O‘ZBEKISTON REPBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT CHET TILLARI INSTITUTI SHARQ TILLARI FAKULTETI YAQIN SHARQ TILLARI KAFEDRASI KURS ISHI MAVZU: ARAB VA O‘ZBEK TILI FONETIK TIZIMINING QIYOSIY TAHLILI Bajardi: Tojiyeva Z. Ilmiy rahbar: Iskandarov T. Samarqand—2023 MUNDARIJA: KIRISH.…………………………………………………..…..................................3 I BOB. ARAB TILI MORFOLOGIYASIDA SIFAT MAVZUSI 1.1. Arab tilida sifat, uning turlari va ishlatilishi………….......................................6 1.2. Arab tilida sifatning ma’no ko‘chishi…...........................................................15 II BOB. O‘ZBEK TILIDA SIFAT VA UNING MA’NO KO‘CHISHI 2.1. O‘zbek tilida sifatning lug‘aviy ma’no turlari .................................................18 2.2. O‘zbek tilida sifatning ma’no ko‘chishi...........................................................24 XULOSA……………............................................................................................28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................29 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Dunyoda taxminan, 7000 dan ortiq til bor. Unda so‘zlashuvchilar soni ham turli adadlarda. Birinchi prezidentimiz Islom Abdug'aniyevich Karimov «Til har bir millatning ulkan boyligi, benazir qadriyati va bebaho mulki hisoblanadi. Har bir xalq, har bir elat, o`zi hurmat va ehtirom qiladigan tilga ega. Tilda ana shu tilning ijodkori bo`lgan xalq, elatning tarixi va madaniyati aks etadi. Ayni zamonda, til ijtimoiy taraqqiyotda ulug'vor ahamiyat kasb etadi. Til – har bir millat o`zligining ajralmas belgisidir»1 deb o`z asarlarida ta'kidlab o`tganlaridek, har birimiz avvalo o`z ona tilimizni chuqur bilishimiz lozim. Bu nafaqat o`zligimiz uchun muhim, balki boshqa tillarni o`rganishimizda ham muhim ajralmas qism sanaladi1. Har bir tiling o`ziga xos ajralib turuvchi xususiyatlari bo`lishi tabiiy. Bu borada so`z ketganda siyoh va qog'oz kamlik qiladi desak mubolag'a bo`lmaydi. Ammo jahon tillari sifatida nom olgan, qolaversa ona tilimiz balki, qon qonimizga sizngib ketgan Arab tili haqida gapirish o`rinli va joizdir. Grammatikasi murakkab va shu bilan birga eng mukammal o`rganilish doirasi taboro til hisoblangan arab tili asrlar davomida kengayib borayotgan til hisoblanadi. Uning grammatikasi o`nlab asrlar davomida turli millat vakillari tomonidan o`rganib kelingan. Xossatan musulmon o`lkalarda bu tilni o`rganishga bo`lgan ehtiyoj doim o`z mavqeyini yo`qotmay kelgan. Dunyo tan olgan buyuk ajdodlarimizning aksariyat qismi arab tilida katta ma'naviy meroslar qoldirishgani buning yorqin dalilidir. Hozirgi kunda ham yurtdoshlarimiz arab tili sohasida ko`plab ilmiy izlanishlar olib borishdan to`xtashmagan.O`rtamaxsusdiniyta'limmuassasalarida, oliy o`quv maskanlarida, bunday tashqari xususiy o`quv markazlarida bu tilni chuqur o`zlashtirish uchun katta imkoniyatlar yaratib berilgan. Arabshunos ustozlar tomonidan o`qib o`rganuvchilar uchun dasturiy o`quv qo`llanmalar, darslik kitoblar yaratilgan . Bu borada qilingan ishlardan Ne'matulloh Ibrohimov, M . Yusupov "Arab tili Grammatikasi", E. Talabov "Arab 1 I.Karimov "Barkamol avlod orzusi" asari 2000 yil tili", M. Hasanov va M. Abzalovalar yozgan " Arab tili darslari" kabi adabiyotlarni misol keltirish mumkin. Arab tilini o`rganuvchi har bir tolibi ilm til o`rganar ekan, o‘zbek tili va arab tilining o`xshash va farqli tomonlarini qiyoslab tahlil qilib boadi. Albatta hech bir til bir-biriga barcha jihatlariga ko`ra to`la-to`kis mos kelavermaganidek, Arab tili va o‘zbek tilida ham katta tafovutli tomonlar bor. Sifat so`z turkumini arab tili va ona tilimizda qiyoslab bo`lmaydigan darajada farq qilishini kurs ishi mavzusi o`laroq yoritib berishga harakat qilamiz. Kurs ishining maqsadi. Arab va o‘zbek tilidagi sifatlar haqida umumiy ma‘lumot to`plagan holda, quyidagilar kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi: -Arabtilidasifatvauninggrammatikxususiyatlarihaqidaatroflicha ma‘lumotberish -Arab va o‘zbek tillaridagi sifatlar va ularning ahamiyati haqida – qiyosiy o`rganish -Arab va o‘zbek tillaridagi sifat ko`chish holati tahlil qilish kurs ishimizning asosiy maqsadi hisoblanadi. Kurs ishining vazifasi. Kurs ishining mavzusidan kelib chiqqan holda o‘zbek tilidagi sifat va uning ma'no ko`chishi holatlarini chuqur tahlil qilish va arab tillarida sifatning o`ziga xos xususiyatlari va ma'no ko`chish holatlarini rejalar asosida birma -bir batafsil o`rganish. Kurs ishining tuzulishi. Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Asosiy qismda beshta reja orqali mavzu yoritilgan. I BOB.ARAB TILI MORFOLOGIYASIDA SIFAT MAVZUSI 1.1. Arab tilida sifat, uning turlari va ishlatilishi Arab tilida sifat الصفةdeyiladi. Bu so`z turkumining sifat deb nomlanishining tub kelib chiqishi ham arab tiliga borib taqaladi. Narsa va predmetning belgisini bildiruvchi bu so‘z turkumi arab tilida asosan uch o`zakli undoshlardan iboratdir.Arab tilida o‘zbek tilidagidan farqli o‘laroq sifatlar ham otlar kabi birlik, ikkilik, ko`plik sonlarga , muannas va muzakkar jinslariga ega. Sifatlarning birlik, ikkilik va ko`plik hosil bo`lish usuli otlardan farq qilmaydi. Sifatning ko`plik shakli odatda odamlarni ya'ni, arab lafzida ifoda etsak oqil mavjudotlarga nisbatan ishlatiladi. Arab tilida sifatning 20 dan ortiq vazni mavjud bo`lib ulardan 10 tasi eng ko`p uchraydiganvaznlardir.Quyida, o`sha vaznlar bilan tanishib chiqamiz. T\R Vaznlar(mz) Vaznlar(mn) Misollar Misollar Ma’nosi 1 فاعل فاعلة حامض حامضة nordon 2 فَ ِعيل فَ ِعيلة كبير كبيرة katta 3 ٌفُ ْعل فُ ْعلَة ٌص ْلب ُ ٌص ْلبَة ُ qattiq 4 ٌفَ ِعل ٌفَ ِعلة ٌَخشِن ٌشنة ٌِ َخ dag'al 5 ٌفَ ْعل ٌفَ ْعلة ٌص ْعب َ ٌص ْعبة َ qiyin 6 ٌفَ َعل ٌفَ َعلة ٌسن َ َح ٌسنة َ َح yaxshi 7 ٌفَ ْي ِعل ٌفَ ْي ِعلة ٌلَيِن ٌلَيِنة yumshoq 8 ٌفَعُول ٌفَعُول ٌَرؤوف ٌَرؤوف rahmdil 9 ٌأ ْف َع ُل فَ ْعالء ضاء َ بَ ْي oq 10 فَ ْعالن فَ ْعالن ٌض ُ أ ْب َي ْ ع ٌُ ط شان َ ْ ع طشي َ tashna Ammo arab tilidagi sifat bilan o‘zbek tilidagi sifatning grammatik xususiyatlari bur biridan tubda farq qiladi.Arab tilida yuqorida zikri kelgan sifat vaznlariga shu vazndagi barcha so`zlarga tegishli bo`ladi deya olmaymiz. Chunki arab tili xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ishtiqoq qilingan kalimalarning ba'zilari sifatning vazifalarii bilan bir xil bo`lishi mumkin. Sifatning o‘zbek tilida bir nechtalab ma'noviy guruhlarga bo`linib ketgani singari arab tilida ham turlarga bo`linadi. SIFATI MUSHABBAHA ()صفةٌالمشبهة Bajaruvchi o`z harakati va irodasi bilan bajaradigan fe'llardan ismi foil yasaladi. Masalan: men o`qituvchiman va o`z ish -harakatim bilan dars beryapman.bu yerda o`zimning irodam bilan, xohishim bilan dars beryapman. Men dars beruvchi bo`lsam ismi foil bo`laman. Mana shunday fe'llardan ismi foil yasaladi. Ish- harakatning vujudga kelishida manba bo`lgan narsa uni o`z qasdi bilan paydo qilmasa, balki ish-harakat unda paydo bo`ladigan va unda davom qiladigan bir holatdan iborat bo`lsa, bunda fe'ldan ismi foil yasash mumkin emas.Masalan chanqadi fe'ldan: "chanqadi" ma-nosidagi ( ) عطشfe'lidan, yoki "xursand bo`ladi" ma'nosidagi ()فرحfe'lidan ( )فارح()عاطشfe'lidan ismi foil yasalmaydi. Bu fe'llarning mazmunida esa, kimdir xursand qilgandan keyin xursand bo`lasiz, yugurganingizdan keyin chanqaysiz yoki shunga o`xshash sizning ixtiyoringizda bo`lmagan holatni ifodalaydigan fe'llar ismi foil bo`lmaydi. Bu kabi bir holat yoki tabiiy sifatlarga dalolat qiluvchi fe'llardan sifati mushabbaha yasaladi.Sifati mushabbaha umumiy bir vaznda kelgan emas, shuning uchun har bir fe'lning fe'lning sifati mushabbahasi shu fe'l masdari bilan birga alohida lug'at kabi yodda saqlanadi. .هو فَ ِرح فَ َر َحا يَ ْف َرح ح َ فَ ِر فهو َح ِزين حزنَا يَحْ َزن ََح ِزن يحسن ََحسن سن َ فهو َح Lozim fe'llarning ayrimlarida ismi foil o`rniga sifati mushabbaha olinadi. Aslida ismi foil ma'no jihatidan sifati mushabbahaga o`xshaydi. Lekin ikkalasining farqi bor. Ismi foil ma'nsidan tushunilgan sifat tez-tez yangilanib paydo bo`lib, yo`q bo`lib turadigan sifatdir. Masalan: o‘tiruvchi kishi َرجل قاعد Bunda kishining o`tish sifati doimiy emas balki, o`zgaruvchi sifatdir. Sifati mushabbahaning sifati esa sobit, doimiy o`zgarmaydigan sifatdir. Buni boshqa bir ta'lifda quyidagicha ta'riflaydi. Ish harakat baruvchining ish-harakatiga daxldor bo`lmasa sifati mushabbaha yasaladi.Masalan, katta , kichkina , kasal kabi sifatlarda kishining o`zida ixtiyor bo`lmaydi. Bunday so`zlar Arab tilida sifati mushabbaha deyiladi. Masalan: رجل طويل uzun bo`yli kishi Kishining uzunlik sifati kishida sobit yuradi. Bu sifat tez-tez yangilanib paydo bo‘lib, yo‘q bo‘lib turadigan sifat emas. SIFATI MUSHABBAHANING MASHHUR VAZNLARI 1. (فَ ِعلَةmn) فَ ِعل xushchaqchaq فَ ِكه xushbo‘y ع َِطر charchagan ت َ ِعب xafa ت َ ِرح xushyor َحذِر Ko‘proq bu vazndagi sifatlar sulosiy mujarradning 4- va 5-boblaridan olinadi. 2. (فَ ِعيلةmn) فَ ِعيل buyuk عظيم eski قديم kasal سقيم kasal مريض katta كبير baxil بخيل Odatda bu vazndagi sifatlar sulosiy mujarradning 4- va 5-boblaridan olinadi. 3. ( فَ ْعالنة\فَ ْعلىmn) فَ ْعالن mast سمران shod جزالن 4. to‘q شبعان terlagan خيران hayron عرقان (ف ْعلko‘plik) (ف ْعالءmn) ا َ ْفعل kar صم َ أ qora أسود soqov أبْكم 4 Muannasi , jam'i, aybli sifatlarga va ranglarga dalolat qiluvchi fe'llardan olinadi: qizil- احمرko`r- أعْمى- - Jam'lari: ح ْمر،ع ْمي، ص ٌّم، بيض،بكْم فاعل5. فاعلvazni ismi foilning vazni bo`lgani bilan ismi foil emas sifati mushabbaha bo`ladi. Muannasi فاعلةpok- طاهرyumshoq- ناعمoriq-ضامر فَ ْي ِعل6. murda-ميت ِ yaxshi-طيب ِ tor-ض َِيق فعال7. qo"rqoq- َجبَانxarom- حرامkasod-كساد Bundan tashqari ham ko`plab 20 dan ortiq vaznlari bor. Ularning har biriga to`xtalib o`tirmaymiz. ISMI MUBOLAG'A ()اسم المبالغة Ismi mubolag'a kishining bir ish yoki bir sifatni haddan ortiq bajarganini yoki bir sifatga haddan ortiq egaligini bildiradi. Ismi mubolag'aning ham ismi mushabbaha kabi vaznlari juda ko`p bo`lib ulardan mashhurlari quyidagilar: فَ ِعيل1. Juda rahmli, o`ta rahmdil-رحيم فَعَّال2. َ juda kechirimli, o`ta kechiruvchi-غفَّار ِم ْفعيل3. juda kambag'al, o`ta qashshoq- سكين ْ ِم فَعول4. َ o`ta kechirimli , o`ta kechiruvchi-غفور فِ ِعيل5. juda kamgap-س ِكيت ِ ِم ْف َعال6. juda sergap, o`ta gapdon- ِمكْثار Mana shu vaznlar arab tilidagi eng ko`p foydalaniladigan sifati mubolag'alar hisoblanib, bu vaznlardagi aksariyat so`zlar ona tilimizda o`zlashib ketgandir. G'ofur, shakur, miskiyn faqiyr kabi so`zlar ma'no jihatidan ham shakl jihatidan ham to`liq o`zlashgan sifatlardir. NISBIY SIFAT Arab tilida nisbiy sifatlar biror narsaga yoki joy nomiga yohud biron bir tushunchaga nisbat berilgan holda yasaladi. U ko`pincha belgisi aniqlanib kelayotgan aniqlanmishning nimadan qilingan materialini,kelib chiqqan joyini, biron predmetga mansubligini va shunga o`xshash boshqa belgilarini bildirib keladi. Nisbiy sifatlar ham boshqa sifatlar kabi muzakkar va muannas shakllariga ega. Nisbiy sifatlar muzakkar jinsida asosan otning oxiridagi un( o`rniga ىqo`shimchasi qo`shish orqali hosil qilinadi. ٌّ Masalan: - َخشَبyog'och, ٌyog'ochdan qilingan ش ِب ٌّي َ َخ- ذَ َهبoltin, oltindan qilingan ذَ َه ِب ٌّي- )ٌolib tashlab, Muannas shaklidagi nisbiy sifatlar esa muzakkar oxiriga - atun ()ةqo`shimchasi qo`shish orqali yasaladi. Masalan:(mz)yog'ochdanqilingan ٌَ َخشب ٌّي(mn) yog'ochdan qilingan- خشبيَّة (mz) oltindan qilingan- ذهب ٌّي (mn) oltindan qilingan - ذهبيَّة Oltin qadah - كاس ذهبي Oltin soat - ساعة ذهبية Geografik joy nomlariga nisbat berib yasalgan nisbiy sifatlar ham xuddi shu tarzda yasaladi. Faqat kalima oxiridagi ba'zi harakat imlosi bilan bog'liq imloviy o`zgarishlar bo`lishi mumkin. Misrlik erkak -مصري ٌّ Misrlik ayol - مصريَّةl Nisbiy sifatlar gapda ko`pincha moslashgan aniqlovchi vazifasida keladi.U haqida ham qisqagina to`xtalib o`tish maqsadga muvofiq. Aniqlovchilar ham xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ikki tuga bo`linadi. 1. Moslashgan aniqlovchi 2. Moslashmagan aniqlovchi. MOSLASHGAN ANIQLOVCHI Moslashgan aniqlovchilar o`zi aniqlab kelayotgan so`zdan keyin kelib u bilan to`rt jihatda moslashadi. 1.Jinsda, ya'ni aniqlanmish qaysi jinsida bo`lsa, aniqlovchi ham o`sha jinsda bo`ladi. Masalan: yangi kitob- كتاب جديد qadimiy shahar- مدينة جميلة uzoq qishloq-قرية بعيدة shirin taom-طعام لذيذ 2. Sonda, ya'ni aniqlanmish qaysi sonda bo`lsa, aniqlovchi ham o`sha sonda bo`ladi. Masalan: ikkita yangi kitob- جديدان كتابان ِ ِ ikkita qadimiy shahar- قديمتان مدينتان ِ ِ faqir odamlar-رجال فقراء 3. Kelishikda, ya'ni aniqlanmish qaysi kelishikda bo`lsa, aniqlovchi ham o`sha kelishikda bo`ladi. Masalan: fodali kitob- كاتاب مفيد katta eshik-باب كبير aqlli bola-طفل عاقل 4. Holatda, ya'ni aniqlanmish aniq holatda bo`lsa, aniqlovchi ham aniq holatda bo`ladi. Noaniq holatda bo`lsa aniqlovchi ham noaniq holatda bo`ladi. Masalan: ro`zqdor kishi- (noma'lum) -رجل صائم kichkina daraxt- (noma'lum)- شجرة صغيرة aqlli talaba qiz- (noma'lum)- طالبة عاقلة ro`zqdorkishi-(ma'lum) الرجل الصائمkichkinadaraxt-(ma'lum)- الشجرة الصغيرة Qoidaga ko`ra, al( )الartikli qabul qilmasada aniq holatda deb hisoblanadigan so`zlar aniqlanmish bo`lib kelganda , aniqlovchi albatta aniq holatda al ( )الartikli bilan kelishi shart. Masalan: yangi Misr- مصر القديمة go`zal Samarqand- سمرقند الجميلة Aniqlovchi va aniqlanmish o`rtasidagi moslashuv aniqlanmishning soniga bevosita bog'liq bo`ladi. Chunki arab tilida son mavzusi I alohida o`ziga xos xususiyatlarga ega. Ular o`rtasidagi moslashuv jam', ikkilik va birlikda biroz farq qiladi. Agar aniqlanmish ot ko`plikda kelsa va u odamni (shaxsni) bildirsa, aniqlovchi ham ko`plikda bo`ladi. aqlli odam- رجل عاقل aqlli odamlar-رجال عقالء Agar aniqlanmish ot ko`plikda kelsa va shaxsni bildirmaydigan so`z bo`lsa aniqlanmishning muzakkar yoki muannasligidan qat'iy nazar aniqlovchi birlik sonda muannas shaklida keladi. yangi yo`l- شارع جديد yangi yo`llar- شوارع جديدة katta xona- غرفة كبير katta xonalar-غرف كبيرة Mazkur moslashuv qoidasida sifatning aniqlovchi bo`lib kelgan holatini o`rgandik. 1.2. Arab tilida sifatning ko`chish holati Yuqorida sifat haqida umumiy ma'lumotlar berib o`tildi. Ko`rinib turibdiki, arab tilidagi sifat va o‘zbek tilidagi sifat mavzularining farqli jihatlari juda katta. Quyida sifatlarning gap ichida qanday o`rin tutishi, qay tarzda ma'no ko`chishi holatlari tahlil qilinadi. Sifatlarning gapda kelish holatlari tahlil asosida ko`rib chiqsak: Katta uy - بيتكبير Avvalo bo`lib olishimiz kerakki, gap ichida tahlil qilinganda sifat va sifatlanmish arab tilida qanday ataladi. Sifat- na't ( )نعت, sifatlanmish - man' ut ( )منعوتdeb ataladi. Zayd yangi talabadir - زيدطالبجديد Mana shu gapda Zayd ( )زيدmubtado, tolibun( ) طالبso`zi esa xabar, jadiyd () جديد so`zi esa na't bo`ladi. Tolibun so`zi bir vaqtning o`zida xabar bo`libgina qolmasdan, jadiyd ya'ni, na't kalimasiga man'ut bo`lib kelyapdi. Sifat Bu yerda na't bo`lib kelar ekan man'ut bilan jinsda , sonda , holatda va e'robda moslashyapdi. Tolibun muzakkar jinsida, mufrad va nakira holatida turibdi. Xuddi shu kabi unga na't bo`lib kelgan jadiyd so`zi ham uning shu holati kabi moslashgan. Keyingi misolga o`tamiz: Bu dars osondir- هذا الدرس سهل Bu misolimizda esa addarsu ( )الدرسso`zi marifa holatida, sahlun ( )سهلso`zi esa nakira holatida turibdi. Bu yerda ikki so`z jinsda va sonda moslashgan bo`lsada, holatda moslashmagan. Shuning Bu jumla ismiyyada ha'za ( )هذاso`zi mubtado, addarsu ( )الدرسesa mubtadoga badal bo`lib kelyapti. Addarsu ()الدرس ismul ishoraga badal bo`lganligi uchun ma'rifa holatida bo`lib kelgan. Nakiro ism bo`lgan sahlun ( )سهلso`zi esa jumlaning xabari hisoblanadi. Ko`rib o`tgan Bu ikki jumlamizda birgina holatda moslashish sodir bo`lmaganligi uchun sifat so`zning gapdagi morfologik vazifasi o`zgarib ketdi. Va bu gapning ma'nosiga ham ta'sir qolmasdan qolmaydi. Keyingi misolga yuzlansak “– إنما يوفى الصابون أجرهم بغير حسابAlbatta, sabrlilarga ajrlari hisobsiz, to`liq bеrilur”, dеb ayt.(Zumar surasi 10 oyat) إنما يوفى الصابون أجرهم بغير حساب Bu oyatda kelgan sobiruna lafzi o‘zbek tiliga sabrlilar ya'ni sobir so`zi ma'nosi bilan bir xil. Ammo ushbu oyatni so`zma -so`z o‘zbek tiliga tarjima qilsak tor ma'nodagi tushunchalarni tushunib qolamiz. Negaki arab tilidagi sobir so`zi juda keng tushunchalarni o`z ichiga olgan so`z bo`lib Bu yerda shunchaki sabrlilar deya tarjima qilib o`tdik. Agar mana shu gapni o‘zbek tilidagi tarjimasini morfologik tahlil qilsak sabrlilar ( )الصابرونbu gapda to`ldiruvchi vazifasida kelyapti. Aslida o‘zbek tilida ushbu gapdan anglashilgan ma'no sabr qiluvchi kishilarga nisbat berilgani ko`rinib turibdi. Lekin bu yerda kishi so`zi mavjud emas. O‘zbek tilida ham shunday aksariyat sifatlar o`sha sifatga ega bo`lgan shaxslar haqida gapirilganda faqat sifatning o`zi zikr qilinadi-yu lekin shaxs yoki predmetning nomi keltirilmasdan shax yoki narsaning o`ziga dalolat qiladi. Buni o‘zbekcha misol bilan ham ko`rib chiqsak, Dangasaga ish buyursang, aql o`rgatar. Ushbu misolda dangasa so`zi sifat so`z bo`lib undan anglashilgan ma'no shaxsga dalolat qiladi. Dangasa so`zi lug'aviy ma'nosiga ko`ra ish qilishga yalqov, erinchoq kishilarning sifati sifatida ishlatiladi. Aslida gapning haqiqiy ko`rinishi qanday bo`lishi kerak edi? Dangasa odamga ish buyursang, aql o`rgatar. Mana shu gapdagi dangasa so`zi shaxsning sifati hisoblanadi. Yuqoridagi kabi kishi va narsalarga nisbat berilib otlashib ketgan holatlar arab tilida ham bir talay. Masalan: Ichingizdagi zaiflaringiz huzurimda kuchlidir الضعيف فيكم قوي عندي Bu gapda zaiflaringiz so`zi otlashgan. Sifatlarning otlashishi yoki boshqa so`z turkumiga o`tib ketishi ko`plab davrlar og'zaki nutqda foydalinib kelingan yuqoridagi kabi misollar natijasida yuzaga keladi. O‘zbek tilida Arab tilidan o`zlashgan minglab so`zlarni, jumladan, sifatlarni ham sanab tugatish mushkul. O‘zbek tiliga o`zlashgan arabiy sifatlarning aksariyat qismini atoqli otlar sifatida foydalanish odatiy tusga aylanib ketganiga necha asrlar bo`lgan. Hattoki ulug' ajdodlarimiz ismlari va taxallusidan tortib , hozirgi kundagi atoqli ismlargacha sifat so`zardan olingan kalimalardan foydalanamiz. Ba'zi bir misollar I keltirish bilan fikrimizni dalillaymiz. Hazrati imom Buxoriy ( ,)بخاري imom Termiziy, Nasafiy, Dimashqiy kabi ٌّ ismlar o`sha kishilarning asl kelib chiqqan yurtiga nisbat berib yasalgan sifatlar edi. Hozirgi kunda o`g'il bo`lar hamda qiz bolalarga beriladigan aksariyat ismlar: Sobir, Jasur, Botir, Odil, Orif, Oqila, Sofiya, Aziz, Azim, Laziz, Valiy, Said, Saliym kabi va bundan tashqari yuzlab ismlar hozirgi o‘zbek xalqining sevib farzandlariga qo`yadigan ismlaridan hisoblanadi. Aslida kishi otlari, ismlar bularning barchasi o‘zbek tilida ot so`z turkumiga mansub so`zlar sanaladi. II-BOB.O‘ZBEKTILIDASIFATVAUNINGMA'NOKO`CHISHI 2.1O‘zbek tilida sifatning lug'aviy ma'no turlari O‘zbektilimorfologiyasida,boshqa so`z turkumlari qatori sifat ham katta o`rinni egallaydi va o`zining leksik grammatikvasemantikxususiyatlarigako`ramustaqilso`zturkumisifatidaajratilgan.Si fatso`zturkuminingko`psohalariustidadissertatsiyalaryoqlandi,ilmiymaqolalaryozild i.Ayniqsa, keyingi yillarda sifat ma'nolariga doir ba'zi sohalarda qator izlanishlar bo`ldi. Ammo hamon sifat mavzusiga doir hali ochilmagan jumboqli savollar bisyorligicha qolmoqda. Bu borada sifatning ma'no ko`chishi sohasi ham chetda qolmagan albatta. Avvalo, sifat so`zlarning ma'no ko`chish holatlarini o`rganishdan oldin, sifatning o`zi nima ekanligi haqida chuqur tushuncha olishimiz kerak bo`ladi. Demak bu bobda o‘zbek morfologiyasida sifat so`z turkumi bilan tanishib chiqamiz. Sifat asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildiruvchi darajalanuvchi so`z sanaladi: qizil qalam, oq kabutar, yaxshi gapirmoq. Boshqa so`z turkumi ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror va turg‘un belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Gul – qizil deganda turg‘un (statik) belgi, Gul qizardi deganda esa o`zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon bo`lgan. Sifat anglatadigan belgi boshqa turkum anglatadigan belgidan xususiyati bilan farqlanadi. Masalan: qizg‘ish – qizil – qip-qizil. Boshqa turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo`q. Sifat gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, qisman kesim, vazifasida keladi. Shu asosda sifatning . Sifatlar «asosan predmetning, qisman harakatning belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, ba’zan kesim, ayrim hollarda hol vazifasida kelish» ko`rinishida tiklash mumkin. Belgitushunchasio`zichigarang-tus,hajmshakl,xarakter,vazn,mazakabiniqamraboladi.Belginingxususiyatigako`rasifatikkiga bo`linadi:asliysifatlarvanisbiysifat.Asliysifatpredmetningturg‘un,nisbatlanmaydiga nvadarajalanadiganbelgisiniifodalaydi: qizil, sariq, katta, ko`p, oz.Nisbiysifatlarbelginiqandaydirbirpredmet,belgi,miqdor,o`rinvaharakatganisbata nifodalaydi:moddiyyordam,siniqpiyola,burchakdagio`tirgich.Nisbiysifatdadarajala nish,qiyoslanishbo`lmaydi.Lekinudarajabelgisigaegabo`lganravishdanasosanpredm etbelgisinibildirishibilanfarqlanadi.Asliysifatningbarchasidadarajashakllari,ayrimid aozaytirmavakuchaytirmashaklbor.Asliysifatbildirganbelginingdarajasiharxilbo`lis himumkin.Darajakategoriyasi sifatifodalaganbelginingshunuqtayinazaridantavsifiniberadi. Sifat lug'aviy ma'no guruhlari.Darslikvaqo`llanmalardasifatning9ta lug'aviy ma'no guruhlari ajratiladi: 1.Xususiyatbildiruvchisifat. 2.Holatbildiruvchisifat. 3.SHaklbildiruvchisifat. 4.Rang-tusbildiruvchisifat. 5.Maza-ta’mbildiruvchisifat. 6.Hidbildiruvchisifat. 7.O`lchovbildiruvchisifat. 8.O`rinbildiruvchisifat. 9.Paytbildiruvchisifat. Quyidaularningharbirinialohida-alohida Xususiyatbildiruvchisifatnarsa to`xtalib va o`tamiz. mavjudotningxarakter- xususiyatiniifodalashdako`pqo`llanadi: yoqimtoy, badjahl, muloyim, dilkash, yaxshi, yomon, loqayd kabi.Xarakter-xususiyatijobiyyokisalbiybo`lishimumkin. Holatbildiruvchisifatnarsa va mavjudotningholatyokivaziyatiniturg‘unbelgisifatidaifodalaydi.Holatbildiruvchisif ato`zo`rnidayanaichkiguruhlargabo`linadi: 1)tabiiyholatbildiruvchisifat: go`zal, mo`min, o`ktam, cho`loq, bukri; 2)jismoniyholatbildiruvchisifat: bardam, baquvvat, tetik, yosh. 3)ruhiyholatbildiruvchisifat: xafa, g‘amgin, ma’yus, xursand, shod; 4)iqtisodiyholatbildiruvchisifat: boy, badavlat, kambag‘al, nochor; 5)haroratholatinibildiruvchisifat: iliq, salqin, sovuq, issiq; 6)tozalikholatinibildiruvchisifat: toza, ozoda, kir, musaffo, isqirt; 7)eskilik,yangilikholatinibildiruvchisifat: yangi, eski, ko`hna, juldur; 8)ho`l-quruqlikholatinibildiruvchisifat: ho`l, quruq, nam, namxush; 9)tinchvanotinchholatnibildiruvchisifat: tinch, jimjit, sokin, osuda, osoyishta, bezovta; 10)yetilganlikholatinibildiruvchisifat: xom, pishiq, g‘o`r, puxta; Shaklbildiruvchisifat.Buturdagisifatnarsa va predmetningtashqiko`rinishiniifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq,aylana. Shaklbildiruvchisifat.Buturdagisifatnarsa va predmetningtashqiko`rinishiniifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq, aylana. Rang-tusbildiruvchisifat: oq, qora, qizil, pushti, sariq, zangor. Maza-ta’mbildiruvchisifat: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho`r. Hidbildiruvchisifat: xushbo`y, badbo`y, qo`lansa. O`lchovbildiruvchisifat: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og‘ir. O`rinbildiruvchisifat: ichki, tashqi, devoriy, qishloqi. Paytbildiruvchisifat: kuzgi, yozgi, qishki, chillaki,ertapishar. Sifatlarikkiusulbilanyasaladi:affiksatsiyava kompozitsiya. Affiksatsiya usuli.O‘zbektilidasifatyasovchiaffiksal qoliplar anchagina.Ularnibirma-birsanabo`tamiz. 1. ot+- li=1)asosdananglashilgannarsa/predmetgaegalikbelgisinibildiruvchisifat;2)asosdan anglashilgannarsa/predmetgame’yordanortiqegalikbelgisinibildiruvchisifat;(1) rasmli, do`ppili, masxarali, gavdali;2) aqlli, gavdali, kuchli), harakatnomi+li=narsa/predmetningfe’ldananglashilganishharakatuchunjudamosligi,bopliginibild iruvchisifat : o`tirishli, eyishli, ichishli. 2.ot+-dor=1)asosdananglashilgannarsa-predmetgaegalikbelgisinibildiruvchisifat; 2)asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(1) aloqador,aybdor,manfaatdor;2)mahsuldor, nasldor). 3.ser+ot=asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(sersoq ol,sersuv,sergo`sht,sersomon). 4be+ot=asosdananglashilgannarsaningyo`qekanliginibildiruvchisifat(bemajol,bedi n,beg‘ubor. 5.ba+ot=asosdananglashilgannarsaningme’yordanortiqliginibildiruvchisifat(basavl at,baquvvat, ). sersavlat Kompozitsiyausuli.Kompozitsiyausulibilanqo`shmavajuftsifathosilbo`ladi.Qo`shm asifat.Qo`shmasifatquyidagiqolipasosidahosilbo`ladi: 1.Ot+ot: devsifat, devqomat, dilorom, dilozor, kafangado, otashnafas, sohibjamol, sarvqomat 2.Sifat+ot: xomkalla, sho`rpeshona, kaltafahm, shirinsuxan, sho`rtumshuq , balandparvoz, noziktabiat,xushbichim, nozikdid. 3. Ot+sifat, yoqavayron, jig‘ibiyron, tepakal, xonavayron, xudobezor, otabezori. 4.Ravish+ot:hozirjavob, kamgap, kamsuxan,kamsuqum,kamqon,kamxarj. 5.Ravish+fe’l: tezpishar, ertapishar,cho`rtkesar. 6.Fe’l+fe’l:yebto`ymas. 7.Olmosh+ot:o`zboshimcha. 8.Ot+fe’l:tilyog‘lama,gadoytopmas,tinchliksevar 9.Olmosh+sifat:o`zbilarmon. 10.Son+ot:ikkiyuzlamachi,qirqyamoq. Juftsifat.Juftsifattarkibidagiso`zningxususiyatigako`raquyidagiturgabo`linadi:I.Hari kkiqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat: Juftsifat.Juftsifattarkibidagiso`zningxususiyatigako`raquyidagiturgabo`linadi:I.Hari kkiqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat: 1.Qismlarisinonim: aql-hushli, pishiq-puxta, telba-teskari, sog‘-salomat, yakkayolg‘iz. 2.Qismlariantonim: achchiq-chuchuk, baland-past, vayron-obod, issiq-sovuq. 3.Qismlarima’noviyyaqin: mo`min-qobil, och-yalang‘och, soya-salqin, xorzor. II.Birqismimustaqilholdaishlatiladiganjuftsifat: ralash-quralash, mastalast, ilmateshik, tuppa-tuzuk, xom-xatala, entak-tentak, qari-quri, qora-qura, yamoq-yasqoq, harom-harish. III.Harikkalaqismimustaqilholdaishlatilmaydigansifat: poyintar-soyintar, uvali-juvali, o`poq-so`poq, ilang-bilang. aji-buji, aloqchaloq, Boshqaturkumgaxosso`zkonversiyayo`libilansifatgao`tishimumkin.Busifatlashuvd eyiladi.Sifatlashuvtarixiyjarayonbo`lib,boshqaso`zturkumidavro`tishibilansifatgaay lanibboradi.Sifatlashuvhodisasilisoniytabiatgaega: 1.Juftvatakroriyotningsifatlashuvi: mosh-guruch, yo`l-yo`l, rang-barang, xilma-xil. 2.O`zakholidagife’lningsifatlashuvi: daydi, qari , chalkash, yanglish, tutash, aralash. 3.Harakatnomishaklidagijuftfe’l: olmoq-solmoq. 4.Kesimlikshaklidagife’l: oldi-qochdi, kuydi-pishdi, tug‘di-bitdi, ilikuzildi, ichakuzdi, supraqoqdi va hokazo... Sifat darajalari Bir prеdmеtdagi bеlgini boshqa prеdmеtdagi xuddi shunday bеlgiga nisbatlab farqlash hodisasi sifat darajalari dеyiladi.Sifatlarda uch xil daraja mavjud: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja.Oddiy daraja sifatlari bir prеdmеtgagina xos bеlgini ifodalaydi. Ular bеlgini boshqa bеlgiga qiyoslamagan holda anglatadi. Oddiy daraja sifatlarida hеch qanday qo`shimcha yoki yordamchi so`z bo`lmaydi. Masalan, katta hovli, chaqqon qiz, yashil durracha, qirmizi olma. Qiyosiy darajada bir prеdmеtning bеlgisi boshqa prеdmеtdagi xuddi shunday bеlgiga qiyoslanadi. Qiyosiy daraja –roq qo`shimchasi bilan hosil qilinadi. Bu qo`shimcha bеlgining ortiq yoki kamligini ko`rsatadi.Masalan: Bеlgining ortiqligi: Alining kitobi Valining kitobidan qiziqroq. Oltin kumushdan og‘irroq. Bеlgining kamligi: Bu xona avvalgisidan ham kichikroq. Orttirma daraja shakli yordamchi so`zlar vositasida hosil qilinadi va bеlgining mе’yordan ortiqligini ifodalaydi. Orttirma daraja ma’nosini ifodalovchi yordamchi so`zlarga quyidagilar kiradi: eng, juda , g‘oyat, g‘oyatda, bag‘oyat, o`ta, bеnihoyat, nihoyat, nihoyatda kabilar. 2.2 SIFATNING MA'NO KO`CHISHI Sifat so`zlar gapda so`zlovchining nutqiga yanada yorqinroq jilva berib , fikrlarni yanada aniqroq tushuntirishga xizmat qilib keladi. Yillar davomida sifat so`zlarning birorr narsaga nisbat berib doimiy qo`llanaverishidan ba'zi sifatlarning boshqa so`z turkumiga ma'no ko`chish holati yuz beradi. Bunday ma'no ko`chish orqali sifatning o`zi anglatgan ma'no boshqa so`z turkumiga o`zlashib ketadi. So`zlar bir turkumdan ikkinchi turkumga o`tganda mazkur so`zning grammatik mohiyati, qisman ma’nosi o`zgargani kabi sifatning ko`chishida ham ma'no biroz o`zgargan holatlar uchraydi. Ma'no ko`chishi ko`p hollarda ot so`z turkumiga o`zlashganini ko`rish mumkin. Masalan, yosh, qari, erkak, xotin, ayol, kasal, chol, kampir kabi so`zlar bir vaqtlar sifat bo`lib, keyinchalik otga o`tgan. Bu hol, ya’ni o`tish birdaniga yuz berib qolgan emas, balki bir ikki avlod ko`z o`ngida yuz beradi. QURALAY 1 Kiyik yoki ohularning yosh bolasi. 2 ayn. quralay ko`z. Mehribon ko`zlari jigarga moyil, quralay. “Yoshlik”. Quralay ko`z Quralayning ko`ziga o`xshash ko`zli. CHAROS 1 Ertapishar, yumaloq qora uzum. Men charos uzumni yaxshi ko`ryapman. Charos ko`z , go`zal, qop-qora ko`z. Yulduzxon charos ko`zlarini ohista ochdi. Gazetadan. 2 Ayollar ismi. Charos opa kelgandan xursand bo`ldim. E. Kurilovich ta’kidicha, ma’lum bir sintaktik kontekstda qo`llanishga “odatlanish” so`z ma’nosini ma’lum darajada o`zgartirib, uning boshqa turkumga ko`chishini ta’minlaydi. Ko`rlar ko`rmaydi, karlar eshitmaydi gapida sifat turkumiga mansub so`zlarning polifunktsionallashuvida shunday holatni ko`ramiz. Bunda qo`llangan ko`r va kar so`zlarining semantik-sintaktik o`ziga xosligi yoki mohiyati hali o‘zbek tilshunosligida yetarli darajada aniqlangan deb bo`lmaydi. Aks holda ular “O‘zbek tilining izohli lug’ati”da quyidagicha talqin etilmas edi. E’tibor qiling: KAR Eshitish qobiliyatini yo`qotgan, eshitmaydigan yoki yaxshi eshitmaydigan, shuningdek, eshitgan so`zining ma’nosini ajratish darajasi juda pasayib ketgan; garang, karquloq. KO`R 1 Ko`rish qobiliyati yo`q; so`qir. 2 ko`chma narsa, voqea, hodisaning mohiyatiga tushuna olmaydigan; ongi etilmagan, ongsiz, bilimsiz. Sifat turkumga xos so`zlarning ravish bajargan vazifalarda kelishi ham keng taraqqiy etganligiga guvoh bo`lamiz. Ravish o`rniga ham sifat o`rnida ham qo`llaniladigan “yaxshi, yomon” qabilidagi so`zlar gapda hol bo`lib kelishi bilan xarakterlanadi. Uzoq yillar davomida mana shu masala turli munozaralarga sabab bo`lib kelgan. Otlarni tasvirlashda qo`llanilganda sifat so`z turkumi anglatgan ma 'no ish-harakatni tasvirlab kelganda esa ravish anglatgan ma'noni anglatadi. Yaxshi so`z birla ilon indan chiqar, gar yomon so`z bo`lsa pichoq qindan chiqar. Misoldagi yaxshi so`z va yomon so`z sifatlovchi so`z bo`lib kelmoqda. Ammo, Bu yil qish fasli juda yaxshi keldi. Ko`p qor yog'ib anhorlarni suvga to`ldirdi. Qishning yaxshi kelishi bu yerda sifat bajargandek otni tasvirlashda qo`llanilgani yo`q. Ko`rib turganimizdek bu gapdagi yaxshi keldi so`ziga bog'lanib ravish ma'nosini anglatyapdi. Bu kabi so`zlarni ko`plab uchratish mumkin. Sifat bog`lanib kelgan ot ba’zan gapda tushib qoladi va otning so`rog`i, lug`aviy va sintaktik shakl yasovchi qo`shimchalari, gapdagi vazifasi sifatga yuklanadi va sifat otlashadi: Bu borada Muqimova G. Rashidovna magistrlik akademik darajasini olish uchun yoqlangan dissertatsiyadan ba'zi fikrlarni keltirib o`tamiz. "Munofiq sifati ikkiyuzlamachi kishilarga nisbatan qo`llanadi, ya’ni tili boshqa, dili boshqa, so`zi va ishi bir-biriga to`g`ri kelmaydigan, samimiylikdan yiroq holatini ifodalash uchun ishlatiladi. M: Bu munofiq yolg'on gapirishdan aslo qo`rqmaydi. Munofiq so`zi otlashib gapda ega vazifasida kelyapdi Indamas so`zi aslida fe’l turkumiga xos bo`lib, fe’lning vazifa shakli sanalmish sifatdosh hisoblanadi. Bu so`z til taraqqiyoti natijasi o`laroq sifat turkumiga siljigan. Bu hol fanda ixtisoslashish termini asosida talqin etilmoqda. Indamas so`zi sifat tarzida talqin etilganda “juda kam gapiradigan, kamgap, damduz” tarzida izohlanadi. Indamaslar olamin sayr aylasang. Misolida indamaslar so`zi ham ot bajargan vazifani bajarib kelyapti Sifatning rang-tus bildiruvchi lug'aviy shaklidan aksariyat hollarda ramziy ma'no berishda foydalaniladi. Tilimizda rang oq, qizil, qora, ko`k, sariq, zangori, yashil, malla, pushti, moviy, qirmizi, sapsar, qo`ng`ir kabi so`zlar alohida leksik-semantik guruhni tashkil etadi. Bunday sifatlar rang-tus bildiruvchi sifatlar deyiladi. Bizga ma’lumki, ranglar belgi bildirishi bilan birga, turli ramziy ma’nolarni ham bildiradi. Oq rang qadimdan poklik, ezgulik, yorug`lik kabi ramziy ma’nolarni bildiradi. “O‘zbek tilining izohli lug`atida” oq sifati qor, sut, paxta ranglarini bildirib, oq doka, oq qog`oz, oq non kabi narsa va predmetlarni belgisini bildirishi aytiladi. Oq tusga moyil, tiniq yuz, badan tusini bildirish uchun ham oq rangi qo`llanadi: Oq badan,oq tanli,oq yuzli. Xotin o`tirmoqchi bo`lgan edi,parangi ichidan uning atlas kuylaklari va nafis oq qo`llari ko`rinib ketdi. Qo`lini sovuq suvga urmaydigan, faqat o`ziga oro beradigan ayollarga nisbatan “Oq bilak” iborasi qo`llanadi. Bu iboradagi oq so`zi rang-tus ma’nosidan cheklanadi. Oq so`zi boshqa rang bildiruvchi so`zlarga nisbatan ibora, maqol, matallarda asosan ko`chma ma’noda qo`llanadi. Masalan: oq ko`ngil, oq qilmoq, oq yuvib, oq taramoq, oqpadar, oqqorani tanigan, ko`zining oqu qorasi, manglayi oq bo`lsin,oq sutini oqqa, ko`k sutini ko`kka sog`moq, kosasi oqarmagan, oqqorani tanimoq, oq yo`l tilamoq kabi. Ko`zining oq-u qorasi birikmasida ko`chma ma’noda farzand oq-qora sifati ma’nosida kelgan juft sifat bo`lib, yakka-yu yagona degan ma’noni bildiradi. Manglayi oq bo`lsin iborasidagi oq so`zining semantik xususiyati yaxshilik niyatida qilingan olqish, duo ma’nosini ifodalagan. Oq sutini oqqa, ko`k sutini ko`kka sog`moq iborasi bergan sutiga, boqqaniga norozi bo`lib, undan yuz o`girmoq ma’nosini bildiradi.Yana shunday iboralardan biri “kosasi oqarmagan” iborasi bo`lib, bu iborani topganiga baraka kirmagan, biri ikki bo`lmagan kishilarga nisbatan qo`llanadi. O‘zbek tilshunosligida oq rangi asosida shakllangan so`zlar talaygina. Oq yo`l, oq ko`ngil, oq manglay kabi so`zlarda oq so`zi asl ma’nosidan cheklanib, ko`chma ma’noda kelgan. Oq rangi asosida shakllangan so`zlar lug`at boyligimizni yanada boyitib, semantik xususiyatini oshiradi.Qora o‘zbek tili lug`at fondining qadimiy va asosiy so`zlaridan hisoblanadi. Qora so`zining asl ma’nosida rang-tus yotsa-da, bu so`z ham ko`pincha ko`chma ma’noda qo`llanadi. Qora so`zining qo`llanishi eng qadimgi yozma yodgorliklarda, O`rxun-Enasoy bitiktoshlarida, “Devonu lug`atit- turk”da uchraydi. Masalan, qora kun, ko`ngli qora, qora niyat kabilar shular jumlasidandir. “O‘zbek tilining izohli lug`ati”da bu so`zning yigirmaga yaqin ma’nosi kelitirishi uning tilimizda faol qo`llanishidan dalolat beradi.Qora sifati nutqda faqat predmetning rangini ko`rsatish maqsadida qo`llanganda, emotsionalekspressivlikdan xoli bo`ladi, bu vaqtda uning vazifasi rang to`g`risida xabar ma’lumot berish bilan cheklanadi." Sifatlarning ma'no ko`chgandagi holati og'zaki va badiy adabiyotlarda ibora, frazeologiya, maqol hamda hikmakli so`zlar ko`rinishida muntazam qo`llanib kelingan. Quyida ulardan namunalar keltiriladi. Yaxshigayondashyomondanqoch. Baxilningqo`lidaoybo`lsa,osmonyorishmas. Achchiqniachchiqkesadi. Ba’zisifatlarshaxsotlarisifatidaotturkumigako`chishimumkin: yaxshidanbog‘qoladi,yomondandog' yaxshioshiniyer,yomonboshini. yaxshidanadashmayomongayondoshma. intilgangatoleyor. bilagizòrbirniyiqar,bilimizòrmingni. donogaishorat,nodongakaltak. achchiqniachchiqkesar kòpnikòrganotaxonlardansòrashkerak XULOSA Mavzuni tadqiq etish davomida quyidagicha xulosalarga kelindi: Arab tilida sifat so`zlar turli xil vaznlarda bo`ladi. Bu vaznlar har biri o`ziga xos grammatik xususiyatlarga ega. Muzakkar jinsida va muannas jinslarida vaznlarda ba'zi o`zgarishlar kuzatilishi mumkin. Sonda ham mufrad , musanna va ja'mlarda imloviy o`zgarishlar sodir bo`ladi. O‘zbek tili lug'at boyligining aksariyat ajralmas qismiga aylanib ketgan sifatga doir leksemalari asli arab tilidan o`zlashgan sifatlardir. Nutqimizni boyitib turgan leksemalar tarkibida ma’lum narsa asosida shakllangan sifatlar ham ko`pchilikni tashkil etadi. Ayniqsa, buni rang-tus, maza-ta’m bildiruvchi sifatlar misolida ko`rishimiz mumkin. (Masalan: zahar, asal, shakar, simobi, yoqut, qo`ng`ir va b.)Xarakter –xususiyat sifatlari mazkur turkumda alohida mavqega ega. Ularning ma’no imkoniyatlari juda keng. Ularga xos bo`lgan ijobiy va salbiy semalar poetik matn talabi bilan turli xil okkazional semalarni ifodalash, inson ichki olamini tasvirlashda muhim uslubiy vositalaridan biri sanaladi. Maza-ta’m bildiruvchi SL soni miqdor jihatidan kam bo`lsa-da, ularning ham semantik xususiyati, ko`chma ma’nolari o`ziga xos. Birgina shirin so`zi boshqa so`zlar bilan birikib, kontekstda o`nlab ma’nolarda keladi. Masalan, shirin bola, shirin so`z, shirin xayollar, shirin tabassum va b. Xuddi shu singari shaklko`rinish, hid bildiruvchi sifatlar ham badiiy asarlarda turli konnotativ vazifalarni bajarishi aniqlandi.Sifat ma’noviy guruhlardan yana biri o`rin-paytga munosabat bildiruvchi sifatlardir. Ular ham o`zining keng qamrovligi, stilistik xususiyatui bilan ajralib turadi. Masalan, so`nggi so`zi asl ma’nosiga ko`ra muayyan holatnin yakunlovchi bosqicni bo`lsa, matnda umrning so`ngi, so`nggi yo`l, so`nggi so`z, so`nggi nola ma’nolarida obrazlilikni vujudga keltiradi.Umuman olganda, sifat leksemalardan nutq jarayonida, jumladan, badiiy matnlarda o`rinli va oqilona foydalanish, uslubiy ta`sirchanlikni oshirish,ma’noni kuchaytirishning muhim vositalaridan biri sanaladi. Davrlar o`tishi bilan til vositalarining nutqda qo`llanish imkoniyati kengayib borganidek, sifat leksemalari ham yangi okkazional semalari bilan ta`sirchanlikni oshirib bormoqda. Bu esa kelgusida sifat leksemalarga oid kuzatishlarni yana yangi materiallar asosida davom ettirish zaruratini FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari 1.1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. -176 b. 1.2. 2.Monografiyalar, risolalar, to`plamlar, darsliklar, o`quv qo`llanmalar, davriy nashrlar SayfullayevaR.,MengliyevB.,BoqiyevaG.vab.Hozirgio‘zbekadabiytili.O`quvqo`ll anma.–Toshkent:Fanvatexnologiyalar,2009. SayfullayevaR.,MengliyevB.,BoqiyevaG.vab.Hozirgio‘zbekadabiytili.Darslik.– Toshkent:Fanvatexnologiyalar,2010. RahimovS.,UmurqulovB.Hozirgio‘zbekadabiytili.Darslik.– Toshkent:O`qituvchi,2003 3. Lug`atlar Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. Т.: Ўқитувчи, 1974. 307 б. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. Т.: Университет, 2000. 600 b. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 томли. Т.: Ўзб. Мил. Энцик., 2006–2008. 4Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferatlari Мадраҳимов И. Ўзбек тилида сўзнинг серқирралиги ва уни таснифлаш асослари. Филол.фанлари номз. ... дис. Тошкент, 1994. 141 б 5.Internet sahifalari. 59. http://www.onatili.uz 60. http://www. Tilshunoslik.uz 61. http://www. Ziyo.uz 62. http://www. Ziyonet.uz 63. http://www. Adabiyot.uz 64. http://www.samdu.uz. 65. http://www. xorazmmoi.uz