1 2 3 Mundarija Kirish…………………………………………………………………………...... 5 1. Badiiy-muhandislik qismi 1.1. Loyihalash uchun dastlabki ma’lumotlar va texnik topshiriqni shakllanishini ishlab chiqish……………………………………………………… 8 1.2. Berilgan kiyim assortimenti uchun zamonaviy moda yo’nalishi tavsifi…….. 9 1.3. Eskiz loyihani ishlab chiqish…………………………………………………11 2. Muhandis-konstruktorlik qismi 2.1. Loyihalanayotgan ob’ekt material paketini konfektsionlash ……………......15 2.2. Asos konstruksiya qurish usulini asoslab tanlash…………………………….19 2.3. AK chizmasini qurish uchun dastlabki ma’lumotlar…………………………20 2.4. Asos konstruksiyani qurish va hisobi ……………………………………......21 2.5. Loyiha ob’ektini konstruktiv modellash……………………………………...24 2.6. Ishchi xujjatlarni tuzish………………………………………………………25 2.6.1.Yangi model andozalarini tayyorlash prinsiplari…………………………...26 3. Texnologik qism 3.1. Tikuv buyumlarini ishlab chiqarish texnologik bog’liqligini tahlili…………28 3.1.1. Asbob-uskuna va tikish usullarini tanlash va asoslash……………………..29 3.1.2. Buyumni tikish texgologik tartibini tuzish…………………………………34 3.2. Ishlab chiqarish oqimini va sexni loyihalash…………………………………36 3.2.1 Ishlab chiqarish oqimini loyihalash masalasini tuzish. Ishlab chiqarish oqimi turini va transport vositalarini tanlash…………………………………………….37 3.2.2. Ishlab chiqarish oqimini tashkiliy texnik yechimini va dastlabki ma’lumotlarni shakllantirish. ……………………………………………………..38 3.2.3. Ishlab chiqarish oqimining tashkiliy- texnologik shemasini tahlil qilish…..42 3.2.4. Ishlab chiqarish oqimini tashkiliy-texnik yechimini texnik- iqtisodiy tahlil.45 3.2.5. Ishlab chiqarish oqimini va tikuv sexi planini tuzish………………………46 3.2.6. Qo’shimcha assortimentni hisoblash………………………………………48 4. Mehnat muxofazasi va ekologiya qismi …………………………………….49 5. Iqtisodiy qism…………………………………………………………………60 Xulosa…………………………………………………………………………….69 Foydalangan adabiyotlar………………………………………………………….71 Ilovalar……………………………………………………………………………73 4 KIRISH Bugungi kunda O’zbekiston y’yengil sanoati zamonaviy jihozlangan ko’p tarmoqli yirik korxonalardan iborat. “O’zbeky’yengilsanoat” aktsiyadorlik jamiyati tarkibidagi sanoat muassasalari ip-kalava, mato, turfa xildagi tikuvchilik-trikotaj tovarlari, maxsus kiyimlar kabi k’yeng turdagi yuksak sifatli mahsulotlar ishlab chiqarmoqda. Bu kabi y’yengil sanoat mahsulotlari bilan nafaqat ichki bozor ta’minlanmoqda, balki ular Evropa, Amerika, Osiyo va Afrika mamlakatlariga etkazib berilmoqda. Ishbilarmonlarimizning turli mamlakatlarda o’tkazilayotgan xalqaro yarmarka va ko’rgazmalardagi faol ishtiroki mamlakatimiz eksport salohiyatini yanada oshirishga xizmat qilmoqda. “To’qimachilik va y’yengil sanoat” yarmarkasi ham bu borada muhim ahamiyat kasb etdi. Keyingi yillarda Respublikamizda ko’plab yangi korxonalar ishga tushdi. Shulardan biri qoraqolpog’iston Respublikasidash Qanliko’l tumanida bunyod etilgan «Kanteks invest» to’qimachilik korxonasini aytishimiz mumkin. Bu korxonaga Prezident Shavkat Mirziyoevning Qoraqalpoqiston Respublikasiga avvalgi tashriflari choqida Qanliko’l tumaniga 10 million evro investitsiya kiritib, yirik to’qimachilik korxonasi tashkil etish loyiqasi taqdim etilgan edi. Korxonani barpo etish y’yengil sanoat maqsulotlari ishlab chiqarishda tajribali bo’lgan «Kanteks invest» ma’uliyati cheklangan jamiyati tomonidan amalga oshirildi. Natijada 23 million evro investitsiya kiritilib, yaydoq erda zamonaviy to’qimachilik fabrikasi qad rostladi. Ayni paytda korxonaga Germaniya, Shveytsariya, Turkiya va Hindistondan so’nggi rusumdagi to’qimachilik dastgoqlari keltirilgan bo’lib, ularni o’rnatish va montaj qilish ishlari olib borilmoqda. Loyiqa qiymati 38,7 million AqSh dollari bo’lgan korxonani kelasi yil birinchi choragida ishga tushirish mo’ljallanmoqda. Bu erda dastlabki bosqichda yiliga 11 ming tonna dunyo talablariga javob beradigan sifatli ip-kalava ishlab chiqariladi. Navbatdagi bosqichda to’qimachilik matosi tayyorlash, 2021 yilda amalga oshiriladigan so’nggi bosqichda mato bo’yash va tayyor kiyim-kechak ishlab chiqarish yo’lga qo’yiladi.[1] 5 Prezidentimiz bunday korxonalarni tashkil etishdan asosiy maqsad ish o’rinlari yaratish ekani, mamlakatimizning chet ellardagi elchixonalari bilan birgalikda texnologiya olib kelib, korxonalarni yanada ko’paytirish zarurligini ta’kidladi. Bundan tashqari 2017-2022 yillarda Qashqadaryo viloyatda y’yengil sanoat maqsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zamonaviy korxonalarni tashkil etish va mavjudlarini modernizatsiya qilish bo’yicha manzilli dastur tayyorlangan bo’lib, unda 17 korxona tashkil etish rejalashtirilgan. Dastur doirasida 3000 ga yaqin ish o’rni yaratilishi ko’zda tutilgan. Mazkur korxonaning ishga tushirilishi qududda etishtirilayotgan paxta tolasini shu erning o’zida qayta ishlash, axolining real daromadlarini oshirish imkoniyatini yaratadi. Yiliga 22 ming tonna raqobatbardosh aralash ip kalava va 50 million kvadrat metr ip gazlama ishlab chiqarish rejalashtirildi. 2018 yilda “Yakkaboq teks” korxonasi negizida barpo etilayotgan “Universal Taraqqiyot Tekstil” qo’shma korxonasiga qo’shimcha investitsiya kiritish loyixasi ishlab chiqildi. Korxonada viloyatda etishtirilgan paxta tolasi qayta ishlanib, mato va choyshablar ishlab chiqariladi. 400 ish o’rni yaratilishi ko’zda tutilayotgan korxona to’liq quvvat bilan ishga tushgach, yiliga 6 million kvadrat metr mato, 2 million juft yotoq choyshablari tayyorlanadi. Y’yengil sanoatni rivojlantirish uchun bulardan tashqari yuksak saviyali mutaxassis kadrlar zarur. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga» asosan respublikamizda etuk, komil, ishbilarmon kadrlar etishtirishga katta e’tibor bermoqda. O’qib, bilim olgan mutaxassis o’z bilim va kuch g’ayratini, yurtimiizning yanada gullab yashnashiga hissa qo’shib, shu yurt farzandi ekanligini yurakdan his eta olishi kerak. O’zbekiston Respublikasining Y’yengil Sanoat xodimlari oldida turgan ‘yeng muhim vazifalardan biri aholini sifatli hamda bejirim tikuvchilik buyumlari bilan ta’minlashdir. Ma’lumki tikuvchilik buyumlari insonlarni atrofmuhitdan himoya kilishga va ularning go’zalligini ta’minlashga mo’ljallangan. Bundan tashqari, mahsulotlarning eksport salohiyatini oshirib borish natijasida uning ishlab chiqarish darajasining yaxshilanishga olib keladi. Maxsulot sifatidan 6 davlatning texnik takomillashgani va rivojlanganligiga baho bersa bo’ladi. [1,2]. Tikuvchilik sanoatini vazifasi O’zbekiston halqini yuqori sifatli k’yengassortimentdagi zamonaviy kiyimlar bilan ta’minlash. Bu vazifani bajarish uchun modellarni avtomatik ravishda tayyorlash, yangi kam operatsiyali texnologiyalarni joriy qilish tikuv buyumlarining asosiy xillariga unifikasiyalashgan texnologiyani joriy qilish, ishlab chiqarishda ‘yeng yangi jihozlar, avtomat va yarim avtomatlarni qo’llash, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishni davom etirish mehnatni ilmiy asosdan tashkil qilish yo’lidan borish maqsadiga muvofik bo’ladi. Mavzu dolzarbligi. Tikuvchilik sanoati oldiga qo’yilgan masalalardan birini ham halqimizni chiroyli, modabop kiyimlar bilan ta’minlashdan iborat. Bu vazifalarni bajarish uchun avvalo texnologiyani takomillashtirish talab qilinadi. [3] Mamlakatimizga chet el investorlari tomonidan olib kelish va ularni o’rnatish harajatlari tezda qoplanib ketadigan bo’lishi kerak. Korxonalarni kichik korxonalar misolida faollashtirish zarur va ular bozor iqtisodiyoti sharoitida juda tez moslanuvchan bo’lishini hisobga olish kerak bo’ladi. Shu sababli men ushbu bitiruv malakaviy ishim « O ‘smir bolalar sport formasini dizayn loyihasi va ishlab chiqarish texnologikjarayonini loyixalash» mavzusida tayyorlangan BMI shimdagi ushbu firmalarning asbob-uskunalarini tanlashimdan asosiy sabab shundaki, bu korxonalar ishlab chiqarayotgan asbob-uskunalari hozirgi jahon inovasiyalariga asoslangan holda yaratilganligi bilan bir qatorda ekspluatasion va iqtisodiy talablarga to’liq javob berib, mahsulotlarni sifat darajasini dunyo standartlariga mos ravishda ishlab chiqarish imkonini beradi. Bakalavr darajasini olish uchun yozilgan mazkur bitiruv malakaviy ishi 5ta bob, umumiy xulosa va foydalangan adabiyotlar ro’yihatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishlarning birinchi bobida zamonaviy moda yo’nalishi ya’ni «Badiiy muhandislik» , «Muxandis konstruktorlik» qismi va uning metodikasi tanlab asoslangan. Uchunchi bobida «Texnologik» qismi o’rganilgan. Bitiruv malakaviy ishining y’yengil sanoat korxonalarida xavfsiz ish zonasini tashkil etish to’g’risida so’z yuritilgan va uning imkoniyatlari o’rganilgan. Bitiruv malakaviy ishining beshinchi bobida iqtisodiy 7 ko’rsatkichlar qismi o’rganilib tahlil qilingan. 1. Badiiy-muxandislik qismi 1.1. Loyihalash uchun dastlabki ma’lumotlar va texnik topshiriqni shakllanishini ishlab chiqish Texnik topshiriq - kiyim asosiy vazifasi, texnik va texnologik xarakteristikasi, sifat ko’rsatkichlari va texnik-iqtisodiy talablar, loyihani bajarish asosiy etaplari ko’rsatilgan konstruktorlik hujjatidir. Loyixa ob’ekti: ayollarni kundalik kiyimi Loyixa ob’ekti vazifasi: kundalik Tananing antropometrik tavsifi: T1 – 161, T16 –100, T18 –92 Material nomi: –trikotaj Yosh guruhi: o’smir bolalar uchun Mavsumi: bahorgi –kuzgi Kiyimga ko’yiladigan talablar Kiyimni loyixalash kiyimga qo’yiladigan talablardan boshlanadi. Har qanday tikuvchilik buyumlariga aniq belgilangan talablar qo’yiladi. Maktab sport formasiga qo’yiladigan talablar ikki guruhga bo’linadi: istemolchi va texnikiqtisodiy. Iste’molchi talablari inson o’z ehtiyojini qondirishga qaratilgandir, ular ijtimoiy, estetik, ergonomik va ekspluatasion talablarni o’z ichiga olgan. Ijtimoiy talablar - kiyimning aholi ehtiyojlariga mosligini, uni ishlab chiqarish va sotish zaruratini belgilaydi. Funksional talablar - kiyimning asosiy funksiyasiga mosligini, iste’molchining psixologik xususiyatlari va tashqi qiyofasiga mosligini xarakterlaydi. Srort formasining asosiy vazifasi – kundalik kiyishga mo’ljallanganligi. Maktab sport formasi – o’smir yoshidagi bolalar uchun mosdir. Estetik talablar – kiyim sifatini baholashda muhim o’rin tutadi va kiyim ko’rinishining bezatilishi, kompozision echimini xarakterlaydi. O’smirlarni maktab sport formasi zamonaviy moda yo’nalishiga mos, uning kompozision echimi, bezak elementlari forma uchun munosibdir. 8 Ergonomik talablar – kiyimni kiyish mobaynida uning insonga qulay sharoit tug’dirish xususiyatlarini belgilaydi. Maktab sport formasi baxor va kuz mavsumida kundalik kiyishga kulay va shinam kiyimdir. Eksplutasion talablar – kiyimdan foydalanish va kiyish mobaynida uning tashqi ko’rinishining o’zgarmasligi, tez eskirmasligi va ma’lum muddatda xizmat qilish qobiliyatini belgilaydi. Komplekt materiali kirchimol, fakturasi silliq bo’lganidan kir va changni o’ziga kam yuqtiradi. Bolalar sport formasini dazmollashga, emirilish va yirtilishga, nam havo ta’siriga chidamli bo’lishi kerak. Texnik – iktisodiy talablar – kiyim konstruksiyasining texnik jihatdan takomilligini, uni loyihalash va tikish, usullarini, kiyimni ishlab chiqarishga ketgan sarf-harajatlarni xarakterlaydi. 1.2. Berilgan kiyim assortimenti uchun zamonaviy moda yo’nalish taxlili 2018-2022 yillarda axoli o’rtasida kiyim-kechaklarning ranglaridan ko’proq yorqin rangdagi kiyimlar uchramoqda. Shu bilan birga ayollar kiyimlarida bezak sifatida setkalardan k’yeng foydalanilmoqda. Mahsulotni rivojlantirish yo’nalishi, chegara dizayn konsepsiyasi va bozor tendentsiyasining kelajakda qo’llanilishi sohasi, sifat, uslub, funktsiya, bozor dasturlari va keng qamrovli raqobatning boshqa jihatlariga to’qimachilik materialini yaxshilashni qanday kutish mumkin? Qizlar uchun kiyimning sport uslubi maksimal qulaylik va qulaylikni o’z ichiga oladi. Misol uchun, qulay leggings va neopren leggings bizga velosipeddan keldi. Velosipedchilar uchun qattiq leggings yaxshi xizmat qildi, chunki hech narsa tez haydash va musobaqalarda ishtirok etishga xalaqit bermadi. Shuningdek, ular kiyimning harakatni cheklamasligini yaxshi ko’radilar. Bu belbog’dagi banan sumkasi kelib chiqadi, bu velosipedda yurish uchun qulaydir. So’nggi paytlarda dizaynerlar uni sevib qolishdi va mo’ynali kiyimlardan yasalgan modellarni, payet, dantel, to’r va plastmassadan foydalangan holda ishlab chiqdilar. Stilistik yo’nalishga kelsak, bu erda "sport chic" ning o’zgarishlari juda faol hayot tarzini olib boradigan talaba yoshlarga ko’proq yoqadi. Voyaga etgan odamlarga 9 sport-klassik kiyim uslubiga e’tibor berish tavsiya etiladi. Bu nima? Bu qulay moslama va klassik elementlarning mohirona kombinatsiyasi. Ayollar sport kostyumlari uchun 2019 yilgi moda juda demokratik - odamlar sport zaliga kiyimlarini ko’z-ko’z qilish uchun emas, balki tanalarida ishlash uchun kelishadi. Ushbu tendentsiya yeng yaxshi ishlab chiqaruvchilar tomonidan qadrlangan. Zamonaviy sport uslubi - bu faqat fitnes va yugurish uchun xizmat qiladigan kiyimlar to’plami emas. Ushbu yo’nalish kundalik hayotning keng doirasini qamrab oladi. Bugungi kunda sport uslubi deganda biz har kuni bo’sh vaqtimizda kiyadigan barcha kiyimlar tushuniladi. Bunday kiyimlar bir nechta o’ziga xos xususiyatlarga ega, xususan: 1. Qulaylik. Narsalar harakatga to’sqinlik qilmaydi, kun davomida erkin harakat qilish imkonini beradi. Tikuvchilik uchun sintetik qo’shimchalar bilan yumshoq elastik mato ishlatiladi. Ular tufayli kiyimlar namlikni olib tashlashga va asl rangi va shaklini uzoq vaqt saqlab turishga qodir. 2. Ko’p qirralilik. Qizlar uchun sport uslubi deyarli hamma joyda, sport zalidan kino yoki kafegacha mos keladi. Ammo shuni yodda tutingki, sport zali uchun siz maxsus sport kiyimlarini tanlashingiz kerak (oyoq tayanchli krossovkalar, namlik o’tkazmaydigan futbolkalar, choksiz leggings) va kundalik hayot uchun sport uslubi elementlari bo’lgan narsalar ko’proq mos keladi. 10 1.3. Eskiz loyihani ishlab chiqish 1- model tavsifi O’smir yoshdagi bolalarni kuylagi trikotaj gazlamadan tikilgan. Gazlama fakturasi o’rtacha, qora, to’q ko’k rangli sidirga gazlama. Sport formasi to’g’ri bichimli yeng uchi va pastki tomoniga rezina manjeti bor. Sport formasini yoqasi tik old bo’lagida moliya tasmasi bor. 2- model tavsifi O’smir yoshdagi bolalarni kuylagi to’g’ri bichimlibo’lib, sport formasini yeng uchi va pastki tomoniga rezina manjeti bor. Sport formasini yoqasi tik old bo’lagida moliya tasmasi, yeng o’rta qismiga bezak tasmasi bor. 3- model tavsifi O’smir yoshdagi bolalarni kuylagi trikotaj gazlamadan tikilgan. Sport formasi to’g’ri bichimli yeng uchi va pastki tomoniga rezina manjeti bor. Sport formasini yoqasi tik old bo’lagida moliya tasmasi bor. Taklif modellarning sifat ko’rsatkichlari bo’yicha baholanishi 1.1-jadval Guruhli va yakka sifat № ko’rsatkichlarining nomi Iste’molchi SK Funksional Ijtimoiy 1 Estetik Ergonomik Ekspluatasion Texnik-iqtisodiy SK Standartizasiya va unifikasiya II Ishlov berishga kulaylik Tejamlilik Jami SK ahamiyatliligi SK Belgilanishi TM-1 TM-2 TM-3 Etalon K1 K21 K11 K31 K41 K51 K2 63,5 11,5 11,5 13 15 12,5 36,5 67,5 11,5 10 16,5 17 13,51 32,5 78,98 10,94 18,28 15.41 20,26 14,12 21,02 63,5 11,5 11,5 13 15 12,5 36,5 K12 11 11 8,16 11 K22 K32 Σ 14,5 11 100 11,5 10 100 8,71 4,15 100 14,5 11 100 11 o’lch Tekshirdi Tekshirdi Xujjat Abrorova D Shumqorova Imzo sana Model eskizi-1 vara q varaq lar 313-18 YeSBKI va T 12 o’lch Tekshirdi Tekshirdi Xujjat Abrorova D Shumqorova Imzo sana Model eskizi-2 vara varaq q lar 313-18 YeSBKI va T 13 Ulch Tekshirdi Tekshirdi Xujjat Abrorova D Shumqorova Imzo sana Model eskizi-3 vara varaq q lar 313-18 YeSBKI va T 14 2. Muxandis-kontruktorlik qismi 2.1. Loyiha ob’ekt paketini Ayollarni kundalikda kiyish uchun ishlatiladigan asosiy trikotaj gazlamalarning umumiy xajmiga nisbatan trikotaj gazlamalarning miqdori ko’p biroq tikuvchilik buyumlarini ishlab chiqarishda qo’llanilishi bo’yicha oldingi o’rinda turadi. Trikotaj deb, halqalardan tashkil topgan mato yoki mahsulotga aytiladi. Halqa esa trikotaj mato yoki mahsulotlarining asosiy elementi bo’lib, ipning egilishi tufayli yuzaga keladigan shakldir. Trikotaj shakllanishida elementlarning hosil bo’lish ketma-ketligi va tutashishiga mos tarzda ko’ndalangiga va bo’ylamasiga to’qilgan (o’rilgan) bo’lishi mumkin. Trikotajda mato yoki mahsulot eni, ya’ni ko’ndalangiga halqalarning joylashuvi odatda halqa qatori, aksincha bo’yiga, ya’ni bo’ylamasiga joylashuvi esa halqa ustunchasi deb yuritiladi. Trikotaj to’qimalari tasnifidagi bosh, hosilali, naqshli to’qimalar guruhining hech biriga ta’luqli bo’lmagan, o’z vaqtida shu to’qima elementlarining qo’shilichi bilan shakllangan trikotajga aralash to’qimalar deyiladi. Aralash trikotaj odatda turli guruh to’qima qatorlari yoki alohida elementlarining ma’lum tartibda takrorlanib kelishi bilan hosil bo’ladi. Shuning uchun ham aralash trikotaj to’qimalar turli tuman bo’lib, juda k’yeng tarqalgandir. Ikki yoki undan ortiq to’qima qatori yoki elementlarining qo’shilichidan xususiyatlari o’zgacha yangi to’qima kelib chiqadi. Masalan, lastik to’qimasining boshqa to’qimalar bilan qo’shilichi uning eniga cho’ziluvchanligini kamaytiradi. Bunday aralash to’qimalar Shakl saqlash xususiyatiga ega ustki trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishda k’yeng ishlatiladi. [3] «Reps» (1,a-rasm) yoki valikli lastik nomi bilan ataluvchi lastik 1+1 va bir ignadonda olingan glad qatorining ketma-ket kelishi bilan, hamda «Milan lastigi» (1,b-rasm), ya’ni lastik 1+1 va har ikki ignadonda alohida olingan glad qatorlarining ketma-ket kelishi bilan shakllantirilgan oddiy ko’ndalangiga to’qilgan aralash to’qimalar tarkibidagi glad qatorlari ularning shakl saqlash xususiyatlarini oshiradi. 15 Sifatli kam cho’ziluvchan, shakl saqlash xususiyatlari yuqori ustki trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishda halqa ip uzunliklari va har ikki tomoni ko’rinishi bir xil, tarkibiy mutanosib, buralmaydigan «Milan lastigi» ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi. a b 1-rasm. Aralash to’qima tuzilishi. a) reps; b) milan lastigi. Trikotaj tuzilishining ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi. Ko’ndalang bo’yicha trikotaj matosining zichligi - 50 mm ga to’g’ri keladigan halqa ustunlarining soniga aytiladi va “Zk” deb belgilanadi. Bo’ylama bo’yicha zichlik - 50 mm ga to’g’ri keladigan halqa qatorlarining soniga aytiladi va “Zb” deb belgilanadi. Ikki qo’shni halqa qatorlari orasidagi masofa V (mm) halqa balandligi deyiladi. 16 Tanlangan gazlamalarning asosiy fizika-mexanik ko’rsatkichlari Gazlama nomi Artikul Gazlaman i T/r Narxi /so’m/ turkumi Gazlaman i Tolali tarkib 1 m2 eni, milki Zichlik (10sm)da iplar soni To’qilish og’irligi usuli bilan, m tanda arqoq tanda arqoq 1 m2 1 2 3 1 Aralash gazlama 4380 2 Moliya tasma 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1,6 115-400gr Jun viskoza 450 600 Murakkab 17 Konfeksion karta Buyumni nomi Sport forma 3-jadval Avra gazlamalari Namuna ART Astar gazlamalari Namuna Qo’shimcha gazlamalari Namuna ART Namuna ART Tugma Tugma Yordamchi materiallar ART Ip №20 Molniyali tasma 18 2.2. Asosiy konstruksiya qurish usulini asoslab tanlash Bu tikuvchilik buyumlarini loyixalash umumiy jarayonning tarkibiy qismi bo’lib, bu ishda modeler-rassomlar, konstruktorlar, materialshunoslar, texnologlar singari ko’plab mutaxassislar mexnat qiladi. Kiyimni konsturuktsiyalashdan asosiy maqsad eskizda yoki model namunasida berilgan kiyim detallarining yoyilmasi ikki xil usuli orqali olinadi: Kiyimning tarkibiy yoyilmasini ta’millaydigan yoyilmasini. ta’millaydigan usul usul. Hozirgacha detallarining kiyim va aniqroq aniq yoyilmasini olish imkoniyati yo’q. Kiyimning umumiy shakli va uning ayrim elemetlarini o’lchab ko’rish jarayonida aniqlanadi. Kiyimni konstruksiyalash – bu murakkab jarayon. Bu tikuvchilik buyumlarini loyihalash umumiy jarayonning tarkibiy qismi bo’lib, bu ishda model’er-rassomlar, konstruktorlar, materialshunoslar, texnologlar singari ko’plab mutahassislar mehnat qiladi. Ayollar kundalik xalatini konstruksiyalashda « MULLER VA O’G’IL” metodikasidan foydalaniladi. Bu usul analitik hisoblash usuli qatoriga kiradi, u ilmiy jihatdan asoslangan bo’lib, tipaviy figuralar klassifikasiyasiga tayanadi, hamda tikuvchilik sanoatida, individual (yakka buyurtma asosida) ishlab chiqarishda k’yeng qo’llanadi. Usulning afzalligi shundaki, hisob formulalar matematik jihatdan asoslangan hamda konstruktiv parametrlar va konstruktiv qo’shimchalar orasidagi qonuniy bog’lanishlarni o’zida aks ettirgan. «MULLER VA O’G’IL” metodikasi bo’yicha konstruksiya ikki etapda quriladi: birinchisi bo’yicha – asos konstruksiya qurish; ikkinchi etapda esa – dekorativ chiziqlar va model xususiyatlarini chizish. Konstruksiyaning barcha elementlari hisob formulalar orqali topiladi. Moda va model o’zgarishi bilan chizma qurish priyomlari va asosiy formulalar strukturasi o’zgarmaydi. Faqat alohida parametrlar va koeffisientlar o’zgarishi mumkin. Usul bo’yicha konstruksiya qurishda ikki tipdagi dastlabki ma’lumotlardan foydalanish mumkin: tipaviy figuralar o’lchami va individual figuralar o’lchamidan. [3] 19 Ushbu metodika nisbatan yangi bo’lib, u tikuv korxonalariga tadbiq qilingan. O’g’il va muller turli yosh-jins guruhlari uchun kiyimlarni konstruksiyalashda qo’llanishi mumkin: ayollar, erkaklar, qiz va o’g’il bolalar. Metodika ko’rsatilgan guruhlardagi aholi uchun ustki, y’yengil, elkali va bel kiyimlari barcha turlarini konstruksiyalashda qo’llanadi va shu sababli u universal hisoblanadi. Metodikaning yana bir xususiyati unda asosiy konstruktiv bo’laklarni konstruksiyalash moda yo’nalishi, kiyim texnologiyasi va material xususiyatlariga bog’liq emas. Har bir hisob formulasi o’z tartib nomeriga ega, barcha kiyim turlarini qurishning yagona tartibi belgilangan. Konstruktiv bo’laklar razmer o’lchamlari va ularga mos konstruktiv qo’shimchalar, texnologik qo’shimchalar tizimi orqali aniqlanadi. «MULLER VA O’G’LI ” da asosiy birinchi turdagi formulalar ishlatilgan. « MULLER VA O’G’IL” ning yana bir afzalligi-konstruksiyani avtomatlashtirilgan tarzda qurish imkoniyatidir. Hisob formulalari tartibi va AK grafik qurish usullari algoritmlash va EHM dasturini qurish uchun qulay hisoblanadi. 2.3. Asosiy konstruksiya chizmasini qurish uchun dastlabki ma’lumotlar AK chizmasini qurish uchun dastlabki ma’lumotlar sifatida o’lchamlar va qo’shimchalar olinadi. Bitiruv malaka ishimda avval yarim aylanalar (bo’yin, ko’krak ikkinchi, bel, bo’ksa) o’lchanadi. Bu o’lchamlar bo’yicha figuraning bo’yi va to’lalik guruxi aniqlanadi. AK tuzishda tipaviy figura o’lchamlari tarmoq standard (OST) va davlat standarti (GOST)dan tanlanadi. Muayyan konkret figuraga o’lchamlar individual figuradan olinadi. O’lchamlar soni tanlangan va loyihalanayotgan ob’ekt assortimentiga bog’lab olinadi, tushuntirish xatida razmer o’lchamlari jadvalda keltiriladi (2.3.1-jadval), 20 Tipoviy (individual) figuraning o’lchamlari 2.3.1-jadval № O’lchamlar nomi Shartli belgisi Kiymati, sm 1 2 3 4 1. Bo’yin aylanasini yarmi. BnyaA 18 2. Ko’krak yarim aylanasi KAYA 46 3. Bel yarim aylanasi BlA 36 4. Bo’ksa yarim aylanasi BkA 52 5. Ko’krak balantligi Kb 24 6. Elka k’yengligi EK 12 7. Orqa k’yenglik Ok 16,5 8. Ko’krak markazi Km 9 9. Forma uzunligi KU 75 10. ‘yeng uzunligi EU 60 AK qurish uchun qo’shimchalar 2.3.2-jadval № Qo’shimchalar nomi Shartli belgisi Kiymati, sm 1 2 3 4 ‘yeng o’mizining chuqirlik qo’shimi E’yeng o’m q 2-5 Orqaning belgacha uzunlik qo’shimi Orbuq 0,2-0,5 3 Orqaning k’yenglik qo’shimi Okq 1-2 4 Kiyimning k’yenglik qo’shimi. K.q 5 5 YOka o’miz qo’shimi YOo’m q 0,5 1 2 2.4. Asos konstruksiyani qurish va hisobi Asos konstruksiyani (AK) hisoblash va qurish ishlari bir vaqtda parallel 21 ravishda bajariladi, konstruktsiya hisobi jadval shaklida (2.4.1-jadval) yoziladi, AK chizmasi esa 1:2 masshtabda A-l formatli qog’ozda, 1:5 masshtabda A-4 formatda tushuntirish xatining ilovasida keltiriladi. [2] Loyihalaniyotgan model AK hisobi № Konstruktiv oraliq nomi 2.4.1-jadval Natija SHartli belgilar Formula Hisobiy formula Sm 1 Bel chizig’ining balandligi TA0 Ubel.or+Qbel.uz+Ur 42,4+0,5+0,3q43, 2 43,2 2 Orqa detal o’rta chizig’ida elka kurok burtmasi A0U 0,3 . Uor.bel 0,3 . 42,4q12,66 12,66 3 Son chizig’ini topish TB UU1 0,5 . Uor.bel A0U 0,5 . 42,4 21,2 12,66 4 Bel chuqurligi TT1 2,2 2,2 5 Orqa detal yoqa o’mizida bo’yin asosiy nuqtasi A0A01 Kxol-CHbI – 0,3U1U2 6,5-7,5-0,3-1,2 0,7 6 Bo’yin nuqtasi A01A Qyoqch+1,2 0,7+1,2 1,9 7 Forma uzunligi AN Ukos+Ur 75+0,3 75,3 8 Orqa detal yoqa o’mizi AA1 Sbo’y + Qyoq.k 3 9 YOqa o’mizi balandligi A1A2 A2P 10 Elka nuqtasi Pni topish uchun 2 ta yoy o’tkaziladi T 1P q0,15Sbo’y +Qyoq.k 19,3 + 1,5 7,5 3 0,15 .19,3+0,2 3,095 (46,5-1,5) +0,5 + 0,5 . 25 + 0,3 41,3 qKel-0,5 q (Bel.qiya -1,5) + Qor + 0,5 . Pul +Ur Kort+Kold+Ko’miz 11 Kiyim k’yengligini bildiruvchi 12 Old detal k’yengligi yon vitochkani bildiruvchi T1T04 bu qiymatlar dast.hisobdan olinadi T04T3 q Kold+Qold 36+0,7 T3T5 q3,5 : 4,5 fason buyicha 36,7 22 13 Son chizig’ini bildiruvchi T4G (Ubel.ol - Bkuk) + 0,5 . Ur 52,5-33+0,5 . 0,3 19 14 Ko’krak markazini bildiruvchi nuqta GG1 Mkuk+Qmkuk 11+0,5 11,5 15 Old detal yoqa o’mizini bildiruvchi nuqta T6G1A6 16 Orqa detal yoqa o’mizi baland nuqtasi A4A5 0,45. Sbo’y 0,45 . 19,7 9 17 Old detal yoqa o’mizini asosiy nuqtasi A3P4 Kel - 0,5 15,3-0,5 14,8 18 Ikkinchi yoy elka nuqtasi uchun T4P4 (Belq+1,5)+Qel.yo + 0,5 . Qqiya + O’r 42,4+1,5)+0,9+0, 5 . 2,5+0,3 46 20 Kiyimning ‘yeng o’miz chuqurligini topish P1P5 G6 0,56 . Uo’m - 0,5 . Ko’m+ 0,56 . 25-0,5 . 22+2 5 21 YOrdamchi nuqtalarni topamiz G5R G62 0,15. Kel+1,5 0,15. Kel 0,15 . 14,2+1,5 0,15 . 14,2 15,7 22 Old detal o’mizining urinma nuqtasi G6 P7 5,0 : 5,5 23 ‘yeng o’mizini solishtirish Uum Uok. 1+N 24 25 YOn chok vitochkasini o’rnini belgilash Relef chok modellashtiriladi CHizmadan olinadi 5 0000 1+0,8 46-38 8 Ason - Abel CHizmadan olinadi 23 2.5. Loyiha ob’ektini konstruktiv modellash Asosiy taklif modelni (ATM) konstruktiv modellash faqatgina ATM asosiy konstruktsiyasi (AK) va uni modellash usuli so’ng bajariladi. Modelning fasoni modellar jurnalidan olinadi yoki ijrochining rasm chizib ko’rsatgan taklifiga ko’ra tanlanadi. Kiyimning modeliga xos xususiyatlari, yani vitochkalar, bo’rtma choklarning holati; bo’ksa, bel, etak, bort, taqilma chiziqlari; cho’ntaklar, yoqa, drapirovka chiziqlari tegishli bo’laklar konstruktsiyasi asosining chizmasiga ko’chiriladi. Model chiziqlarining hammasini konstruktsiya asosining chizmasida xuddi model rasmidagidek joylashtirish kerak. Bunda ayolning gavda tuzilishining xususiyati, uning proportsiyasi albatta hisobga olinishi kerak. Bu konstruktsiya asosining chizmasiga tushirilgan fason chiziqlari gavdaning haqiqiy proportsiyasini buzib qo’ymasligi uchun kerak. Ushbu o’smirlar sport formasini modellashda yuqorida keltirilgan modellash jarayonini bajarildi. Formani old, ort bo’lagini modellashda men kurak, ko’krak vitochkasini ½ qismini yeng o’miziga o’tkizish orqali vitochkani solqiga o’tkazib yuborildi. Bel va bo’ksa qismlarini odam tanasi siluetini qaytarish uchun chuqurlashtirildi. Old bo’lak ko’krak vitochkasini yopib, uni cho’ntak vitochkasiga o’tkazib yuborildi. Bort yani yoqa o’mizi burchak shaklda kesilib birinchi tugma sathidan boshlab bo’ksa chizig’igacha kesiladi. [2] Yoqa o’mizi kattalashtiriladi. Yeng qismi bir chokli qilib loyihalandi. Tirsak chok davomida kehgaytirib loyixalandi, yeng uchi diometri 60mm. 24 2.6. Ishchi hujjatlami tuzish Yangi model tayyorlashga konstruktorlik ishchi hujjatlari asosiy materiallardan tayyorlanadigan detallar andazalarining to’liq komplekti ilova qilingan texnik ifoda ko’rinishida tayyorlanadi. Istalgan assortimentdagi muayyan modelning texnik ifodasi KXYaS (ESKD) va tikuv buyumlar barcha assortimentiga aloqador tarmoq xujjatlari boyicha bajariladi. Andazalarning chizmasi buyumni tuzuvchi barcha detallarga, konstruktorlik hujjatlarning yagona sistemasi talablariga muvofiq tayyorlanadi. Andazalar chizmasi quyidagi ketma - ketlikda bajariladi. - Konstruksiya chizmasi batafsil tekshiriladi, - chizmaga gazlamaning kirishuvchanligi bilan bog`liq aniqliklar kiritiladi, - detallar chizmasining nushalari boshqa qog`ozga tushiriladi, - asosiy detallar andazalarining ishchi chizmasi quriladi, - hosila va yordamchi andazalarning ishchi chizmalari quriladi, - ishlab chiqarishda foydalanishda foydalanishga mo`ljallangan andazalar shablonlari tayyorlanadi. Qayd etilgan ketma-ketlik quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Konstruksiya chizmasini tekshirish maqsadida old va orqa bo`laklar, qirqma yon bo`lak, ‘yenglar, ostki yoqa singari asosiy detallarning nushasi mahsus moslama yordamida chizmadan qalin qog`ozga ko`chiriladi, chok haqi berib qirqib olinadi. Qirqib olingan andazalarda ko`krak, bel, bo`ksa chiziqlari, vitachkalar, old o`tar chizig`i, cho`ntaklar chizig`i va boshqa asosiy konstruktiv chiziqlar belgilanadi.[2] Andazalarda biriktiriladigan qirqimlarning t’yengligi, konstruktiv qirqimlar tutashmalari mosligi, nazorat kertiklar joylarining o`zaro mosligi tekshiriladi. Konstruktorlik hujjatlar yagona sistemasi talablariga ko`ra detallar chizmasida tehnik talablarga javob beradigan tanda ipining yo`nalishi va tanda ipining me’yorlar bo`yicha ruhsat etilgan o`gishlar va nazorat kertiklar belgilanadi. Kiyim konstruksiyasining chizmalari bo`yicha asosiy detallar andazalari tayyorlanadi. 25 2.6.1. Yangi model andozalarini tayyorlash printsiplari Men bitiruv malaka ishimda asosiy detallaming ishchi andozalarini tayyorlash va ularni aniqlash xususiyatlari tavsiflandi, andozalar tayyorlash uchun texnik shartlar keltirildi. Konstruktorlik xujjatlar 2.5., 2.6., 2.7.-jadvallardan tashkil topgan. Andozalardagi chok haqlari 2.5.-jadval № Detallar va qirqimlar nomi Chok haqi nomi va qiymati, sm Biriktirma chok Og’darma chok Buklashqayirishga Izoh Qirqishga Ort bo’lak yoqa o’mizi qirqimi 0,7 01 elka qirqimi 1,0 etak qirqimi 1,0 Old bo’lak -yoqa o’mizi qirqimi 0,7 -elka qirqimi 1,0 -yeng o’mizi qirqimi 1,0 -yon qirqim 1,0 -etak qirqim 1,0 02 Yeng bo’lagi Yon qirqimi 1,0 Yuqori qirqimi 1,0 03 Pastki qirqimi 3,0 26 Detallar spesifikasiyasi Buyum detallarining nomi № Bo’laklarnig kod belgisi 2.6.-jadval Soni Izoh andazada bichiqda Formani bo’laklari 1 Ort bo’lak 001 1 1 2 Old bo’lak 002 1 2 3 Yoqa 003 1 2 4 Yeng 004 1 2 Andozalarda nazorat kertiklar qo’yish joylarining ro’yhati 2.7.-jadval № Detallar Nomi 1 Qirkim nomi Kertik o’rni yon qirqim Bel chizig’i o’rnida. yeng o’mizi O’miz chizig’i o’rtasida yon qirqim Bel chizig’i o’rnida. yeng o’mizi O’miz chizig’i o’rtasida bo’ksa chizig’i Tizza chizig’i o’rnida Ort boort bo’lak’lak 2 Old bo’lak Bo’laklarda tanda ipining nominal yo’nalishi va andozalarda ulardan yo’l qo’yilgan og’ishlar Bo’lak belgisi 2.8.-jadval Bo’lak nomi Tanda ipining yo’nalishi Tanda ipining yo’l qo’yilgan og’ishi (%) Kuylakni bo’laklari 001 Ort bo’lak O’rta chiziqqa 2 002 Old bo’lak O’rta chizziqa 2 003 Yeng bo’lak Yeng o’rta chizig’i 2 27 3. Texnologik qism Texnologik bo’limda quyidagilar ishlab chiqiladi: -tikuv buyumlami ishlab chiqarish jarayonini texnologik bog’liqligini tahlili; -ishlab chiqarish oqimini va tikuv sehini loyihalash. 3.1. Tikuv buyumlarini ishlab chiqarish texnologik bog’liqligini tahlili Kiyimning sifati va uni tikish narxi ko’p jixatdan tikish usuliga bogliq bo’ladi. Shuning uchun kam vaqt sarflab, yuqori sifatli maxsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan va zamonaviyroq mashina va moslamalardan maksimal foydalanish imkonini beradigan tikish usullarini tanlanadi.[5] Ishlab chiqarish oqimini qayta qurishda tikish usulini ishlab chiqarish oqimda ishlab turgan uskunalarni xisobga olib tanlanadi va eskirgan, kam unumli mashinalar o’rniga yangilari o’rnatiladi. Asbob-uskuna va tikish usullarini mexnat unumdorligi va buyum sifat darajasini hisobga olgan xolda tanlanadi. Shu bilan birga tikuvchilik sanoatini texnika va texnologiyasini takomillashtirish asosiy yo’nalishlarini, detallarni elimlab ulash usulini maksimal qo’llash, unumdorligi yuqori bo’lgan asbobuskunalarni qo’llash, sermexnat qo’l ishlarini mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish, yaxlit bichilgan -detallar va kam operasiyali texnologiyalar hisobga olindi. Tanlangan modelni texnologik tikish tartibini sinchkovlik bilan qilingan tahlil asosida modelga mehnat sarfini kamaytirish va buyumning sifatini yaxshilash maqsadida asbob-uskuna hamda tikish usuli tanlandi. Buyum tikish texnologik tartibini tuzishda qo’llanilayotgan asbob-uskuna va ularni kichik mexanizasiya bilan ta’minlanganligi, avtomat yoki yarimavtomat kurilmalarining ishlab chiqarishda ishlatilishi ko’zda tutildi. 28 3.1.1. Asbob-uskuna va tikish usullarini tanlash va asoslash Tikish usulini tanlashdan oldin birinchi navbatda tanlangan kiyim modeliga muvofiq ishlab chiqarishda qo’llaniladigan tikish usuli hamda hozirgi kunda chiqarish oqimlarida qo’llanilayotgan ilg’or usullar o’rganildi. Tikuvchilik sanoatida kompleks mexanizatsiyalashgan yuqori unumli oqimlar tobora k’yeng joriy etilmoqda, bundan oqimlarni barpo etish uchun avtomatik jihozli universal uskunalarning yangi turlari, kiyim uzellariga ishlov beradigan yarim avtomat uskunalar, namlab isitib uzil –kesil ishlov beradigan mikrojarayonlar boshqariladigan yuqori unumli uskunalar asos qilib olingan bo’ladi. Tikuvchilik sanoatini rivojlantirishning kompleks dasturida avtomatlashgan loyihalash tizimlarini joriy etish, tikuvchilik buyumlari andozalarini joylashtirish, to’shamadagi gazlama bo’laklarini hisoblab chiqish tizimlari, gazlamalarini bichishda tayyorlash va bichish jarayonlarini avtomatlashtirishi hisobiga moddiy resurslardan foydalanishi yaxshilash ko’zda tutiladi. Tayyorlash-bichish sexlari tikuvchilik korxonalarida ishlab chiqarish sathining 20-25%ga yoqishni tashkil etadi, tayyorlash-bichish, operatsiyasiga ketadigan mehnat sarfi esa kiyim tikishga ketadigan sarfning 7-12%ni tashkil etadi. Tikuvchilik korxonalaridagi tayyorlash-bichishishlarining mexanikalashganlik darajasi juda test bo’lib, o’rta hisobida 20-30% nigina tashkil etadi. [6] 29 Buyum tikishda qo’llaniladigan chok turlari T/r 1 Choklar nomi Biriktirma 3.1 jadval Tavsiya Konstruksiyasi Qo’llash doirasi Vitochkalar, elka, ort bo’lak o’rta va yon, odim qirqimlarini tikish Bort adip qaytarmasida, bort qotirmasida yoqada 3 Yashirin biriktirma 4 Solqi hosil qilib biriktirish y’yengni y’yeng o’mizini biriktirishda 7 Yo’rmash bo’ksa, yon va cho’ntak qiyamasida To’qilish usuli Ikki ipli, bir chiziqli mokkisimon biriktirish Burchak hosil qilib ikkita bahya qator yuritishga mo’ljallangan Ikki ipli bir chiziqli mokisimon difirsisial biriktirish Ikkidan o’ntacha ipli zanjirsimon maxsus differensial yo’mash Asbobuskuna turi DDL155 kl Yordamchi mexanizmi Gulfik va cho’ntak qopqogi shabloni Tartib Igna Ip nome nome ri ri 100 40 Baxya uzunligi 4,5-6mm3 300 27 V 28 BL 55l 1-8mm MAIE R 510 kl PFAFF Creativ e 4874 90-29 40 2,5-4,5mm 90 55l 3-8mm 31 Qotirma qo’yish va namlab-isitib ishlov berish operasiyalari va tartibi 3.2-jadval Namlab-isitib ishlash tartibi T/r 1 1 2 Operasiyalar nomi 2 dazmollash (ES-7) Yorib dazmollash Qo’llash jarayoni 3 Yakuniy ishlov berish va dazmollash Oraliq operasiyalarda yon, o’rta, vitochka va elka choklarni dazmollash Asbobuskuna turi 4 Dazmollash Preslash Harorati, 0 S Bosim, kg Vaqt, sek Namlik, % 5 6 7 8 UEP-6 130-160 0,10,2 60 CS-3N KMS-3 130-160 0,10,2 60 Harorati, 0 S 9 Namlik, % Bosim, kg Preslash davomiyligi, sek 10 11 12 75 75 32 Universal va maxsus mashinalar texnologik tasnifi T/r Mashinalar nomi va maqsadga muvofiqligi Mashinani belgisi Mashinaning aylanish tezligi, min-1 1 2 3 1 To’g’ri chiziqli bir bahyaqator qatorli yurgizadigan mashina Yo’rmash , biriktirib tikish maxsus mashinasi GC-6150 M TYPIKAL 5000ob/min GN2000-4 H TYPIKAL 6000 ob/min Yashirin bahyali maxsus mashina GK 32500- 65000 ob/min 1364 TYPIKAL 2 3 4 Igna Mashina mexanizmlarini ta’rifi Moki, chalishtirgich Ip Gazlama tortkich surgich 5 6 7 100 Ikki ipli, mokkisimon bog’lanishli, bir bahyaqatorli - T/r 1 1 2 Dazmol Uskuna zavod belgisi 3 CS-392-1 Ma’lumotlar Qo’shimcha jihozlar 9 10 differensial Avtomat tarzda ignani belgilangan joyda to’xtashi sozlash imkoni va ipni avtomat kesish Ikkidan o’ntagacha ipli, chalishtirgichli bog’lanish - differensial Turli xildagi yo’rmash, kompyuter orqali sikllarni belgilash va chok tarangligini va turini belgilash 90 Ikki ipli, kompyuterlashgan murakkab chiziqli, chalishtirgichli bog’lanish - differensial Mashina maxsus prujinali tepki va maxsus oval shakldagi stol bilan jihozlangan Tartibi O’lchamlari, mm Harorat, 0S Bosim, Vaqt, MPa sek 4 130-160 8 Qo’shimcha ma’lumotlar 90 Namlab – isitib ishlash uskunalari Uskuna nomlari 3.3-jadval 5 0,1-0,2 6 60 Gulfik va cho’ntak qopqog’i shabloni 3.4-jadval Tartibi O’lchamlari, mm Uzun Eni, Baland ligi, mm ligi, mm mm 7 8 9 1200 600 800-1000 Isitish usuli 10 Uch fazali 0,75NR rusumli vakumli mator 33 3.1.2. Buyumni tikish texgologik tartibini tuzish. Tehnolorik jihatgan bo’linmaydigan opegasiya tikish jarayonining tehnolorik jihatgan maydaroq ishlarga ajgatish mumkin bulmagan yahlit bir elementdir. Kiyim tikish usuli o’zgarishi bilan birga tehnolorik jihatgan bulinmaydigan opegasiyalarning soni va mazmunini ham o’zgagadi.Tehnolorik jihatgan bulinmaydigan opegasiya tanlangan yeng makbul tikish usullari asosiga fabrikaning tajriba sehiga to’ziladi. Bu opegasiyalarni ishlab shikish usulini aniklashgan: ishlatiladigan uskunalarni, kichik mehanizasiya vositalarini asboblarni, tikishning tehnolorik rejimini tanlashgan,ishlarni kaysi gazryadga oidligini va opegasiyalar bajarilishi uchun zarur vaqtgan ibogat bo’ladi. Bu opegasiyalarni ishlab uskunalarni,kishik shikish mehanizasiya tikish usulini aniklashgan: ishlatiladigan vositalarini,asboblarni,tikishning tehnolorik rejimini tanlashgan,ishlarni gazryadga oidligini va opegasiyalar bajarilishi uchun zarur vaqtni belrilashgan ibogat bo’ladi.Tehnolorik jihatgan bulinmaydigan opegasiyalarning tehnolorik tartibini 6-forma bo’yocha tuziladi. Bu kuylakning 3- xonasida xar qanday operatsiya qanday uskunada bajarilishi ko’rsatilib yoziladi. D – dazmol; M – mashina; MM – maxsus mashina; PR – press; Q – qo’lda. Ishning razryadi ta’rif kvalifikatsiya spravochnigi bo’yicha belgilanadi. [11] Ko’ylakni tikish texnologik ketma-ketligi T/R Bo’linmas operasiya nomi 1 2 2 Old bo’lak bortlarini qo’shimcha detalini biriktirib tikish 28 Astarni elka,yon choklarni bir tomonga yotqizib dazmollash 3.5-jadval Ih Ti sos 3 M D Raz ryad 3 3 Vaqt sarfi (s) 5 20 26 Mm 4 26 M 4 17 4 9 yengni o’rta chokini yo’rmash 17 Old bo’lak adipiga molniya tasmani ag’darma chok bilan tikish 5 Yoqa o’miziga o’tkazilgan rezinani yo’rmash Mm 3 18 7 Sport formani pastki qismiga rezina tasmani yo’rmash Mm 4 25 Asbob uskuna 6 GC-6150 CS-392-1 GN2000-4 GC-6150 GN2000-4 35 9 yeng o’rta chokini yo’rmash 31 Astarni elka, yon choklarini bir tomonga yotqizib dazmollash Jami; Т ўрл -loyihagagi Mm 4 25 GN2000-4 D 3 52 CS-392-1 1236 hisoblab topilgan umumiy vaqt. T ўрл t (1) Tўрл t 1236секунд 3.2. Ishlab chiqarish oqimini va sexni loyihalash Men bitiruv malaka ishimda konveyerli oqimni tanladim. Bunda tikiladigan buyumlar bir ish o’rnidan ikkinchisiga mexanik transportyorlar yordamida texnalogik jarayondan muayyan, ya’ni qat’iy taktiga moslab o’tkazib turiladi. Konveyerli oqimlar ishini ta’minlab turadigan transportyor qurilmalarini konveyer qurilmalari yoki majoziy ma’noda konveyerlar deb yuritish odat bo’lgan. Shuning uchun konveyerlar ichidan men bitiruv malakaviy ishimga lentali konveyerni tanladim. Hozirgi vaqtda sexlar 6-30 kishiga mo’ljallangan bo’lib, ularga aralash tikuv qurilmalari ko’proq ishlatiladigan bo’lib ular ham zanjirli,ham lentadan iboratdir. Menda bitta oqimda 12 kishidan to 24 kishigacha ishlaydi. Bunday qurilmalardagi zanjir, lentalarning uzunasi bo’ylab uning o’rtasiga biriktirilgan bo’ladi. Ishlab chiqarish oqimining tashkiliy shaklini va turini tanlagandan keyin ishlab chiqarish oqimining parametiri hisoblanadi bu quydagi jadvalda keltirilgan 3.2.1-jadval. Ishlab chiqarish oqim parametrlarini hisoblash T/r 1 Parametrlar nomi 2 Shartli belgilar 3 3.2.1-jadval Formulasi Sonlik izohi 4 O’lcham birligi 5 6 1 Ishlab chiqarish oqim quvvati M M 280 Dona 2 Ishlab chiqarish oqim ma’romi /takti/ Τ TNb 103 s 3 Ishlab chiqarish oqimda ishchilar soni N N Topshriqda berilgan 12 Ishchi 4 Ishlab chiqarish oqim chizig’ini umumiy uzunligi Li.ch Li.ch N Ll K o'r 9,68 R m 36 5 Sex maydoni S N f n S 124,8 Ishlab chiqarish oqim parametrlarini hisoblash va ta’riflash Seksiya Ishlab chiqaris h oqimlar yoki guruhla r soni 2 1 Tayyorlas h Yig’ish Ishlab chiqarish oqimining parametrlari R, c. Tb, s. M, don a 3 4 5 2880 0 1 123 6 280 t b.o Pachkada gi (0,95 1,05) K buyumlar soni Karrali k (K) 7 12 3.2.2-jadval Asosiy moslashtirish sharti τ,s N, ishch i 6 m2 Moslash sharti 8 9 97,8÷108,1 195,7÷216, 3 294,3÷324, 3 1 2 10 3 3 10 10 ÷ 15 3.2.1 Ishlab chiqarish oqimini loyihalash masalasini tuzish. Ishlab chiqarish oqimi turini va transport vositalarini tanlash. Tikuvchilik sanoatida konveyerli, konveyersiz oqimlardan tashqari guruxlangan-agregat oqimlar va kam seriyali oqimlar ham bo’ladi. Konveyerli oqimlarda tikilayotgan buyum bir ish o’rnidan ikkinchisiga mexanik transportyorlar yordamida, texnologik jarayonni muayyan ya’ni qat’iy taktga moslab o’tkazib turadi. Konveyerli oqimlarda tikiladigan buyumlar bir ish o’rnidan ikkinchisiga mexanik transportyorlar yordamida, texnalogik jarayondan muayyan, ya’ni qat’iy taktiga moslab o’tkazib turiladi. Konveyerli oqimlar ishini ta’minlab turadigan transportyor qurilmalarini konveyer qurilmalari yoki majoziy ma’noda konveyerlar deb yuritish odat bo’lgan. Konveyerlar lentali, zanjirli, osma va adrisli bo’ladi. Shuning uchun konveyerlar ichidan men bitiruv malakaviy ishimga lentali konveyerni tanladim. Hozirgi vaqtda sexlar 16-30 kishiga mo’ljallangan bo’lib, ularga aralash tikuv qurilmalari ko’proq ishlatiladigan bo’lib ,ular ham zanjirli,ham lentadan iboratdir. Bunday qurilmalardagi zanjir, 37 lentalarning uzunasi bo’ylab uning o’rtasiga biriktirilgan bo’ladi. Zanjirlar yuldizsimon tishlarga kiydirilgan bo’lib, uning ikki yonidagi erkin aylanib turadigan ikkita baraban lentani tutib turadi. Lenta taxta to’siqlar bilan bo’limlarga bo’lingan bo’ladi. Tikish potogining quvvatiga qarab kiyim tikish jarayonini ma’lum miqdordagi ishchilar bajaradi. Potokdagi har bir ishchi tikish jarayonining ma’lum miqdordagi ishchilar bajaradi. Potokdagi har bir ishchi tikish jarayonining ma’lum qismini bajaradi. 3.2.2. Ishlab chiqarish oqimini tashkiliy texnik yechimini va dastlabki ma’lumotlarni shakllantirish. Oqimning tehnologik shemasini oqimda mehnatni taksimlash shemasi, deb ham yuritiladi. Tehnologik shemaga binoan ish o’rinlari, uskunalar, ishchilar joyjoyiga kuyiladi; o’rinlari asboblari, moslamalar va yordamchi materiallar bilan ta’minlanadi, tehnologik jarayon nazorat kilib boriladi, bajariladigan ish hisobga olinadi va ishchilarning ish haki hisoblanadi. Tikuv mashinalaridagi turli xil, hamma xil ishlarni o’tirib tikadigan qo’l ishlari bilan birlashtirish mumkin. Hisobdagi ishchilar sonini butun songacha yahlitlashtiriladi, ya’ni 15 – ustundagi sonni yahlitlashtiriladi. N t ўр 212 103 2 N tnт .о 17 – ustun – tashkiliy operasi y’ani bajariyotgan ishchining ish normasi aniqlanadi. Н в tтR.о R- Н вр (2) R t ўр 28800 212 136дона smena davomiyligi ish haqi quyidagi formula orqali aniqlanadi K .T . S soat Hb (3) K .T . S soat Hb 24475, 76 136 17,92so' m - bitta buyumda bajarilgan tashkiliy operasiya uchun to’lanadigan ish haki. K.t.s-tashshkiliy operasiyaning razryadi bo’yicha kunlik ishbay haki. 3.2.2.1-jadval 38 Kuylakni ishlab chiqarish uchun oqimning tashkiliy-texnologik sxemasi Operasiya nomi 1 2 1. Bichiq detallarni tekshirish 2 Old bo’lak bortlarini qo’shimcha detalini Ishchilar soni Ixt Raz Sarf vaqti haqiqiy Amalda 3 4 5 6 7 q M 3 3 18 20 M 4 20 6 8 10 11 13 14 15 1 3 5 7 9 12 2 16 biriktirib tikish Yoqa o’miziga rezina tasmani biriktirib tikish ‘yeng o’rta chokini biriktirib tikish ‘yeng uchi manjetini biriktirib tikish Elka yon choklarni biriktirib tikish Yon chokka cho’ntak xaltani biriktirib tikish Cho’ntak xaltani aylantirib tikish Cho’ntakni ustidan bostirib tikish Jami Old bo’lak bortlarini qo’shimcha detallarni yo’rmash Yoqa o’miziga o’tkazilgan rezinani yo’rmash Sport formani pastki qismiga rezina tasmani yo’rmash Yeng o’rta chokini yo’rmash Elka yon choklarini yo’rmash Jami Old bo’lak bortiga qotirma yopishtirish M m M M M M M M Mm 3 4 3 4 4 3 4 4 4 20 30 15 16 26 23 24 212 18 Mm Mm 3 4 Mm Mm Mm D 4 3 4 3 Ishlab chiqarish normasi 8 Ish haqi Asbob uskuna 9 10 1600 27,52 1440 30,58 1440 33,89 GC-6150 biriktirib tikish 4 Sport formani pastki qismiga rezina tasmani 3.2.2.1-jadval 1440 960 1920 1800 1107 1252 1200 2 2 30,58 50,84 22,93 27,11 44,09 35,17 40,67 GC-6150 GC-6150 GC-6150 GC-6150 GC-6150 GC-6150 GC-6150 343,38 1600 30,50 18 25 1600 27,52 1152 42,32 25 15 102 98 1152 1920 42,32 22,93 293 165,59 150,31 1 GC-6150 0,9 GN2000-4 GN2000-4 GN2000-4 GN2000-4 GN2000-4 CS-392-1 39 3 17 18 19 21 21 23 24 4 20 22 22 5 25 25 6 26 Jami Old bo’lak adiplariga molniya tasmani ag’darma chok bilan tikish Old bo’lak adiplarini o’ngiga ag’darish va tekislash Yengni ‘yeng o’miziga o’tqazish Kapyushonkasini o’rta bo’lagini biriktirib tikish Shimini odim va o’rta o’rta qirqimlarini biriktirib tikish Kapyushonkaga astarni ag’darma chok bilan tikish Kapyushonkani o’ngiga ag’darish va tekislash Jami ‘yengni ‘yeng o’miziga o’tqazilgan chokini yo’rmash Kopishonkani tikilgan chokini yo’rmash Shimini odim va o’rta o’rta qirqimlarini biriktirib tikilgan chokini yo’rmash Jami Kapyushonkani bostirib dazmollash Shimini biriktirib tikilgan choklarini bir tomonga yotkizib dazmollash Jami Kapyushonkani pastki qismiga molniya tasmani tikish D M 3 4 98 15 1 Q 2 16 M M 3 3 15 18 M 4 10 M 4 22 Q 3 11 M 4 107 Mm 3 35 Mm Mm 3 4 29 40 Mm D D 3 4 4 104 45 53 1 D M 4 3 98 27 1 0,9 150,31 GC-6150 1920 25,42 1800 22,42 1920 22,93 1600 27,52 2880 16,94 1309 37,29 2618 16,82 GC-6150 GC-6150 GC-6150 GC-6150 1 1 169,34 GN2000-4 823 53,51 993 44,35 720 67,79 640 165,65 76,27 524 93,15 GN2000-4 GN2000-4 1 0,9 CS-392-1 CS-392-1 169,42 1067 41,27 GC-6150 40 27 28 30 30 7 29 31 8 32 33 34 38 9 35 10 36 37 39 40 11 Kapyushonkani yuqori qismiga ip soladigan joyini hosil qilib ipni solib tikish Astarni elka yon choklarini biriktirib tikish Yeng astarini o’rta qismini biriktirib tikish Shimni yuqori va pastki qismlarini bostirib tikish (rezina qo’yib) Jami Yeng astarini tikilgan chokini yorib dazmollash Astarni elka, yon choklarini bir tomonga yotqizib dazmollash Jami Yeng astarini ‘yeng o’miziga o’tqazish Astarni avraga qo’yib ag’darma chok bilan tikish Astarni o’ngiga ag’darish, tekislash, asosiy qirqimlarga puxtalash va ‘yengning ochiq qirqimini biriktirib tikish Zahira tikish Jami Sport formani dazmollash Jami Sport formani chiqindilardan tozalash Sport formaga yorliq osish Sport formani taxlash Sport formani pachkalash Jami M 4 20 M M M 3 3 3 21 22 16 M D 3 3 106 52 D 3 52 D M M 3 4 3 104 25 26 M 4 M GC-6150 1440 33,89 1371 1309 1800 32,12 33,64 24,46 554 165,5 79,49 CS-392-1 554 79,49 CS-392-1 1152 1107 158,98 42,37 39,78 GC-6150 25 1152 42,37 GC-6150 3 26 1107 39,78 GC-6150 M D 3 4 102 99 1 291 164,3 167,74 CS-392-1 D Q Q Q q 4 3 2 2 3 99 26 25 24 30 1 1107 1152 1200 960 167,74 39,78 35,04 33,64 45,87 Q 3 105 1 12 1 1 1 1 0,9 0,9 1 11,6 154,33 1974,54 GC-6150 GC-6150 GC-6150 GC-6150 Qo’l stol 41 3.2.3. Ishlab chiqarish oqimining tashkiliy- texnologik shemasini tahlil qilish. Men tashkiliy operatsiyani tuzib bo’lgandan keyin oqimdagi tashkiliy operatsiyalarni tuzishning shartlariga qanchalik rioya qilinganligini tekshirib ko’rishim zarur. Buning uchun har bir bajarilgan tashkiliy operatsiyalar vaqti qanchalik to’g’ri moslanganligini moslik koeffitsenti va grafik usulda tekshirib ko’rdim. Moslik koeffitsenti quydagi formula orqali aniqlanadi. Км Т ин. N 1236 12103 1 Grafik usulda: moslik grafigi , tartib grafigi orqali aniqlanadi. Absissa o’qi bo’ylab oqimdagi tashkiliy operatsiyalar joylashtiriladi, ordinata o’qi bo’ylab esa shu operatsiyaning vaqti muayyan belgilaniladi. Oqimning yo’l qo’yilishi mumkin masshtabda bo’lgan chegarasi ya’ni mak, min lari gorinzaltalda punktir bilan belgilanadi. Keyin operatsiyalarni bajarish vaqtiga mos nuqtalar topiladi. Agar tashkiliy operatsiyalarni bajarish vaqtlarining haddan ortiq yoki kamligi singari yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan farq, punktir chiziqlar chegarasidan chiqib ketmaydi, shu chegara ichida bo’lsa to’g’ri moslangan bo’ladi. Grafikda tashkiliy operatsiyalarning bajarilish vaqtlari yo’l qo’yiish mumkin bo’lgan farq chegarasidan chiqmasa ham, lekin takt chizig’ining yuqori tomonidagilari ko’payib ketsa, operatsiyalarning ish hajmi haddan ortib ketganini ko’rsatadi yoki bo’linmas operatsiyalarni vaqtlari takt chizig’idan pastda bo’lsa, u holda ish hajmi kamayib ketganligini bildiradi. Bu ikkala holda ham operatsiyalarni vaqti boshqatdan tuziladi. Loyihamda operatsiyalarni bajarilish vaqtlari takt chizig’iga tomonga nisbatan operasiyalar to’g’ri vaqti taqqoslangan t’yeng deb hisoblayman, chunki bo’lgan. chizig’iga nisbatan ikkala to’g’ri 42 taqqoslangan deb hisoblayman, chunki ikkala tomonga operasiyalar vaqti t’yeng bo’lgan. Ikkinchi usul kiyim tikishni texnalogik tartibiga qanchalik rioya qilinganligini tartib grafigi orqali kuzatiladi. Tartib grafigida kiyimning o’zi qanday tartibda tikilishini tasavvur qilish , adris sxemasini berish oson bo’ladi, hamda tashkiliy operatsiyalarni tuzishda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni topish mumkin . Tartib grafigida tikiladigan kiyimning bichiq detallari chalafabrikat holidagi hamma detallarning nomi grafikning chap tamonida vertikal bo’lib ko’rsatiladi. Bu grafikni tuzish tikiladigan kiyim turiga qarab uning bitta detalini ya’ni asosiy detal qilib, old bo’lakka detallar ulanadi. SHuning uchun birinchi detalga 1 nomiri beriladi . qolgan detallar uning tehnalogik shemasidagi tikilish tartibiga binoan yuqori tamonga qarab yozib chiqiladi. Detallarning tikish tartibini va asosiy qatorlarga tushadigan joyini ko’rsatadigan chiziqlar asosiy qatorni yuqorida tasvirlanib, ularga detal nomeri yoziladi hamda qaysi operasiyaga kelib tushishini sterelka bilan ko’rsatib qo’yiladi. Kiyim tikish tartibini kuzatib bo’lgandan keyin vertikal bo’ylab ko’rsatilgan nomlarning chap tamonida shu detallarni transporter uyasiga tahlash tartibi ko’rsatilgan. Bunda ‘yeng ohiri ko’rsatilgan datal 1 raqami bilan belgilanadi va yuqorini pastga hisoblanadi. 3.2.4. Ishlab chiqarish oqimini tashkiliy-texnik yechimini texnik- iqtisodiy tahlili Asosiy texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash uchun ishlab-chiqarnish oqimining tehnalogik shemasi bo’yicha ishchi kuchi to’plama jadvali tuziladi. Bu jadval tehnalogik shemani 1-14 ta ustunlarini tanlab olib ko’rish yo’li bilan to’ldiriladi. 43 Ishchi kuchi miqdorini foyiz ishlab-chiqarish soniga nisbatan olinadi. Nx Bu erda; Nx N x 100 Nx oqimidagi umumiy ishchilar 111100 , 6 8,6 -ishning ihtisosi va razryadi bo’yicha hisobdagi ishchilar soni ; N -ishlab-chiqarish oqimining umumiy hisobdagi ishchilar soni. Ish razryadining yig’indisini shu razryaddagi ishchilar soniga ko’paytirib topamiz. Р N x Pаз 3 7,7 23,1 x Ta’rif koyeffitsentining yig’indisi har bir ta’rif koyeffitsentini shu ta’rif koyeffitsentidagi ishchilar soniga ko’paytiriladi. ТК N x TK 2 2,72 5,4 Asbob-uskuna to’plama jadvali to’g’risida ma’lumot . Ishlab-chiqarish oqimining asbob-uskunaga bo’lgan ehtiyojini aniqlash uchun tehnalogik shemadan tanlab olingan uskunalar sonini aniqlash kerak bo’ladi Asosiy asbob-uskunalar soni har bir tashkiliy operatsiyani bajarish uchun qo’llaniladigan asbob-uskunalar ushbu tashkiliy operatsiyani bajarayotgan ishchilar soniga t’yeng qilib belgilaniladi. Rezrerv asbob-uskuna soni asosiy asbob-uskuna soniga nisbatan 10miqdorda belgilaniladi. Zahira asbob-uskunalar soni har bir asosiy asbob-uskuna turi bo’yicha 1yoki 2 dona miqdorda belgilab korhonaning omborida saqlanadi. Ishchi kuchining to’plam jadvali 3.2.4.1-jadvali % Soni % Soni % Soni % Soni % Soni % 1 Soni Ishchi razryadi Ihtisoslar va razryadlar bo’yicha ishchilar soni Dazmo qo’l mashin qo’l Mm l qo’l mashin jami a ishi ishi a Ish razrya dini yig’indi si 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Tarif koeffise nt Tarif koeffise nt yig’indi si 15 16 44 T/r 1 1 2 3 4 Uskuna turi va rusumi Uskunalar soni Asosiy Rezerv Zapas 2 3 5 4 GC-6150 6 GN2000-4 2 3 1 12 CS-392-1 Kul stoli Jami Jami soni 6 5,8 49,9 5,8 49,9 23,2 99,8 16,37 16,37 32,74 Asbob – uskuna to’plami jadvali 17,4 11,6 1,9 1,9 3,8 8,62 8,62 7,75 16,37 8,62 1 0,9 1,9 6 1 16,37 25,86 41,97 4 1 1,9 3 4,9 3 40,6 1,2 6,96 1,33 7,71 14,67 3.2.4.2-jadval Ish o’rinlarining nomi 7 Ish o’rinlarining soni 1 1 8 M 8 6x(1,2x0,6) 3 4 2 17 Mm D Q 2x(1,2x0,6) 3x(1,2x0,6) 1x(1,2x0,6) 1 1 1 1 4 Ishlab chiqarish oqimining texnik – iqtisodiy ko’rsatkichlari 3.2.4.3-jadval № 1 1 Ko’rsatkichlarning nomi 2 Ishlab chiqarish oqimini quvvati 2 Buyum sermehnatligi Tb, s 3 Oqim ma’romi τ, s. Shartli belgi 3 M, dona Formula 4 м Ko’rsatkich 5 R Tb t b R M TNb 280 1236 103 4 Ishchilar soni N, ishchi Ishchilar soni berilgan 12 5 Mehnat unumdorligi MU, dona M N 17 6 Mexanizasiyalashtirish Koeffisenti Kmex tmex 7 Moslik koeffisenti Tb Km Tb N 0,72 1 45 8 TK ρ so’m Buyum tikish qiymati R1KIM M 9 O’rtacha tarif koeffisenti 1922.93 TK St 1,2 Nx 10 O’rtacha razryad R Sr 3 Nx 11 1m2 sex sathida olinadigan mahsulot soni M n M 21m 4,48 S 3.2.5. Ishlab chiqarish oqimini va tikuv sexi planini tuzish. Sex planini tuzishda uchta asosiy masala yechilishi kerak: - Ishlab chiqarish oqimidagi tikilayotgan assortimentga nisbatan ish o’rinlatrining qadami va turlarini tanlash; - Ishlab chiqarish oqimidagi ish o’rinlarini texnologik sxema bo’yicha tashkiliy operatsiyalarga mos tartibda joylashtirish; - Ishlab chiqarish oqimlarni sex maydoni bo’yicha joylashtirish. Universal va maxsus mashinalarga qo’lda bajariladigan va dazmollash operatsiyalarga mo’ljallangan ish stollarning o’lchamlari shuningdek press va boshqa uskunalarning o’lchamlari ishlab chiqarish oqimda tikilayotgan assortimentga va kiyim detallarning katta – kichikligiga qarab, konveyr ishlab chiqarish oqimlarida ish o’rinlari faqat ko’ndalang joylashtiriladi. Bunda ish o’rindagi ishchi konveyr tasmasidan buyumlarni chap qo’li bilan olib va chap qo’li bilan buyumlarni konveyr tasmaga qaytarishi kerak. Konveyr tasmasining ishchi qarab o’tirgan tomondan o’ngga tomon harakatlanishi qulay hisoblanadi. Guruhli agregat ishlab chiqarish oqimlarda ish o’rinlarini joylashtirishning hamma mumkin bo’lgan hollaridan foydalanish mumkin. Bunda ish o’rinlari bir biriga bevosita yaqin bo’lib buyumni uzatishda uni chap qo’li bilan olishda ham qulaylik yaratilishi kerak.[5] Ishchi ishlaydigan maydon k’yengligi har ikkala ishlab chiqarish oqimlari uchun quyidagicha tavsiya etiladi: 46 tik turib bajariladigan dazmollash va qo’l ishi o’rinlaridan-0.5 m; buyumni ish stoliga qo’yib, o’tirib bajaradigan operatsiyalarda-0.55 m; buyumni tizzaga olib, o’tirib bajaradigan operatsiyalarda-0.75 m. Buyumni presslash ish joylarida issiqlikdan saqlash maqsadida to’siq ko’zda tutiladi.Ishlab chiqarish oqimida ish o’rinlarini joylashtirish ishlab chiqarish oqimidagi hamma ish o’rinlarini 10 % miqdorida rezerv ish o’rinlari bo’lishi ham nazarda tutiladi. Rezerv ish o’rinlari ish hajmi nisbatan ko’proq uchastkalarga yoki murakkabroq operatsiyalar bajariladigan joylarga o’rnatiladi. Ish hajmi nisbatan ko’proq uchastkalar moslik grafigi va murakkabroq operatsiyalar tartib grafiklar bo’yicha belgilanadi. Ishlab chiqarish oqim boshlanadigan joyda bichiqlarni ishlab chiqarish oqimga uzatish joyi mumkin qadar yaqin joylashtirilishi lozim. Tayyor buyum ishlab chiqarish oqimidan chiqadigan joy esa tayyorlash buyumni omborga topshiriladigan joyga mumkin qadar yaqin bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish oqimidagi ish o’rinlarining texnologik sxema bo’yicha tashkiliy operatsiyalarga mos tartibda joylashtirishdan so’ng, ishlab chiqarish oqimini sex maydonida joylashtirishda kirishiladi. Sehga oqimlarni joylashtirishda quyidagi talablarga rioya qilish kerak . Ishlab-chiqarish oqimiga mahsulotni tushirish joyini mumkin qadar sehga bichiqlar keltirilgan joyga va bitkazib chiqarish esa tayyor buyumni omborga tushiriladigan joyga yaqin bo’lishi kerak . Ishlab-chiqarish oqimlarini joylashtirishda sehning eni va uzunligi bo’ylab o’tish yo’llari quyidagicha bo’ladi. Yon tomon devorlaridan oqim boshlanadigan va tamom bo’ladigan joygacha-2-4.5m Oqimning yon tomonidan devorgacha –1.1-1.2 m . Oqimning orasidagi yo’l sehning uzunasi bo’ylab-2.5-3. oqimning orasidagi yo’l seh yeni 47 Oqimdagi ish o’rinlari bilan ustunlar oralig’i-0.2-0.4 m bichiqlarni va tayyor buyumni tashish uchun seh maydonida liftlar ham hisobga olingan . Ularning o’lchami quydagicha 1.5-2m yoki 2-3 m qilib tanlash mumkin.[5] 3.2.6. Qo’shimcha assortimentni hisoblash Qo’shimcha assortimentlarni tanlashda, sexning ixtisosiga bog’lik holda asosiy assortimentlarni samaradorligini va oqimga joylangan ishchilar sonini xisobga olgan holda qo’shimcha assortimentlar ishlab chiqiladi va quvvati quyidagicha aniqlanadi. М куш N R Tяянг (6) N R 28800 М куш Tяянг 83118 74dona Loyihadagi mehnat sarfi I/ch oqimining shakl va turi I/ch oqimidagi ishchilar soni O’smir bolalarni sport 1 1 formasini loyixalash Ayollar sport 1 2 formasini loyixalash trikatoj gazlamadan 1 3 tikilgan bolalarni kuylagini loyixalash Konveyrli uzatgichlar Tikuv № buyumlari turlari I/ch oqimining tartib raqami 3.2.6.1-jadval. Qo’shimcha assortimentni hisoblash 12 1236 12 1949 12 1847 Mahsulot ishlab chiqarish Bir Smena kunda 212 Bir Bir yilda oyda 412 9888 118656 177 354 8496 101952 187 374 8976 107712 48 4. Mehnat muxofazasi va ekologiya qismi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish Atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalardan, er osti va er usti suvlarini sanoat korxonalaridan chiqayotgan oqova suvlardan, tevarak atrofni chiqindilardan muhofaza qilish xozirgi zamonning dolzarb masalalridan biri bo’lib, umumjahon ahamiyatiga egadir. Ma’lumki, ‘yengil sanoat, shu jumladan to’qimachilik sanoati xalqimizning moddiy, ma’naviy va madaniy ehtiyojlarini qondirishga katta hissa qo’shib kelmoqda. To’qimachilik mahsulotlarining yangi turlari yaratildi, yuqori sifatli gazlamalar, trikotaj buyumlari va bejirim kiyim - kechaklar ishlab chiqarish yangi texnologik jarayonlari yo’lga qo’yilmoqda. Ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini ko’paytirish, sifatini yaxshilashning asosiy yo’nalishlaridan biri – xom-ashyolardan va xususan, ishlab chiqarish chiqindilaridan samarali foydalanish hisoblanadi. YUqori samaradorlikka erishish uchun qabul qilingan mashinalar ixcham va yuqori unumli bo’lib, kam mehnat va energiyani talab qilishnishi kerak va ip yigirish texnologik jarayonlari kam chiqindili bo’lishi kerak. Kam chiqindi chiqarish yo’llarini topish, g’altak (pakovka) lar sig’imini oshirish, mashinalarning uzluksiz ishlashini ta’minlash, yigirishdagi uzilishlarni kamaytirish va ipning chiqishini ko’paytirish lozim. Bularning hammasi ip yigirishning asosiy texnologik muammolari hisoblanadi. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi jarayonini, atrof muhitning chiqindilar va oqova suvlar bilan ifloslanish jarayonini o’rganish ‘yeng muhim yunalishlardan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarini hisobga olish va ifloslantiruvchi moddalarning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan chegaraviy me’yorlari, hosil bo’ladigan chiqindilarni hisobga olish va ularni joylashtirish limitlari loyihalarini, yangi qurilib ishga tushirilgan ob’ektlarda “Ekologik oqibatlari to’g’risida bayonot loyihasi” (ZEP) ishlab chiqish k’yeng yo’lga qo’yilgan. Bunday hujjatlarning ishlab chiqilishi hududning 49 qanchalik darajada ifloslanishini aniqlash va ularning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Korxonadagi manbalardan chiqarilayotgan ifloslantiruvchi moddalarni, tashlanadigan oqova suvlar va joylashtiriladigan chiqindilarni me’yor holda ushlab turish kompleks ishlarini amalga oshirish rejalari ishlab chiqilgan va ushbu me’yorlarga rioya qilgan holda ishlarni olib borish tavsiya etilgan. Har qanday turdagi qurilish ishlarini olib borishda ularning “Atrof muhitga ta’siri to’g’risida bayonot loyixasi”ni ishlab chiqish, ob’ekt ishga tushirilgandan keyin “Ekologik oqibatlari to’g’risida bayonot loyihasi” (ZEP) ishlab chiqish, ushbu loyihalarga davlat ekologik ekspertizasining ijobiy xulosasini olgan holda loyixalarni ruyobga chikarish “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida”gi, “Ekologik ekspertiza to’g’risida”gi Qonun xujjatlarida talab etiladi. Mazkur qaror ifloslantiruvchi bilan moddalar tasdiqlangan Nizomning III qismiga tashlamalarini atmosferaga chiqarishning ko’ra yo’l qo’yiladigan cheklangan ekologik normativlari loyihalarini ishlab chiqish zarur hisoblanadi. Bunda atmosferani ifloslantirish manbalarini xatlovdan o’tkazish ushbu Nizom talablariga muvofiq amalga oshiriladi va quyidagilarni o’z ichiga oladi: Atmosfera havosini ifloslantirish manbalarini, changdan tozalash va gazni tutib qolish asbob-uskunalarini tekshirish, ularning parametrlarini (balandligini, diametrini) va tashlamalar tavsiflarini (haroratini, tezligini) aniqlash; Tashkilotning sanoat maydonchalari koordinatlarining lokal tizimidagi tashlamalar har qaysi manbalarining joylashgan joyini aniqlash; ifloslantiruvchi moddalarning atmosferaga ajralib chiqadigan moddalari va tashlamalari miqdori va tarkibini aniqlash; CHangdan tozalash asbob-uskunalarining ishlashi va tashkilotning boshqa havoni muhofaza qilish tadbirlari samaradorligini baholash. Xatlovdan o’tkazish bosqichlari: 50 birinchi bosqichda — atmosferani ifloslantiruvchi manba sifatidagi tashkilot to’g’risidagi, uning joylashgan joyi, tuzilmasi, texnologik jarayonlarining sxemasi va tavsifi, asosiy va yordamchi ishlab chiqarishlarning balans sxemalari haqidagi ma’lumotlarni to’plash amalga oshiriladi. Unda tashlamalar manbalarining mavjudligi va miqdori to’g’risidagi ma’lumotlar, yoqilg’i, xom ashyo va materiallarning yillik sarfi keltiriladi; ikkinchi bosqichda — ifloslantiruvchi moddalarning ajralib chiqish va tashlamalari manbalarini, changdan tozalash asbob-uskunalari samaradorligini vizual va asbob vositasida tekshirish amalga oshiriladi, ularning tavsiflari aniqlanadi; uchinchi bosqichda — olingan natijalar tahlil qilinadi va tizimlashtiriladi, ushbu Nizomga 2-ilovaga muvofiq shakl bo’yicha tashlamalar manbalarini xatlovdan o’tkazish blankasining 4 ta bo’limi to’ldiriladi. Atmosferani ifloslantiruvchi ajralmalar va tashlamalarning miqdori va tarkibini aniqlash Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi bilan kelishilgan metodikalarga muvofiq hisoblash metodlari yoki kelishuviga mos keladigan hisoblash usulida yoki Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi bilan kelishilgan, amal qilinuvchi tarmoq hujjatlari tarzida rasmiylashtirilgan metodikalar bilan, zarurat bo’lganda, instrumental o’lchashlarni jalb qilgan holda amalga oshiriladi. Ifloslantiruvchi moddalarning nomlari, ularning ekologik normativlari miqdori KCHMning tasdiqlangan standartlariga muvofiq bo’lishi kerak. Ifloslantiruvchi moddaning KCHM mavjud bo’lmagan taqdirda TXTDni hisobga olish zarur. Ifloslantiruvchi moddalar tashlamalari manbalari uchun xatlovni o’tkazish tartibida ortib boruvchi oraliq tartib raqami joriy etiladi. Xatlovni aniqlashtirishda tashlamalarning tugatilgan manbalari tartib raqami tushirib qoldiriladi, yangidan joriy etilganlariga oxirgisidan keyingi tartib raqami qo’yiladi. 51 Aholi salomatligi va ekologik tizimning asosiy tashkil etuvchilari uchun ulardagi ifloslantiruvchi moddalarning yo’l qo’yiladigan cheklangan miqdorini, shuningdek tashkilotning yoki uning sanitariya-himoya zonasi chegarasidan tashqaridagi ekologik tizimga yuklamaning yo’l qo’yiladigan cheklangan (‘yeng yuqori) yuklamasi ta’minlanadigan sharoitlarni reglamentlovchi atmosfera havosi sifati mezonlariga rioya qilinishini ta’minlash tashkilotdan atmosferaga chiqadigan ifloslantiruvchi moddalar tashlamalarini normalashning maqsadi hisoblanadi. Ushbu Nizomga 3-ilovada keltirilgan turli ekologiya-xo’jalik tumanlari uchun ifloslantiruvchi moddalar kvotalari TCHMni belgilash uchun asosiy mezon hisoblanadi. Atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar tashlamalarini normalash ushbu Nizomga 4-ilovaga muvofiq shakl bo’yicha, ifloslantiruvchi moddalarning tarqalishini hisoblash uchun boshlang’ich ma’lumotlar sifatida qabul qilinadigan, iqlim va meteorologik tavsiflarni hisobga olgan holda olingan ularning sanoat maydonchasidan tashqaridagi er usti konsentratsiyalarini hisoblash natijalari bo’yicha, keyinchalik olingan natijalarning har bir ifloslantiruvchi modda uchun belgilangan normalarga muvofiqligini aniqlash hamda ushbu Nizomga 5-ilovaga muvofiq shakl bo’yicha ifloslantiruvchi moddalar ro’yxatini tuzgan holda belgilanadi. TCHMning miqdori gramm/sekund va tonna/yil hisobi bo’yicha belgilanadi. Normalar oshirilgan taqdirda normativ uchun, kvotalarga rioya etilgan taqdirda, maydoncha tashqaridagi tashlamalar miqdori qabul qilinadi va ushbu Nizomga 6-ilovaga muvofiq shakl bo’yicha ularga erishish uchun tabiatni muhofaza qilish tadbirlari ishlab chiqiladi. Tavsiya etilgan tabiatni muhofaza qilish tadbirlari samaradorligini tasdiqlash uchun ifloslantiruvchi moddalarning er usti konsentratsiyalarining nazorat hisoblari bajariladi. Gramm/sekund va tonna/yil normativlarini oshirish, agar umuman ko’rib chiqilayotgan yilda tashkilot uchun jami tashlamaning amaldagi miqdori 52 (tonna/yil) modda, manba, tashkilot bo’yicha belgilangan TCHM miqdori (tonna/yil)dan ko’p bo’lsa yoxud tashlamaning har qanday manbaidan yoki tashkilotdan bir galgi tashlamaning amaldagi maksimal miqdori (gramm/sekund) umuman gramm/sekund hisobida belgilangan miqdoridan yuqori bo’lgan taqdirda belgilanadi. Davom etishi yil mobaynida asosiy texnologik uskunaning ishlash soatining 5 foizidan oshmaydigan bitta manbadan chiqadigan ifloslantiruvchi moddalarning bir yo’la tashlamasi yalpi tashlamaga mansub bo’ladi va normalanmaydi. YAlpi tashlamalar tavsifi ushbu Nizomga 7-ilovaga muvofiq shakl bo’yicha jadvalga kiritiladi. Faoliyat turi bo’yicha atrof-muhitga ta’sir ko’rsatishning IV toifasiga mansub bo’lgan tashkilotlar uchun TCHM normativi o’tkazilgan xatlov natijalari bo’yicha olingan amaldagi ma’lumotlar bo’yicha, TCHM loyihasini ishlab chiqmasdan va davlat ekologik ekspertizasini o’tkazmasdan belgilanadi. 22 noyabr 2018 yildagi 949-sonli “Davlat ekologik ekspertizasi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori O’zbekiston Respublikasi va “Ekologik ekspertizasi to’g’risidagi qonuni” qabul qilinishi atrof-muhitga ta’sirni baholash AMTB hujjatini qonuniy yuridik jihatdan qabul qilinib, yangi va rekonstruksiya qilinayotgan xo’jalik yurutuvchi ob’ektlarini loyihalarini davlat ekologik ekspertizasini o’tkzishda asosiy tadbirlardan biri ekanligi belgilab qo’yildi. AMTB loyihalarni ekologik ekspertizasini o’tkazish mobaynida uning asosiy va shart bo’lgan tarkibiy qismlaridan bo’lishi bilan birga, O’zbekistonda asosan XX asrning 80 yillari oxiri va 90 yillar boshida ob’ektlarning atrof-muhitga bo’lgan ta’siri aniqlashda k’yeng miqiyosda amaliyotda qo’llanila boshlandi. Uning asosiy maqsadi loyihalash jarayonida optimal bo’lgan bo’lgan loyihaviy qarorlarni izlashga qaratilgan bo’lib, atrof-muhit degradatsiyasiga yo’l qo’ymaslik, xo’jalik rivojini ekologik-iqtisodiy va ijtimoiy balansini ta’minlamoq, insonlarni yashash sharoitini yaxshilash hamda atrof-muhitga bo’lgan noqulay 53 ta’sirlarni uncha katta bo’lmagan yoki qabul qilingan (muvofiq) darajaga kamaytirish maqsadida samarali choralarni ishlab chiqishdir. Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 27 oktyabrdagi 295-sonli “Chiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish sohasida davlat hisobi va nazoratini olib borish tartibi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash haqida”gi qaorining 3-ilovasiga ko’ra notoksik va qayta ishlanmaydigan chiqindilar turiga kiradi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 21 yanvardagi 14-sonli “Ekologik normativlar loyihalarini ishlab chiqish va kelishish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori bilan tasdiqlangan “Ekologik normativlar loyihalarini ishlab chiqish va kelishish tartibi to’g’risidagi Nizomga ko’ra atrof muhitni muhofaza qilish uchraydigan asosiy termin va tushunchalar: suvni oqizib yuborish — chiqindi suvlarni aholi yashaydigan yoki tashkilotlar hududi tashqarisiga oqova suv, sanoat va maishiy kanalizatsiya yordamida chiqarib tashlashni ta’minlaydigan sanitariya tadbirlari va texnik qurilmalar majmui; chiqindilarni vaqtinchalik joylashtirish — chiqindilarni tashkilot hududida saqlash uchun mo’ljallangan maxsus qurilma yoki boshqa hududlarda ishlatishdan oldingi texnologik ketma-ketlik yoki qayta ishlashga, zararsizlantirishga yoki chiqindilarni doimiy joylashtirish ob’ektiga jo’natish; ekologik asoratlar haqida axborot — qurish (rekonstruksiya qilish, modernizatsiyalash, kengaytirish) tugallangan ob’ektni (yoki uning uchastkasini) foydalanishga qabul qilib olingungacha bajariladigan atrof-muhitga ta’sirini baholash va atrof-muhitga ta’sirning ekologik normativlarini belgilash tartibotlarining yakunlovchi bosqichi; ifloslantiruvchi tashlamalar, oqovalar manbalarini, chiqindilar paydo bo’lishi va joylashtirilishini xatlovdan o’tkazish — atrof-muhitga tashlanadigan, ifloslantiruvchi moddalar tashlamalari, oqovalari, chiqindilar paydo bo’lishi va 54 joylashtirilishini va ularning sifat tarkibini aniqlash, ro’yxatdan o’tkazish, joylashtirish, miqdorini, manbalari parametrlarini aniqlash jarayoni; atrof-muhitni ifloslantirish manbai — ishlab chiqarish jarayonida atrofmuhitga tushadigan moddalar yoki moddalar yig’indisi tufayli paydo bo’ladigan iflosnantiruvchi antropogen ob’ekt; kvota — odamga va atrof-muhitga ta’sirini hisobga olgan holda, tashkilot joylashtiriladigan tuman uchun mo’ljallangan, atmosferaning er usti qatlamidagi ifloslantiruvchi moddaning yo’l qo’yiladigan normasi; chiqindining xavflilik klassi — atrof-muhit ob’ektiga va odamga etkazilishi mumkin bo’lgan salbiy ta’sir darajasi bo’yicha chiqindi yoki uning komponenti gradatsiyasi; chiqindilarni joylashtirish limiti — muayyan muddatda joylashtirish uchun ruxsat etilgan chiqindilarning cheklangan miqdori; chiqindilarning paydo bo’lish normasi — asosiy xom ashyoning muayyan massasini qayta ishlashda yoki chiqindilarning paydo bo’lish normativini ta’minlash sharoitlarida tayyor mahsulotni muayyan miqdorda tayyorlashda chiqadigan chiqindi miqdori; chiqindilarning paydo bo’lish normativi — mahsulot birligini ishlab chiqarishda chiqindilar aniq turining yoki ularning boshlang’ich xom ashyo birligiga to’g’ri keladigan belgilangan miqdori; atrof-muhitga ifloslantiruvchi moddalar tashlamalari va oqovalarini, chiqindilarning paydo bo’lishi va joylashtirilishini normalash — tabiiy o’zgarishlar jarayonida ‘yeng sezgir organizmlar (indikator) yordamida aniqlangan yo’l qo’yiladigan chegaralar; atrof-muhitni taxminiy-xavfsiz ifloslantirish darajasi (TXTD) — sanoat ob’ektlarini loyihalash uchun hisoblash metodi bilan belgilangan atmosferani ifloslantiruvchi moddaning vaqtinchalik normativi; 55 konsentratsiyaning yo’l qo’yiladigan cheklangan miqdori (KCHM) — odam organizmida reflektor reaksiyalarini paydo qilmasligi kerak bo’lgan havo, suv va tuproqning konsentratsiyasi; tashlamalarning yo’l qo’yiladigan cheklangan miqdori (TCHM) — atmosfera havosi uchun belgilangan, yo’l qo’yiladigan cheklangan kvotadan oshmaydigan er ustidagi konsentratsiyalarni shakllantiruvchi, vaqt birligi hisobiga to’g’ri keladigan tashlamalardagi ifloslantiruvchi moddalar miqdori; oqovaning yo’l qo’yiladigan cheklangan miqdori (OCHM) — nazorat punktida suv sifati normalarini ta’minlash maqsadida vaqt birligi hisobiga ushbu punktda belgilangan rejimda ajralishiga maksimal yo’l qo’yiladigan oqova suvlardagi moddalar miqdori; sanitariya-himoya zonasi — aholi yashaydigan va tashkilot orasidagi maxsus ajratilgan o’simlik va yalanglik zonasi, ifloslantiruvchi moddalar konsentratsiyasini zararsiz norma (kvota)gacha tarqalib ketishini taminlaydigan hudud; texnik jihatdan erishiladigan ko’rsatkichlar — oqova suvlarni ifloslantiruvchi moddalardan tozalash qurilmalarining texnik imkoniyatlarini hisobga olgan holda oqova suvlarning ko’rsatkichlari; chiqindilarni utillashtirish — chiqindilardan qimmatbaho komponentlarni ajratib olish yoki ikkilamchi xom ashyo, yoqilg’i, o’g’itlar va boshqa maqsadlar uchun foydalanish. Hayot faoliyat xavfsizligi. Bitiruv malakaviy ishi olib olib borilgan hudud favqulot vaziyat ehtimoli bor bo’lgan tuman hududga kiradi. Umuman favkulodda vaziyat (FV) — ma’lum xududda yuz bergan falokat, halokat va boshqa turdagi ofatlar natijasida kishilarning o’limiga, salomatligiga, tevarak atrofdagi tabiiy muhitga sezilarli moddiy zarar etkazuvchi, odamlarning turmush sharoitini buzilishiga olib keladigan holatdir. 56 Favqulodda vaziyatlar xavfning tarqalish tezligiga ko’ra, quyidagi guruhlarga bo’linadi: a) tasodifiy FV — er silkinishi, portlash, transport vositalardagi avariyalar va boshqalar; b) shiddatli FV — yong’inlar, zaharli gazlar otilib chiquvchi portlashlar va boshqalar; v) mo’’tadil (o’rtacha) FV — suv toshqinlari, vulqonlarning otilib chiqishi, radioaktiv moddalar oqib chiquvchi avariyalar va boshqalar; g) ravon — FV sekin-asta tarqaluvchi xavflar: qurg’oqchilik, epidemiyalarning tarqalishi, tuproqning ifloslanishi, suvning kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va boshqalar. Yong’in maxsus manbadan tashqarida bo’ladigan, nazorat qilib bo’lmaydigan yonish bo’lib, juda katta moddiy zarar etkazadi. YOng’in chiqishiga asosan olovdan noto’g’ri foydalanish; elektr qurilmalarni, pechlarni, tutun trubalarni montaj qilish va ishlatish qoidalarining buzilishi; yong’in jihatidan xavfli jihozlarni ishlatishda va oson alangalanadigan materiallardan foydalanishda, yong’in xavfsizligi qoidalariga rioya qilmaslik; bolalarning olov bilan o’ynashi; momoqaldiroq razryadlari sabab bo’ladi. Yonish – yonuvchi moddaning havo kislorodi bilan ximiyaviy birikish reaksiyasidan iborat. Moddalarning yonishi brom, oltingugurt, xlor va boshqa moddalar bilan birikishda ham yoki ularning bug’lari mavjud bo’lganda ham sodir bo’lishi mumkin. Alangalanish – mahalliy qizish natijasida yonuvchi moddaning alanga yoki chug’langan predmetga tegishi sabab bo’lishi mumkin. Chaqnash – yonuvchi modda bug’i bilan havo yoki kislorod aralashmasining alangaga, elektr uchqunga yoki qizigan predmetga tegishi natijasida tez yonib tugashi. CHaqnashda siqilgan gazlar hosil bo’lmaydi. Portlash – moddaning bir holatdan ikkinchi holatga juda tez o’tishi bo’lib, 57 bunda ko’p miqdorda energiya chiqadi va ko’p miqdorda siqilgan gazlar hosil bo’ladi, bu siqilgan gazlar emirilishga olib kelishi mumkin. Portlash uchun quyidagi ikki shart bo’lishi kerak; 1) bug’-havo yoki gaz-havo aralashmasining muayyan konsentratsiyasi bo’lishi; 2) moddani o’z-o’zidan alangalanish temperaturasigacha qizdira oladigan impuls bo’lishi kerak. Portlashning pastki va yuqorigi chegaralari bo’ladi. Bu chegaralarni hisoblash yo’li bilan ham aniqlash mumkin. Bu erda “a” - mazkur yonuvchan modda molekulasining oxirigacha yonishi uchun zarur bo’lgan kislorod atomlarining soni. Portlashda hosil bo’ladigan yonuvchan gazsimon mahsulotlar havoga tegib, ko’pincha, alangalanishi va buning oqibatida yong’in chiqishi mumkin. O’z-o’zidan yonish – yonuvchi moddaning o’zida kechadigan fizikaviy, ximiyaviy va biologik protsesslar ta’sirida moddaning qizishi natijasida yuz beradi. Qiziganda bug’ va gazlar hosil qila oladigan hamma moddalarning yonish protsessi alanga bilan kechadi. Koks, grafit, pista ko’mir, qurum alangasiz yonadi. Havo oqimiga ko’ra, yonish to’liq yoki chala bo’ladi. CHala yonish sharoitida ajraladigan yonish mahsullari odamlar hayoti va sog’ligi uchun xavf tug’diradi. Masalan, 3-4,5 % SO kishi uchun xavfli bo’lsa, 0,4 % SO uni xalok etadi. 70-80 S temperaturali havodan bir necha minut nafas olinganda organizmda qaytmas protsesslar yuz berib, kishi xalok bo’ladi. Gaz havo yoki bug’-havo aralashmalari trubalarda yonganda alanganing tarqalish tezligi 0,3-2,7 m/s ni, kichik o’lchamli idishlarda yonganda 6-10 m/s ni tashkil etadi, trubalarda portlash yuz berganda alanga 1000-4000 m/s tezlik bilan tarqaladi. 58 Ba’zi materiallarning o’z-o’zidan alangalanish harorati Selliloza 112 YOg’och O’z-o’zidan alangalanish harorati 0 S 399 Neft yog’i 250-400 Atsetelin 406 Kerosin 250 Etil spirti 421 Benzin A– 76 255 YOg’och ko’mir 450 Mazutlar 380-420 Vodorod 530 Tosh ko’mir 400 Atseton 612 Moddalar O’z-o’zidan alangalanish Moddalar 0 harorati S Yong’inga qarshi to’siqlar jumlasiga binoning vertikal bo’yicha ham, gorizontal bo’yicha ham yong’inning tarqalishiga to’sqinlik qiladigan yonmaydigan pardevorlar, orayopmalar, yong’inga qarshi devorlar kiradi. YOng’inga qarshi devorlar olovning bino va inshootning bir qismidan boshqa tutash qismlariga tarqalishining oldini olish zarur bo’lsa, binolarning yong’inga qarshi oralig’ini kamaytirish uchun ko’riladi. Yong’inga qarshi devorlar ichki, tashqi, tomga quriladigan va alhoxida bo’lishi mumkin. Yong’inga qarshi ichki devorlar binoni qismlarga ajratadi va olovning bino ichiga tarqalishini cheklaydi. Yong’inga qarshi tashqi devorlar esa, to’siq devorlar vazifasini bajarish bilan birga alanganing tutash binolarga o’tishiga to’sqinlik qiladi. Yong’inga qarshi devorlar texnologik jihatdan asoslab berilgandagina kurilish mumkin. 59 5. IQTISODIY QISM BIZNES REJA BO’LIMLARINI HISOBLASH Biznes reja - bu loyihalashtirilayotgan korxonani hamma asosiy aspektlarini yoritib beruvchi xujjatdir, u quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: • qisqa hulosa - rezyume; • biznesni umumiy ta’rifi; • mahsulotlar va xizmatlar; • marketing - reja; • ishlab chiharish rejasi; • boshqarish va tashkil etish; • korxonaning tashkiliy-xuquqiy shakli; • moliyaviy reja. Qisqa hulosa - rezyume biznes rejaning hamma bo’limlari to’liq hisoblab chihilgandan va tuzilgandan so’ng yoziladi. Qisqa hulosa loyihalashtirilayotgan korxonani asosiy xususiyatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni; ishlab chihariladigan mahsulot hajmini; talab etiladigan ishchilar soni, mehnatga haq to’lash fondi, sotish hajmi va foyda ko’rsatkichlari; zararsiz ishlab chihaqrish hajmini va rentabellik, kapital mablag’larni qoplash muddatini o’z ichiga oladi. Biznesning umumiy ta’rifi, mahsulotlar va xizmatlar bo’limi bitiruv malaka ishini texnologik qismida beriladi. [25] 5.1. MAHSULOT TANNARXINI HISOBLASH Yuqoridagi nizomga asosan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi xarajatlar quyidagi moddalardan tashkil topadi: [11] 1. Ishlab chiqarishdagi moddiy xarajatlar; 2. Ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi xodimlarning ish haqi xarajatlari; 3. Yagona ijtimoiy to’lov; 60 4. Asosiy ishlab chiqarishdagi fondlar amortizatsiyasi; 5. Boshqa ishlab chiqarishdagi xarajatlar. Yillik mahsulot ishlab chiqarish xajmini choraklar kesimidagi hisobi. 64 63 14 Mahsulot xajmi 13 15 17920 Mahsulot xajmi 12 Ishkunlari Ishkunlari 11 4 chorak 17640 Mahsulot xajmi 10 3 chorak 17640 Ishkunlari 249 9 63 69720 8 Mahsulot xajmi 7 2 chorak 16520 6 Ishkunlari Ish kunlari soni 5 59 Yillik mahsulot xajmi 4 1 0,34 12 3 1 smenada ishlab chiqarilgan mahsulot xajmi Smenalar soni 2 1 chorak 280 Oqimdagi ishchilar soni 1 dona mahsulot tikish vaqti (soat) 1 O’smirlar sport formasi Assortiment nomi 5.1-jadval 2. Asosiy va yordamchi ishchilarning to’g’ri ish xaqini hisoblash 2.1. Asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilarni ish xakini hisoblash 5.2-jadval Buyum nomi 1 O’smirlar sport formasi Yillik ishlab chiqariladigan maxsulot xajmi (dona) Buyumni tayyorlash bahosi (so’m) Mukofot (so’m) To’g’ri ishbay ish xaqi fondi (so’m) % Summa 2 3 4 5 6 69720 1871 130502604,35 20 2610052087,1 Bir buyumni tayyorlash uchun to’lanadigan ish haqi qo’yidagicha topiladi. Bishxaqi=TKo’r*Qt*Tkiy =1,2*4587,77*0,34=1871 so’m 61 Bu erda - TKo’r – o’rtacha tarif koeffisienti(BMI ni texnologiya qismidan olinadi); Qt - Birinchi razryadli ishchini ish haqi (BMI ni texnologiya qismidan olinadi); Tkiy - Bir dona kiyimni tayyorlashga ketgan vaqt (BMI ni texnologiya qismidan olinadi). Agar o’rtacha tarif koeffisienti Ko’r 1,2 teng bo’lsa, Qt 4587,77so’m bo’lsa va Tkiy 0,34 teng bo’lsa, bir buyumni tayyorlash uchun to’lanadigan ish haqi Yillik ishlab chiqariladigan mahsulot xajmi 69720 dona bo’lsa, to’g’ri ishbay ish haqi fondi 130502604,35 so’mga teng bo’ladi. Asosiy ishlab chiqarishda band bo’lgan ishchilarni ish xaqi mukofot bilan birgalikda 2610052087,1 so’mga teng. Asosiy va yordamchi ishchilarning umumiy va ruyxatdagi sonini aniklash 5.3-jadvali № 1 2 3 4 5 Ish turlari Xisob formasi Asosiy ishchilar sonini ишбай ис ис п aniklash Yordamchi ishchilar Is.Vaqt=(Is.Ishb(12-10))/100 sonini aniklash Umumiy ishchilar sonini aniklash Ruyxatdagi sonini aniklash Rezervdagi sonini aniklash ис ishchilar ishchilar ис umumiy с ис rez ис ishbay Natija (kishi) 12 1 vaqt ис um 100 100 н с ис umum 13 13 0 Vaqtbay ishchi va yordamchi xizmatchilar sonini aniqlash Vaqtbay ishchi va yordamchi xizmatchilarni soni BMIni texnologiya qismida topiladi. Ishlab chiqarish jarayoni me’yorida ketishi uchun quyidagi ishchi va xizmatchilarni bo’lishi shart hisoblanadi:[12] 62 1. Nazoratchi; Elektrik; Slesar-mexanik; Yuklagich; Farrosh. Vaqtbay ishchi va yordamchi xizmatchilarni soni va ularni ish haqi quyidagi jadvalda beriladi. № 1 1 2 5.4-jadval 2 3 4 1 soat ish haqini miqdori (so’m) 5 Nazoratchi 4 1 3329,34 1888 6285793,9 20 1257158,7 Slesarmexanik 4 0,25 3329,34 50 166467 20 332934 Elektrik 3 0,25 3000,37 50 150018,5 20 30003,7 Yuklagich 2 1 2754 1888 5199552 15 779932,8 Farrosh 1 0,75 2503,64 1888 4726872,3 10 472687,23 Ishchilar Razryad soni Lavozimi Samarali ish vakti (soat) Ish haqi fondi (so’m) 6 Mukofot (so’m) 7 % 8 Summa 9 3 4 5 Jami 16528704 2573075,8 Bu jadvalni to’latish uchun quyidagi hisoblar amalga oshiriladi: Tehnologik jihozlar uchun kapital mablag’lar quyidagi jadval asosida hisoblanadi. Tehnologik jihozlarga kapital mablag’ qiymatini hisoblash Jadval-5.5 № Jihozlar nomi 1 2 1 dona jihoz Jihozlar qiymati, soni m.so’m 3 4 Jami jihoz qiymati, m.so’m 5 Elektr motorlar quvvati O’rnatilgan quvvatlar yig’indisi 6 7 63 2 Universal mashina 4 Maxsus mashina 6 Dazmol Jami 6 4000,0 24000,0 0.4 2,4 2 4400,0 8800,0 0.4 0,8 4 4000,0 16000 1 4 12 48800 7,2 3. Ishlab chiqarishdagi ishchilarning yillik ish xaqi fondini xisoblash. 5.6-jadval № 1 Ish xaqi fondining tarkibi To’g’ri ish haqi fondi ishbay vaqtbay Tug’ri ish haqi fondi yig’indisi 2 3 4 5 6 Mukofotlar Ishbay ishchilar Vaqtbay ishchilar To’g’ri ish haqiga qo’shimchalar Xar xil qo’shimchalar Ish haqi fondining yigindisi Ish haqi fondiga qo’shimchalar Y0sh bolalik onalar uchun O’smir bolalar uchun Qo’shimchalar nomi Fishb = 130502604,35 Fvakt=16528704 130502604,35 16528704 Fto’g’=Fishb+ Fvakt =130502604,35 +16528704 133075680,11 M ishb= 2610052087,1 M vakt=2573075,8 2612625162,9 К бош Fto'g' М х[1] К yosh К osmir К тат O’quv ta’til uchun К ўкиш 1330756,8 100 Fif =Fto’g’+Mish+Mvakt+Kbosh Navbatdagi ta’til uchun Yillik ish haqi fondi Miqdori Fif Мyosh[0,3 100 Fto'М o 's [0,7] 100 2747031599,8 8241094,7 19229221,1 Fif М tat[10,1] 100 Fif М o 'qш[ 2, 2 ] 274703159,9 60434695,1 100 UFif =Fif+ Kyosh+Ko’sm+Ktat+Ko’kish 3109639770,6 64 7 O’rtacha oylik haqi O 'r ish UFihf 12 N ish 1993358,2 Bu erda, Fishb – Ishbay ish haqi fondi Fvakt –Vaqtbay ish haqi fondi Fto’g’ -To’g’ri ish haqi fondi Mx – Xar xil ishlar me’yori Mishb – Ishbay ish haqi mukofotlari Mvaqt – Vaqtbay ish haqi mukofotlari Qbosh –To’g’ri ish haqiga qo’shimchalar Qyosh – Yosh bolali onalar uchun ish haqiga qo’shimchalar Myosh - Yosh bolali onalar uchun ish haqiga qo’shimchalar me’yori Qo’sm– O’smir bolalar uchun ish haqiga qo’shimchalar Mo’sm- O’smir bolalar uchun ish haqiga qo’shimchalar me’yori Qtat – Ta’til uchun ish haqiga qo’shimchalar Mtat – Ta’til uchun ish haqiga qo’shimchalar Qo’qish - O’qish ta’tiliga chiqqan ishchilarni ish haqiga qo’shimchalar Mo’qish - O’qish ta’tiliga chiqqan ishchilarni ish haqiga qo’shimchalar O’ish - O’rtacha ish haqi. Yosh bolali onalarni mehnati uchun ularning ish haqiga ish haqi fondiga 0,3% miqdorda qo’shimcha belgilandi. O’smir bolalarni mehnati uchun ularning ish haqiga ish haqi fondiga 0,7% miqdorda qo’shimcha belgilandi. Ishchi va xizmatchilarni ta’tili uchun to’lanadigan mablag’ quyidagicha hisoblanadi: 2022 yilda ishchilarni iyul oyida ta’tilga chiqarish rejalashtirilgan. Ta’til 1 iyuldan boshlanadi va 24 kun davom etadi. Bizning misolimizda 24 kunga 65 to’lanadigan mablag’ ish haqi fondini (Fif) 10.1 foizini tashkil qiladi. Iyul oyida 4 ish kuni qoladi. O’qiyotgan ishchi va xizmatchilarning ish haqiga ish haqi fondiga 0,7% miqdorda qo’shimcha belgilandi. Bir birlik mahsulotni tannarxini hisoblash* 5.7-jadval № Xarajatlar nomi A 1 1 O’lchov birligi 2 Miqdori Summasi 3 Bir birlik bahosi 4 Trikotaj Metr 1,5 20000 30000 Qotirma Metr 0,3 2000 600 Moliya tasma Dona 1 300 300 5 2 paxta ipi Kg 0,060 12000 720 3 ipak ipi Kg 0,058 16000 928 5 Yorliq Dona 1 50 50 7 Qadoklash uchun selofan paket Dona 1 50 50 8 Jami materiallar xarajati 9 Elektroenergiya va hamma turdagi moylash mate-riallari 10% 3264 10 Transport xarajatlari 0,1% 32,64 11 Asosiy vositalarni ta’mirlash, xizmat ko’rsatish va extiyot qismlar 0,6% 195,8 12 Asosiy vositalarining amortizasiyasi 1,9% 13 Ishlab chiqarish harajatlarini jami 14 Ish haqi 15 Ish haqidan ajratma 16 Jami ish haqi bo’yicha xarajatlar 17 Jami ishlab chiqarish tannarxi 32648 620,3 36760,7 1871 25% 467,7 2338,7 39099,4 66 18 Davr xarajatlari (ma’muriy xarajatlar) 19 Mahsulotning to’liq tannarxi 20 Foyda miqdori 21 Mahsulotni ulgurji baxosi 22 Yagona soliq to’lovi 23 Mahsulotni sotish bahosi 20% 7819,8 46919,2 15% 7037,8 53957,0 6% 3237,4 57194,42 Elektroenergiya va hamma turdagi moylash materiallar xarajatlarini topish uchun jami materiallar xarajati qiymatini 0,5% miqdorida olinadi, ya’ni 9 qatorning 4 ustunidagi miqdor 8 qatorning 5 ustunidagi miqdorga ko’paytiriladi. Transport xarajatlarini topish uchun jami materiallar xarajati qiymatini 0,1% miqdorida olinadi,ya’ni 10 qatorning 4 ustunidagi miqdor 8 qatorning 5 ustunidagi miqdorga ko’paytiriladi. [11] Rahbarlar, mutaxassislar, xizmatchilar ish haqi fondini hisoblash Jadval 5.8 № Lavozimlar 1 2 Mukofot qiymati Oylik maoshi Yillik IXF 3 4 1 Soni IXF qo’shimchalar % m.so’m 5 6 7 8 3092.5 37110 10 3711 43913,5 1 Sex boshlig’i 2 Texnolog 0,5 2960 35520 10 3552,0 42032,0 3 Usta 0,5 2659 31908 10 3690,8 38257,8 4 Xisobchi 1 1540 18480 10 1848 21868 5 Farrosh 1 1000 12000 10 1200 14200,0 13501,8 160271,3 Jami: 135018,0 67 Texnik iqtisodiy ko’rsatkichlar № 1 Ko’rsatkichlar nomi Smenada ishlab chiqarilgan mahsulot 5,9-jadval Natija Shartli belgi M O’lchov birligi Dona 280 № Kishi 12 hajmi 2 Oqimdagi ishchilar soni 3 O’rtacha ta’rif razryad O’t.r 4 Buyum detallavriga ishlov berish Rish So’m 1871 Tb.l Soat 0,34 O’ish.ha So’m 1998837,12 3 uchun ketadigan ish haqi 5 Buyumni ishlab chiqarishga ketgan vaqti 6 O’rtacha oylik ish haqi 7 Bir kundagi mehnat unumdorligi MUk Dona 23 8 Mahsulotni to’liq tannarxi Mt.t Sum 46919,2 9 Mahsulot foydasi F Sum 7037,8 10 Rentabellik R % 15 11 Yillik ishlab chiqarish mahsuloti V Dona 69720 68 Xulosa. Ushbu Bitiruv malaka ishimda, “ Yengil sanoat mutahasisligi Loyihamni bo’yicha olgan nazariy va bajarish davomida, texnologiyasini”,”Tikuv bir amaliy bilimlarimni qo’lladim. necha bo’limlarni “Tikuv buyumlar buyumlar materialshunosligi”,”Amaliy mahsulot texnologiyasi” “Tikuvchilik konstruksiyasi”, antrapologiya”,” Kostyum va moda tarixi” , “ Texnalogik jarayonni loyihalash “ kabi fanlar orqali yig’ilgan ma’lumotlar va bilimlarim juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bitiruv malaka ishimda “O ‘smir bolalar sport formasini dizayn loyihasi va ishlab chiqarish texnologik jarayonini loyixalash” mavzusida ish bajardim. Ishimni bajarishda men bolalar formasini loyihash uchun modelga moslab gazlama tanladim. Bunda men muhandislik qismida mavzu bo’yicha zamonaviy moda yo’nalishi va talablarni o’rganib chiqqan holda berilgan dastlabki ma’lumotlar asosida taklif modellari ishlab chiqildi. Taklif modellari sifat ko’rsatkichlari bo’yicha baholanib asosiy model tanlab olindi. Texnologik bo’limda dastlab loyihalanayotgan sport formasini tayyorlashda material hususiyatlariga to’g’ri keladigan zamonaviy asbob-uskuna va tikish usuli tanlandi. Ishlov berish usullari qirqimlarda ko’rsatildi. Bitiruv malaka ishida trikotaj matosiga ishlov berilganligi sababli modelga ishlov berish texnologik tartibi tuzildi va shu asosida ishlab chiqarish parametrlari hisoblanib, ishlab chiqarish oqimining tashkiliy texnologik sxemasi tuzildi. Tashkiliy texnologik sxema analitik va graf usulida tahlil qilindi. Tikuv sexi loyihalanib ish o’rinlari joylashtirilib chiqildi. Mehnat predmetlarini ish joyidan keyingi ish joyiga uzatish uchun aravachalaridan foydalanildi. Ishni bajarish natijasida yuqori texnika – iqtisodiy ko’rsatkichlarga erishildi. Korxonada loyihalashtirilayotgan potokda rentabellik, foyda va tannarx 69 ko’rsatkichlari ishlab chiqildi. “Yengil sanoat mahsulotlar texnologiyasi” yo’nalishidagi “mutahasisc–texnolog” mutahasisligi ham kerakli sohalardan biri hisoblanadi. Men loyihalayotgan ishim kelajakda ishlab chiqarish jarayonida qo’llanilishini taklif qilaman. Bunday ko’rsatkichlarga to’liq ega bo’lgan mahsulot iste’molchi talablariga javob beradi. Shundan qilib chiqib, men ishlab-chiqqan loyihamni ko’rsatkich talablariga javob beradi deb o’ylayman. 70 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2018 yil 28 dekabr III. Normativ-hukukiy hujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-son Farmoni. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1 may 2017 yildagi PK-2936 sonli “O’zbekiston Respublikasi Davlat Sanoat texnologiyasi ko’mitasi faoliyatini tashkil etish chora tadbirlari to’g’risida”gi Qarori (O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 20-son, 356-modda). 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 maydagi “Loyiha- kidiruv tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlar to’g’risida”gi PK-2946-sonli Qarori (O’zbekiston RespublikasiQkonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 20-son, 356-modda). IV. Maxsus adabiyotlar 1. Komilova X.X. Xamroeva N.K “Tikuv buyumlarni konstruksiyalash” darslik T.: “Cho’lpon”, 2011y. 2. Komilova X Xamroeva N.K “Tikuv buyumlarni konstruksiyalash”.darslik- T.: “Moliya”, 2003y. 3. Sh.G.Majidova, M.K. Rasulova “Texnologik jarayonlarni loyihalash” T.,TTYESI, 2011 y 4. Samarxodjaev X.X. Tikuv korxonalari jixozlari o’quv qo’llanma-T.; O’zbekiston, 2001g. 128b. 5. I. G’aniyev “To’qimachilik sanoatining mehnat muhofazasi” O’. 2009–yil 6. A. Ortiqov “Sanoat iqtisodiyoti” T. 2004 – yil 71 7. E.H. Mahmudov “Korxona iqtisodiyoti” T. 2004 – yil 1. Elektron ta’lim resurslari 1. www.davarx.uz– O’zbekiston Respublikasi Sanoat texnologiyasi Davlat ko’mitasi; 2. www.my.gov.uz-"Davlat xizmatlari yagona portali”; 3. www.bizleather.com 4. www.mosshoes.com 5. www.shoeinfonet.com 6. www.shoesonthenet.com 7. www. Ziyo.net 72 Baza to’rini hosil qilish ulch Tekshirdi Tekshirdi Xujjat Abrorova D Shumkorova Imzo sana Asosiy konstruksiya varak varakl ar 313-18 73 yeng konstruksiyasi Manjetannng chizmasi. ulch Tekshirdi Tekshirdi Xujjat Abrorova D Shumkorova Imzo sana ‘yeng, manjet,kapyushonka varak varakl ar 313-18 74 Model va qirqimlar ko’rinishi 75 76