining tashkilotlarida, obyektlarida bo'lim lar ham tashkil etiladi. U larning tarkibiga tibbiy xizmat bo'lim lari ham kiradi. B unda zavod, fabrika yoki k o rx o n an in g tibbiy m arkazi boshlig'i, shu obyektda tashkil etilgan FM TX ning shtab boshlig'i hisoblanadi. U umumiy savollar b o 'y ich a obyekt fuqarolar m uhofazasi shtabi boshlig'iga b o 'y su n a d i. Tibbiy t a ’m inot bo'yicha tuman yoki shahar sog'liqni saqlash boiim ining fuqaro muhofazasi tibbiy xizmat ko'rsatish shtabiga qaraydi. Ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko'rsatish otryadi - ITYO. O tryad tibbiyot institutlari, m alaka oshirish tibbiyot institutlari va yirik d av o lash -p ro filak tik a m uassasalarin in g hisobidan tashkil etiladi. Ularning tarkibi 8-17 ta maxsus ixtisoslashtirilgan brigadalardan iborat bo'ladi. Brigadalarda tibbiyotning barcha yo'nalishlari bo'yicha ixtisoslashtirish k o 'zda tutiladi. H ar bir brigadaning 5 tagacha a ’zosi bo'lishi m oijallanadi. Ularning 2 tasi vrach mutaxassis, 2 tasi hamshira, 2 ta shofyor. Bu brigadalar asosan quyidagi mutaxassisliklar bo'yicha tashkil etiladilar: 1. Neyroxirurgik (N.J) 2. Torakoabdinal (T.A) 3. Yuz-jag' shikastligi (O.B) 4. Oftalm ologik (O.B) 5. Travm otolog (T.R) 6. K uyganlarga yordam (K.B) 7. U m um jarrohlik (U.J) 8. Akusher-ginekologik (A.G) 9. Yuqum li xastaliklar (Yu.X) 10. Psixonevrologik (P.N) 11. Radiologik (R.B) 12. Toksiko-terapevtik (T.T) 13. Rentgenologik (R.R) 14. U rologik (U.R.B) 15. Anesteziologik (A.R) 16. G em otologik (G.B) 17. Bolalar hakimligi (P.B) 167 11-rasm. M axsus yordam U shbu brigadalarning ishlashlarini tartib g a solib borish, boshqarishni yo‘lga qo'yish m aqsadida um um iy boshqarm a, y a ’ni IT Y O tu ziladi. IT Y B va ITY O la rn in g vazifalari jarohatlanish o ‘chog‘idan tashqarida tibbiy yordam ko‘rsatish bosqichlarini m utaxassislik yordami bilan kuchaytirish uchun m o ija lla n g a n b o 'lib , h ar qaysi b rig ad a o 'z m utaxassislik yo'nalishiga mos tibbiy yordam ko'rsatadi. U lar kasalxonalarga, a s o sa n , B T Y O la rg a y o k i K K la rg a b o sh m u ta x a s sis la r k o 'rg a z m a sig a aso san y u b o rila d ila r va u la r h a ra k a tc h a n boig an lari sababli xohlagan yo'nalishda, aytilgan yerga borib, m a la k a li tib b iy y o rd a m b era o la d ila r. U sh b u b rig a d a la r mutaxassislari BTYO yoki K K larga ixtisoslashtirilgan maslahat berish uchun ham yuborilishlari mumkin. Brigadalarning ta ’m inotiga tabelga binoan maxsus asbobanjomlar, o 'z mutaxassisliklari uchun kerakli dori-darm onlar, vrachlik an jo m lari, bir yerdan boshqa jo y g a, y a ’ni kasalxonalardan boshqa kasalxonalarga ko'chib borish uchun sanitar transport vositasi bilan t a ’m inlanadilar. F avqulodda vaziyat holatida shu brigadalar singari harakatchan epidemiyaga qarshi brigadalar ham tashkil etiladi. 168 / Bu tuzilmalar shahar, viloyat yoki respublika epidemiologiya stansiyalari hisobidan tuziladilar. Shuningdek, epidemiologik ilm iy-tekshirish institutlari tarkibida ham tashkil etilishlari rejalashtiriladi. Ushbu brigadalar zimmasiga favqulodda hodisa sodir bo 'lg an o'choqda yoki evakuatsiyalangan m anzillarda e p id e m io lo g ik h o la tn i u sh la s h va s a n ita riy a -g ig iy e n ik epidemiyaga qarshi ishlarni yuqum li xastaliklar qo‘zg‘ashi xavfi tu g 'ilg an d a bajarishlari zarur bo 'lg an vazifalar yuklatiladi. U la rn in g t a ’m in o tid a a n tib io tik la r, b a k te ria l p re p a ra tla r, la b o ra to riy a -te k sh irish tash x isla ri uchun a n jo m la r, testzardoblari ham da D D A - dezinfeksiyalash dushlari avtom ashinalari, avtolaboratoriyalar, avtopritseplar, yuk tashuvchi va yengil avtom obillar, shaxsiy va om m aviy him oya kiyim va m o sla m a la ri bilan t a ’m in la n a d ila r. M EQ B o try a d la rid a b o s h q a rm a - sa n ita r-e p id e m io lo g ik la b o ra to riy a , d e z in ­ feksiyalash bo'lim idan iborat. L aboratoriya bo'lim i o'z o'rnida bakteriologik, sanitariya-gigiyenik va radiologik laboratoriyalar b o 'lim larid an iborat bo 'lad i. B ulardan tashqari favqulodda va z iy a t o 'c h o g 'id a o 't a xavfli h o la t yuz berishi m um kin. M asalan: o 'la t, vabo kabilar, shuni nazarda tutib fuqarolar m u h o fa z a s i tib b iy x iz m a t b o 'lim la r i ta rk ib id a m ax su s epidemiyaga qarshi brigadalar - M EQB o'latga qarshi stansiyalar hisobidan tuziladilar. B ular o 't a xavfli yuqum li xastaliklar o'ch o g 'id an o'latga qarshi institut hisobidan 31 kishilik shtat bilan va o'latga qarshi viloyat stansiyasi hisobidan 21 kishilik shtat bilan tuziladilar. M EQB ixtiyorida o 'ta xavfli yuqumli xastaliklar o'chog'ida ishlash uchun maxsus anjom lar va m oslam alar texnik vositalar bilan ta ’min etiladilar. FMTXning statsionarlari Favqulodda vaziyat holatida jarohatlanganlarga o'choqda tib b iy y o rd a m k o 'r s a tib , u la rn i ik k in c h i b o sq ic h , y a ’ni o'choqdan tashqarida evakuatsiyalanish yo'nalishida yotqizib, to tuzalguncha davolash uchun statsionarlar tashkil etiladi. Bu tash k ilo tla r m arkaziy tum an, shahar, viloyat kasalxonalari ifiQ tark ib id a tashkil qilinib, evakuatsiya etish y o ‘lida har xil m asofalarda 25-50, 50-100 kmgacha joylashtiriladi. FM ning tibbiy xizmati statsionarlariga KB - kasalxonalar bazalari, KK - kasalxonalar kollektorlari, ixtisoslik yo‘nalishidagi turli xil kasalxonalar, bosh kasalxonalar - BK, saralash evakuatsiyalash kasalxonalari - SEK, evako-qabul qilish punktlari - EP, yengil jaro h atlan g an larn i qabul qilish punktlari, yengil va nihoyat alohida ta ’m inot guruhlari, tibbiy ta ’m inot zaxiralari kiradi. Favqulodda vaziyat sharoitida statsionar davolanish asosan KBkasalxonalar bazasida bajariladi, ular o‘choqdan tashqarida fuq aro lar m uhofazasining rejasiga asosan m ahalliy hokim iyatning qarori bilan viloyat sogiiqni saqlash b o iim i boshchiligi va qaram og'ida davolash-profilaktika muassasalari tarkibi bilan tashkil etilib, jihozlari, t a ’m inotlari bilan evakuatsiyalanish yo'nalishida, statsionar davolash ishlarini bajaradilar. KB-kasalxonalar bazasi. K asalxona bazasi bu bir necha d a v o la s h -p ro fila k tik a tu z ilm a la ri y ig ‘in d isin in g y a g o n a ra h b a r lik k a b o ‘y s u n d irilg a n k o m p le k sid ir. U d a v o la s h qutqarish jarayonining 2-bosqichi b o iib , fuqarolar m uhofa­ zasining tibbiy xizm at k o 'rsa tish d a g i asosiy ta sh k ilo tla ri hiso blanadi. A yni p a y td a bular oxirgi yakunlovchi etap bosqich hisoblanadilar. U shbu tashkilotlar m aqsadli yo‘nalish tartibida tuziladilar. KBni tashkil etish uchun doimiy ishlab turgan kasalxonalarni favqulodda vaziyatlarda rejalashtirilgan yo‘nalish bo'yicha tuzilm alar, shahardan tashqarida 25-50 km m asofada joylashgan statsionarlar, m aktablar, yirik korxonalar id o ra la rin in g im o r a tla r ig a k o ‘c h irib jo y la s h tirila d ila r . Jarohatlanish o‘chog‘idan to 100 km gacha m asofada bir necha o ‘nlab kasalxonalarning joylashtirilishi bir necha tum anlarni o ‘z ichiga olishi m um kin. Bu kasalxonalar yagona tartibda faoliyat k o ‘rsatishining tashkiliy nazoratini joriy etish uchun operativ boshqarm a tuziladi. Bu boshqarm a barcha kasalxo­ nalarni, jarohatlanganlarni qabul qilish o'rinlar to id irish tartibi, ta ’m inoti va umumiy m asalalar bo'yicha asosiy koordinatsion m arkaz b o iib , yagona rahbariyatga itoat qildirib tuziladi. K B n in g asosiy v azifasi: ja r o h a tla n is h o ‘c h o g ‘id an ev a k u atsiy a e tilg a n la rn i q a b u l q ilish, tib b iy s a ra la sh d a n 170 o 'tk a z ish , ja ro h a tla n g a n la rn i va b em o rlarn i jo y la sh tirish , ix tiso slash g an tib b iy y o rd am k o 'rs a tis h , u la rn i to oxirgi n a tija la rg a c h a, y a ’ni to 'la davolash olib b orish, davolash ja ra y o n id a g i b a rc h a d a v o la s h - p ro f ila k tik a n a tija la rin i, a so ra tla rin i, o 'lim la r sab ab larin i sta tistik m u h o k am a etib o'rganish, ularni yaxshilash tadbirlarini ishlab chiqish, tibbiy statistika ishlarini bajarish kabilar kiradi. KBda koykalar jarohatlanish o'chog'idagi ishchilar soniga ham da yashaydigan aholi soniga qarab belgilanadi. Statsionarlar sonini, ularning quvvatini rejalashtirishda barcha aholining 60% gacha ix tiso slash tirilg an tibbiy yordam ga ehtiyoji bo 'lish i nazarda tutiladi. M asalan: 60000 aholisi bo'lgan shahar uchun 30 000 o'rinli kasalxonalar bazasi tashkil qilinishi kerak. Bu o 'rta c h a 60 ta kasalxona b o 'lad i. Shuning uchun KB yirik kompleks tarzida qabul qilinishi kerak. Shuncha keng tarm oqli kasalxonalar faoliyatining ta ’minoti ish yo'nalishlarini koordinatsiyalash uchun alb atta ratsionlashtirilgan bo'lim lar bo'lishi kerak. Buning uchun kasalxonalar kollektorlarining 6-8 guruhi bitta kasalxona bazasi tarkibiga kiritilib, umumiy boshqarm aga bo'ysunadilar. Dem ak, K K - kasalxona kollektorlari KBning tarkibi va asosi hisoblanadilar. K K sodir bo'lgan o'choqning turiga qarab sanitar yo'qotishlar tartibiga moslashtiriladilar. Bu holat doimiy bo'lm ay, vaziyatga qarab o'zgartirilishi mumkin. Favqulodda vaziyatning tibbiy ta k tik baholanishi m ahalliy sharoitlarni e ’tiborga olgan ho ld a belgilanadi. K K tark ib id a bir necha yo'nalishda faoliyat ko'rsatishga m o'ljallangan kasalxonalar bo'lib, ular fuqarolar m uhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish tizimiga kiradi. Bunda har qanaqa jarohatlanishlarga maxsus ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko'rsatish imkoniyatini yaratish nazarda tutilishi lozim. K K tarkibida quyidagi mutaxassisliklar yo'nalishi bo'yicha ixtisoslashtirilgan kasalxonalar tuziladi: - neyroxirurgik (NX) - torako-abdom inal (TA) - travm atologik (TR) - uzun suyaklar va katta bo'g 'in lar jarohatlari (VJ) 171 - kuyganlar uchun kasalxona (IB) - psixonevrologik (PN) - yengil jaro h a tla n g an la r uchun (G LR ) Ix tis o s la s h tirilg a n k a s a lx o n a ­ larning turi, qobiliyati, soni kasal­ x o n a k o lle k to ri ta rk ib id a doim iy emas, u vaziyatga qarab o'zgarishi m u m k in . B u n d a s o d ir b o i g a n o'choqning turiga, kollektor uchun a jra tilg a n im o ra tla rn in g hajm iga, k o lle k to rn in g o ‘c h o q q a n isb a ta n jo y la sh g a n lig ig a q a ra b b elg ilash m um kin. ... — 1 K asalxonalarning ixtisoslashishlari esa, sa n ita r y o 'q o tish larn in g soni, turiga, kasalxonani moslashtiris h u ch u n s h a rt-s h a ro itla rg a , y o ila rn in g qulayligi, bem orlarni b o iim la r orasida k o 'c h irish shoxobchalariga qarab tuziladi. K K kasalxona kollektorining boshida har doim saralash-evakuatsiyalash kasalxonasi (SEK) turadi. Ayrim h o latla rd a esa, saralash e v a k u at­ siy alash k a sa lx o n a si b ila n bosh 12-rasm. evakuatsiyalash kasalxonasi ham 1-kuyishda yordam; 2-shokka tashkil etiladi. qarshi davolash; 3- aseptik Bosh kasalxona m arkaziy tum an tozalash kasalxonasi hisobidan tuzilib, aso­ san, kasalxonalar boshqarm asi hisoblanadi. Bu kasalxonalar y a ’ni SEK-KB asosan; - jarohatlanganlarni qabul qilish; - tibbiy saralashdan o'tkazish; - jarohatlanganlarni bo'lim larga, K K ning kasalxonalariga taqsimlash; - tra n s p o rtla s h g a q o d ir b o im a g a n la r n i v a q tin c h a lik yotqizish; 172 - yotqizilgan jaro hatlanganlarga ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko'rsatish; - ixtisoslashtirilgan va m alakali tibbiy yordam ko'rsatish uchun tayinlangan. K K tarkibidagi kasalxonalar ustidan nazorat olib borish: - tibbiy statistik hujjatlarni targ'ib qilish; - davolash jarayonida sodir bo'lgan asoratlarni m uhokam a qilish; - og'ir asoratlar, o'lim lar oldini olish, m uhokam alar o'tkazish va boshqa vazifalarni bajaradi. S a ra la s h va e v a k u a ts iy a la s h k a s a lx o n a s i b ila n bosh kasalxonaning tarkibiy tuzilishi bir xil, bir-biridan farq qilmaydi. Lekin saralash evakuatsiyalash kasalxonaning shtatlari, KB dan k o 'p ham da qabul qilish, saralash, yotqizish imkoniyati ham kattaligi bilan farq qiladi. SEK tarkibiga tibbiy taqsim lash g u ru h i - T T G , U T Y B -ix tiso sla sh tirilg a n tibbiy y o rd am brigadalari va evako qabul punktlari EP kiradi. KB tarkibida esa bu b o iim la r bo'lm aydi. Saralash evakuatsiyalash kasalxonasining quvvati 500-1000 o 'r in g a m o 'lja lla n g a n b o 'ls a , K B n in g q u v v a ti 300-500 o 'rin g ach a m o 'lja lla n a d i. H ar bir SEK va KB da quyidagi bo'lim lar tuzilishi m o'ljallanishi kerak: - boshqaruv bo'lim i; - qabul qilish va saralash bo'limi; - jarrohlik va bog'lagich bo'limi; - reanimatsiya shoshilinch yordam bo'lim i; - shokka qarshi kurashish bo'limi; - anaerob bo'lim i; - tug'ruqxona bo'lim i; - psixoizolator; - qo'shim cha tibbiy tashxislar bo'lim lari; - xo'jalik ta ’m inoti bo'lim lari. Ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam kasalxonalari kasalxona k o lle k to rin in g ta rk ib ig a kirad i. U la r ja ro h a tla n g a n la rg a ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko'rsatishda m a’lum darajada oxirigacha davolash bosqichi hisoblanadilar. Ixtisoslashtirilgan kasalxonalarning asosiy vazifalari: 173 - qabul qilish va tibbiy saralash; - maxsus ixtisoslar bo'yicha tibbiy yordam ko'rsatish; - jarohatlanganlarni statsionar yotqizib davolash; - dozim etrik nazorat o'tkazish; - jarohatlanganlarni sanitar tozalash; - degazatsiya, dezaktivatsiya va dezinfeksiyadan kiyimboshlarni, him oya vositalarini ham da tra n sp o rt vositalarini o'tkazish; - ruhiy xastaliklar va yuqumli xastalikka shubha tug'ilganda ularni izolatsiyalash; - tibbiy hisoblashlar va hisobotlar olib borish. Ix tiso sla sh tirilg a n k asalx o n a la rn in g jo y lash ish i uchun, o d a td a , tu m a n m ark aziy k a sa lx o n a la ri, qish lo q u c h a stk a kasalxonalari, shu yerda joylashgan sanatoriyalar, dam olish uylari, m aktab binolari, yotoqxonalar, bolalar dam olish joylari, sayyohlar dam olish uylari kabi m uassasalarda tashkil etiladi. Ixtiso slash tirilg an kasalx o n alarn in g q u v v ati 200 dan 1000 o'ringacha bo'lishi mumkin. K asalxonalar yo'nalishiga q a ra b jihozlanadilar, m axsus texnik vositalar, tibbiytmutaxassisligi bo'yicha asboblar va doridarm onlar bilan t a ’m inlanadilar. F avqulodda vaziyatda yer qimirlashi, suv toshqini, yong'inlar, avariya va katastrofalarda ayniqsa, yadroviy qurol o'chog'ida ixtisoslashtirilgan jarrohlik yo'nalishi bo'yicha, kimyoviy zaharlanish o'chog'ida, yuqumli x a sta lik lar p ay tid a esa, k o 'p in c h a terap ev tik y o 'n a lish d a ix tiso sla sh tirila d i. H a r ik k ala h o la td a ham k a sa lx o n a la r k o lle k to ri tark ib id a terapevtik, yuqum li kasalliklar, ruhiy x a sta lik lar kasalx o n alari tashkil etilishi k o 'z d a tu tilm o g 'i m aqsadga muvofiq deb topilgan. H ar bir ixtisos yo'nalishidagi kasalxona uchun boshqaruv, tibbiy am aliyot va yordam chi xo 'jalik bo'lim lari tashkil etilishi shart. B oshqarm a bo'lim i barcha ixtisoslashgan kasalxonalar uchun bir xil turda, y a’ni kasalxonaning bosh hakimi va uning tibbiy davolash bo'yicha yordamchisi, umumiy tartibni himoyaiash bo'yicha yordamchisi, xo'jalik ishlari bo'yicha yordamchisi, adm inistrativ, iqtisodiy m asalalar b o 'yicha yordam chilari, u larn in g xizm at yuritish bo'lim lari kiradilar. •374 Tibbiy amaliyot boiim ida esa, qabul qilish bo'limi, jarrohlik va b o g 'la g ic h h am da gospital b o 'lim la r id a n , yordam chi tashxislar- rentgen, laboratoriyalardan iborat bo'ladi. Harqiysi ixtisoslashtirilgan kasalxonalar yo'nalishiga qarab ichki tizimlari bilan bir-biridan farq qiladilar. Neyroxirurgik kasalxona - bosh miya, b o ‘yin, um urtqa pog'onasi, ko'z, quloq, burun, yuz-jag‘ hamda periferik nervlar jarohatlanishida ixtisoslashtirilgan, mala-kali tibbiy yordam ko'rsatishga mos-lashtiriladi. Torako-abdominal kasalxona - ko'krak qafasi va qorin bo'shlig'i organlari jarohat­ lanishida, buyrak, kichik toz organlarining jarohatlanishi uchun ixtisoslashadi. Travmatologik kasalxona - son va katta bo'g'inlar jarohatlanishiga moslashtiriladi, ayrim vaziyatlarda ular travmatologiyaning barcha patalogiyalarini davolash uchun ham moslashtiriladilar. Kuyish va kuyganlar 13-rasm. u c h u n ix tis o sla s h tirilg a n k a s a lx o n a la r Q o rin g a s u q ilg a n te rm ik k u y is h la rn in g b a rc h a tu rla rin i J|Smni davolash uchun, shokka qarshi kurashish b o g lash uchun va boshqa shikastalarni ham davolashga m oslashtirilishlari k e ra k , ch u n k i kuyish h o latla ri ko'pincha aralash tur jarohatlanishlar bilan birgalikda uchrashi mumkin. Terapevtik kasalxonalar - asosan nur xastaligi bilan, har xil z a h a r la r d a n z a h a rla n is h h o la tla r i h a m d a u m u m s o m a tik kasalliklari bo'lgan yurak-qon tomir xastaligi va o'pka nafas yo'llari patalogiyasi holatlarini davolashga mo'ljallanadilar. Bu ka salx o n a la rd a, shuningdek, oshqozon-ichak patalogiyasi hamda boshqa terapevtik kasalliklarni yotqizish, tashxis qo'yish. davolash ishlariga moslashtiriladilar. Yuqumli kasalliklar kasalxonalari - asosan barcha yuqumli kasalga chalinganlarni qabul qilish, yotqizish, izolatsiyalash va davolashga moslashgan tartibda tashkil etiladilar. Ularning quvvati asosan yuqumli o'choq turiga bog'liq bo'lib, quvvati 700-800 odamga ixtisoslashtirilgan yordamni 1 sutkada ko'rsata olish qobiliyati bilan tuziladilar. 175 Yengil jarohatlanganlarga ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ко ‘rsatish kasalxonasi - asosan statsionar yotib davolanishga m o sla sh tirila d i. U la r ta rk ib id a a m b u la to riy a -p o lik lin ik a boiim lari evako qabul punktlari (EP) kabilar tashkil qilinadi. EPlar temir yo‘l, avtom obil, aeroportlarda tashkil qilinadilar. U la r ja r o h a tla n g a n la rn i tra n s p o rt v o s ita la rig a y u k lash , evakuatsiyalash uchun qulay yerda tuziladilar. EPlarning asosiy vazifalari - evakuatsiyalash uchun keltirilgan jarohatlanganlarni q a b u l qilish, v a q tin c h a lik jo y la s h tiris h , u la rn i tra n s p o rt vo sitalarig a yuklash, evak u atsiy alan ish ja ra y o n id a ahvoli og'irlashganlarga shoshilinch yoki k o ‘rgazmali tibbiy yordam ko'rsatish kabilar kiradi. Tashkiliy yo'nalish bo'yicha EPlar SEK - saralash va evakuatsiyalash kasalxonalari tarkibiga kiradilar. U larning shtatlari doimiy vaziyatga, jarohatlanishlar soni darajasiga qarab o'zgarishi mumkin. / VII BOB SANITAR-GIGIYENIK VA EPIDEMIYAGA Q A RSH I ISHLAR Favqulodda vaziyatlarda sanitar-gigiyenik va epidemiyaga qarshi tadbirlarni tashkil qilish, favqulodda vaziyatlarda aholi orasida xavfli epidemiologik holatlarni oldini olish fuqarolar m uhofazasining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Tibbiy yoki texnogen xususiyatli holatlarda aholi turarjoylarida suv va oziqovqat ta ’m inoti bilan kom m unal yashash sharoitlari tubdan qiyinlashadi. N atijada tibbiy ofatlar o ‘chog‘ida epidemiologik holat yuzaga kelib, favqulodda vaziyatdan ko‘ra ko‘proq zarar yetkazishi m um kin. E pidem iyaga qarshi o 'tk azilish i sh art bo'lgan tadbirlar favqulodda vaziyatda sodir bo'lgan sanitar y o 'q o tis h la r o 'c h o g 'id a , uning o q ib a tla rin i b a rta ra f etish jara y o n la rid a ham da d avolash-profilaktika m uassasalarida aholini evakuatsiya etish jaray o n id a va evakuatsiya etilgan vaqtinchalik yashash joylarida olib borilishi shart. FM TXning sanitar-gigiyenik va epidem iyaga qarsh i ishlarini sanepidstansiyalar m utaxassislari, sanitariya va epidemiyaga qarshi stansiya xodimlari bajaradilar. Sanitariya va epidemiyaga qarshi tuzilm alar tashkil etiladi va bu tuzilm alarga dalada harakatchan epidem iyaga qarshi otryadlar - D H EQ O , ixtisoslashtirilgan epidemiyaga qarshi brigadalar - IEQB, gigiyenik bakteriologik va virusologik laboratoriyalar shular jumlasiga kiradi. Favqulodda vaziyatlar sodir bo 'lg an holatlarda sanitargigiyenik va epidemiyaga qarshi ishlar quyidagi yo'nalishlar asosida tashkil etiladi: - s a n ita r y o 'q o tis h la r o 'c h o g 'id a yuqum li k a sa llik la r ta rq a lis h in i o ld in i olish, ep id em iy ag a qarsh i ta d b irla rn i o'tkazish; - jaro h a tla n ish o 'c h o g 'i va jaro h a tla n g an la rn i davolash bosqichlarida epidemiologik turg'unlikni ta ’minlash; - davolash evakuatsiyalash bosqichlarida yuqumli kasalliklar tarqalishining oldini olish; 177 - kasalxonalarda kasalxona ichi yuqum li kasalliklarining oldini olish; - tibbiyot xodimlari orasida yuqumli xastaliklar tarqalishining oldini olish; - jarohatlanish o'chog'ida halok bo'lgan odam larni, halok b o ig a n jonivorlam i dafn etish; - ja ro h a tla n ish o 'c h o g 'id a dezinfeksiya, d egazatsiya va dezaktivatsiya - D D D o'tkazish; - epidem iologik k o 'rsatk ich larg a asoslanib, m aqsadli va shoshilinch emlashlar o'tkazish; - epidko'rsatkichlarga asoslanib, karantin va observatsiya ishlarini yo'lga qo'yish; - o 'c h o q d a va tibbiy evakuatsiya bosq ich larid a him oya vositalarida ishlashni tashkil etish; - ja r o h a tla n g a n la r n i tib b iy s a ra la s h , u n d a y u q u m li x a s ta lik la r b e lg ila rig a a lo h id a e ’tib o r b e rib , k a s a llik aniqlanganda izolatsiya etib, ular bilan to 'g 'rid a n -to 'g 'ri va qism an m uloqotlarni to'xtatish; - y u q u m li x a s ta lik la r a n iq la n g a n d a u la r n i b o sh q a jarohatlanganlardan ajratib, tibbiy yordam ni boshqa-boshqa ko'rsatish; -jarohatlanish o'chog'ida va tibbiy evakuatsiya bosqichlarida maxsus ishlov o'tkazish; - yuqum li k a sallan g a n larn i evakuatsiya etishni alohida bajarish, buning uchun maxsus transport vositalarini ajratish ham da transport vositalarini dezinfeksiyalash; -jarohatlanish o'chog'ida yuqumli kasalliklar aniqlansa yoki epidem iologik vaziyat sodir b o is a , o 'c h o q d a n evakuatsiya y o 'n a lish i b o 'y ich a chiquvchi barcha tra n s p o rt v ositalari, odam lar, tibbiyot xodimlarini maxsus ishlovdan o'tkazish; - epidem iologik holat sodir b o ig a n d a jaro h atlan g an larn i faqat kasalxona kollektorigacha evakuatsiya etish m umkin va kasalxona kollektorida k arantin belgilanib, t o i a davolanish ishlarini shu bosqichda o'tkaziladi; - b a k te rio lo g ik o 'c h o q a n iq la n g a n d a n s o 'n g s a n ita rgigiyenik va epidemiyaga qarshi tadbirlar yuqumli xastalik turiga qarab belgilanadi; 178 s a n ita r y o 'q o tis h la r o 'c h o g 'id a o 't a xavfli yuqum li k asallik lar an iq lan sa, u n d a o 'c h o q d a to 'la k a ra n tin e ’lon qilinadi. F a v q u lo d d a vaziy atd a sodir b o 'lg an o 'c h o q d a sanitargigiyenik va epidem iyaga qarshi tadbirlar avvalam bor, sodir b o 'lg a n o 'c h o q d a g i h o la td a n kelib chiqib rejalashtiriladi. O 'choqda va o'choqdan tashqarida olib boriladigan davolash va evakuatsiyalash jarayonlarining barcha bosqichlarini, sanitargigiyenik va epidem iyaga qarshi ham da maxsus chegaraviy tad b irla rn i fu q aro m uhofazasi tartib ig a kiritilgan sanitarg ig iy e n ik va e p id e m iy a g a q a rsh i tu z ilm a la r to m o n id a n epidem iologik h o latn i tu rg 'u n saqlash m aqsadida bajarish kerak. Sanitar-gigiyenik va epidemiyaga qarshi ishlarning hajmi va yo'nalishi sodir bo'lgan o'choqning tibbiy taktik xususiyatiga bog'liq. Favqulodda vaziyatlarda sanitar yo'qotishlar o'choqda, aholini evakuatsiya etilgan joylarda ham da jarohat olganlarni tibbiy davolash bosqichlarida epidemiologik holat baholanib, sodir bo'lgan holatga asoslanib, epidemiyaga qarshi tadbirlar o'tkazilishi rejalashtiriladi. Bevosita bajariladigan ishlar ularning k e tm a -k e tlik la ri e p id e m io lo g ik h o la td a n kelib ch iq ib belgilanadi. Sanitar-gigiyenik va epidem iyaga qarshi ishlarni o'choqda va o 'c h o q d a n ta sh q a rid a tibbiy evakuatsiya y o 'n a lish id a sanitariya va epidemiologiya xizmati tomonidan bajariladi. Aholi orasida va jaro h atlan g an lar orasida yuqumli kasalliklarning ta r q a lis h in i o ld in i o lis h g a q a ra tilg a n b a rc h a ta d b ir la r epidemiologik ko'rsatkichlar aniqlanishi bilan tez va shoshilinch yo'lga qo'yilishi, bu xizmatga jalb qilinishi, zudlik bilan choratadbirlar o'tkazilishi zarur. Epidemiologik holatga asoslanib o'choqda epidemiyaga qarshi ishlarni o'tkazish uchun fuqarolar muhofazasi tuzilmalari, dalada harakatchan epidemiyaga qarshi otryadlar, epidemiyaga qarshi maxsus brigadalar, birinchi tibbiy yordam otryadlari, sanitar drujinachilar, sanepidstansiyalar ham da zarurat tug'ilsa harbiy tibbiy xizmat qismlari ham jalb q ilin a d ila r. F u q a r o la r m u h o fa z a si tu z ilm a la ri ta rk ib id a epidemiyaga qarshi ishlarni va yuqumli xastaliklarni bartaraf etishga safarbar etilishi zarur bo'lgan asosiy tuzilmalar sanitariya va epidemiologiya stansiyalari tom onidan bajarilishi kerak. SES ta rk ib id a sanitar-gigiyenik va epidem iyaga qarsh i ishlar, vazifalar ishlab chiqiladi va SES m utaxassislari tom onidan lab o rato r nazorat sanepidekspertiza xizm ati yo‘lga q o ‘yiladi. Eng avvalo, ichimlik suvi, oziq-ovqat m ahsulotlari bakteriologik tekshiruvdan o'tkazish uchun indikatsiya qilinadi. Epidemiyaga qarshi ishlar atrof-muhit, yashash joylarida, vayronaga uchragan im o ra tlard a , h a lo k a tg a u ch rab h a lo k b o 'lg a n o d a m la rn i, hayvonlarni izlab topish va ularni dafn etish uchun tuzilgan maxsus brigadalar tom onidan tez va shoshilinch bajarilishi talab etiladi, aks holda jarohatlanish o'chog'ida xavfli epidemiologik h o lat sodir bo'lishi m um kin. Shuni n a z ard a tu tg a n holda fav q u lo d d a v aziyatlarda tibbiy xizm at k o 'rs a tis h tizim ida sanepidxizm ati, uning la b o ra to riy a la ri favq u lo d d a vaziyat o 'c h o g 'id a doimiy epidem iologik nazorat o 'rnatishi, doimiy m onitoring o'tkazib, suv, oziq-ovqat m ahsuiotlarini tekshirib, ekspert xulosalar berib borishi kerak. F a v q u lo d d a vaziyat o 'c h o g 'id a doim iy fa o liy a t k o 'r s a tu v c h i tu zilm a d a la d a harakatdagi epidemiyaga qarshi otryad hisoblanadi. DH EQO - dalada harakatchan epidemiyaga qarshi otryad. D H E Q O - fu q aro lar m u h o fazasin in g epidem iyaga qarsh i tu zilm asi h iso blanadi. O try a d s a n ita riy a ep idem iologiya stansiyalari tarkibida tuziladi. Favqulodda vaziyatda otryad sanitar-gigiyenik va epidemiyaga qarshi m uam m olarni tez hal qilish orqali aholini FVda epidemiologik himoyalanishini ta ’min etadi. H arakatchan epidem iyaga qarshi otryadning tashkil etilishi, ta ’minoti va uning ishlashini viloyat, shahar, respublika sanepidstansiyalari tom onidan boshqarib boriladi. HEQOning asosiy vazifalari quyidagilar: - favqulodda vaziyat obyektlarida bakteriologik razvedkaqidiruv olib borib, tashqi m uhitdan havo, suv, oziq-ovqat m ahsulotlaridan laborator tekshiruv uchun nam unalar olib, sanepidstansiyalarning laboratoriyasiga tekshirish va ekspert xulosa chiqarish uchun yuborish; - o 'c h o q d a epidem iologik tekshiruv o 'tk a z ish va uning natijalariga ko'ra vaziyatni baholash, epidemiologik xulosalar berish va epidemiyaga qarshi tadbirlar o'tkazish; 180 - o'choqda va o'choqdan tashqarida favqulodda vaziyatlar oqibatlarini b a rtaraf etishga jalb etilgan fuqarolar muhofazasi tuzilm alarining shaxsiy tarkibini epidem iyaga qarshi choratadbirlarni o‘tkazishga o'rgatish, o'qitish; - ichimlik suvi va oziq-ovqat m ahsulotlarini yuqumli va o ‘ta xavfli yuqumli xastaliklar qo‘zg‘atuvchi infeksion zararlanganlik darajasini aniqlab, ekspert xulosa berish, oziq-ovqat va ichimlik suvini tozalash, iste’mol qilish tartibi yoki yo'qotish to'g'risida ekspert xulosa berish; - ayrim holatlarda kimyoviy o'ch o q d a jarohatlanganlarni sa n ita r to zalash d an o 'tk az ish , ichim lik suvi va oziq-ovqat m ahsulotlari, texnik vositalarni degazatsiya, dezinfeksiyadan o'tkazish. EQ IB - epidem iyaga qarshi m axsus ixtisoslashtirilgan brigadalar. EQIB - fuqaro m uhofazasi xizm atining maxsus tu zilm a si h iso b la n ib , F M T X n in g h a ra k a tc h a n tuzilm asi sanaladi va odatda ularga qarshi stansiyalar tarkibida tuziladilar. Bu brigadalar fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish tuzilm alariga y uqori m alakali m etodik m a sla h a tla r berish ham da favqulodda vaziyatlarda yoppasiga yuqumli kasalliklar tarqalishi sodir b o 'lsa, uning oqibatlarini tugatishga amaliy y o rd a m b e ra d i. Ix tis o s la s h tirilg a n e p id e m iy a g a q a rsh i brigadalarning asosiy vazifalari: - bakteriologik qidiruv (razvedka) o'tkazish; - m axsus indikatsiya orqali bakteriologik identifikatsiya o'tkazish; - sanepidstansiya mutaxassislariga amaliy m etodik yordam berish, bakteriologik maxsus indikatsiya o'tkazish; - d a v o la s h -p ro fila k tik a m u a s s a s a la rid a b a k te rio lo g ik tekshiruvlarda yuqum li xastaliklar diagnostikasida m etodik yordam ko'rsatish; - fuqarolar m uhofazasi shtabiga karan tin va observatsiya tartibi, xalq xo'jaligi obyektlarida ishlash tartibi, kommunal xo'jaligi, um um iy ovqatlanish obyektlarida, savdo shoxob­ chalarida epidemiyaga qarshi tadbirlarni yo'lga qo'yish, karantin tartibini o'rnatish, aholi orasida shoshilinch emlash o'tkazish ham da o'choqda dezinfeksiya tadbirlarini bajarishdan iborat. 181 Epidemiologik o ‘choqda fuqaro muhofazasi shtabi xizmati, obyektlar m uhofazasi bilan ham korlikda o ‘choq va o ‘choq a tro fid a epidem iya h o la tla rin i b a r ta r a f etish ta d b irla rig a qatn ash ish , dezinfeksion tad b irla rn i o 'tk az ish , favqulodda vaziyatlarda sanitar yo'qotish o'choqlarida sanitar-gigiyenik va epidem iyaga qarshi ta d b irla rn i fu q a ro la r m u hofazasining tuzilm alari bilan ham korlikda o 'z vaqtida to 'la va ishonchli olib borish, o'choqda va o'choq atrofida aholi orasida yuqumli kasalliklar tarqalishini oldini olishga omil bo'la oladi. F avqulodda vaziyatlarda san itar y o 'q o tish o 'c h o q la rid a epidemiyaga qarshi tadbirlarning asosiy qismlarini birinchi tibbiy yordam otryadlari bajaradi. Sanitar-gigiyenik va epidemiyaga qarshi tad b irla rn i o 'tk a z ish d a BTY O ga quyidagi vazifalar yuklatiladi: - ja ro h a tla n is h o 'c h o q la rid a tibbiy (razvedka) q idiruv ishlarini bajarish; - jarohatlanganlarga birinchi vrachlik yordamini ko'rsatish; - ja r o h a t olgan ah o lin i tib b iy saralash , izo latsiy alash , vaqtinchalik yotqizish, davolash, vaqtinchalik ovqatlantirish; - yuqum li x astaliklar va psixik h o latla rd a vaq tin ch alik izolatsiya etish; - yoppasiga sanitar yo'qotish o'ch o g 'id a sanitar-gigiyenik va epidemiyaga qarshi tadbirlarni bajarish; - ja ro h a tla n g a n la rg a t o 'la b o 'lm a g a n , qism an s a n ita r tozalash o'tkazish; - kiyim -bosh, k o 'rp a -to 'sh a k , oyoq kiyim larini dezinfeksiyalash, degazatsiyalash; - BTYO shaxsiy tarkibini ish sm enarlaridan keyin to 'liq sanitar tozalashdan o'tkazish; - yuqum li kasalga chalinganlarni aniqlash, ularni izolat­ siyalash, aholi orasida shoshilinch profilaktik emlash o'tkazish; - aholi orasida sanitar-oqartuv tadbirlarini o'tkazish; - o'choqda karantin, observatsiya tadbirlarida jam oa tartibini saqlash tuzilmalari bilan ham korlikda epidemik chegaralashni o'tkazish, epidemiologik chegaralashda o'choqni qo'riqlash, k iris h -c h iq is h n i to 'x ta tis h , o 'c h o q ich id a o d a m la rn in g harakatlarini chegaralash, qattiq nazoratda bo'lishi talab etiladi. O 'c h o q ichida faoliyat yurutuvchi barcha fuq aro lar epide182 miologik tartibga qattiq rioya etishiari BTYО tomonidan ham o'tkazilishi shart. D alada harakatchan epidemiyaga qarshi otryad - DHEQOning tarkibiy tuzilishi va tabel asosida ta ’minoti quyidagicha: - V rachlar - 9 ta. - Feldsherlar, laborantlar - 10 ta. - Dezinfektorlar - 6 ta. - Sanitarlar - 4 ta. - Sanitar drujina - bir guruhda 24 ta odam. - Shofyorlar - 9 ta. - Boshqa mutaxassis - lta. Jami: 63 ta kishi bo'lishi kerak. - A vtotransport - lta. - D D A - 3 ta. - U A Z - (yengil avtomobil) - lta. - Yuk m ashinasi - 4 ta. - A vtopritsep - suv tashish uchun - 3 ta. D alada harakatchan epidem iyaga qarshi otryadning tabel ta ’m inoti: - a p p a ra tla r, u sk u n a la r, tib b iy a n jo m la r, lab o ra to riy a uskunalari; - laboratoriya shisha idishlari, boshqa rezina sarf etiluvchi m atolar; - radiom etrik va dozimetrik apparatlar; - a v to tr a n s p o r t va a v to p rits e p g a o 'r n a tilg a n m axsus uskunalar; - d e z in fek siy a la sh va d ez in se k siy a la sh a p p a ra tla ri va m oslam alar; - dezinfeksiyalash moddalari; - bakteriologik, diagnostik preparatlar; - bakteriologik ekish preparatlari; - reaktivlar, ximik tozalash preparatlari; - antibiotiklar, antidodlar; dori-darm onlar; - bog'lagich matolari; - shaxsiy himoya vositalari; - shaxsiy tarkib uchun maxsus kiyimlar; - sanitar xo'jalik anjomlari; - kanselariya ish yuritish kitoblari. 183 ГЧ I X. £ и О .— 55 О 4 ь -оС оg « п с — а*— о S I > N - Я и « Z -- ~ О ~ а-S «§ gl © 2 § < оо ей 55 >* Т* о т- с: Х> ш СЛ св N 5-в ^дг-2чэ ,._ .с •— сл . о £ О л ** со м ^(Л _о Р -* : - ^г9> о |I с ss -S S 5 ^Ь< 2 8 о | S о Q лв ^з > Ов Л О Й О < i ъ и чО » § . § 1 I I 8 — 5S3 •* Я -О -rt ^W' 1I J= сл во “Л « О % Ш_s>-с СС =О # •—■ ОД -fc о С О S£ ^ ^ Л «X ял ЯС £О Г О* > Н J <л сю>* ьс rt I £в о X) *5Ь— О * ш Я- 1 - J. л “ с '35.2 я •* ° о Q > 2.-* 2 зSm 3or 3 'С “ )! Ь О "с я 2 '5 * 2 - 5 - >> О JZ <Л 1- I 2 -Я -S 2 Л *- « Я Ш С/5 > U-. сЛ — 00 С £ *Ь0.2Р | Х> -О о _ ~а . сЕ е£ ё -г ‘ел JC u I-1 ,I -С £ £я л— 3>ч сп ’Е я о •* 5 >ч ® чГ -2 иi S® О -> -1 V-J >ч 184 / Sanitar-epidemiologik bo ‘lim. Bu bo'lim asosan favqulodda v a z iy a t o ‘c h o g ‘ida san ep id em io lo g ik q id iru v (razv ed k a), epidemiologik tekshirish, epidemiologik nazorat, aholi orasida shoshilinch profilaktik em lash o 'tkazish, o 'c h o q doirasidagi obyektlardan laborator tekshirish uchun nam unalar olib, ularni la b o r a to r iy a g a y e tk a z is h , a h o li o ra s id a e p id e m io lo g ik xavfsizlikni t a ’m in lash b o rasid a s a n ita r-o q a rtu v ishlarini bajaradi. L a b o ra to riya bo'lim i. B o 'lim h a ra k a tc h a n a v to la boratoriyadan iborat bo'lib, o'choqda ichimlik suvi, oziq-ovqat m ahsulotlarini va boshqa m ahsulotlarni radioaktiv zaharli va bakteriologik m oddalarga - Rm , 3m. Bm. tekshirish o'tkazadi. Dezinfeksiyalash bo'limi. F av q u lo d d a vaziyatlarda sodir b o 'lg a n o 'c h o q d a s a n ita r to z a la s h , d e z in fe k siy a la sh , degazatsiyalash ishlarini jarohatlanganlarga qidiruv-qutqaruv guruhlari tibbiy yordam guruhlarini shaxsiy tarkibiga bevosita o'tkazadi. Z arurat tug'ilganida esa, oziq-ovqat, ichimlik suvi va boshqa m anbalarni ham dezinfeksiyalash, degazatsiyalash, deratizatsiyalash ishlarini ham bajaradi. D H E Q O har q anday sh a ro itd a ham favqulodda vaziyat holatiga doim yetib borish va o'z vazifasini bajarishga shay turishi talab etiladi, buning uchun viloyat, shahar va tum anlar SES tarkibida tuzilgan sanitar epidemiyaga qarshi guruh doim o shay bo'lishini ta ’minlash kerak. Sanitariya va epidemiologiya xizmati bosh hakim i tinchlik va doim iy ish ja ra y o n id a h a ra k a tc h a n epidem iyaga qarshi o try a d n in g shaxsiy ta rk ib in i to 'p la s h i, u larn i shoshilinch holatlarda o'z vazifalarini epidem iologik noqobil holatlarida bajarishlari uchun ularni tabel asosida ta ’m inoti bilan, o'qitish m a sh q q ild irish ig a m a s ’u ld irla r. D H E Q O n i fa v q u lo d d a v a z iy a tla rd a shay h o la tg a k e ltirish fu q a ro la r m uhofazasi b o rsh q a rm a s i b u y r u g 'i b ila n ijro e tila d i, b u n in g asosiy yo'nalishi yoki m aqsadi quyidagicha: - otryadning tashkiliy m asalalar bo'yicha imkoniyati; - o'choqda epidemiyaga qarshi tadbirlarni bajara olish uchun fu q a ro m u h o fazasin in g tib b iy t a ’m in o tin i belgilay olishi, ep id e m io lo g ik v a z iy a tn i a n iq la b , a h o li o ra s id a y uqum li 185 kasalliklarni oldini olish uchun barcha tadbirlarni o'tkaza olish imkoniyatliligi; - otryadning shaxsiy tarkibini shaxsiy himoya vositalari, doridarm onlar, sanitar xo'jalik anjomlari tabelga mos holda ta ’min etilganligi avtotransport, texnik vositalar bilan har doim doimiy shay holatdaligi; - otryadning shaxsiy tarkibini ish vaqtida va ishdan keyingi su tk an in g h ar q a n d a y v a q tid a ham x a b a rd o r etilishi, tez, sh o sh ilin ch ogoh e tilg a n d a n b o sh la b b e lg ila n g a n jo y g a , o 'c h o q q a borib yetishi kabi m asalalar, D H E Q O boshlig'i doimiy shaylikni ta ’min etishi shart. D H EQ O boshlig'i fuqaro m uhofazasi shtabi boshlig'idan shaxsiy tarkibni shay holatga keltirish buyrug'ini olishi bilan otryadning shaxsiy tarkibini yig'ib, shtatga mos holda to'ldirishi, aniq rejaga mos holda otryadlarga belgilangan avtotransport texnikasi, aloqa tizimini shoshilinch axborotnom alar bilan to'la t a ’m in lash m b a ja ris h i k e ra k . O try a d shaxsiy ta rk ib in in g belgilangan joyga yetib kelishi bilan barcha bo'lim larini amaliy ishlashga shayligiga vaqt belgilab, ularni tayyorlanishlariga rahbarlik qilishi kerak. O try a d n in g d o im iy ta y y o r b o 'lis h ig a va o 'c h o q d a epidem iyaga qarshi tad b irla rn i aniq reja asosida bajarishi, sanepidstansiya bosh vrachiga buyuriladi. Buning uchun bosh vrach D H E Q O n in g ishlashi uchun bo'limlarni joylarda shayligi, shaxsiy tarkibini shoshilinch ogoh etish, ta ’minlanish tartibini aniqlab, rejaga kiritishi kerak. Fuqaro muhofazasining shtabi boshlig'i sanitar yo'qotishlar o'chog'ida epidemiologik vaziyatlar vujudga kelish xavfi tug'ilishi ehtimoli paydo bo'lishi bilan shahar, viloyat, sanepidstansiya bosh hakimiga o'choqda epidemiologik qidiruv (razvedka) guruhini yuborish to'g'risida buyruq beradi. Epidqidiruv guruhi tarkibiga vrach epidemiolog, sanitar razvedkachi va shofyor maxsus epidemiologik izlanish olib borish uchun to'plam ni yuborishi kerak. Guruh o'choqda chuqurlashtirilgan bakteriologik va epidemiologik tekshirish o'tkazishi kerak. Tashqi muhit obyektlaridan, havodan, suvdan, oziq-ovqat m ah su lo tlarid an n a m u n a lar olib, laboratoriyaga tekshhirishga yuborishi kerak. Tekshirilgan o'choq 186 / miqyosida epidemiologik vaziyatni baholab, epidemiyaga qarshi tadbirlarni o'tkazish uchun asos belgilashi, aholi orasida yuqumli kasalliklar tarqalganligini tasdiqlab, ularni izolatsiya etish, sanitartozalash, davolash ishlariga aniq yo'riqnom alar berishi kerak. Otryadning shaxsiy tarkibi himoya vositalari bilan ta ’min etilishi ham da obyekt yuzalaridan, odamlarning q o iid a n , tom og'idan bak namuna, suvdan nam una olish, o'simliklardan, hasharotlar hamda oziq-ovqat mahsulotlaridan namuna olish uchun maxsus moslamalar bilan ta ’minlanishi zarur. Otryad tekshirish joyiga yetib kelishi bilan birinchi navbatda havodan, suv manbalaridan namuna olib, sellofan xaltachalargajoylab, laborator tekshirishga yuborishi, keyin g u ru h ra h b a rlig id a o d a m la rn in g to m o g ‘1, q o 'lid a n namunalar olib, o 'ta xavfli yuqumli kasalliklardan ehtiyotkorlik choralari ko'rilishini ta ’min etgan holda ishlashi kerak. Namuna olishdan keyin q o 'lq o p la r, q o 'l terisining ochiq joylari l%li xloram in bilan yuvilishi kerak. Olingan nam unalarni maxsus konteynerlarda, term oslarda yoki izotermik qutilarda maxsus indikatsiya uchun yuboriladi. Maxsus indikatsiya bu bakteriologik ifloslanishni laboratoriya tekshiruvi orqali tasdiqlaydi. H ar ikkala uslubda agar mikrobli o'sm alar o'z tasdig'ini topsa, bakteriologik ifloslanishni tez va aniq tasdiqlab beradi. Epidemiologik holatni tasdiqlash uchun quyidagi holatlar kuzatiladi: - tekshiruv m aterialini qabul qilish tartibi; - birlamchi ishlov berish; - ekspress tekshirish; - tezlashtirilgan tekshirish; - natijalarni tasdiqlash, xulosa berish. Favqulodda vaziyatlarda epidemiologik holatni chegaralash, oqibatini bartaraf etish tartibi E p id e m io lo g ik o 'c h o q la r d a b a ja rila d ig a n ta d b irla rg a quyidagilar kiradi: - yuqumli xastaliklarni tez va erta aniqlash; - yuqumli kasalliklarni izolatsiya etish; - yuqumli kasalga chalinganlarni statsionar davolash; - aholi orasida shoshilinch emlash o'tkazish; 187 - aholiga profilaktik antibiotiklarni tarqatish; - epidem iya tarq a lg a n jo y la rn i, in sh o o tlarn i, tra n s p o rt vositalarini, xonadonlarni va m uloqotda b o 'lg an odam larni sanitar tozalashdan o'tkazish, yoppasiga himoyalovchi emlash o'tkazish; - aholi orasida sanitar-oqartuv va tushuntirish ishlarini olib borish. Yuqum li kasalliklarga chalinganlarni erta aniqlash, doimiy nazorat olib borish va o'choqda ham m aning haroratini o'lchab, m ax su s s o 'ro v n o m a la r o 'tk a z is h , h a r k u n i u la rn i y a k k a k o 'r ik d a n o 'tk a z is h , tib b iy n a z o ra tn i k u c h a y tiris h , shu jarayonda aniqlangan bem orlarni o 'z vaqtida izolatsiya etib, y u q u m li k a s a lx o n a la rg a y o tq iz ish o rq a li b a rc h a a h o lig a shoshilinch maxsus emlashni o'tkazish, epidemiologik o'choqda barcha tibbiy xodimlar maxsus himoya kiyimlarida ishlashlari, o'choqda ishlagandan so'ng to 'la sanitar-tozalanish ishlovidan, kiyim-bosh, ko'rpa-to'shaklarini dezinfeksiya, dezinseksiyadan o'tkazilishi zarur. Bakteriologik ifloslanish o'z tasdig'ini topishi bilan barcha aholiga shoshilinch pro filak tik antib io tik larn i tarqatish, zarurat tug'ilganda, maxsus faktlar, zardoblar bilan kasallikni oldini olish mumkin. Epidem iologik o'choqni keng m iqyosda dezinfeksiyalash uch u n fu q aro m u h o fazasin in g b o sh q a tu zilm alari va u lar ix tiy o rid a b o 'lg a n tra n s p o rt va texnik v o sita la r ham ja lb qilin ad ilar. D ezinfeksiyalash, degazatsiyalashda kim yoviy, fizikaviy uslublardan ham keng foydalaniladi. Epidemiologik o'ch o q d a epidemiyaga qarshi bajariladigan ishlar, o'ch o q d a y a sh o v ch i va ish lo v c h i b a rc h a a h o lin i s a n ita r y u v ish , dezinfeksiya, degazatsiya, deratizatsiyadan o'tkazish alohida aham iyatga ega. O 'c h o q d a qism an va to 'la sa n ita r-to z a la sh o 'tk a z ish d a aholi o'z-o 'zig a va bir-biriga shaxsiy kimyoviy him oya qopi yoki 9 % xloram indan foydalaniladi. T o 'liq sanitar-tozalash esa, m axsus a jra tilg a n dala h a m m o m la rid a , yoki m axsus ish lo v o 't k a z i s h p u n k t la r id a o 't k a z i la d i . O 'c h o q d a iflo s la n g a n k iy im -k e c h a k , p o y a fz a lla r k a m e rli d e z in feksiyadan o'tkaziladi. VIII BOB FUQARO MUHOFAZASINING TIBBIY XIZMAT KO‘RSATISH BO ‘LIMLARINI TIBBIY VA SANITARX O ‘JALIK ANJOMLARI BILAN TA’MIN ETISH TARTIBI F uqarolar m uhofazasida tibbiy xizm at ko'rsatishda tibbiy t a ’m in o t n ih o y a td a m u ra k k a b b o 'lib , u tib b iy x izm a t bo'lim larining favqulodda vaziyatlarda uzluksiz ta ’min etilishini o'z oldiga m aqsad qilib qo'yadi. H ozirgi d av rd a favqulodda h o lat p ay tid a tibbiy xizm at ko'rsatish bo'lim larining uzluksiz ishlashi, avvalambor, ularning har tom onlam a to 'la va tartibli t a ’m inotiga bog'liq. Bunda dori-darm onlar, qon va uning m ahsulotlari, bog'lovchi m atolar, immobilizatsiya va evakuatsiyalash vositalari, maxsus asbob va anjom lar m uhim vosita hisoblanadi. Tibbiy ta’minotning vazifalari va tashkil etish prinsiplari T ibbiy t a ’m inot tashkilotining vazifalariga quyidagilar kiradi: - tibbiy ta ’m inot bo'lim larini tashkil etish rejasini tuzish; - tibbiy vositalarni yetkazuvchi m anbalarni o'rganish; - tibbiy xizm at ko'rsatish bo'lim laridagi tibbiy va sanitar xo'jalik omillarining asosi va tartibini o'rganish; - tibbiy vositalar ta ’m inotini hisoblash. T ib b iy t a ’m in o tn i ta s h k il e tish va a n iq h iso b la sh , avvalam bor, davolash, sanitar-gigiyenik ham da epidemiyaga qarshi bajarilishi kerak bo'lgan vazifalarga qarab aniqlanadi. Bu esa sanitar yo'qotishlarga ham da tibbiyot tuzilm alari va b o 'lim la r in in g so n ig a , ja r o h a tla n g a n la r n i y o tq iz a o lish im koniyatlariga, kasalxonalar bazasining katta-kichikligiga q arab aniqlanadi. D avolash m uassasalarining asosiy vazifasi fuqarolar m uhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish bo'lim larini doim o o ‘z vaqtida to 'liq va uzluksiz ta ’m in etishdan iborat. Bunda, avvalambor, dori-darm onlar, sanitar xo'jalik anjomlari, 189 maxsus vositalar bilan barcha boiim larini, tibbiyot tashkilotlarini, barcha aholini to iiq ta ’min etishi belgilanadi. Tibbiy ta ’m inot, avvalambor, jarohatlanganlarga tez yordam berish, yoppasiga qiruvchi o 'c h o q d a n olib chiqish, y o 'lyo'lakay davolash, ularni kasalxonalar bazalariga joylashtirish ham da sanitar-gigiyenik epidemiyaga qarshi barcha vazifalarni o'z vaqtida bajarilishiga qaratilm og'i lozim. Tibbiyot ta ’minoti tashkilotlarining vazifalari: 1. H arbiy-lashtirilgan fuqaro m uhofazasi bo'lim larini va tibbiyot xizmati bo'lim larini kerakli bo'lgan tibbiyot vositalari bilan to 'la va o 'z v aq tid a t a ’min etish, ayniqsa, yoppasiga qiruvchi qurollar o 'ch o g 'id a ham da tibbiy ofatlar m arkazida tibbiy xizmat ko'rsatish jarayonida. 2. T ib b iy t a ’m in o t v o s ita la rin i y o p p a sig a q iru v c h i qurollardan himoya etish. 3. Tibbiy vositalarni (to 'g 'ri ishlatish) m aqsadga rmivofiq ishlatishni nazorat qilish. 4. Tibbiy ta ’m inot vositalarini o'z vaqtida ta ’minlash, tejab foydalanishni tashkil etish. F u q a r o la r m u h o fa z a s in in g tib b iy x izm a t k o 'r s a tis h b o 'lim la rin i tib b iy v o s ita la r bilan t a ’m in lash n in g asosiy prinsiplariga quyidagilar kiradi: - fu q a ro la r m u h o fa z a sin in g tib b iy x izm at k o 'r s a tis h b o 'lim la rin i u ru sh b o sh la n g a n d a v rd a yoki fa v q u lo d d a hodisalar paytida tibbiy sanitar-xo'jalik hamda maxsus vositalar bilan tinchlik davrida ta ’minlashni tashkilotlarda tashkil etish yo'li bilan bajariladi; - d o rix o n a la r, tib b iy tex n ik ta s h k ilo tla r s h a h a rd a n tash q arid ag i y o 'n a lish g a q a ra b jo y lash tirilad i. K o 'p in c h a qishloqdagi dorixonalar joylarga ko'chiriladilar, ayrim tibbiy t a ’m in o t reja sig a a so sa n v ilo y a t, sh a h a r va tu m a n la rg a vaqtinchalik operativ guruh ixtiyoriga topshiriladilar. M aqsadga muvofiq tibbiy ta ’minotni tashkil etishda asosan quyidagi tartibga rioya etilishi talab qilinadi: a) barcha dorixonalar o'z ishini tinchlik davrida bajariladigan vazifalarga asoslanib ishlashini tashkil etish; 190 b) shahardan evakuatsiya etilgan dorixonalar, k o ‘chirilgan kasalxonalar kollektorlarini barcha dori-darm onlar, tibbiyot vositalari bilan ta ’min etish; d) shahardan k o ‘chirilgan dorixonalar asosan, fuqarolar m u h o fazasin in g tibbiy xizm at k o ‘rsa tish m u assasalarig a, davolash-profilaktika bazalari ixtiyoriga beriladi; e) ayrim dorixonalar evakuatsiya jarayonida zarurat paydo b o ig a n d a sanitar yo‘qotishlar yo'nalishiga xizmat etishlari m um kin. Tibbiy mahsulotlar bilan ta’minlovchi tashkilotlar va ularga ta’rif Fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmatini tibbiy vositalar b ila n t a ’m inlash tin c h lik d a v rid a fa o liy a t y u rita y o tg a n m uassasalar tom onidan tashkil etiladi. Barcha dorixonalar om borlari o 'z ish faoliyatini to 'x ta tm a g a n holda fuqarolar m uhofazasining tibbiy xizm at k o 'rsa tish bo'lim larin i dorid a rm o n la r, b o g 'lag ich v o sita la r bilan t a ’m inotm tashkil etm oqlari zarur. Bu tashkilotlar o'zlarini fuqaro muhofazasining bo'lim larini tibbiyot vositalari bilan ta ’minlashga doimo shay etib turishlari shart. T ib b iy t a ’m inot ta s h k ilo tla rig a d o rix o n a la r b a z ala ri, d orixonalar, m edtexnika d o 'k o n la ri kiradi. Bu tashkilotlar a s o sa n d o ri-d a rm o n la rn i, tib b iy o t a s b o b -u s k u n a la rin i, bog'lagich m atolarni qabul qilib turadi. Tibbiyot hamda maxsus buyurtm alar bilan ta ’minotni to 'g 'ri tashkil etish markaziy ta ’m inot tashkilotlari, y a’ni Sog'liqni saqlash vazirligi qaram og'idagi bosh t a ’m inot tashkilotlari tom onidan bosh dorixona tashkiloti, medtexnika birlashmasi, v ilo y a tla r d o rix o n a b o sh q a rm a si h a m d a m ark aziy doridarm onlar bazasi tom onidan tashkil etiladi. M axsus ta ’minot fuqarolar muhofazasi shtablari tom onidan ta s h k il etilad i. T ib b iy o t a n jo m la ri t a ’m in o tin in g asosiy m anbalariga Sog'liqni saqlash vazirligi ixtiyorida bo'lgan barcha muassasalarning zaxiradagi narsalari, dori-darmonlar, tibbiyot asbob-anjomlari, sanitar xo'jalik mollari hisobiga ta ’min etiladi. Tibbiyot ta ’minotini tashkil etishda mahalliy m anbalarga ham 191 k a tta e ’tib o r berilad i, ay n iq sa , b o g 'lag ic h m a to la r, sp irt, distirlangan suv, tibbiyot uchun zarur bo'lgan kislorod, gips, q attiq va yumshoq mebellar, dezinfeksiyalovchi m oddalar va hokazo. H ozirgi zam onda favqulodda hodisalar yoki q o 'q q isd a n b o i is h i m um kin b o i g a n u ru sh o q ib atla ri n ih o y a td a k o ‘p m iqdorda bog'lagich m atolariga ehtiyojini oshiradi, shuning uchun ham m ahalliy tekstil ishlab chiqarish korxonalari ham bu ishga jalb etiladi. Spirt, kasallar uchun m ebellar m ahalliy savdo tarm oqlari orqali ham t a ’min etiladi. Shuning uchun yuqorida keltirilgan tashkilotlar doimo o 'z zaxiralarida m a ’lum m iqdorda ortiqcha ta ’m inlash qobiliyatini nazarda tutm oqlari zarur, Tibbiy ta’minot buyumlarining asosiy ta’rifi F u q a ro m uhofazasining tibbiy xizm at k o 'rsa tish bo'lim larining barcha ta ’m inoti 3 guruhga boiinadi. 1.Tibbiyot buyumlari. 2.Sanitar xo'jalik buyum lari. 3.M axsus buyumlar. F u q a ro m uhofazasining tibbiy xizm at k o 'rsa tish bo'lim larining barcha buyum lari bir necha turlarga q arab m axsus guruhlarga, y a’ni klassifikatsiyasiga qarab aniqlanadi. Bular quyidagilar: 15-rasm. T ravm atologik 14-rasm. Bemorlarni ko'chirish m oslam asi o ‘tirgich 192 Klasslarining belgisi Guruhdagi buyumlarning nomlari 1. Tibbiy buyumlar Guruhlarga qarab 2. Sanitar xo'jalik buyumlari 3. M axsus buyumlar H isoblash belgisi bilan 1. Sarflanadigan 2. Sarflanmaydigan 1. Sarflanadiganlar Sifatiga qarab 2. Yaroqli 3. Laboratoriya orqali sifati aniqlanadi a) yaroqsiz b) sarf etilmaydigan d) yaroqli e) ta ’mirlanishi zarur f) yaroqsiz g) kom pleksga qarab kompleksli, y a ’ni to'iiq h) kom pleksli emas, y a ’ni to'iiq 16-rasm.Pnevmatik 17-rasm. Bemorlarni narvoncha tashish moslamasi 193 18-rasm. Bemorni 19-rasm. Bel taxtasi — ko'chirish qayig'i narvoncha Barcha bo'lim larnm g ta ’m inoti ularning ehtiyojiga qarab tabel asosida qoniqtiriladi. T a ’bel deganda, avvalo, buyum ­ larning m iqdori va soni har bir buyumga alohida k o ‘rsatilgan b o 'lish i k erak. F u q a ro m u hofazasining b a rc h a b o 'lim la ri Sog'liqni saqlash vazirligi tom onidan tasdiqlangan ta ’belga ega bo'lishi kerak. Bu tabel asosida ta ’minlanib ham da vaqti-vaqti bilan to 'ldirib borilishi kerak. Bunda ayniqsa, fan va texnika rivoji natijasida kiritiladigan, ya’ni tibbiy texnik vositalar ham uzluksiz to'ldirib borilm og'i lozim. T abel o rqali t a ’m in etilganda h ar bir b o 'lim la r fuqaro m u h o fa z a sin in g m a ’lum d a v r m o b a y n id a o 'z ig a tegishli jarohatlanganlarni to'la-to'kis ta ’minlash im koniyatini beradi. Tibbiy ta ’m inot bo'lim lari shaxsan tibbiy yordam ko'rsatish uchun ja ro h a tla n g a n la rg a , bem orlarga yoppasiga qiruvchi qurollar o'choqlari ham da evakuatsiya yo'nalishidagi davolashp r o fila k tik a m u a s s a s a la ri, k a s a lx o n a la r k o lle k to rla ri, kasalxonalar bazalarini ta ’min etish uchun va sanitar-gigiyenik epidemiyaga qarshi ishlarni bajarish uchun belgilanadi. Barcha buyum lar turkum iga quyidagilar kiradi: 1.Tibbiy buyum larga: dori-darm onlar, konservantlar, qon va qon m ah su lo tla ri, bog'lagich m a to la r, tib b iy o t asbobu s k u n a la ri va d o ri-d a rm o n la ri, la b o r a to r iy a a n jo m la ri, reaktivlari, tibbiyot hisoboti kitoblari, daftarlari va hokazolar kiradi. Barcha buyum lar 30 dan ortiq nom ga ega bo'lib, har qaysi nom o'z guruh va tartiblariga bo'linadi. 2. Sanitar-xo‘jaIik buyumlariga: ust-bosh kiyimlari, ko'rpato 's h a k la r , tib b iy o t x o d im la rin in g k iy im la ri, k a salx o n a m ebellari, o v qatlanish uchun b arch a uskuna va anjom lar, xo'jalik ishlari uchun kerakli anjom lar va hokazolar kiradi. 3. M axsus buyum larga: shaxsiy him oyalovchi vositalar, ra d io m e trik va d o zim etrik a s b o b la r, kim yoviy tekshirish razvedka asboblari, aloqa va ekektr t a ’m inoti apparatlari va anjom lari kiradi. T ib b iy xizm at k o 'r s a tis h u c h u n z a ru r b o 'lg a n tibbiy boiim larining soni va turlari nihoyatda keng. Anjomlarga qarab dori-darm onlar guruhlarga bo'linadi. Bular hisoblash qoidasiga k o 'ra , kundalik sarf etiluvchi va uzoq vaqt hisobda turuvchi guruhlardir. Bu buyum lar bilan t a ’min etish maxsus jadval asosida har bir davolash muassasalarining ehtiyoji va qobiliyatini hisobga o lg an h o ld a b elg ilan ad i. B u n d a , a v v a la m b o r, d avolashprofilaktika muassasalarining vazifasi doirasida ta ’minlanadilar. Jadvalga kiritilgan tibbiyot an jo m lari esa shu korxonaning ishlash xususiyati va talabiga asosan maxsus talabnoma orqali t a ’m in la n a d ila r va m a h a lliy h o k im iy a t h iso b id a n ham to 'ld irila d i va tasd iq la n g a n ja d v a lg a asosan d ori-darm on om borlaridan ta ’minlanishlari kerak. Fuqarolar muhofazasining tibbiy buyumlar bilan ta’min etilishining asosiy ro‘yxatH Hisobda turuvchi tibbiy buyumlar Kundalik sarf etiladiganlar 1. Dori-darm onlar va 1. Apparatlar, asboblar, jarrohlik reaktivlar asboblari: -anatom ik va jarrohlik moslamasi. a-ro‘yxati bo'yicha - qon va qon mahsulotlari, doridarm onlar quyish, surish, sepish uchun m oslam alar. -to'qim alarni birlashtiruvchi m atolar. 2. U m um iy dori-darmonlar 2. Tibbiy xizm at ko'rsatish uchun komplektlar. 195 3. Antibiotiklar 4. Vitaminlar. 5. Organo-terapevtik va garmon 6. Qon va qon almashtirish preparatlari 7. Bakteriyalar, profilaktika m ahsulotlari 8. Bog'lagich va tikuvchi matolar 9. Dezinfeksiya, degazatsiyalovchi moddalar. 10. Reaktiv bo'yoqlar, laboratoriyaga oid vositalar. 11. Tishni davolash uchun zarur dori^ arm onlar va vositalar 12. D orixona va labora­ toriya buyumlari. 13. Tibbiy hisob-kitoblar uchun formalar. 14. Qisqa vaqt yoki bir karra ishlatiladigan jarrohlik, terapevtik va hokazo buyumlar. 3. Tibbiyotning turli sohasida ishlovchi vrachlar asboblari: - neyroxirurgiya - oftalmologik - otolaringologik - akusher-ginekologik - urologik - stom atolog - anesteziya va reanim atsiyalovchi, - sun’iy kislorod apparatlari. - travmatologik - fizioterapiya asbob apparatlari - diagnostik apparatlar va asboblar rentgen, diagnostik va davolovchi apparatlar laboratoriya asbobaniomlari 4. Dorixona uchun apparatlar va dastaohlar 5. Sterilizatsiyalash apparatlari 6. Konservantlar, qon olish moslamalari 7. Deizinfeksiyalash asboblari 8. Qon tayyorlash uchun zarur bo'lgan asboblar 9. Tibbiy sanitar texnikalar 196 Y uqorida keltirilgan r o ‘yxatdagi buyum lar zaxirada doim bo'lishi shart, ular vaqti bilan tozalanib, alm ashtirib turilishi zarur. Sanitar xo'jalik va kundalik muhim bo'lgan narsalar Sanitar xo'ialik buyumlari 1. U st-bosh kiyimlari Maxsus buvumlar 1. Shaxsiy him oya vositalari 2. Shaxsiy tartib kiyimlari 3 . K o'rpa-to'shaklar 4. K asalxona kiyimlari 2. Radiometrik apparatlar 3 . Dozim etrik apparatlar 4. Dozim etrik va radiometrik apparatlarning energiya m anbalari 5. A loqa vositalari 5. Tibbiyot xodimlari uchun sanitar kiyimlar 6 . O shxona uchun anjomlar 7. O vqat pishirish, tarqatish 8 . K asalxona uchun va xo'jalik ishlari uchun qattiq va yumshoq mebellar 6 . Injener texnik vositalari 7. Y ong'inga qarshi anjomlar Tibbiy vositalar bilan ta’minlash tartibi va ularni himoyalash choralari F u q a r o la r m u h o fa z a s in in g tib b iy x izm at k o 'r s a tis h b o 'lim la rin in g tibbiy t a ’m in o tin in g bir qancha o 'z ig a xos xususiyatlari mavjud bo'lib, bular quyidagilar: - hozirgi zam onda harbiy texnik o'zgarishlar qisqa m uddatda yangi, hali m a’lum bo'lm agan antidodlar va dori-darm onlarni talab etishi mumkin; - tibbiy ta ’m inot norm alari bir qancha m iqdorda o'zgarishi m um kin, chunki yangi yoppasiga qiruvchi qurollar hayotga kirib kelishi bilan bu ko'rsatkich yangi talab bilan bajarilishi mumkin; - tibbiy vositalar zaxirada doim o yangilanib, safarbarlik holatiga shay turishi lozim; - y o p p a sig a q iru v c h i q u ro lla rd a n doim o h im o y a la sh , z a x ira la rn i im k o n iy ati b o r h o la tid a b ir-b irid a n u z o q ro q jo y la sh tirish , t a ’m in o t ja ra y o n id a eh tiyojlarini q o n d irish , dezinfeksiyalash, qayta qo'llash choralarini ko'rish; 197 zaxiralarni shahardan chetga chiqishi natijasida ta ’minot ishlarining m urakkablashishi kabilar. T ib b iy v o s ita la r b ila n t a ’m in la sh a s o sa n d a v o la sh shoxobchalarining evakuatsiya yo'nalishi asosida bajariladi. Bunda SP, SO, SDO, BTYOning dorixonasi va transporti bilan ta ’minlovchi vositalam i ularga yetkazib beriladi. Ayniqsa, sodir bo'lgan o'choqlarda avtoaptekalarni ko'plab ajratish lozim. Bunda dori-darm onlar, anjom larning barcha ro 'y x a ti k o m p le k t s ifa tid a ta y y o rla n ib , a lo h id a -a lo h id a s a q la n m o g 'i lo zim . C h u n k i h a r b ir k o m p le k t m a ’lum m iqdordagi jaro h a tla n g an la rg a tibbiy yordam k o 'rsa tish g a m o'ljallangan bo'lishi kerak. Barcha talablar bo'yicha dorixona k o m p le k tla ri b elg ila n g a n k ish ilarg a b irin c h i v ra c h lik va dastlabki tibbiy yordam ko'rsatishga m o'ljallangan bo'lm og'i lozim. Tibbiy ta’minot ro‘yxatidagi vositalarni himoyaiash, zararsizlantirish choralarini bajarish Dushm an tom onidan yoppasiga qiruvchi qurol ishlatilganda atrof-m uhit, zaxiralardagi tibbiy ta ’m inot anjom lari zaharli m oddalar, reaktiv zarrachalari va bakteriyalar bilan zararlanishi m um kin. Shu sababli zararsizlantirish, him oyaiash ishlarini barcha bosqichlarda uzluksiz bajarish lozim. B archa zaxira xonalari im koniyati bor darajada evakuatsiyalash bosqichlari y o 'n a lis h id a b ir-b irid a n u z o q ro q b o 'lis h i z a ru r. B u nda yoppasiga qiruvchi qurollar qo'llanm aydigan a tro f tanlanadi. B archa d o ri-d a rm o n la rn i germ etik b erk itilish i, k o 'c h irish jarayonini brezent himoyasida amalga oshirish ham da zaharli, radioaktiv va bakterial m oddalar bilan tozaligini uzluksiz nazorat qilib turish sh a rt. O chiq qolgan h am d a z a ra rla n g a n dorid a rm o n la rn i q o 'lla s h d a n o ld in u la rn i m a ’lum ta r tib d a zararsizlantirish, undan so'ng qo'llash zarur. Barcha tibbiy vositalarni q o 'llag an d a tibbiyot xodim lari e h tiy o tk o rlik ta d b ir la rin i k o 'r ib , u la rn i q a y ta q o 'lla s h choralariga amal qilmoqlari, kerak bo'lsa, ularni tozalab, ishga yaroqli etib turishlari zarur. 198 Birinchi tibbiy yordam otryadining tuzilish tartibi с к -5 £ м 2— 3-I.1S a •! ,5 \a J2 a ® g Й * 8 - I. & 1c •o . 3s i Я .* Q -° 2 о <y-° fldJ5 io aО-сa sas ел яЗ13 ® г! _ я >» лЗй u 2 43 2 o -g oя д—*2> и S ----сЯ 15 «э Я £ 53 О .я! >Я з X 2 *- л £з 5-*3 ЬS у .2S*-* S ig о > с 13 P '!~ с*л 199 , ^ > г i3 «■ . Ь .Ь 3S*§ J8 --о -с — я Р 2*5 е'5>~ 2= .г? 2 2 я и з JJ о с/з > Я > >< Ш >* л 00 oo S hH s va 52 A « s 15 о 2 x* о^ я >> "* e > л § I 1 ^о *2 4sс -■ * .с -С о ctf W te ^ tashkiliy tuzilishi > N fl> N> О >> 03 cu О о 00 о "c6 гоо1 Uл с jg и, л J3 :ЁГ о6 ° л 3 > V-. Х О о ■ ос JS 2> с л > с л r-l я ГЧ1 с u .a 5- JZ 4) Q E-g 2 S >. Л o 42 w 2 ^ в 2 .2 o.-S 2 л° — си й- q S " ?<u л О тГ N 200 //ома: Birvo 'la 464jarohatlanganlarni 100 km masofaga evakuatsiya etadi. Shundan 152 tasi zambilda yota d i Avtosanitar safining *7 о ^ х> <ч1 х: гл В ■? X) и ТЗ о О V о) X * 2 в я я % -5 £ N .§ *д ‘-С а ^-л гч л сз Ы) с л Оч w <и ЬО 3 • S ^ Л ■ N йN > О N г\4) ^3 О С ич f""4 4* О -С Sanitar yuvish punktining .л 2 "йО-Л й S3 Л £й О ^ с А) •£> оО с •“ о .й с« оо Й о > >»*о N Ё ос •г* ‘S С Й —св § •—-С X С/3 3 — rrt С Л О р ** 15 * 1н Л • •- аз *5 ^ |Ё O.J3 е Р 0 .S* 5 О £ 2 я тз w л Ё с g .& § о- •5 сл 12 3 * зЗ b 201 С i /О joo/ ish davomida 800 kishi sanitar vuvishni о ‘tkaza oladi tashkiliy tuzilishi -1 >» Z ш > сл -о N •м •R с св <*> Е х о с Qd Z О Q Ш < н нн ^ О 2 с 5? с ^ sd N со СЛ О [2 о O' < Z D об Q с я со ад с ссг 2 «Л . « 3u, -C CO ed -2 >, СД * аУ 33 •с л X c •Ы <я ->> ТЗ 1— < s : J3 V I '£ О О JO >> 202 кл <л с СЧ 43 сл ' св •м- 6 ь •* В з>ч х с ®х V3 Н J3 » ко 'rsata oladi (izlash va ко ‘chirishdan I—I О 10 soat ish davomida 500 jarohatlanganlarga birinchi tibbiy yordam !& < 55'-Г с *j= - .й О -с ojq*2 s s ! § u I § Л чО Я Т З^и и . 2 С2*- я2 -D x° S ' —s £ ‘5 о .2 я o° — ■Ms 1 -g t ь. s сз 2b xe > -o ° >2 6 'Г' * 3 Я «О г* *N S ■w ©Л ® -S's &J *3 ■§ ® 'S — oo о я o “ “ > >* 2 С •o oe ■5 ja и ft ■s E с Л о Л -S 93 « OO t « " r £u 2o3^s §i-. *22 , i? О О с iЯ О -Лл Я С -^г «л' e C' ■о Я >> я i2 оjg “" ел 1 V 12 a a> о я о J3 ■§ еи а мЯ я 00-0 о 2 • S '& s оVл •J3 О >vO S U <N -с OS CD C9 >> с я 6 0Я Q"О 03 «л '■S 5 „ 33 E JS |s i.S := о j* -= О=& я 2 За ' -rt § —1.2 -O 2 5 e '5. > 3 >» Я X 00 Я-Г: Л С со 3 ’■§ О1 % г? Е sJо и М, .* 2 5 ^с ти Я — ё о о >».£> ■2 'С я о JS о -с м « -а “ -2 _ § -° л с и 203 55 о «2 | 5 Ь 'Н 3 -2 о 2оо-д р15 2 >, ° JS ■■£ С4 я *о о 4J- >■> Я « 2 > ^ я ‘О С - эз —,. s 3 ° . Я 5 «4,2 g ** Я « Л • .5 53 О S ■= со - о g •П ;2 «N ■*"* о *>, л ■ — Ох: я .£i r 50 яг- -С «Д й •Ь Р ъ «я 2а — -с .2п ~я л40 -*£ и I- й U > O.J* Я сз - о Я >ч О* FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.A Karimov. « 0 ‘zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». 2. O'zbekiston Respublikasining «Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to ‘g‘risida»gi qonuni. 1999-yil 20-avgust O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XV sessiyasi. 3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining VII-1378 raqamli «O'zbekiston Respublikasida favqulodda vaziyatlarda harakat qilish to ‘g‘risida»gi farmoyishi. — Т.: 1996-yil 4-mart. 4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining O'zbekiston Respub­ likasi favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil qilish to'g'risidagi № 134qarori.— Т.: 1996-yil 11-aprel. 5. O'zbekiston Respublikasida favqulodda holatlarning oldini olish hamda favqulodda vaziyatlarda harakat qilish tuzilmalari to'g'risidagi qaror. — Т.: 1998-yil 23-dekabr. 6. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Favqu­ lodda vaziyatlarning turlari, texnogen, tabiiy hamda ekologik xususiyatga ega bo'lgan holatlarning ta ’riflari to 'g 'risid a» g i farmoyishi. — Т.: 1998-yil 27-oktabr. 7. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O'zbe­ kiston Respublikasi aholisini favqulodda vaziyatlardan himoyalanishga tayyorlash to ‘g‘risida»gi № 427 qarori. — Т.: 1998-yil. 8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Favqulodda vaziyatlarni oldini olish davlat tizimi to ‘g‘risida»gi № 558 qarori. — Т.: 1997-yil. 9. I.I. Mamatov. Harbiy toksikologiya va tibbiy muhofaza. — Т.: 1997-yil. 10. Р.Г. Имангулов. Медицинская служба и защита от оружия массового поражения в подразделениях. — М.: 1988. 11. Методика оценки радиационной и химической обстанов­ ки по данным разведки гражданской обороны. — М.: 1980. 204 12. Ruscha-uzbekcha harbiy terminlar lug‘ati. — Т.: 1989-yil. 13. Положения о формированиях гражданской защиты и нор­ мы оснащения (табелизации) их материально-техническими сред­ ствами. — Т.: 2001. 14. Гражданская оборона. 15. Н.А. Агалаков, В.М. Гореков. Аптечка индивидуальная. — Л.: 1980. 16. В.Н. Александров. Емеляков-отравляющие вещества. — М.: Воениздат. 17. М.М. Bobojonov, L.V. Lidskiy. Grajdan muhofazasining tibbiy xizmat asoslari. — Т.: Meditsina, 1973. 18. Ю .Ю. Бонитенко, E.C. Коросов «Первая медицинская по­ мощь при острых отравлениях”. — JL: 1979. 19. Военно-полевая терапия под редакцией Н.С Молчанова и Е.В Гамбитского. — Л.: Медицина. 1973. 20. Военно- медицинская подготовка. Учебник для студентов медицинских институтов под редакцией Ф.И Комарова. Меди­ цина. 1988. 21. Военная токсикология, радиология и медицинская защита под редакцией Н.В Салатаева. — Л.: Медицина. 1987. 22. Голиков С.Н. Профилактика и лечения отравлений фос­ фороорганическими инсектицидами. — М.: Медицина. 1968. 23. Руководство по токсикологии. С.И. Лактионов, Ю.Н. Стройка. — М.: Медицина. 1972. 24. N.M . Demidenko, N.M . Smetanin. «Kimyoviy zaharli m oddalar, defoliant va gerbitsidlarni zaharlanishdan saqlash choralari». — Т.: 1964. 25. АЛ.Дуриков. Оценка радиационной обстановки на объек­ тах народного хозяйства. Медицина. Воениздат. 1987. 26. В. В. Мясникова. Зашита от оружия массового пораже­ ния. - М.: 1989. 27. Инструкция по этапному лечению пораженных с боевой терапевтической патологией. Медицина. Воениздат. 1983. 28. Н.И. Каракчиев. Военная токсикология и защита от ядерного и химического оружия. — М.: Медицина. 1988. 29. А.А. Караблев. Ядерное оружие и его порожающие действия. — М.: Медицина. 1968. 30. V.A. Leshkivet. Atom energiyasi. — Т.: 1995. 205 31.М .Н . Линочев. А.Р. Надирянтс. Первая помощ при поражениях отравляющими веществами. — Л.: 1973. 32. Й.А. Лужников. Клиническая токсикология. -— М.: Медицина. 1987. 33. Р. Люрвич, К. Лоос. «Острые отравления под редакцией Е.В Гембицкого». — М.: Медицина. 1983. 34. F.n. Манец. Защита от оружия массового поражения. — М.: Воениздат. 1967. 35. М .Д. М ашковский. Лекарственные средства 1-2 том. — М.: Медицина. 1986. 36. L.M . M onastirskiy. A tom quroli, Kimyoviy va boshqa baKterioloriK qurollardan shikastalangan kishilarga yordam berish. — Т.: 1958. 37. Наставление по пользованию индивидуальной защиты. 1978. 3 8. Неотложная помощь при остром отравлении под редакци­ ей С.Н. Голикова. — М.: Медицина. 1977. 39. Г.И. Оксенгледер. Яды и противоядие. Наука. 1982. 40. Sh. Т. Otabekov, А.Л. ShomahmudoB. Pastitsidlar gigiyenasi ва toksikologiyasi. — Т.: 1979. 41. Д. Ротшилд. Оружие завтрашнего дня перевод с англий­ ского языка. — М.: Воениздат. 1966. 42. В.Н. Розенберг. Об антидотных свойствах в оксиметиллитиламинах при отравлениях цианидами. «Фармакология и токсикология». 1967. 43. Руководство по лечению комбинированных пораже-ниях на этапах медицинской эвакуации под редакцией Е.А Жербина. — М.: Медицина. 1982. 44. Руководство по медицинским вопросам противо радиа­ ционной защиты. Под редакцией А.И Бурназяна. — М.: Медицина. 1975. 45. Руководство по медицинской службе Гражданской обороны. Под редакцией А.И Бурназяна. — М.: Медицина. 1983. 46. Н.В. Саватеев и др. Влияние кислорода при нормальном и повышенном давлении в течении отравлений цианидами. «Фармакология и токсикология». 1969. 47. Е.И. Сафренов. Лучевая болезнь. — Л.: 1962. 48.Соринсон С.Н. Применение кислорода при поражениях отравляющими веществами. Медгиз. 1958. 206 49. Ю .Н. Стройкой. Медицинская помощь пораженным отравляющими веществами. — М.: Медицина. 1970. 50. Ю.А.Сахаров. Учебное пособие по паталогии и пораже­ ний радиоактивными и отравляющими веществами. — М.: Медицина. 1972. 51.Учебник для санинструкторов. — М.: Воениздат. 1964. 52. Ю.Г. Улитин, А.И. Бекетов. Гигиена труда при работе с ядовитыми техническими жидкостями. — Д.: 1979. 53. С. Херш. Химическое и биологическое оружие: Тайный арсенал Америки. Перевод с англиского. — М.: 1970. Воениздат. 54. X. Алаутдинов. «Планирование» организации эвокомероприятия. « F u q a ro m u h ofazasi». «Граж данская защита». 0 ‘zbeKiston R esp ub likasi F avqulodda vaziyatlar vazirligining ijtimoiy-ommaviy va ilmiy-amaliy jurnali, 2001, №2, 5-bet. 55. К. Турсунов, JI Канаев. «Сели, Лавина, Землетрясения как их предсказать». «Fuqaro muhofazasi». «Гражданская защита». 0 ‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligining ijtimoiyommaviy va ilmiy amaliy jurnali, 2001, №2, 17-bet. 56.Т.Негматов. «Предупреждения чрезвичайных ситуаций природного характера». 57. Z. Soatov. «Aholining zilzila ro‘y bergandagi haraKatlari». «Палятка населения о действиях при землятряесениях», 2001, №2, 36-bet. 58. У.Усманов. «От стихии можно защититься», 2001, № 3,18-bet. 59. И. Хабибуллаев. 3. Соатов. «Учить защите с Молоду». 60. «Рекомендации по структуре и содержанию плана действий по предупреждению и ликвидации ЧС в мирное время». «Fuqaro muhofazasi» журнали, 2001, №3, 42-44-betlar. 61. А. Хаджибаев, К Худайкулов, Б Шукуров, Г.Сулайманова, И .Рахмон. Защита и экстренная помощь». «Fuqaro muhofazasi» журнали, 2001-yil, №4, 38-39-betlar. 62.Zahro Fotih qizi. «Tosh oqimlari». «Fuqaro muhofazasi» jurnali, 2001, №4, 44-45-betlar. 63.M. Ikromov, G. Stargin, E Semekov. «Qor ko'chkisidan muhofaza». «Muhofaza» jurnali, 2004, №1, 24-25-betlar. 64. Z. IlyosoB. “Suv balosidan muhofaza”. «Muhofaza» jurnali, 2004, № 1, 125-126-betlar. 65. M. Yunusov, R.Kenjayev, S Xusanova. «Muhofaza» jurnali, 2004, Nbl, 26-27-betlar. 207 66. T. Rashidov. «Zilziladan harakat». «Muhofaza” jurnali, 2004, №1, 32-33-betlar. 67. A. N orxo‘jayev, S. Hikmatullayev. «Yer ko'chkisi». «Muhofaza» jurnali, 2004, № 2, 10-11-betlar. 68. A.Norxo‘jayev, S. Hikmatullayev. «Suvga cho'kishdan saqlaning». «Muhofaza» jurnali, 2004, №2, 12-13-betlar. 69. A.Suvonov, K.A.Abdullabekov. «Zilzilani oldini olish mumkinmi?». «Muhofaza» jurnali, 2004, №2, 14-16-betlar. 70. Zahro Ilyosova. «Dunyoni suv bosganmi?». «Muhofaza» jurnali, 2004, №2, 38-39-betlar. 71.M .Sariqnlov, Y.Omonov. «M uhofaza - ta y y o rg a rlik , zarurat». «Muhofaza» jurnali, 2004, № 2, 27-bet. 208 MUNDARIJA So‘zboshi..............................................................................................3 K irish ................................................................................................... 4 I BOB Fuqarolar muhofazasining hozirgi davrdagi o ‘rni va m ohiyati.... 6 Fuqaro muhofazasi haqida tushuncha............................................. 9 Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning asosiy om illari.............................................................................11 Favqulodda tabiiy hodisalar paytida fuqaro muhofazasining vazifalari......................................................... 12 Fuqarolar muhofazasining kuchi, vositalari va tuzilmalari........ 14 Fuqarolar muhofazasining umumiy b o 'lim lari......................... 15 Fuqarolar muhofazasining korxonalar va obyektlardagi tashkiliy tuzilm alari.................................................................. 22 Fuqaro muhofazasining o ‘quv yurtlaridagi tashkiliy tuzilishi........................................................................ 23 Fuqarolar muhofazasi tuzilmalarining shaxsiy tarkiblarini fuqaro muhofazasi xizmatiga jalb qilish ............................................. 27 II BOB Tinchlik va harbiy holatlardagi favqulodda vaziyatlarni taktik b ah o lash ...................................................................................... 29 Favqulodda holatlar tu rla ri.............................................................30 Tabiiy ofatlar, avariya (katastrofalar) tafsiloti va ularning oqibatlari..................................................................... 31 Ziizila sodir boigunga qadar nima qilmoq kerak?....................... 37 Ziizila yuz berganda harakatimiz qanday boiad i?................... 38 Zilziladan so‘ng nimalarga e’tibor berish lozim?..................... 39 Suv toshqini o‘chog‘i ...................................................................... 39 Bo‘ronlar va toshqinlar.................................................................... 46 209 Y ong'inlar......................................................................................... 48 Avariya va katastrofalar............................................................... 49 Radioaktiv zaharlanishlar.............................................................. 51 Harbiy holat o'choqlariga taktik baho berish................................54 III BOB Aholi va hududlarni favqulodda holatlardan himoyalanishning huquqiy asoslari........................................................................ 58 Favqulodda vaziyatlarda faoliyat yurituvchi davlat tizim i..... 63 IV BOB Favqulodda vaziyatlar holatida aholini him oyaiash.................. 75 Aholini favqulodda holatlarda himoyaiash tartibi........................76 Dozimetrik nazorat tartib i.............................................................. 80 Favqulodda holat o'chog'idan aholini evakuatsiyalash tartibi ....................................................................82 Ishlab chiqarish korxonalarida favqulodda vaziyatlarda ritmik ishlarni tashkil etish .......................................................90 Mexanik sexni yorug'lik nuriga chidamliligi................................93 Favqulodda vaziyatlarda qutqarish va boshqa shoshilinch ishlarni bajarishni tashkil e tish .............................................................. 95 Qidiruv-qutqaruv va boshqa shoshilinch bajariladigan ishlarni jarohatlanish o'chog'ida bajarish tartib i................... 98 Radioaktiv va kimyoviy o 'ch o q lar.............................................. 101 Kimyoviy jarohatlar o'chog'ida aholini himoyaiash................103 Bakteriologik (biologik) o'choqda aholini himoyaiash..............105 K o‘p jarohatlanishlar yig'indisi o'chog'ida aholini himoyaiash (kombinatsiya).......................................................................... 107 Tinchlik va harbiy holatlardagi favqulodda vaziyatlarda aholini him oyaiash...................... .........................................................108 Favqulodda holatlar va ulardan himoyalanish........................... 109 Tabiiy ofatlar, avariya (katastrofalar) dan aholini himoyaiash......................................................................... 110 VBOB Favqulodda vaziyat o'chog'ida tibbiy yordam tizimining davolash evakuatsiyalash ishlarini jarohatlangan aholiga tashkil etish ..................... .............................................................. 113 Davolash-evakuatsiyalash tushunchasi....................................... 113 210 Favqulodda vaziyat oqibatida jarohatlangan aholiga tibbiy yordam va davolash-profilaktika ishlarini tashkil qilish..... 116 Fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish bo'limlari, ularning tashkiliy tuzilishi......................................................122 Jarohatlangan bemorlarni tibbiy saralash tartib lari..................127 Tibbiy evakuatsiyalashning tashkiliy masalalari, vazifalari, tu rlari..................................................................... 131 VI BOB Fuqarolar muhofazasi tibbiy xizmati bo'-limlarining birinchi tibbiy yordam ko'rsatishni jarohatlanish o‘chog‘ida tashkil etish tartibi........................................................................................ 137 Jarohatlanish o'choqlarida birinchi tibbiy yordam ko'rsatish ta rtib i.......................................................................141 Birinchi vrachlik yordami ko'rsatish tartiblari........................... 155 Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatishda ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam ko'rsatish tartibi va tashkiliy tuzilishi................................................................ 163 FMTXning statsionarlari............................................................. 169 VII BOB Sanitar-gigiyenik va epidemiyaga qarshi ishlar..............................................................................177 Favqulodda vaziyatlarda epidemiologik holatni chegaralash oqibatini bartaraf etish ta rtib i................................................ 187 VIII BOB Fuqaro muhofazasining tibbiy xizmat ko'rsatish bo'limlarini tibbiy va sanitar-xo'jalik anjomlari bilan ta’min etish tartibi 189 Tibbiy ta’minotning vazifalari va tashkil etish prinsiplari 189 Tibbiy mahsulotlar bilan ta ’minlovchi tashkilotlar va ularga ta’rif..........................................................................191 Tibbiy ta ’minot buyumlarining asosiy ta’rifi ............................. 192 Tibbiy vositalar bilan ta ’minlash tartibi va ularni himoyalash choralari .............................................................. 197 Tibbiy ta ’minot ro'yxatidagi vositalarni himoyalash, zararsizlantirish choralarini bajarish.................................................. 198 Foydalanilgan adabiyotlar.........................................................204 211 O 'q u v-u slu b iy nashr O'.HASANOV FAVQULODDA VAZIYATLARDA TIBBIY XIZMAT KO'RSATISH TARTIBI (O ’q u v qo'U anm a) M uharrir L. IG A M O V A B a d iiy m uharrir B .B O Z O R O V T ex n ik muharrir Y E .D E M C H E N K O M u sah h ih N .M IN A H M E D O V A K om p yu terd a sa h ifa lo v ch i F.BO T IR O V A B o sish g a 02.1 1 .2 0 0 6 -y .d a ruxsat etild i. B ichim i 84x108 1\32. B osm a to b o g 'i 6,625. Shartli b o sm a to b o g 'i 11,13. A dadi 1940 n u sx a . B uyurtm a № 244. B ahosi k e lish ilg a n narxda. «Y angi asr avlodi» n ashriyot m atbaa m arkazida tayyorlandi. «Yoshlar m atbuoti» b o sm a x o n a sid a b osild i. 700113. T oshkent, C h ilo n z o r -8 , Q atortol k o'ch asi, 60. ■ - ЯШШШШЯШШШЯЯШШЯШШШШШЯШШЯШШШI 0 ‘tkir H ASAN O V, tibbiyot fanlari nom zodi, dotsent. 1940-yilda Buxoro viloyati Pesh ku tu m anidatu g'ilgan . To sh ken t D avlat tibbiyot institutining d avolash fakultetini bitirib, 1966-yildan 1 991-yilgacha harbiy tibbiy xizm atda bo'lgan, podpolkovnik. H o z ir d a B u x o ro D a v la t tib b iy o t in stitutida « F a v q u lo d d a v a z iy a tla rd a tibbiy yordam » kursi mudiri vazifa sid a faoliyat ko'rsatm oqda. ¥